Een lantaarnpaal voor Transitorium III, gelegen in het universitaire complex "De Uithof", van de Rijksuniversiteit Utrecht. Op de bladzijden 2 en 21

Jaarboek '82

Een lantaarnpaal voor Transitorium III, gelegen in het universitaire complex "De Uithof", van de Rijksuniversiteit Utrecht. Op de bladzijden 2 en 21 wordt vervolgens meer afstand genomen. In dit gebouw is het Van 't Hoff laboratorium voor Fysische en Colloidchemie gevestigd, waarin ook de FOM-werkgroep M V-U haar plaats heeft.

Jaarboek '82 STICHTING VOOR FUNDAMENTEEL ONDERZOEK DER MATERIE FOUNDATION FOR FUNDAMENTAL RESE«^RCH ON MATTER

• i j d» toto's Ot buittnkant «an de natuurkunde: enkefe gebouwen waarin de natuurkunde wordt beoefend. blz. 36: Loopbrug naar het Cyclotrongebouw van de Technische Hogeschool Eindhoven blz. 39: Robert J. Var. Je Graaf f Laboratorium, Utrecht blz. 40: Behuizing van de Afdeling der Technische Natuurkunde, Technische Hogeschool Eindhoven blz. 68: Kamerlingh On nes Laboratorium, Leiden blz. 77: Huygens Laboratorium, Leiden blz. 89: Laboratorium voor Technische Natuurkunde, Delft blz. 98: Kamerlingh Onnes Laboratorium, Leiden blz. 115: Fysisch Laboratorium. Nijmegen blT. 127: Fysisch Laboratorium, Nijmegen t».*. 145: Behuizing van de Afdeling der Elektrotechniek, Techniscne Hogeschool Delft blz. 193: Gebouw van Elektrotechniek en Fysica. Technische Hogeschool Twente blz. 194: De fietsenstalling bij het gebouw van Elektrotechniek en Fysica, Technische Hogeschool Twente blz. 205: Interuniversitair Reactor Instituut, Delft Op enkele bladzijden (49. 108. 122) treft u collages aan. die een impressie geven van hoe de natuurkunde en FOM in 1982 in het nieuws zijn geweest.

Formation, purpose and working method Oprichting, doel en werkwijze

6 7

Samenstelling bestuur en directie Grenzen overschrijden Verslag van het Uitvoerend Bestuur Financieel verslag Verslag FOM-personeelsraad

lö 11 13 32 37

Zakelijk/organisatorische verslagen Kernfysica AMOLF Atoomfysica Metalen FOM TNO Molecuulfysica Vaste Stof Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica Theoretische Hoge-energiefysica NIKHEF Halfgeleiders

42 54 62 69 78 86 102 112 116 128

Speciale Commissies Theoretische Natuurkunde Technische Fysica

136 138

Trendartikelen Echo-akoestisch onderzoek: kijken met geluid Centra in halfgeleiders Dieper graven in de kernmaterie Helium in metalen Clusters

149 159 167 175 187

Personeelsbezetting Adressen van laboratoria en instituten waar FOM-groepen zijn gehuisvest

Inhoudsopgave

195 206

M 4 worluag The Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (Foundation for Fundamental Research on Matter (FOM) was founded on April IS, 1946, by prof.dr. G. van der Leeuw (Minister of Education, Arts and Sciences, representing as such the State of the Netherlands), prof.dr. H.A. Kramers (acting for him¬ self and on behalf of prof.dr. J.M.W. Milatz), prof.dr. J. Clay, dr. H.J. Reinink and dr. H. Bruining (secretary of the Minister-President). In article 2 of the Statutes it says that the object of the Foundation is to promote fundamental scientific re¬ search in the Netherlands concerning matter, in the general interest as well as for the sake of university education. The Foundation tries to achieve this purpose by stimu¬ lating research in new fields of physics, by co-ordina¬ ting existing research projects and by employing its institutes and working-groups to educate and train young physicists. The Foundation operates through the Governing Council, (he Executive Board of Directors and the Committees, that lead working-communities created by the Governing Council for research work in special fields. The working-communities consist of so-called working-groups, which are groups of scientific coworkers and technicians, directed by one or more working-group leaders. These working-communities, eight in number, are named after their fields of research: nuclear physics, atomic physics, metals FOM-TNO, molecular physics, solid state physics, thermonuclear research and plasma physics, theoretical high energy physics and semi-conductors. Besides, research is carried out in four institutes, which are completely or at least for a considerable pan financed by FOM.

The FOM-Institute for Atomic and Molecular Physics in Amsterdam maintains relations with the workingcommunities for Atomic Physic», Thermonuclear Re¬ search and Plasma Physics, and Semi-Conductors. The FOM-lnstitute for Plasma Physics at Rijnhuizen (in the province of Utrecht) forms an integral part of the working community Thermonuclear Research and Plasma Physics. For each of these institutes the Governing Council has set up a Policy Committee. The Nuclear Physics Accelerator Institute (KVI) in Groningen is a joint venture of FOM and the Universi¬ ty of Groningen. The working-community for Nuclear Physics directs and co-ordinates their research. A Poli¬ cy Committee advises the two councils of the partners. The National Institute for Nuclear Physics and High Energy Physics (NIKHEF) in Amsterdam is a collabo¬ ration of FOM, the University of Amsterdam, the Free University in Amsterdam, the Catholic University of Nijmegen and the Foundation Institute for Nuclear Physics Research (IKO). The NIKHEF-council advi¬ ses FOM, which runs the institute and finances the major part of the research. NIKHEF maintains relations with the workingcommunities for Nuclear Physics and Theoretical High Energy Physics. Beside fundamental-physical research with a pure scientific aim, (he Foundation also performs research in the field of Technical Physics, especially in its pro¬ gramme for 'Technical Physics and Innovation'. The Special Committee for Technical Physics, the FOMInstitute for Atomic and Molecular Physics, the working-community Metals FOM-TNO and the working-community Semi-conductors are especially engaged with this on 'application' directed research.

The central office of the FOM Foundation is in Utrecht, Van Vollenhovenlaan 661, P.O. Box 3021, 3502 GA Utrecht (Tel. 030-948341).

CH WCfKWI

De Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) werd IS april 1946 in het leven geroe¬ pen door prof.dr. G. van der Leeuw, de toenmalige Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, als zodanig vertegenwoordigende de Slaat der Neder¬ landen, prof.dr. H.A. Kramers (handelende voor zichzelf en voor prof.dr. J.M.W. Milatz), prof.dr. J. Clay, dr. H.J. Reinink, secretaris-generaal van het Ministerie van O. K. & W., en dr. H. Bruining, secre¬ taris van de toenmalige Minister-President. De Stichting stelt zich, blijkens artikel 2 van de statu¬ ten ten doel: 'de bevordering van het fundamenteelwetenschappelijk onderzoek in Nederland omtrent de materie, in het algemeen belang en dat van het hoger onderwijs'. Zij tracht dit doel te bereiken door het stimuleren van onderzoek op nieuwe gebieden van de natuurkunde, door het coördineren van bestaande onderzoekprojec¬ ten, en door haar instituten en werkgroepen in te scha¬ kelen bij de opleiding van jonge natuurkundigen. De Stichting verricht haar werkzaamheden door mid¬ del van de Raad van Bestuur, het Uitvoerend Bestuur, de Directie en de Commissies, welke laatste werkge¬ meenschappen leiden, die door de Raad van Bestuur voor het onderzoek binnen deelgebieden van de na¬ tuurkunde in het leven zijn geroepen. De werkgemeen¬ schappen bestaan uit zogenaamde werkgroepen. Dat zijn groepen van wetenschappelijke medewerkers en technici, geleid door één of meer werkgroepleiders. De werkgemeenschappen, acht in getal, worden ge¬ noemd naar hun onderzoekterrein: kernfysica, aloomfysica, metalen, molecuul fysica, vastestof, thermonucleair onderzoek en plasmafysica, theoretische hogeenergiefysica, halfgeleiders. Daarnaast wordt onderzoek uitgevoerd in een viertal instituten die FOM geheel of voor een belangrijk deel financiert.

Het FOM-Instituut voor Atoom- en Mokcuulfyska te Amsterdam onderhoudt relaties met de werkgemeen¬ schappen voor Atoomfysica, Thermonucleair Onder¬ zoek en Plasmafysica en Halfgeleiders. Het FOM-Instituut voor Plasmafysica, gelegen o p het landgoed Rijnhuizen te Nieuwegein, maakt als geheel deel uit van de Werkgemeenschap voor Thermonu¬ cleair Onderzoek en Plasmafysica. Voor elk van deze twee instituten heeft de Raad van Bestuur een Beleids¬ commissie ingesteld. Het Kernfysisch Versneller Instituut te Groningen is een gezamenlijke onderneming van FOM en de Rijks¬ universiteit Groningen. Het daar verrichte onderzoek wordt geleid en gecoördineerd door de Werkgemeen¬ schap voor Kernfysica. Een Beleidscollege adviseert aan de besturen van de twee partners. Het Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hogeenergiefysica (NIKHEF) te Amsterdam is een samen¬ werkingsverband tussen FOM, de Universiteit van Amsterdam, de Vrije Universiteit, de Katholieke Universiteit Nijmegen en de Stichting voor Kernphysisch Onderzoek. Het NIKHEF-bestuur adviseert aan FOM, die het in¬ stituut beheert en het onderzoek voor het grootste deel financiert. Het NIKHEF onderhoudt relaties met de werkge¬ meenschappen voor Kernfysica en voor Theoretische Hoge-energiefysica. Behalve fundamenteel natuurkundig onderzoek met een zuiver wetenschappelijke doelstelling, verricht FOM ook onderzoek op het gebied van de technische fysica, en wel vooral in het binnen de Stichting opge¬ zette programma voor Technische Natuurkunde en In¬ novatie. De Speciale Commissie voor de Technische Fysica, het FOM-Inslituut voor Atoom- en Molecuulfysica, de Werkgemeenschap Metalen FOM-TNO en de Werkge¬ meenschap Halfgeleiders houden zich in het bijzonder met dit op toepassing gerichte onderzoek bezig.

Het bureau, gevestigd te Utrecht, Van VoUenhovenlaan 661, Postbus 3021,3502 CA Utrecht, is het cen¬ trale adres van de Stichting FOM (td. 030-948341).

Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie

Raad van Bestuur

prof .dr. H. de Waard, voorzitter prof.dr. A. Dymanus, ondervoorzitter dr.ir. H.L. Beckers prof.dr. J.J.M. Beenakker prof.dr. J. Blok prof.dr. P.M. Endt prof.dr. J.A. Goedkoop dr. E.F. de Haan prof.dr. D. Harting dr. G. Klein, vertegenwoordiger TNO prof.dr.ir. J.J.J. Kokkedee prof.dr. C. van der Leun prof.dr. J.J. van Loef prof.dr. F. van der Maestn prof.dr. P. Mazur dr.ir. B. Okkerse, vertegenwoordiger van de Minister van Onderwijs en Wetenschappen* prof.dr. J. Volger prof.dr.ir. W.J. Witteman

Uitvoerend Bestuur

prof.dr. prof.dr. prof.dr. prof.dr. prof.dr.

Directie

dr. A.A. Boumans, directeur drs. F.R. Diemont, adjunct-directeur dr. C. Ie Pair, adjunct-directeur

1

H. de Waard, voorzitter A. Dymanus, ondervoorzitter J.J.M. Beenakker C. van der Leun J.J. van Loef

namens dr.ir. Okkerse worden de vergaderingen bijgewoond door drs. J.W. Huijsmans

Grenzen overschrijden

In 1982 heeft hel FOM-bestuur zich intensief bezigge¬ houden met problemen verbonden aan het in stand houden van zoveel mogelijk belangrijk onderzoek bij afnemende middelen. Een bespiegeling over het te dien einde ontwikkelde beleid zou als inleiding bij het verslag over het jaar 1982 zeker niet misstaan, maar ik wil deze keer toch liever aandacht vragen voor zaken die meer rechtsreeks met het onderzoek zelf hebben te maken. In de verslagen van de instituutsdirecteuren en van de wetenschappelijke secretarissen van de werk¬ gemeenschappen kan men van alles vinden over grotere gebeurtenissen, zoals de voorspoedige ont¬ wikkeling van het onderzoek bij de lineaire versneller van het NIKHEF, en over kleinere, zoals de oplossing van verschillende lang openstaande fysische proble¬ men. Hier wil ik iets opmerken over enkele ontwik¬ kelingen in de aard van het onderzoek, die in de jaar¬ verslagen niet expliciet aan de orde komen, te weten: (1) interacties tussen verschillende onderzoekgroepen en (2) onderzoek dat niet goed past binnen één be¬ paalde werkgemeenschap. Interacties tussen onderzoekgroepen Van het prille begin van het FOM-bestaan af is hel principe van de coördinatie van onderzoek één der credo's van de werkgemeenschappen geweest. Daar¬ onder dient meer te worden verstaan dan hei maken van afspraken waar bepaald onderzoek wel en waar het niet gedaan wordt. - Trouwens, we weten lang¬ zamerhand, dat het doen van sterk verwant onder¬ zoek op meer dan één plaats niet altijd zo verwerpe¬ lijk is. Coördinatie uit zich ook in het samen verrichten van onderzoek door medewerkers van verschillende werkgroepen of tenminste in regelmatig overleg over onderzoek met verwante aspecten. Het aantal gevallen van zulke samenwerking of zulk overleg is in hel ver¬ leden niet erg groot geweest, maar recentelijk is een duidelijke toename te constateren. Wat daarbij

opvalt is, dat het lang niet altijd gaat om samenwer¬ king tussen medewerkers uit één bepaalde werkge¬ meenschap, maar vaak ook om projecten waarbij onderzoekers van verschillende richtingen betrokken zijn. Zo zijn er in het Kernfysisch Versneller Instituut te Groningen rond de nieuwe zware ionenbron leven¬ dige activiteiten op gang gekomen van atoomfysici uit het FOM-lnstituut voor Atoom- en Molecuulfysica. Verder is de Groningse werkgroep A III van de Werkgemeenschap voor A toomfysica geheel in dit Instituut opgenomen. In Utrecht wordt rond de 3 en 6 M V-versnellers van het Robert J. Van de Graaf flaboratorium allerlei onderzoek van niet kernfysische aard voorbereid, vooral door de Utrechtse halfgeleidergroep. Onderzoek aan heliumdecoratie van onzuiverheden in Groningen wordt verricht in overleg met de groep die in Delft onderzoek verricht aan heliumdesorptie uit metalen. Uit zulk soort onderzoek komen resultaten van betekenis. Een samenwerking waarbij onderzoekers uit ver¬ schillende deelgebieden van de natuurkunde zijn betrokken kan men 'intradisciplinair' noemen. Zolang deze samenwerking zich beperkt tot het samen gebruiken van instrumenten kan het onderzoek op zichzelf nog goed passen binnen één van de bestaande werkgemeenschappen van de FOM. Maar er zijn ook verschillende voorbeelden dat het onderzoek zelf een intradisciplinair karakter krijgt en als zodanig wordt tot: Onderzoek dat niet goed (meer) past binnen één van de bestaande werkgemeenschappen Er zijn verschillende activiteiten van deze aard, som¬ mige zijn al van oudere herkomst, andere hebben zich pas onlangs aangemeld. Hun wortels liggen binnen de hoofdgebieden van de fysica die in ae FOM-werkgemeenschappen worden beoefend, maar voor een goede ontwikkeling is kennis vereist op meer dan één van deze gebieden. Zelf beweeg ik me op een gebied waarvoor dit geldt: de nucleaire vaste-stof-

fysica. Om kernfysische methoden met vrucht bij het onderzoek van de vaste stof toe te passen is naast kernfysische kennis een ruime mate van inzicht nodig in problemen die voor de vaste-stoffysica interessant zijn. Aan deze beide eisen te voldoen valt niet mee en lukt dan ook niet altijd, maar als het lukt schenkt het bijzondere voldoening: er blijken allerlei moge¬ lijkheden te zijn voor geheel nieuwe experimenten. Bovendien wordt men zich helder bewust van de een¬ heid van het fysisch denken: ten slot te komen de ver¬ schillende gebieden voort uit één basisdiscipline. Nu is de nucleaire vaste-stoffysica in Nederland een aangelegenheid van relatief kleine omvang, waarvan tot dusver het intradisciplinaire karakter weinig organisatorische problemen heeft opgeleverd. Dit zou wel eens anders kunnen worden met het ge¬ bied van de oppervlaktefysica, dat zich in een snel stijgende belangstelling mag verheugen. De verschijn¬ selen die optreden aan oppervlakken, of algemener aan grenslagen, bieden talrijke mogelijkheden voor zuiver fysisch onderzoek, vooral nu vorderingen van de UHV-techniek het mogelijk maken deze lagen op reproduceerbare en schone wijze te bereiden. Opper¬ vlaktefysica wordt in ruime mate in het FOM-Instituut voor Atoom- en Xtolecuulfysica (Amolf) beoe¬ fend - met zijn vele intra- en interdisciplinaire onderzoekstendenzen - maar ook in een aantal werk¬ groepen, die tot verschillende werkgemeenschappen behoren. In het jaarverslag 1982 vinden we daaromtrent onder meer het volgende: In AMOLF is er een diver¬ sificatie in drie richtingen: het onderzoek van opper¬ vlakken met ionenbundels, de structurele karakteri¬ sering van oppervlakken en het modificeren van oppervlaktestructuur en -samenstelling. In elk van die richtingen wordt aan verschillende projecten gewerkt. Zowel in Utrecht als in Groningen is appa¬ ratuur in aanbouw voor het onderzoek in ultrahoog vacuüm van oppervlakken en dunne lagen met deel¬ tjesbundels in het energiegebied van 1-6 MeV. In de

12

werkgroep A III (Groningen) wordt onder meer met deeltjesbundels onderzocht de positie relaxatie van atomen in oppervlakken, de stappen die in het opper¬ vlak van éénkristallen optreden en de binding van waterstofatomen aan platina-oppervlakken. De in Nijmegen fVS-N) ontwikkelde puntcontactspectroscopie noodt tot onderzoek van grenslagen. Het onderzoek in de werkgemeenschap voor halfge¬ leiderfysica en in het nieu we centrum voor submicrontechnologie heeft natuurlijk ook vele 'oppervlakkige' aspecten. Daarbij gaat het dikwijls om de bestudering van de vorming en de eigenschappen van zeer dunne oppervlaktelagen op silicium. De aard van het onder FOM-auspiciën verrichte oppervlakteonderzoek varieert van zeer fundamenteel (bijv. het begrijpen van de elektronische structuur en van geometrische configuraties van atomen aan oppervlakken) tot sterk toepassingsgericht (bijv. de invloed van de oppervlaklegesteldheid op de werking van een transistor). Het oppervlakteonderzoek biedt tal van interessante nieuwe experimentele zowel als theoretische mogelijkheden. Hei verdient de aandacht van fysici èn van chemici en het heeft dus naast intradisciplinaire ook nog interdisciplinaire aspecten. Het is duidelijk, dat een optimale ontwikkeling van dit onderzoek voor de FOM-organisatie bepaalde consequenties heeft. We moeien proberen, het te coördineren zonder al te veel overhoop te halen en daarbij de reeds bestaande expertise zo goed mogelijk aanwenden. We moeten proberen het extra te stimule¬ ren, zonder er direct een modieus paradepaard van te maken. Een zaak die in de komende tijd onze aan¬ dacht ten volle waard is!

H. de Waard voorzitter

Verslag van het Uitvoerend Bestuur 1. Algemene beschouwingen

Het merendeel van de onderzoekingen die in het kader van FOM plaatsvinden is van fundamentele aard en ligt op het gebied van de natuurkunde. Daaronder be¬ vindt zich in toenemende mate ook technisch-fysisch onderzoek. Daarnaast vindt in het kader van FOM bovendien radio-chemisch onderzoek plaats. Het onderzoek wordt uitgevoerd in enkele, voornamelijk door FOM gefinancierde, instituten en in een groot aantal gedeeltelijk door haar gefinancierde werkgroe¬ pen daarbuiten. Deze laatste zijn gehuisvest bij univer¬ siteiten, hogescholen en enkele andere instellingen. Onderzoekingen, die op eenzelfde deelgebied van de natuurkunde liggen, zijn gebundeld in een werkge¬ meenschap. Er zijn acht van deze werkgemeenschap¬ pen, genoemd naar hun gebied van onderzoek: kern¬ fysica, atoomfysica, metalen, molecuulfysica, vaste stof, thermonucleair onderzoek en plasmafysica, theoretische hoge-energiefysica en halfgeleiders. Deze bundeling beoogt in de eerste plaats het opstellen en uitvoeren van een gezamenlijk programma door de werkgroepen en instituten, die deel uitmaken van zo'n werkgemeenschap. Door het overleg tussen de leiding¬ gevende fysici, dat daaruit voortvloeit, draagt deze bundeling echter ook bij tot de coördinatie van natuur¬ kundig onderzoek dal buiten l'OM-verband bij de universiteiten en hogescholen wordt uitgevoerd. FOM heeft twee eigen instituten: het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica en het FOM-Instituut voor Plasmafysica. Het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica is gevestigd in Amsterdam op het terrein van het We¬ tenschappelijk Centrum Watergraafsmeer. Het onder¬ zoek in dit instituut beweegt zich, zoals de naam al zegt, op het gebied van de atoomfysica en de molecuul¬ fysica, maar ook op dat van de plasmafysica, de vaste stof, de halfgeleiders en de biomolecuulfysica. Het FOM-Instituut voor Plasmafysica, gevestigd op

Verslag van het Uitvoerend Bestuur

het landgoed Rijnhuizen te Nieuwegein, is het Neder¬ landse centrum voor thermonucleair onderzoek. Het maakt deel uit van de Werkgemeenschap voor Ther¬ monucleair Onderzoek en Plasmafysica. Naast deze eigen instituten financiert FOM tezamen met een of meer universiteiten twee instituten: het NIKHEF en het KVI. Het NIKHEF (Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica) is een gezamenlijke onderne¬ ming van de stichtingen FOM en IKO, de Universiteit van Amsterdam, de Katholieke Universiteit Nijmegen en de Vrije Universiteit. Het is gevestigd op het Weten¬ schappelijk Centrum Watergraafsmeer in Amsterdam en het heeft een dependance in Nijmegen. Het omvat een sectie voor kernfysica en een sectie voor hogeenergiefysica. De sectie voor kernfysica is wat betreft het onderzoekprogramma ingepast in het nationale programma voor kernfysica. In de sectie voor hogeenergiefysica is al het experimentele onderzoek op het gebied van de hoge-energiefysica van FOM, de Univer¬ siteit van Amsterdam, de Katholieke Universiteit Nijmegen en Nederlandse onderzoekteams bij buiten¬ landse versnellers gebundeld. Het KVI (Kernfysisch Versneller Instituut) te Gro¬ ningen, dat eveneens in het nationale programma voor kernfysica is ingepast, wordt door de Rijksuniversiteit aldaar en FOM samen gefinancierd en beheerd. Niet alleen het NIKHEF en het KVI, maar ook de beide FOM-Instituten hebben nauwe relaties met ver¬ schillende universiteiten. Hun onderzoekingen zijn gecoördineerd met die van universitaire groepen. Hun directeuren en andere stafleden zijn door bijzondere of buitengewone leerstoelen aan universiteiten verbon¬ den, studenten kunnen er als onderdeel van hun oplei¬ ding een stage doorbrengen en doctorandi kunnen er onderzoek verrichten waaruit een proefschrift kan voortkomen. Het FOM-Instituut voor Atoom-en Molecuulfysica, het FOM-Instituut voor Plasmafysica, het NIKHEF en

13

het KVI hadden in 1982 tezamen van FOM 636 perso¬ neelsplaatsen, waarvan 229 voor wetenschappelijk medewerkers en een budget van 77 miljoen gulden, waarvan 73 miljoen voor exploitatie. Buiten deze insti¬ tuten waren er in 1982 100 werkgroepen met tezamen van FOM 381 personeelsplaatsen, waarvan 289 voor wetenschappelijke medewerkers en een totaal budget van 34 miljoen gulden. Het bureau beschikte over 47 personeelsplaatsen, de kosten van het bureau zijn omgeslagen over de instituten en werkgemeenschap¬ pen. De werkgroepen zijn gehuisvest bij de Rijksuni¬ versiteiten te Groningen, Leiden en Utrecht, de Univer¬ siteit van Amsterdam, de Vrije Universiteit te Amster¬ dam, de Katholieke Universiteit te Nijmegen, de Tech¬ nische Hogescholen te Delft, Eindhoven en Enschede en het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) te Petten. Ze worden in het algemeen geleid door hoog¬ leraren van de desbetreffende universiteit of hoge¬ school en maken meestal deel uit van een grotere groep in het betrokken laboratorium waarin universitair en FOM-personeel samenwerken. Uiteraard zijn hierbij ook studenten en promovendi betrokken. Uit het voorgaande volgt dat het totale FOM-budget voor exploitatiekosten en investeringen in 1982 111 miljoen gulden beliep. Daarvan stelde de Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek (ZWO) 91 miljoen beschikbaar. De Commissie van de Europese Gemeenschappen en de Stichting voor de Technische Wetenschappen droegen elk ongeveer 5 miljoen bij. Uit verschillende andere bronnen waar¬ onder de Ministeries van Onderwijs en Wetenschappen en Economische Zaken en het bedrijfsleven, kwam 6 miljoen beschikbaar. Van vorige jaren stond nog 4 miljoen ter beschikking. De onderwerpen van onderzoek waaraan de instituten en werkgroepen in 1982 hebben gewerkt zijn elders in dit jaarboek vermeld. Hetzelfde geldt voor de 338 publikaties in de internationale wetenschappelijke vakliteratuur en de 50 proefschriften van FOM-medewerkers die in 1982 verschenen en waarin de resultaten van hun onderzoek zijn neergelegd. In de volgende paragrafen van dit verslag wordt nader ingegaan op de bestuurlijke en organisatorische aspecten van het werk. Om daarbij een beeld te geven van de organisatie¬ structuur van FOM is een organisatieschema bijge¬ voegd, dat de situatie in 1982 weergeeft.

OOÓO OOO

ORGANISATIESCHEMA FOM kMttw»- «A i * » i m « i m .

t— •—a««*«f'•!» «Mttft M A «at owt inatwift* ir r

-• c«d*a« >1

'#••* «n/of C M ) «• '

Katholiek* Universiteit Nijm«gtn

MtmsMri* v«n Econom Zmh»n

vu

2. De financiële Jn het jaarboek 1981 werden op blz. 17 en 18 reeds enkele opmerkingen gemaakt over het subsidie 1982 voor 1;GM. De Minister van Ondei wijs en Wetenschap¬ pen had dit subsidie in september 1981 vastgesteld op eer. bedrag dat, afgezien van correcties in verband met salarismaatregelen, gelijk was aan de subsidie 1981. In novemh?r verzocht ZWO de minister dit bedrag met M/ 5 te verlagen. Begin december werd overeengeko¬ men dat deze verlaging geen doorgang zou vinden. In de loon van december werd vernomen dat de minis¬ ter de rijksbegroting 1982 aan ZWO met M/ 2 had ver¬ minderd en dat als gevolg daarvan het FOM-subsidie 1982 een verlaging zou ondergaan. In januari 1982 werd bekend dat deze verlaging k/1.500 zou bedragen. Dit decres van k/ f .500 Seidde op zichzelf niet tot een dienovereenkom.iUgt* inkrimping van de activiteiten van FOM. Reden daarvan was dat geen bijdrage meer behoefde te worden gestort in het depot pensioenvoor¬ ziening (zie jaarboek 1975 blz. 41)omdat dit toereikend was voor het nakomen van de verplichtingen. Voorts was het subsidie 1982 ten opzichte van 1981 verlaagd met k/ 700 als laatste stap in de reductie die verband hield met de invoering van salarisschaal 73 voor pas afgestudeerde academici. In het jaarboek 1981 werd op blz. 21 en 22 uiteenge¬ zet dat FOM en de STW waren overeengekomen aan O en W en ZWO voor te stellen om de geldstroom voor technisch-fysisch onderzoek die van O en W via ZWO naar FOM liep, voortaan van O en W via STW naar FOM te geleiden. Dit werd met ingang van 1982 gereali¬ seerd. Het daarmee gemoeide bedrag werd op k/2.150 vastgesteld. Het subsidie 1982 was gebaseerd op een loonniveau dat 0,9% boven dat van 1 juli 1981 ligt. Voor het ver¬ schil met het werkelijke gemiddelde loonniveau zou nog een subsidiecorrectie plaatsvinden. Dit verschil is niet eenvoudig in een percentage van de loonsom uit te drukken. Op 1 januari er, 1 juli 1982 vonden loonronden plaats, uitgedrukt in een percentage, doch met een minimum en een maximum maandbedrag en met een inhoudingspercentage dat van de hoogte van het salaris afhing. Bovendien werden enkele premies ge¬ wijzigd; met name werd onder meer het maximum van de AOW'-premic aanzienlijk verhoogd. Het procen¬ tuele verschil tussen het gemiddelde salariskosten¬ niveau 1982 en dat van I juli 1981 hing dus sterk af van de personeelsopbouwr. Het was FOM niet bekend of bij de aan FOM toe te kennen compensatie rekening zou worden gehouden met de personeelsopbouw van FOM of dat deze compensatie gebaseerd zou zijn op

16

een gemiddelde voor de rijksdiensten, noch hoe hoog dit gemiddelde was. Voorzichtigheidshalve ging FOM er voorlopig van uit dat het gemiddelde loonniveau 1982 0,9% boven dat van 1 juli 1981 zou liggen. Pas medio januari 1983 deelde ZWO aan FOM mee dat het percentage alsnog 0,1575% hoger was vastgesteld, overeenkomend met een bedrag van k/ 104. Evenmin was in 1982 bekend welke compensaties zouden worden gegeven voor de incidentele loonkos¬ tenstijgingen 1981 en 1982. Opgrond van mondelinge informatie werden hier voorlopige bedragen voor aangehouden. Eveneens pas medio januari 1983 wer¬ den de definitieve bedragen bekend. Deze bleken in 1982 in totaal k/ 184 hoger te liggen dan voorlopig was aangenomen. Een compensatie voor prijsstijgingen in de materiële sfeer werd in 1982 niet in het subsidie opgenomen. Wel stelde ZWO de voor 1982 reeds eerder toegezeg¬ de k/ 150 voor flashpyrolyse-onderzoek ter beschik¬ king. Het totale exploitatiesubsidie 1982 van ZWO be¬ droeg k/85.864. De investeringsbegroting 1982 werd gebaseerd op een subsidiebedrag van k/4.678. Naast ZWO vormt de Commissie van de Europese Gemeenschappen een belangrijke bron van inkomsten voor FOM. Met deze instantie heeft FOM onder meer een associatiecontract op het gebied van kernfusieonderzoek . De totale EG-bijdrage 1982 beliep k/5.810, waarvan k/1.715 als bijdrage voor onderzoek dat ECN via een subcontract uitvoert. De STW stelde in 1982 ten behoeve van het FOMprogramma voor Technische Natuurkunde en Innova¬ tie het in het voorgaande reeds genoemde bedrag dat voorheen onderdeel uitmaakte van het ZWO-subsidie, ter beschikking. Zij verhoogde dit bedrag op basis van een herberekening en verleende daarenboven een bij¬ drage voor een aantal afzonderlijke projecten op technisch-fysisch gebied. Voorts ontving FOM van de STW een vergoeding voor de kosten van huisvesting van het bureau en uitvoering van administratieve werk¬ zaamheden. De totale bijdrage van de STW aan FOM beliep in 1982 k/ 5.566. De Minister van O en W stelde naast de subsidiëring via ZWO ook rechtstreeks aan FOM enkele subsidies ter beschikking tot een totaalbedrag van k/ 1.906, waarvan k/ 1.250 voor de Werkgemeenschap Halfge¬ leiders en het overige voor enkele afzonderlijke projec¬ ten en voor CERN-reizen. De Minister van EZ droeg k/ 573 bij voor enkele technisch-fysische projecten. De universitaire bijdragen aan NIKHEF en KVI,


voorzover deze via FOM lopen, bedroegen tezamen k/1.489. Bijdragen van onder meer het bedrijfsleven voor onderzoek en inkomsten uit dienstverlening aan anderen beliepen k/ 1.151. Uit vorige jaren was in totaal k/4.109 beschikbaar, onder meer in de vorm van een vooruitontvangen subsidie en vrijgevallen bedragen. De overige inkomsten, waaronder teruggaaf van BTW, bedroegenk/901. Samengevat beliep het totale voor exploitatielasten beschikbare bedrag in 1982 k/ 107.369. De kosten overschreden dit bedrag met k/ 497 als resultante van een overschot van k/ 177 op het ZWO-subsidie en een tekort van k/ 574 op de andere posten. Dit laatste werd voor het grootste deel veroorzaakt door een verschil tussen de geraamde en de werkelijke bijdrage van Euratom. 3. Onderzoekbeleid en organisatie van de wetenschapsbeoefening 3.1. Algemeen

In oktober 1982 stelde ZWO de door haar gesubsidieer¬ de stichtingen, waaronder FOM, op de hoogte van een aantal ontwikkelingen met betrekking tot de toekom¬ stige ZWO-organisatie die sedert mei 1982 hadden plaatsgevonden. In mei had de Minister van O en W aan ZWO een beleidsnotitie doen toekomen, waarin de hoofdlijnen waren geschetst van een nieuwe organisatie voor het wetenschappelijk onderzoek, de NWO, die de plaats van ZWO zou moeten innemen. De primaire taak van de NWO zou bestaan uit ver¬ nieuwing en kwaliteitsbevordering van het onderzoek, met nadruk op steun aan projecten van beperkte om¬ vang en tijdsduur (1 onderzoeker gedurende 4 jaar). In de NWO zou geen plaats zijn voor institutionele steun. De instituten zouden worden ondergebracht in een aparte beleids- en bestuursorganisatie. De NWO zou geen infrastructurele steun aan universitaire groepen verlenen. De NWO zou geen taak hebben op het gebied van coördinatie van onderzoek. Deze (aak was toegedacht aan de Academische Raad en zijn secties. Programmatische steun zou uitzondering zijn. Werkgemeenschappen zouden in de NWO een onder¬ geschikte rol spelen. Over deze beleidsnota had in juli overleg plaatsge¬ vonden in een gemengde O en W-ZWO-wcrkgroep. Daarin was op de meeste punten overeenstemming bereikt. Op die punten had de minister in september


zijn besluit genomen en daarover viel, zo deelde ZWO mee, niet meer te discussiëren. Op één punt had de werkgroep geen overeenstemming bereikt: de plaats en functie van de instituten. Een beslissing hierover zou worden opgeschort totdat over een door het ministerie in het voorzicht gestelde afzon¬ derlijke nota over dit onderwerp overleg zou zijn gevoerd. Toen FOM in oktober 1982 door ZWO van het bovenstaande in kennis werd gesteld, veroorzaakte dit grote onrust. Uit de stukken moest namelijk worden geconcludeerd dat zich op het Ministerie van O en W een zeer verontrustende mening had ontwikkeld om¬ trent de positie van de instituten en over de aard van de steun die de NWO zou dienen te verlenen. Dit was voor FOM en de andere stichtingen die insti¬ tuten beheren (Mathematisch Centrum, Radiostraling van Zon en Melkweg, Isotopen-Geologisch Onder¬ zoek) aanleiding bij een overleg van de stichtingen dat eind oktober met het ZWO-bestuur werd gevoerd, een ernstig protest te laten horen en het eminente belang van een blijvende integratie van universitair en parauniversitair onderzoek binnen de stichtingen te ad¬ strueren. Tijdens dit overleg bleek dat ZWO het in ciczen geheel met de stichtingen eens was en zich teza¬ men met hen wilde uitspannen om het dreigende onheil van een uiteenrukken van met zorg opgebouwde werk¬ zaamheden af te wenden. Een in april 1982 in een bespreking van ZWO met de vier stichtingen (FOM, MC, RZM, IGO) gedane uit¬ spraak werd daarmee bevestigd. Op verzoek van de voorzitters van de vier stichtingen werd een nadere bespreking met het ZWO-bestuur belegd die in november 1982 plaatsvond. Tijdens deze bespreking werd nogmaals bevestigd dat naast project¬ steun programmatische activiteiten en de mogelijkheid tot stucturele onderbouw van initiatieven tot de taak van de NWO zouden moeten blijven behoren en dat noodzakelijke coördinatie van werk in para-universi¬ taire instituten en universitaire werkgroepen hel beste binnen de bestaande organisaties kan worden gehand¬ haafd of gestalte kan krijgen. De minister had de gemengde O en W-ZWO-wcrk¬ groep gevraagd haar werkzaamheden voort ie zetten om overleg ie voeren over het wetsontwerp terzake en over die onderdelen van de reorganisatie die reeds binnen de bestaande ZWO-wci in gang kon worden ge/el. In verband hiermee drongen de voorzitters er bij het ZWO-bestuur op aan een blijvend contacl hierover mei hen te onderhouden. Over hel wctsonlwerp zelf was eind 1982 nicls nader

17

bekend. Over onderdelen van de reorganisatie die reeds binnen het vigerend wettelijk kader konden wor¬ den gerealiseerd, had een door het ZWO-bestuur inge¬ stelde stuurgroep inmiddels advies uitgebracht. Een belangrijk onderdeel daarvan was het voorstel om gebiedsraden-in-oprichting in te stellen en de vaste adviescommissies van ZWO voorshands als zodinig te laten fungeren. FOM kon zich in grote lijnen met dit voorstel verenigen. Een eerste begrotingsover¬ leg op deze basis vond in november 1982 plaats. Het begrotingsbeleid van FOM was onderwerp van een reeks gesprekken tussen het ZWO-bestuur en het Uit¬ voerend Bestuur van FOM in het voorjaar van 1982. Dit overleg leidde onder meer tot een drietal afspraken die resp. betrekking hebben op: indeling van de begro¬ ting, toelichting op de begroting en consequenties van budget verlaging. Naast de gebruikelijke indeling van de FOM begroting naar de drie gezichtspunten onderzoekgebied, kosten¬ soort en instituten/instellingen zal nog een indeling gemaakt worden waarin is aangegeven welke onderde¬ len geoormerkt zijn door een overeenkomst met of financiering door derden en welke universitaire groe¬ pen institutionele steun ontvangen. De toelichting zal op verzoek van de ZWO-adviescommissie voor de exacte wetenschappen worden aan¬ gevuld door per werkgemeenschap en instituut aan de gebruikelijke toelichting, bestaande uit doelstelling, programma (opgenomen in de meerjarennota's) en projectomschrijvingen nog een toelichting toe te voegen waarin de nadruk komt te liggen op de ver¬ nieuwing van het onderzoek. Over de consequenties van budgetverlaging werd een nota opgesteld. Directe aanleiding tot het schrijven hiervan was het voorstel van ZWO aan de Minister van O en W in april 1982 on de FOM-subsidie 1983 t/m 1987 ten opzichte van 1982 te verminderen met M / 3,4 in 1983, oplopend tot M / 7,4 in 1987. In de nota werd betoogd dat de natuurkunde een onmisbaar onderdeel is van de wetenschapsbeoefening die mede het culturele en intellectuele niveau van ons land bepaalt. Zij is een basiswetenschap die door haar fundamentele karakter belangrijke invloed heeft op ontwikkelingen in andere wetenschapsgebieden. De toepassing van haar resultaten leidt voortdurend tot nieuwe hulpmiddelen voor tal van andere wetenschap¬ pen. Het grote aantal natuurkundigen dat in andere wetenschapsgebieden werkzaam is, illustreert dit. De toepassing van resultaten van natuurkundig onder¬ zoek blijft onverminderd van invloed op innovaties in

10

techniek en industrie. Dit heeft geleid tot stimulering van het economische peil en tot vele ingrijpende ver¬ nieuwingen in het dagelijks leven. Niettemin is niet eenvoudig aan te geven welk percen¬ tage van het nationaal inkomen aan natuurkunde zou moeten worden besteed. Wel kan men de vraag stellen of het bestede bedrag buitensporig afwijkt van wat in ons land voor andere wetenschappen en in andere landen voor natuurkunde wordt uitgegeven. Het eerste is niet het geval zoals uit de cijfers blijkt. Wat het twee¬ de betreft kan worden geconstateerd dat er juist in de laatste jaren in verschillende landen weer een trend is het natuurkundig onderzoek extra stimulansen te geven. In ons land is daarentegen een neerwaartse trend te bespeuren. Tegen deze neerwaartse ontwikke¬ ling werd in de nota ernstig gewaarschuwd. Juist in een tijd van economische recessie zijn diepte-investeringen van het grootste belang voor de toekomst. Als enig argument om het FOM-subsidie in de jaren 1983 t/m 1987 te verminderen was door ZWO aange¬ voerd dat de natuurkunde een veel groter deel van de tweede geldstroom ontvvigt dan andere wetenschaps¬ gebieden. Tegenover dit argument werd in de nota het volgende naar voren gebracht. De Nederlandse fysici hebben, eerder dan andere wetenschapsbeoefenaren, onderkend dat een evenwichtige beoefening van hun vak een sterke landelijke coördinatie vereist en dat daartoe een belangrijk deel van de totale middelen gezamenlijk moet worden beheerd. Daaraan is vorm gegeven door oprichting van een afzonderlijke organi¬ satie, in casu FOM. Een en ander heeft mede geleid tot oprichting van enkele para-universitaire instituten en deelneming aan internationale ondernemingen. Deze ontwikkelingen zijn tot stand gekomen in overleg met en steun van de overheid. Het aandeel van de natuurkunde in de tweede geldstroom is daardoor altijd groter geweest dan dat van andere wetenschap¬ pen. Tegenover de grote bijdrage van de tweede geld¬ stroom aan de natuurkunde staat echter een relatief kleine bijdrage van de eerste geldstroom. De totale overheidsbijdrage aan de natuurkundebeoefening in Nederland is daardoor niet hoger geworden dan die aan vergelijkbare disciplines. Als nu de tweede geldstroom naar de natuurkunde sterk zou worden gereduceerd alleen omdat deze cen relatief groot aandeel van de totale twerde geldstroom ontvangt, betekent dit dat de Nederlandse fysici nu benadeeld worden door het feit dat zij voor de beoefe¬ ning van hun vak eerder dan anderen cen slcrkc lande¬ lijke coördinatie hebben opgebouwd. FOM acht ejn dergelijk beleid funest en in strijd met de opzet van de tweede geldstroom. Daar komt bij dat

Verslag van het Uitvoernnc) Bftsluur

uit een onderzoek door het Nederlands Comité voor de Natuurkunde is gebleken dat de procent, d e achicuitgang van de natuurkunde in de eerste geldstroom in het tijdvak 1979-1981 groter was dan die van de eerste geldstroom in zijn totaliteit. Ten onrechte wordt ook wel aangevoerd dat vanuit sommige andere wetenschapsgebieden de aanvraagdruk bij ZWO hoger is dan vanuit FOM. Anders dan bij andere gebieden wordt echter bij de natuurkunde de aanvraagdruk binnen FOM zelf opgevangen. Door een rigoureuze selectie relateert FOM telkenjare het aantal te realiseren projecten aan de beschikbare middelen en wijst zij vele goede voorstellen reeds zelf af, zodat ze ZWO niet bereiken. De instituten zijn al jarenlang geconfronteerd met een sterke stijging van de algemene en bedrijfskosten. Deze stijging is onder meer een gevolg van de toename van de energieprijzen en gestegen kosten van uitbe¬ steed werk. Deze stijging gaat ver uit boven de prijs¬ compensatie die in de afgelopen jaren een enkele maal is verleend. Bovendien was in het kader van Bestek '81 voor de jaren 1979-1981 aan de instituten een korting opgelegd. FOM heeft altijd een beleid gevoerd waarbij zowel in de instituten als in de werkgemeenschappen een voort¬ durende vernieuwing van onderzoekprogramma's en projecten heeft plaatsgevonden. Zij wil dit beleid voortzetten en daarbij rekening blijven houden met ontwikkelingen in de samenleving en daaruit voort¬ komende behoeften. De instelling van het programma voor Technische Natuurkunde en Innovatie, de op¬ richting van de Werkgemeenschap Halfgeleiders en de medewerking aan het tot stand brengen van een cen¬ trum voor submicrontechnologic zijn daar recente voorbeelden van. In de toekomst zijn nieuwe initiatie¬ ven ook op andere gebieden te verwachten. Het steu¬ nen daarvan is bij een gelijkblijvend totaal van de middelen slechts mogelijk door inkrimping van ander onderzoek. Dit is een pijnlijke operatie, maar FOM rekent het tot haar (aak deze te volvoeren en tracht daarbij de universitaire groepen te ontzien. Bij verla¬ ging van het totaal van de middelen /uilen de marges voor het voeren van beleid en de mogelijkheid nieuwe initiatieven te steunen, nagenoeg verdwijnen. Afbre¬ ken van goed lopend onderzoek /al hel gevolg zijn. Daarbij dient te worden bedacht dat beëindigen van werk door gedwongen ontslagen financieel weinig effect heeft omdat FOM zelf de wachtgeld- en werk¬ loosheidsuitkeringen moei betalen. In cen aantal gevallen zou beëindiging ook stopzetting van bijdragen van derden lol gevolg hebben. De nota werd door de Raad van Besluur in juni 1982

Verslag van hel Uitvoerend Bestuur

besproken en vervolgens aangeboden aan de Minister van O en W en het Bestuur van ZWO. In de rijksbegroting 1983, die in september 1982 ver¬ scheen, waren reducties op het FOM-subsidie voor de jaren 1983 t/m 1987 vermeld van \\f 2,0 in 1983, oplopend tot M / 5,7 »n 1987. In de november-vergader ing van de Raad van Bestuur deelde de vertegenwoordiger van de Minister van O en W mee dat de reductie van M / 2 , 0 voor 1983 definitief was maar dat de verdere reductie daarna op de weten¬ schapsbeoefening als geheel betrekking had en niet a priori op FOM. In het jaarboek 1981 werd op blz. 22 melding gemaakt van het voornemen van de Minister van O en W om een Verkenningscommissie voor de Natuurkunde in te stellen. De instelling vond plaats in november 1982. De minister benoemde drs. J. Heijn, medewerker van het FOM-bureau, tot secretaris. In het kader van het project 'evaluatie natuurkunde' werden twee studies afgerond. De ene in de vorm van een rapport van dr. J. van Hou¬ ten over de wederzijdse beïnvloeding van wetenschap¬ pelijke disciplines in het wetenschappelijk onderwijs. Het bevat de resultaten van een onderzoek naar weten¬ schappelijke contacten en achtergronden van afgestu¬ deerden in de natuurkunde, die werkzaam zijn in een niet natuurkundige omgeving van universiteiten en hogescholen. Het geeft een indruk van de invloed van de natuurkunde op andere wetenschapsgebieden. Dit onderzoek vond plaats als onderdeel van het project 'evaluatie natuurkunde extrinsiek'. De andere studie werd afgerond met het verschijnen van het boek 'Physics in the Netherlands. A selection of Dutch contributions to physics in the first 30 years after the Second World War' onder redactie van prof, dr. J. Volger en dr. C. Ie Pair. Het geeft cen overzicht van Nederlandse bijdragen aan de omwikkeling van de natuurkunde in de jaren 1945-1975. Het project 'evaluatie natuurkunde intrinsiek' is hiermee afge¬ sloten. 3.2. Ontwikkelingen mei belrekking lol enkele onderzoekgebieden Aan het beleid en de organisatie van enkele onderzoek¬ gebieden werd in 1982 bijzondere aandacht besteed. Dit betrof: kernfusie, kernfysica en submicrontcchnologie. In november 1981 hadden FOM en ECN aan de Minis¬ ters van O en W en EZ een advies uitgebracht over hel

19

Europese kernfusieprogramma 1982-1986. De beide ministers wilden zich echter ook herbezinnen op het in 1976 ingenomen regeringsstandpunt ten aan¬ zien van aard en omvang van de Nederlandse inspan¬ ning op het gebied van ken fusie-onderzoek (zie FOMjaarboek 1976 blz. 24-25). Met het oog daarop hadden zij in september 1981 een interdepartementale werk¬ groep ingesteld om het regeringsstandpunt voor te bereiden. In het kader van deze voorbereiding vond in mei 1982 overleg plaats tussen O en W, EZ, FOM, ZWO en ECN. !n juni 1982 bracht de interdeparte¬ mentale werkgroep haar rapport uit. Belangrijke con¬ clusies zijn de volgende. Noch uit een oogpunt van energiebeleid noch uit indus¬ triepolitieke overwegingen is er reden het standpunt van 1976 te wijzigen. De bestaande financiële onder¬ steuning door de Nederlandse overheid moet als maxi¬ maal worden beschouwd. Deelneming aan een groot buitenlands experiment dient te worden nagestreefd. De Minister van O en W zond het rapport in december 1982 aan de voorzitter van de Tweede Kamer. Aan FOM en ECN werd gevraagd voor de invulling van het programma voorstellen te doen die passen in deze conclusies en die verschillende opties bevatten. Met name diende onder meer aandacht te worden be¬ steed aan een optie waarin de omvang van het kern¬ fusie-onderzoek tot een lager niveau wordt terugge¬ bracht, terwijl de overige onderzoekcapaciteit op een andere zinvolle wijze wordt ingezet. Deze voorstellen worden besproken in een gemengde O en W-EZ-ZWO-FOM-ECN-werkgroep, die in okto¬ ber 1982 voor het eerst bijeen kwam. Deze werkgroep had zijn werkzaamheden eind 1982 nog niet afgerond. De voorstellen worden tevens getoetst aan de resulta¬ ten van de door FOM in overleg met ECN ondernomen evaluatie van het Nederlands kernfusie-onderzoek. De evaluatie werd verricht door een internationaal pane! van deskundigen, bestaande uit prof .dr. G. Briffod (CEN, Grenoble), dr. C. Maisonnier (Euratom, Brussel), dr. R.S. Pease (UKAEA, Culham) en prof. dr. R. Wienecke (MPI für Plasmaphysik, Garching). Dit panel bracht zijn rapport in oktober 1982 uit, waar¬ na het, voorzien van het commentaar van de desbe¬ treffende instituutsdirectcuren en werkgroepleidcrs in november 1982 aan het Uitvoerend Bestuur en de betrokken commissies werd aangeboden. Eén van de voorstellen is een gezamenlijk project van het FOM-Instituut voor Plasmafysica te Nieuwegein en het Centre d'Eludes Nucléaires te Fontenay-auxRoses. Hierop wordt in paragraaf 4 nader ingegaan. In het jaarboek 1981 werd op bl/. 20 uileengezet dat

10

FOM het voorstel tot bouw van een naversneller bij de Utrechtse Van de Graaff-generator had ondersteund en dat de minister naar aanleiding daarvan enkele vragen had gesteld aan de Rijksuniversiteit Utrecht met het verzoek deze in samenwerking met FOM te beantwoorden. Dit gezamenlijke antwoord kwam in januari 1982 gereed. In maart 1982 deelde de minister meer voor de naversneller geen additionele middelen ter beschikking te kunnen stellen. Hij vroeg zich voorts af of deze in¬ vestering op dit moment verstandig zou zijn en achtte het weinig zinvol het overleg erover te heropenen. Deze beslissing heeft tot gevolg dat het kernfysisch onderzoek in Nederland geconcentreerd zal worden op twee nationale centra (het NIKHEF en het KVI). Lokale groepen richten hun programma's in versterkte mate op deze nationale faciliteiten. In het jaarboek 1981 werd op blz. 19 de aanzet tot een centrum voor submicrontechnologie geschetst, zoals deze zich in dat jaar ontwikkelde. Een eerste overleg tussen O en W (WB), THD, TPD, ZWO en FOM over de opzet van zo'n centrum vond in december 1981 plaats. Het overleg werd in 1982 voort¬ gezet maar nog .iet afgerond. Voorzover in 1982 kon worden overzien zou FOM aan de investeringen in apparatui r kunnen bijdragen: de in het vorige jaarboek vermelde k/ 450 van WB voor¬ zover deze nog niet aan andere projecten is besteed en k/ 250 uit ZWO-investeringssubsidies. Voor het overige kan FOM op de gebruikelijke wijze projectsteun verlenen in het kader van de Werkge¬ meenschap Halfgeleiders e n / o f de beleidsruimte. 3.3. De FOM-beleidsruimte In het jaarboek 1981 werd op blz. 16 en 18 uiteengezet dat in 1981 geen middelen konden worden uitgetrok¬ ken voor het openstellen van een beleidsruimte voor nieuwe aanvragen maar dat besloten was dit in elk geval in 1982 wel te doen. Uit paragraaf 2 blijkt dat FOM in 1982 over enige middelen uit vorige jaren beschikte. Een deel daarvan was voor bepaalde bestedingen î-oormerkt. Ongeveer M/ 2 kon echter voor de beleidsruimte 1982 worden gebruikt. Verwacht werd dat dit zou leiden tot verplichtingen van ca. M / I ten laste van 1982 in de vorm van perso¬ neelskosten. Bovendien zou ook in 1983 een beleids¬ ruimte voor nieuwe aanvragen worden opengesteld, waarvoor in dal jaar eveneens ca. M / 1 beschikbaar zou moeten zijn. Mei het oog daarop werd voor 1983 een vermindering


van de instiiuuts- en werkgemeenschapsbudgetten van totaal M/ 2 aangekondigd en in de voorjaarsvergade¬ ringen 1982 van de desbetreffende commissies be¬ sproken. Op deze basis werden in juni de besluiten over toeken¬ ningen in het kader van de beleidsruimte 1982 ge¬ nomen. In september bleek dat bovendien het subsidie 1983 \\f 2 lager zou worden, zodat de instituuts- en werkge¬ meenschapsbudgetten in 1983 nogmaals met M/ 2 zouden moeten worden verminderd. Om onder deze omstandigheden de mogelijkheid open te houden na deze algemene bezuiniging nog enige differentiatie aan te brengen, werd besloten in 1983 M/ 1 extra vrij te maken voor programmatische prioriteiten. De totale vermindering van de instituuts- en werkge¬ meenschapsbudgetten 1983 die daardoor op M / S werd bepaald, werd in de najaarsvergaderingen 1982 van de desbetreffende commissies nader uitgewerkt. Dit leidde onder meer tot het besluit 52 personeelsposities op te heffen. Omdat een deel hiervan nog geruime tijd zal zijn bezet, moest een tijdelijke personeelsstop worden ingevoerd, waardoor 40 andere posities voor¬ lopig niet konden worden herbezet. Daar staat tegen¬ over dat in het kader van de beleidsruimte 1983 waar¬ schijnlijk een 20-tal nieuwe plaatsen zal kunnen wor¬ den toegekend. Op de consequenties van deze zeer ingrijpende maatregel zal in het jaarboek 1983 nader worden ingegaan. Voor de beleidsruimte 1982 werden 123 aanvragen ingdiend, waarvan 86 voor nieuwe projecten (57 vooi het normale programma, 26 voor het programma technische natuurkunde en innovatie en 3 voor tvide) en 37 vervolgaan vragen (20 normale programma, 17 technische natuurkunde en innovatie). Voor 17 pro¬ jecten, die aan de beurt waren voor een voortgangs¬ evaluatie, werd geen vervolgaar.-.raag ingediend. Daarvan werd in 8 gevallen de evaluatie een jaar uitge¬ steld, 2 stonden op de nominatie voor overheveling naar het gewone budget en 7 werden beëindigd. Van de 86 aanvragen voor '•ieuwe projecten werden er uitein¬ delijk 33 gehonoreerd (20 normale programma, 13 technische natuurkunde en innovatie) en van de vervolgaanvragen 34(17 normale programma, 17 techni¬ sche natuurkunde en innovatie). Het normale beleidsruimteprogramma wordt uit het ZWO-subsidie gefinancierd. Het beleidsruimfeprogramma voor Technische Natuurkunde en Innovatie wordt gefinancierd uit STW-geldcn, met uitzondering van projecten die nicl tol hel werkgebied van de STW horen (o.a. projecten met een thermonuclcaire doel¬ stelling). Deze laatste komen ten laste van het ZWO-

22

subsidie. Voorts is voor enkele projecten nog een subsidietoewijzing van EZ van kracht. In paragraaf 2 werd vermeld dat het 'vaste* subsidie dal FOM van de STW ontvangt (de zgn. lump-sum) voor 1982 op k/ 2.150 was vastgesteld. In nader over¬ leg tussen FOM en STW werd overeengekomen dat deze lump-sum elk jaar opnieuw zal worden vastge¬ steld. Zij bedraagt tenminste 85ro van het bedrag dat in het voorafgaande jaar was gemoeid met de uit ST Wgelden gefinancierde beleidsruimteprojecten, doch in elk geval voldoende om de verplichtingen met betrek¬ king tot reeds aangevangen projecten na te komen. Aangezien de lump-sum van k/ 2.I5O niet toereikend was om in 1982 de 25 lopende beleidsruimteprojecten te financieren, werd deze verhoogd tot kf 2.351. Daar¬ bij werd in aanmerking genomen dat voor 6 van deze projecten nog een EZ-subsidie van kf 573 beschikbaar was. Daarnaast -mtving FOM in 1982 van de STW voor 12 nieuwe projecten die in het kader van de beleidsruimte 1982 bij FOM werden ingediend k/952 en voor 17 pro¬ jecten die - deels reeds vóór 1982 - rechtstreeks bij de STW waren ingediend en door de STW bij FOM waren ondergebracht kf 2.037. Voor dienstverlening in de vorm van huisvesting van het STW-bureau en administratieve werkzaamheden ontving FOM kf 226, waarmee de totale STW-bijdrage 1982 op het in paragraaf 2 reeds vermelde bedrag van k/5.566 kwam. Van de beleidsruimteprojecten die wegens ontoerei¬ kende middelen werden afgewezen werden er 25 gese¬ lecteerd en aan de Minister van O en W aangeboden als bouwstenen voor een werkgelegenheidsplan. Hier¬ op werd geen reactie ontvangen. 4. Instituten en werkgroepen

In paragraaf 3.1. werden enkele opmerkingen gemaakt over de plaats van de instituten in de toekomstige NWO-organisatie. In aansluiting daarop dient er nog¬ maals met nadruk op te worden gewezen dat de insti¬ tuten langs tal van wegen nauwe relaties hebben met universiteiten en technische hogescholen en met het onderzoek dat daar plaatsvindt: via werkgemeen¬ schappen, samenwerkingsovereenkomsten, unieke faciliteiten, hooglcraarschappen, promovendi en stu¬ denten. Ze zijn als onderzoekinstituten bij de opleiding van fysici ingeschakeld. Ze werden destijds opgericht omdat taken moesten worden vervuld die het/ij door de aard van het werk, hel/ij in verband met de kosten ervan niet binnen een universiteit konden worden gerealiseerd. Door hel organisatorisch verband waarin

Verslag van het Uitvonrnnrl Bf-r.tuur

ze zijn ondergebracht, vervullen ze een onmisbare functie in de landelijke samenwerking op het onder¬ zoekgebied waarop ze werkzaam zijn. Het zou voor de beoefening van de natuurkunde in Nederland een uitermate slecht beleid zijn, wanneer dit verband zou worden verbroken. In het jaarboek 1981 werd op blz. 25 vermeld dat het Ministerie van O en W in 1981 het initiatief nam tot het beleggen van een bijeenkomst over de (zelfevaluatie van instituten. Het ging daarbij in de eerste plaats om instituten die rechtstreeks onder hel Ministerie dan wel onder de KNAW ressorteren. De instituten die worden beheerd door stichtingen die hun subsidie van ZWO ontvangen, werden echter ook uitgenodigd. In 1982 vond een tweede bijeenkomst plaats. Het door FOM ingenomen standpunt kan kort als volgt worden omschreven. De toewijzing van overheidsgelden aan de natuurkun¬ de dient plaats te vinden voor de natuurkunde als ge¬ heel. De verdeling van het aan FOM toegewezen bud¬ get over instituten en werkgroepen is een taak van FOM zelf. Daarbij baseert ze zich op wetenschappelij¬ ke en maatschappelijke prioriteiten en evaluatie. Deze behoeft geenszins een onderlinge afweging van insti¬ tuten te zijn en zeker geen afweging tegen instituten op andere wetenschapsgebieden. De evaluatie dient dan ook door FOM zelf te worden uitgevoerd. Aan een extra evaluerende activiteit is geen behoefte. Bij het FOM-Instituut voor Atoom-en Molevuulfysica vond een wijziging in de directie plaats. Prof.dr. J. Kislemaker, algemeen directeur van dit instituut, trad op I mei 1982 af wegens het bereiken van de pensioen¬ gerechtigde leeftijd. Hij werd opgevolgd door prof.dr. J. Los, voordien wetenschappelijk directeur van het instituut. Prof. Kistcmakcr was sedert 1946 aan FOM verbon¬ den. Hij ontwikkelde verschillende methoden van isotopenscheiding. Voor dit doel werd in 1953 het FOM-Laboratorium voor Massascheiding en -analyse opgericht, waarvan hij directeur werd. Dit laborato¬ rium was aanvankelijk gehuisvest in de voormalige elektriciteitscentrale aan de Hoogte Kadijk in Amster¬ dam. In I960 werd hel nieuwe gebouw aan de Kruis¬ laan betrokken. In 1962 kwam een geheel nieuw onder¬ zoekprogramma lot siand. In overeenstemming daar¬ mee werd de naam gewijzigd in FOM-Inslituul voor Atoom- en Molccuulfysica. Voor het ondcr/ock op dit gebied vormde de in de voorafgaande jaren oni wikkel¬ de expertise en apparalimr op liet gebied van vacuümlechnick en ioncnbundcls cen goede basis. Onder de

Verslag van hel Uitvoerend Bestuur

leiding van Kistemaker heeft het instituut zich. naast het verrichten van fundamenteel natuurkundig onder¬ zoek, in hel bijzonder onderscheiden door het bevor¬ deren van de toepassing van resultaten, methoden en technieken op andere wetenschapsgebieden en in de industrie. Dit laatste was voor de Raad van Bestuur van FOM aanleiding tot het instellen van de Jacob Kistemakcr prijs. Deze prijs, groot k/ 25. wordt met ingang van 1983 eens in de 3 jaar beschikbaar gesteld voor Nederlands werk op het gebied van de natuur¬ kunde dat het meest dienstbaar is aan andere weten¬ schappen, de techniek, de industrie of de samenleving in het algemeen. Ter gelegenheid van het afscheid van prof. Kistemake: werd een symposium gehouden over "Management of science; relation to industrial and national needs". Door de toename van het aantal onderzoekprojecten (beleidsruimte. STW, researchcontracien) in het FOM-Instituut voor Atoom- en Molevuulfysica is behoefte ontstaan aan uitbreiding van experimenteer¬ ruimte en studeerkamers. In de behoefte aan studeer¬ kamers kon enigermate worden voorzien door het beschikbaar stellen van enkele kamers in hel NIKHEFgebouw. In verband hiermee werd cen verbindings¬ gang naar dit gebouw gemaakt. Voorts werd een aan¬ wezige houten opslagkeet opgeknapt waardoor ook enige ruimte beschikbaar kwam. Een bouwplan voor uitbreiding van het laboratorium kon wegens het ont¬ breken van de benodigde geldmiddelen nog geen door¬ gang vinden. Evenals in vorige jaren had het instituut in 1982 ver¬ schillende onderzoekprojecten onderhanden op basis van rcsearchcontraclcn van derden. Dit waren de Commissie van de Europese Gemeenschappen, de NV Philips' Glocilampcnfabrickcn, High Voltage Engineering Europe BV, terwijl een aantal analyses werden verricht voor het Rijks-lnstiluul voor de Volksgezondheid. Daaruit vloeiden in 1982 baten voort tot een totaal van k/ 858. Voor twee speciale projecten die met steun van het Ministerie van Onder¬ wijs en Wetenschappen (directoraat-generaal voor Wetenschapsbeleid) worden uitgevoerd, werd k/ 346 ontvangen. Bovendien valt de in het instituut gehuis¬ veste werkgroep TN III onder hel associalicconiract mei de Commissie van de Europese Gemeenschappen op hel gebied van ihcrmonuclcair ondcr/ock en plas¬ mafysica. Het fOXf-tnsiiiuiil voor Plasmafysica valt in zijn gchccl onder de werking van hel zojuist genoemde con¬ tract. In de loop van 1982 kwam cen nieuw contract tot siand voor de jaren 1982 t/m 1986. Hel werd begin

23

1983 getekend. Tegelijk daarmee werd het vorige con¬ tract, dat de jaren 1979t/m 1983 bestreek, door middel van een aanhangsel alsnog beschouwd per ultimo 1981 te zijn geëindigd. In het nieuwe contract zijn de universitaire werkgroe¬ pen TN VI en TN VII niet meer opgenomen. Het be¬ perkt zich tot het FOM-Instituut voor Plasmafysica, de in het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica gehuisveste werkgroep TN III en technologisch onderzoek bij het ECN. Dit laatste wordt uitgevoerd in het kader van een subcontract tussen FOM en ECN. In paragraaf 3.2 werd melding gemaakt van een voor¬ stel voor een gezamenlijk project van het FOM-Insti¬ tuut voor Plasmafysica te Nieuwegein en het Centre d'Etudes Nucléaires van CEA te Fontenay-aux-Roses. Onderwerp van onderzoek is de verhitting van plasma door middel van elektron-cyclotron-resonantie. Het ligt in de bedoeling dat medewerkers van het FOMInstituut voor Plasmafysica dit onderzoek uitvoeren bij de TFR, een machine van het type Tokamak te Fontenay-aux-Roses. Het project draagt de naam ECRH (electron cyclotron resonance heating). Voor de investeringen is voorkeurssteun aangevraagd bij Euratom. Als deze wordt toegekend, zullen de inves¬ teringskosten ten laste van het ZWO-subsidie M / 4 bedragen. Over de financiering daarvan werd een be¬ sluit genomen. De realisering hangt echter af van de beslissing van Euratom over de aandraag van voor¬ keurssteun en het fiat van het Beheercomité EuratomFOM. Deze waren eind 1982 nog niet gegeven. In 1982 kwam een contract tot stand inzake de bouw van een spectrometer ten behoeve van JET. De kosten, geraamd op M/ 1,5 worden door JET vergoed. Met betrekking tot het Nationaal Instituut voor Kern¬ fysica en Hoge-energiefysica (NIKHEF) kan worden vermeld dat het 'Besluit bestuurlijke integratie NIK¬ HEF fase II' - een overeenkomst tussen FOM, UvA, KUN en IKO over de bestuursvorm in de geïntegreerde fase - in 1982 werd getekend. Zoals in het jaarboek 1981 op blz. 24 werd uiteengezet wordt dit besluit sedert I januari 1981 uitgevoerd. De beide wetenschappelijke directeuren, prof.dr. A.H. Wapstra (sectie K) en prof.dr. A.N. Diddens (sectie H) traden eind 1982 af. Prof. Wapstra was sinds 1948 verbonden aan het IKO (dat als sectie K in het NIKHEF is opgegaan) en trad in 1963 tot de direc¬ tie toe. Prof. Diddens werd bij de oprichting van de sectie H in 1976 directeur. Beiden blijven als weten¬ schappelijk medewerker aan het NIKHEF verbonden. Als hun opvolgers werden per 1 januari 1983 benoemd: prof.dr. G. van Middelkoop (sectie K) en dr. W. Hoog¬

24

land (sectie H). De versneller van de sectie K, MEA werd in 1981 in gebruik genomen. Dit was aanleiding om in 1982 een rapport op te stellen over de realisering ervan, waarin onder meer de bevindingen werden vergeleken met de destijds opgestelde plannen en de toenmalige verwach¬ tingen. Als algemene conclusie kan worden geconsta¬ teerd dat de versneller en de spectrometer ruimschoots aan de gestelde specificaties voldoen en dat Nederland hiermee over een faciliteit beschikt die tot de beste en modernste ter wereld mag worden gerekend. Helaas is de tijd gedurende welke de versneller in bedrijf kan zijn, sterk beperkt door de hoge elektriciteitskosten. In het jaarboek 1981 werd op blz. 16-17 meegedeeld dat de aanvraag voor een aanvullend subsidie, die in verband met deze kosten was ingediend, gedeeltelijk werd gehonoreerd. De Minister van O en W kende een structurele subsidieverhoging toe van k/ 900 per jaar. FOM verhoogde dit uit eigen middelen in 1982 met kf 450 en zegde toe dit voor 1983 tot k/ 900 te zullen verhogen. Aan de toewijzing door de minister was het verzoek verbonden na te gaan op welke wijze de ener¬ giekosten zouden kunnen worden gereduceerd. Het resultaat van een studie hierover kwam in 1982 beschikbaar. Er waren vier mogelijkheden onder¬ zocht: -gebruik van de versneller op tijden waarop het elek¬ triciteitstarief het laagst is; - gecombineerde opwekking van warmte en elektrici¬ teit in eigen beheer; -gebruik van de restwarmte van de versneller; - recirculatie van de elektronenbundel. Het is hier niet de plaats om een afgewogen uiteenzet¬ ting te geven over de voor- en nadelen van de verschil¬ lende oplossingen en over de kostenopbouw. Wel kan worden opgemerkt dat deze laatste onder meer sterk afhangt van de investeringskosten van de benodigde voorzieningen en de afschrijving ervan en van de ont¬ wikkeling van de energieprijzen. Voor de eerste drie mogelijkheden werd de besparing op enkele tonnen per jaar becijferd, maar er zijn zodanige onzekere factoren dat een werkelijke besparing niet met zekerheid vast¬ staat. De vierde mogelijkheid geeft vermoedelijk niet alleen een grotere besparing maar ook meer mogelijk¬ heden voor onderzoek met de versneller. Deze oplos¬ sing vereist echter een verdere studie. Daarmee werd een begin gemaakt. Met de uitvoering van het laatste onderdeel van het bouwplan, een nieuw radiochemisch laboratorium, aansluitend aan het versnellersgebouw werd een begin gemaakt. Het wetenschappelijk programma van de sectie H


staat in de komende jaren voor een belangrijk deel in het teken van LEP, de nieuwe elektron-positronbotser van CERN, die in 1988 operationeel zal worden. Vier experimenten voor deze versneller zijn door CERN geselecteerd, bij twee ervan is het NIKHEF betrokken. Hiermee is, verdeeld over de jaren 1983 t/m 1987 totaal M/ 6 aan investeringen gemoeid. In de jaarboeken 1980 (blz. 18 en 20) en 1981 (blz. 23) werd melding gemaakt van het PAMPUS-project en - in verband met het niet doorgaan van dit project het overwegen van verschillende alternatieven voor het programma van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica. In dit verband kan worden opgemerkt dat in 1982 door ZWO een begin werd gemaakt met voorbereidingen voor de constructie van een Neder¬ landse bundellijn bij de Synchrotron Radiation Source (SRS) van de Britse Science Engineering and Research Council (SERC) in het kader van een overeenkomst tussen ZWO en SERC. De werkzaamheden werden uit¬ gevoerd in het NIKHEF onder verantwoordelijkheid van een door ZWO ingestelde coördinatiecommissie waarvan dr. J. Schutten voorzitter was. Bij het Kernfysisch Versneller Instituut werd de ECRIS-bron, die in het jaarboek 1981 op blz. 25 werd genoemd, in 1982 afgeleverd. Het instituut beschikt hiermee over een unieke onderzoekfaciliteit, waarvoor ook van de zijde van de atoom t'ysva belangstelling bestaat. Dit leidde onder meer tot de overplaatsing van de werkgroep A III van het Laboratorium voor Technische Natuurkunde naar het KVI. Met betrekking tot de opheffing en oprichting van werkgroepen valt over 1982 het volgende te vermelden. Eén werkgroep werd opgeheven: VS-A III, die onder leiding stond van prof.dr. N.J. Trappeniers (UvA). Eén werkgroep werd van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof overgebracht naar de werkgroepen voor technische fysica. Het is de werkgroep VS-D III, die onder leiding staat van dr.ir. D. van Ormondt (THD) en thans TF XIV heet. Tien werkgroepen werden opgericht: TF X prof.dr. J. van der Plaats (THE). TF XI prof.dr. G. Blasse (RUU), TF XII prof.dr.ir. J.F. Mooij (THD), TF XIII prof.dr.ir. L. van Wijngaarden (THT), TF XV prof.dr. H. Postma (THD), THFE-D III prof.dr.ir. J. Davidse (THD), THFE-D IV prof.dr.ir. J.B. Le Poole (THD), THFE-E IV prof.dr. M.J. Steenland (THE), THFE-T III dr.ir. P. Bergveld (THT), THFE-U prof.dr. W.F. van der Weg (RUU).


5. Betrekkingen met andere organisaties 5.1. Binnenlandse betrekkingen

Allereerst moet hier de verhouding tussen onze stich¬ ting en de Nederlandse Organisatie voor ZuiverWetenschappelijk Onderzoek worden vermeld. Voor de financiële steun die ZWO binnen het raam van de haar door de regering ter beschikking gestelde midde¬ len aan het FOM-werk geeft is onze stichting ZWO en het Ministerie van O en W zeer erkentelijk. Een regel¬ matig contact ter uitwisseling van informatie vindt plaats onder andere doordat de minister in de Raad van Bestuur is vertegenwoordigd door mevr.dr. M.C.G. Hartmann, directeur Natuur-, Technische en Levens¬ wetenschappen - die zich bij verhindering laat verte¬ genwoordigen door drs. J.W. Huijsmans - en door¬ dat prof.dr. R. van Lieshout, directeur van ZWO, de vergaderingen van de Raad van Bestuur en het Uitvoe¬ rend Bestuur van FOM bijwoont. Ook vindt van tijd tot tijd bestuurlijk overleg plaats tussen O en W, ZWO en FOM, c.q. tussen ZWO en FOM. Enkele malen per jaar vinden bovendien besprekingen tussen ZWO en de stichtingen plaats in het kader van het voorzittersoverleg en het directeurenoverleg. Bovendien bestaan er regelmatig contacten tussen functionarissen van het FOM-bureau, het bureau van ZWO en het ministerie over problemen die daarvoor in aanmerking komen. Voorts mag hier niet onvermeld blijven dat FOM door bemiddeling van de door ZWO gefinancierde Stichting Mathematisch Centrum (MC) gebruik kan maken van de computerfaciliteiten van de Stichting Academisch Rekencentrum Amsterdam (SARA). Hieraan kan nog worden toegevoegd dat de sectie H van het NIKHEF tezamen met MC en SARA is gehuisvest in een gebou¬ wencomplex dat onder verantwoordelijkheid van ZWO in het Wetenschappelijk Centrum Watergraafs¬ meer (WCW) tot stand is gekomen. In verband met gezamenlijk beheer van een aantal voorzieningen werken FOM, MC en SARA samen in de Stichting Beheer WCW in oprichting. Van bijzonder belang is de samenwerking van FOM met de Nederlandse universiteiten en hogescholen. Deze manifesteert zich in het onderzoekingswerk dat door FOM-medewerkers met materiële steun van FOM in de natuurkundige laboratoria en instituten van deze instellingen wordt uitgevoerd. Een ongedwongen coör¬ dinatie van het onderzoekprogramma van de diverse universiteitslaboratoria is hiervan het gevolg. In het bijzonder kan hier nog worden gewezen op de overeen-

25

komst tussen FOM, IKO, de Universiteit van Amster¬ dam en de Katholieke Universiteit Nijmegen inzake het NIKHEF, waarbij ook de Vrije Universiteit zich zal aansluiten en de overeenkomst tussen FOM en de Rijksuniversiteit Groningen met betrekking tot het Kernfysisch Versneller Instituut. Het secretariaat van het NIKHEF-bestuur berust bij FOM, terwijl dat van het Beleidscollege van het KV1 door RUG en FOM samen wordt verzorgd. Een speciale band bestaat met de Stichting voor de Technische Wetenschappen (STW), waarvan de tot¬ standkoming in de jaarboeken 1980 (blz. 17) en 1981 (blz. 21-22) kort wordt geschetst. De STW financiert het grootste deel van het FOM-beleidsruimteprogramma voor technische natuurkunde en innovatie en een aantal afzonderlijke projecten, zoals in de paragrafen 2 en 3.3 is geschetst. De directeur van de STW, die in 1982 voor de helft van zijn tijd adjunct-directeur van FOM was, is met zijn staf in het FOM-bureau gehuis¬ vest. Iedere maand (behalve in de zomermaanden) vindt het seminar 'Wetenschap als Fenomeen' plaats, waaraan wordt deelgenomen door onder meer beleidsmedewer¬ kers van de RAWB, de STW en FOM. De deelnemers van dit seminar houden op gezette tijden een voor¬ dracht op het gebied van het wetenschapsonderzoek. De bedoeling van deze seminarcyclus is de betrokken beleidsmedewerkers kennis te laten maken met de 'science of science'-problematiek. Met de sectie natuurkunde van de Academische Raad, het bestuur van de Nederlandse Natuurkundige Ver¬ eniging, de KNAW en enkele andere organisaties wordt over onderwerpen van gezar enlijk belang van gedachten gewisseld wanneer daaraan behoefte be¬ staat. Dit overleg is geformaliseerd in het Nederlands Comité voor de Natuurkunde (NCN); het is een forum van overleg voor de belangrijkste organisaties die in Nederland bij het beleid ten aanzien van de natuur¬ kunde zijn betrokken. Voor FOM hebben hierin zitting prof.dr. H. de Waard, prof.dr. A. Dymanus en prof. dr. J J . van Loef. Met de sectie natuurkunde van de Academische Raad (ARNAT) bestond bovendien een band doordat het secretariaat van ARNAT in het FOM-bureau is gehuisvest. De samenwerking met de Centrale Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO) is op bestuursniveau geregeld, doordat deze in de Raad van Bestuur van FOM is vertegenwoordigd door dr. G. Klein, lid van het dagelijks bestuur van TNO.

26

Deze organisatie is tevens door prof.dr.ir. B.H. Kolster vertegenwoordigd in de Commissie van de Werk¬ gemeenschap 'Metalen FOM-TNO'. Voorts bestaan afspraken met TNO op het gebied van de technische fysica. De vergaderingen van de Speciale Commissie voor de Technische Fysica werden bijgewoond door ambte¬ naren van Economische Zaken en het directoraatgeneraal Wetenschapsbeleid van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen als vaste gast. Beide ministeries verleenden een financiële bijdrage aan het technisch-fysisch onderzoek. De vergaderingen van de Commissie van de Werkge¬ meenschap Halfgeleiders werden bijgewoond door een ambtenaar van het directoraat-generaal voor Weten¬ schapsbeleid van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen als vaste gast. Dit ministerie verleent een financiële bijdrage aan deze werkgemeenschap. Met de Stichting Energieonderzoek Centrum Neder¬ land (ECN) onderhoudt FOM nauwe betrekkingen. Zo heeft FOM het recht van voordracht voor een plaats in het bestuur en voor drie plaatsen in de wetenschap¬ pelijke adviesraad (WAR). Ultimo 1981 had uit dien hoofde prof.dr. C.M. Braams zitting in het ECNbestuur, terwijl van de WAR op voorstel van FOM deel uitmaakten: dr. L. Lindner, prof.dr. J.J. van Loef en prof.dr. H. de Waard. Het kernfysisch onder¬ zoek met behulp van de hoge-Huxreactor te Petten draagt het karakter van een gezamenlijk ECN-FOMproject. Het wordt begeleid door een daartoe opge¬ richte commissie, de Kernfysische Contactcommissie, waarin beide stichtingen leden benoemen die namens hen zitting hebben. Voorts bestaat een overeenkomst tussen FOM en ECN betreffende samenwerking bij het kernfusie-onderzoek. In het kader van deze over¬ eenkomst functioneert een coördinatiegroep waarin FOM en ECN elk vier leden benoemen. Het secretari¬ aat van de contactcommissie en dat van de coördinatie¬ groep berusten bij FOM. De vergaderingen van de Coördinatiegroep Kernfusie f-OM-ECN werden bijgewoond door ambtenaren van Onderwijs en Wetenschappen, Wetenschapsbeleid, Economische Zaken en Buitenlandse Zaken als vaste gast. Het contact met de Stichting Scheikundig Onderzoek in Nederland (SON) is op bestuursniveau gerealiseerd doordat de voorzitter van de ene stichting de bestuurs¬ vergaderingen van de andere kan bijwonen en doordat de stukken worden uitgewisseld. Tussen de Commissie van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof van FOM


en de SON-Werkgemeenschap voor Chemie van de Vaste Stof vindt uitwisseling van wetenschappelijke stukken plaats, terwijl de FOM-werkgemeenschap bij SON wordt vertegenwoordigd door prof.dr. G.A. Sawatzky en de SON-werkgemeenschap bij FOM door prof.dr. C. Haas.

Reactor Instituut te Delft. In het Algemeen Bestuur van dit instituut is de Stichting IKO vertegenwoordigd door dr. A. A. Boumans, lid van het IKO-Curatorium en dr. L. Lindner van de radiochemische afdeling vam het IKO.

Met de SON-werkgemeenschap voor Kristal- en Struc¬ tuuronderzoek (waarin de wetenschappelijke activi¬ teiten van de voormalige FOMRE zijn ondergebracht) heeft de Commissie van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof contact doordat dr. J. Bergsma als weder¬ zijds vertegenwoordiger optreedt.

De samenwerking met de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) vindt pijats in het kader van een associatiecontract, dat de werkzaamheden omvat van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair On¬ derzoek en Plasmafysica, alsmede technologisch onderzoek van ECN dat door middel van een subcon¬ tract in het associatieprogramma is opgenomen. In het Beheercomitè dat krachtens dit contract is ingesteld was onze Stichting vertegenwoordigd door dr. A.A. Boumans, prof.dr. J.A. Goedkoop, prof.dr.ir. W.J. Witteman en dr. H. Weijma. Van de zijde van Eura¬ tom hebben in dit comité zitting dr. D. Palumbo, G. de Sadeleer en dr. F.P.G. Valckx. Het secretariaat wordt door FOM gevoerd. In het Consultative Committee for the Fusion Pro¬ gramme worden de leden door de betrokken regerin¬ gen aangewezen. Voor Nederland zijn dit: prof.dr. C.M. Braams(FOM), prof.dr. J.A. Goedkoop(ECN) en dr. J.D. de Haan (O en W). Prof. Braams had voorts zitting in de IFRC (IAEA-International Fusion Research Council) de FPCC (IAE/OESO-Fusion Power Coordinating Committee), de Governing Board van het Euratom Joint Research Centre (Ispra, Karls¬ ruhe, Geel, Petten) en het Beheercomitè van de Euratom-NE (Zweden) associatie. Prof.dr. F. Engelmann zat in het CCFP-Progtamme Committee, de INTORworkshop en de Beheercomité's van de EuratomCNEN en -CNR (Italië) associaties. Verschillende medewerkers van de Werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica vertegenwoordigen FOM in Euratom-adviescommissies die zich bezighouden met speciale onderwerpen uit het kernfusieprogramma. Een afzonderlijke over¬ eenkomst voorziet in de kosten van uitwisseling van medewerkers tussen de verschillende associaties. Met betrekking tot het JET-project bestaat een overeen¬ komst tussen Euratom en de geassocieerde staten c.q. instellingen waaronder FOM.

Met de Stichang voor Isotopengeologisch Onderzoek (IGO) wordt het contact onderhouden door dr.ir. A.J.H. Boer boom, die als vertegenwoordiger van het FOM-Instituut voor Atoom-en Molecuulfysica zitting heeft in het bestuur van deze stichting. Met de Gemeente Amsterdam en de NV Philips' Gloeilampenfabrieken werkt FOM samen in het kader van de Stichting Instituut voor Kernphysisch Onderzoek (IKO). De beide eerstgenoemde stichtingspartners wijzen in het Curatorium van deze stichting elk een lid aan, FOM benoemd drie of meer leden. In hel ver¬ slagjaar hadden in het IKO-Curatorium vier FOMleden zitting, waarvan één opgrond van een afzonder¬ lijke FOM-IKO-VU-overeenkomst. Door de bestuur¬ lijke integratie van het NIKHEF zijn de taken van de Stichting IKO met betrekking tot het werk in het insti¬ tuut met ingang van 1981 overgegaan op het NIKHEFbesluur. Met de Nederlandse Natuurkundige Vereniging (NN V) bestaat op bestuursniveau contact doordat de voorzit¬ ter van de NNV de vergaderingen van de Raad van Bestuur van FOM en de directeur van FOM de NNVbestuursvergaderingen kan bijwonen. Het redactiesecretariaat van het Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde-A werd verzorgd door drs. J. Heijn (directie-medewerker van FOM), die eveneens voor een gedeelte van zijn tijd werkzaam was als hoofd van het NNV-bureau. Het bureau geeft voorts administra¬ tieve hulp aan de Stichting Physica, waarvan de direc¬ teur van FOM penningmeester is. Met de Koninklijke Nederlandse Akademic van We¬ tenschappen bestaan verschillende contacten via de afdeling natuurkunde van dit lichaam.

5.2. Buitenlandse betrekkingen

In de JET-Council is FOM vertegenwoordigd door prof.dr. C.M. Braams en dr. C. Ie Pair, in de JET Scientific Council door prof.dr. C.M. Braams en prof.dr. F. Engelmann, in het JET-Executive Commit¬ tee hebben namens FOM ir. F.M. van Donselaar en C. Westland zitting.

De Stichting IKO is deelnemer in het Interuniversitair


27

Aan de doelstellingen van de European Physical So¬ ciety (EPS) verleent FOM steun doordat zij 'associate member' van deze organistaie is en zich bereid heeft verklaard enkele posities aan jonge fysici uit EPSlanden ter beschikking te stellen. Met de Europese Organisatie voor Kernfysisch Onder¬ zoek CERN werd evenals vorige jaren een regelmatig contact onderhouden via het NIKHEF sectie H. Van¬ uit deze sectie vonden in het verslagjaar onderzoekin¬ gen plaats bij CERN (Genève), PETRA (Hamburg) en PEP (Stanford). De directeur van deze sectie, prof .dr. A.N. Diddens, had zitting in enkele wetenschappelijke comité's van CERN en PETRA. FOM werkt mee met enkele organisaties die op inter¬ nationale schaal wetenschappelijke informatie ver¬ zamelen met het doel de bestaande kennis beter toegan¬ kelijk te maken. Zulke organisaties zijn Dissertation Abstract International en de IAEA te Wenen met zijn International Nuclear Information System (INIS) dat vanuit Nederland van gegevens wordt voorzien door Cobidoc, de Commissie voor Bibliografie en Docu¬ mentatie waarin FOM eveneens is vertegenwoordigd. Naast de hierboven genoemde vormen van samenwer¬ king, die organisatorisch zijn geregeld en contacten via commissies, waarin deskundigen van diverse researchinstellingen zitting hebben, bestaan tal van contacten en vormen van samenwerking op zuiverwetenschappelijk niveau tussen FOM-werkgroepen en wetenschappelijke laboratoria en instituten in binnen- en buitenland. Deze contacten, die van groot belang zijn, worden bevorderd door de uitwisseling van onderzoekers en de deelneming aan internationale conferenties van specialisten. Met het oog daarop vonden deze uitwisselingen en deelnemingen ook in 1982 plaats. Een ander aspect van de internationale samenwerking is het beoordelen van FOM-projecten en -program¬ ma's door buitenlandse experts in het kader van de evaluatie van FOM-onderzoek. Omgekeerd worden ook deskundigen van FOM door buitenlandse labora¬ toria en organisaties gevraagd hun oordeel te geven over onderzoek dat daar plaatsvindt. 6. Bestuur, commissie, bureau De Rar : an Bestuur vergaderde in 1982 tweemaal, het Uitvoerend Bestuur twaalf maal, afgezien van een aan¬ tal besprekingen met anderen. Volgens de FOM-statulen kan de Minister van O en W uit de kringen van de

28

overheid een lid van de Raad van Bestuur aanwijzen. Sedert 1976 had dr.ir. B. Okkerse, hoofddirecteur onderzoekbeleid van het ministerie uit dien hoofde zitting in de Raad van Bestuur. In 1982 wees de minis¬ ter in zijn plaats aan mevr.dr. M.C.G. Hartmann, directeur natuur-, technische en levenswetenschappen en als plaatsvervanger drs. W.J. Huijsmans. De ver¬ gaderingen van de Raad van Bestuur en het Uitvoerend Bestuur werden bijgewoond door de directeur en de beide adjunct-directeuren van de stichting. De direc¬ teur van ZWO, prof.dr. R. van Lieshout, werd voor al deze vergaderingen uitgenodigd en woonde de meeste ervan bij. Voor de vergaderingen van de Raad van Bestuur werden voorts uitgenodigd: de voorzitter van SON; de voorzitter van de NNV; de directeuren van het FOM-Instituut voor Atoom- en Moiecuulfysica, het FOM-Instituut voor Plasmafysica, het NIKHEF en het KVI; twee FPR-vertegenwoordigers en de eindre¬ dacteur van de Tweede Woordstroom. Voor de samen¬ stelling van de Raad van Bestuur, het Uitvoerend Be¬ stuur, de directie en de diverse commissies k^.. worden verwezen naar de desbetreffende overzichten elders in dit jaarboek. Volgens de statuten van FOM moeten de leden van de Raad van Bestuur Nederlandse onderdanen zijn. Onder de hoogleraren in de natuurkunde a.'.'i de Ne¬ derlandse universiteiten zijn er een 15-tal die niet de Nederlandse nationaliteit hebben. De meeslen van hen geven leiding aan FOM-onderzoek en hebben zitting in een of meer adviescommissies van FOM. Enkelen maken zich in het bijzonder verdienstelijk als insti¬ tuutsdirecteur of voorzitter van een werkgemeenschap en kunnen daardoor bogen op bestuurlijke ervaring in de Nederlandse fysica. Het is dan ook niet onwaar¬ schijnlijk dat FOM een hoogleraar in de natuurkunde die niet de Nederlandse nationaliteit bezit, tot lid van de Raad van Bestuur zou willen benoemen. Om dit mogelijk te maken werd de genoemde bc| iling uit de statuten geschrapt. De zittingsduur van de leden van de Raad van Bestuur bedraagt 5 jaar, maar aansluitende herbenoeming is mogelijk. Teneinde de totale zittingsduur te beperken stelde de Raad van Bestuur een procedure vast die herbenoeming na de tweede zittingstermijn aan stren¬ gere regels bindt en na de vierde zittingstermijn uit¬ sluit. In het jaarboek 1981 werd op blz. 22 melding gemaakt van het in dat jaar begonnen organisatic-ondcr/oek en de afronding van de eerste fase daarvan aan het eind


van dat jaar. Begin 1982 vond tussen hel Uitvoerend Bestuur, de directie en de extern adviseur overleg plaats over de bevindingen en de consequenties daar¬ van. Daarbij kwam ook de opvolging van de centrale perso¬ neelfunctionaris, drs. L.C. Peek, die in februari de FOM-dienst verliet, aan de orde. Het Uitvoerend Bestuur besprak de hiermee samenhangende problema'iek tevens met de instituutsdirecteuren, de FOMpersoneeisraad (als voorloper van de Centrale Onder¬ nemingsraad) en de Ondernemingsraad Rijnhuizen (de enige en officiële ondernemingsraad in FOM in die tijd). Een en ander leidde uiteindelijk tot een voorstel dat in hoofdlijnen op het volgende neerkomt. De directie van FOM, bestaande uit een directeur en twee adjunct-directeuren, zal in de toekomst een een¬ hoofdige directie worden. In die structuur zal de direc¬ teur voor de voorbereiding en uitvoering van de hem opgedragen taken over een staf van deskundigen be¬ schikken. De laken van drs. F.R. Diemont, adjunct-directeur, op het gebied van personeelszaken en die van de inmid¬ dels vertrokken centrale personeelfunctionaris zuilen worden samengevoegd tot een functie, die van hoofd personeelszaken. Deze functionaris zal deel uitmaken van de genoemde staf. Hij zal door Diemont worden ingewerkt. Daarna zal Dicmoni, die de pensioenge¬ rechtigde leeftijd nadert, de FOM-dienst verlaten. Zijn functie van adjunct-directeur wordt dan opgehe¬ ven. Over de inpassing van de andere taken van Dicmoni, voornamelijk secretariaten van diverse commis¬ sies, zou nog nader overleg plaatsvinden. De andere adjunct-directeur, dr. C. Ie Pair, is sedert 1981 voor Je helft van zijn lijd directeur van de Stichling voor de Technische Wetenschappen. Hel tijdstip waarop de door hem voor de andere helft van zijn tijd bezeiie plaats van adjunct-directeur /al worden opge¬ heven, hangt onder meer af van de ont wikkeling van de STW. De Raad van Bestuur kon zich in principe met dil voor¬ stel verenigen en machtigde hei Uitvoerend Bestuur hel op korle termijn uil te voeren. Daartoe vond nog¬ maals overleg plaats met de FOM-pcrsoncelsraad en de Ondernemingsraad Rijnhuizen, met name over de wijziging van de direcfiesiruetuur en over het profiel en de wervingsproccdurc voor de vervulling van de functie van hoofd personeelszaken. Dil leidde nog voor hel eind van hel jaar tol de benoe¬ ming van R.J. Plcijsicr tot hoofd personeelszaken mei ingang van I april I9N.V


Ook werd de overdracht van de secretariaten, waarvan hierboven melding werd gemaakt, geregeld. De secre¬ tariaten van de commissies waarvan Diemont er 13 en Le Pair er 3 voerde, werden met ingang van I januari 1983 aan drs. H.G. van Vuren opgedragen. Het overleg over de integral ie en automatisering van de financiële administraties van het bureau en de institu¬ ten werd voorgezet. De in hel jaarboek 1981 op blz. 30 genoemde projectgroep bracht zijn rapport uit. Daarin werd aanbevolen een systeem te kiezen waarbij de instituten hun gegevens zelf invoeren en kunnen op¬ vragen, terwijl op centraal niveau alle benodigde gege¬ vens op elk moment beschikbaar zijn. De projectgroep onderzocht een 7-tal systemen. Op grond van de gegevens die toen konden worden verkre¬ gen werd door een meerderheid van de projectgroep de aanschaf van een eigen systeem, beslaande uit een cen¬ trale minicomputer met microcomputer-eindstations (voor decentrale in- en uitvoer) voorgesteld. De direc¬ tie achtte deze investering niet verantwoord en besloot nader onderzoek te doen naar de mogelijkheid om aan¬ sluiting te vinden bij de Stichting Universitaire Admi¬ nistratieve Automatisering en langs deze weg gebruik te maken van het reeds bij enkele universiteiten inge¬ voerde FAS-systeem. Dit had aan het eind van het jaar nog niet tot een definitieve conclusie geleid. 7. Personele zaken Een belangrijke ontwikkeling op personeelsgebied in 1981 was het instellen van de in paragraaf 6 reeds ge¬ noemde functie van hoofd personeelszaken. In de besprekingen hierover kwam verschillende malen het sociaal beleid aan de orde, onder meer naar aanleiding van een notitie hierover van de FOM-personeelsraad. Hel Uitvoerend Bestuur beschouwt dil stuk ais een weergave van wal op dil gebied onder het personeel lecfl. Hel ziel het sociale beleid als een integraal onder¬ deel van hel totalt beleid van de organisatie. Hel acht het een taak van hel hoofd personeelszaken om mede mei inachineming daarvan het sociale beleid van FOM verder vorm Ie geven. In hel vorig jaarboek werd op bl/. 30 uiteengezet dat eind 1981 hel voorlopig reglement van de ORNIKHLF door de Raad van Bestuur werd goedge¬ keurd. Begin 1982 werd hel voor advies aan de vak¬ verenigingen gezonden en vervolgens met de daaruit voortgekomen wijzigingen aan de Algemene Bcdrijfseommissie voorgelegd. Hel voorlopig reglement van de COR-FOM was reeds

29

in 1980 aan de Algemene Bedrij fscommissie gezonden. De Algemene Bedrijfscommissie gaf op beide regle¬ menten een uitvoerig commentaar. Na verwerking daarvan werd omstreeks het einde van het jaar goed¬ keuring van deze commissie verkregen. Inmiddels hadden de verkiezingen plaatsgevonden zodat deOR-NIKHEFen deCOR begin 1983 van start konden gaan. De AbvaKabo stelde voor te komen tot een regelmatig overleg tussen bonden als vertegenwoordiging van werknemers enerzijds en ZWO, FOM en MC als werk¬ gevers anderzijds. Daarbij werd gedacht aan onder¬ werpen als primaire arbeidsvoorwaarden, de instelling van een OR-ZWO en de positie van ZWO- en FOMmedewerkers bij universiteiten en hogescholen. Het voorstel werd voor advies aan de FPR voorgelegd. Deze achtte regelmatig overleg nuttig, maar wenste de bevoegdheden die in artikel 27 van de Wet op de onder¬ nemingsraden zijn omschreven, niet uit handen te geven. Besloten werd nader overleg te plegen met ZWO en MC. Dit overleg had eind 1982 nog niet plaat gevonden. Evenals in vorige jaren werden de vergaderingen van de FPR bijgewoond door de directeur van FOM, dr. A.A. Boumans, en de eindredacteur van het interne communicatieblad van FOM de 'Tweede Woordstroom' aanvankelijk drs. J. Heijn, later mevr. M.J.H, van Hooren. De vergaderingen van de FPRcommissie Personele Zaken werden bijgewoond door drs. F.R. Diemont, adjunct-directeur. De FPR-commissie wetenschapsbeleid en structuur kwam in 1982 niet bijeen. De FPR wees evenals in vorige jaren twee vertegen¬ woordigers en een plaatsvervangend vertegenwoordi¬ ger aan voor de vergaderingen van de Raad van Besiuur, elk van de Commissies van de Werkgemeen¬ schappen, de Speciale Commissies voor Theoretische Natuurkunde en Technische Fysica en voor het volgen van de beleidsruimteprocedure. Zij ontvingen alle stukken die aan de leden van de genoemde lichamen, resp. aan de beleidsruimtejury, werden gezonden en namen aan de vergaderingen deel. Op deze wijze be¬ schikte de FPR over alle informatie waarover de Raad van Bestuur en de commissies beschikten. In de overlegvergaderingen van de OR-Rijnhuizen met de ondernemer trad de bestuurder (d.i. de directeur van het instituut, prof.dr. C.M. Braams) op namens de ondernemer (d.i. FOM). Twee maal nam levens een delegatie van het Uitvoerend Bestuur en van de FOM-directie aan deze vergaderingen deel.

30

In de overlegvergaderingen van de OR-(voormalig) IKO en de IR-sectie H traden de betrokken NIKHEFdirecteuren namens de ondernemer op. Deze vergade¬ ringen werden twee keer door een delegatie van het NIKHEF-bestuur i.o. en FOM bijgewoond. Drs. L.C. Peek trad wegens het verlaten van de FOMdienst af als voorzitter van de Beleidsgroep Personeels¬ zaken. Dr. J.P.F. Mulder trad daarna als waarnemend voorzitter op. Evenals in vorige jaren werd op gezette tijden het zgn. sociaal-managementoverleg gehouden, waarin vraag¬ stukken van personeelsbeleid en -beheer met de insti¬ tuutsdirecteuren werden besproken. Tevens werd begonnen met enkele informatieve bijeen¬ komsten voor hen die uit hoofde van hun functie te maken hebben met regelingen op het gebied van de personeels- en salarisadministratie. Een centrale registratie werd opgezet van vacatures in FOM waarvoor werving gaat plaatsvinden. Periodieke informatie daarover werd aan de werkgroepleiders e.a. gezonden. In verband met de automatisering die in paragraaf 6 ter sprake kwam werden aan het personeel de volgende garanties gegeven. Tot 1984 is er voldoende werk om alle FOM-medewerkers die zich nu met boekhouding bezighouden, bij de boekhouding te blijven inschake¬ len; als gevolg van automatisering en reorganisatie zullen er geen gedwongen ontslagen vallen. FOM denkt deze garantie te kunnen geven, er vanuit gaande dat de betrokken medewerkers in redelijkheid zullen meewerken aan herplaatsing, bijscholing en omscho¬ ling en aan het zoeken van passend werk binnen of buiten FOM.

Personeelsbezetting eind 1982 inclusief en diverse projecten

wet. med.

beleidsruimte

techn. wet. adm. ass. huish.

Instituten Werkgroepen bij universiteiten en technische hogescholen (excl. NIKHEF sectie H en KVI) Bureau

197

18

370

239 7

1 —

80 38

Totale bezetting

443

19

488

Verslag van hel UilvoorRnd Besluur

De bijgaande tabel geeft een overzicht van de perso¬ neelsbezetting aan het eind van 1982. Tot slot is een woord van dank op zijn plaats aan allen die door hun activiteiten hebben bijgedragen tot het functioneren van onze stichting in 1982. Het Uitvoe¬ rend Bestuur is bijzonder erkentelijk voor de samen¬ werking die het ook dit jaar weer heeft ondervonden. Namens het Uitvoerend Bestuur, de directeur, A.A.

Boumans

PuMifcatiM T.S. Kuhn, Chicago, University of Chica¬ J. Heijn: Een cijfermatig overzicht van óe go, 1962. RAWBbureau, Den Haag, teruggang van de middelen voor het 3 maart 1982. universitaire Nederlandse natuurkun¬ L.S.J.M. Henkens: Over 'Physics in dige onderzoek in de periode 1979 t/m perspective'. Hoofdstuk Priorities and 1981. NCN-104/3, Utrecht, 1 december Program Emphases in Physics. Naar het 1981. boek van the Physics Survey Committee J. van Houten: Wederzijdse beïnvloeding of the National Research Council, Natio¬ nal Academy of Sciences, 1972. FOM¬ van wetenschappelijke disciplines in bureau, Utrecht, 7 april 1982. het WO: II. Utrecht, mei 1982. S. Blume (London School of Economics and Political Science): Science policy Bijdragen aan conferentie» ».d. research. The state of the art and impli¬ C. Ie Pair: Innovivat nostrorum caritas. cations for policy. RAWB-bureau, Den Haag, 5 mei 1982. NNV-Voorjaarsvergadering, Nijmegen, 13-14 april 1982. F.C.H.D. van den Beeml: Over 'Peer C. ie Pair: Managgiario in distance. review in the National Science Founda¬ Sv-np. Management of Science, Rela¬ tion'. Toetsing aan de situatie bij FOM tion to Industrial and National Needs. en STW. Naar het boek van S. Cole, In Honour of prof.dr. J. Kistemaker's L. Rubin, J.R. Cole. Washington, D.C, 65th birthday. Amsterdam. 23 april 1982. National Academy of Sciences, 1978. Proc. North Holland Publ. Comp., 1982 FOMbureau, Utrecht, 2 juni 1982. p. 66. A. van Heeringen: Science indicators in de VS. Verslag van een studiereis. RAWBbureau, Den Haag, 1 september Voordrachten 1982. RAWB/FOM/STW-seminar 'Wetenschap R. Coward (ISI, USA): Research ISI. als fenomeen'. RAWBbureau, Den Haag, 6 oktober CM.E. Often: Consensusvorming in de 1982. wetenschap. RAWB-bureau, Den Haag, H. Rigter: Omvang en produktiviteit van 6 januari 1982. het medisch wetenschappelijk onder¬ J.L. Wackie Eijsten: Toegepast natuur¬ zoek in Nederland (project prioriteiten). wetenschappelijk onderzoek in Noor¬ FOMbureau, Utrecht, 3 november 1982. C.M. Kleisen: Over 'De Wetenschap als wegen. Naar een studie van Irvin en Martin. FOMbureau. Utrecht, 3 februari maatschappelijk proces'. Naar het boek van J.D. Berral. Aula-paperback 1-4, 1982. W. Hutter: Over 'The structure ol Scien¬ Het Spectrum, Utrecht, 1971. RAWB¬ bureau, Den Haag, 1 december 1982. tific Revolutions'. Naar het boek van


31

Financieel verslag

EXPLOITATIEREKENING

Vastgestelde begroting 1982 LasM(x ƒ 1.000)

Financieel jaarverslag 1981 Lasten(x ƒ 1.000) Werkgemeenschap voor Kernfysica: Personeelskosten Materiele kredieten

7.718,0 4.056,9

7.530,5 4.046.1 11.576,6

11.774,9 Werkgemeenschap voor Atoomfysica: Personeelskosten Materiele kredieten

2.332,0 415,5

2.192,1 501,5 2.693,6

2.747,5 FOM-Instiluut voor Atoom- en Molecuulfysica: (excl. TN III) Personeelskosten Materiele kredieten Algemene en bedrijfskosten Project Flash-pyrolyse Project EG

7.467,0 2.740,9 1.314,8 250,0 218,0 11.990,7 1.984,0 846,0

Werkgemeenschap 'Metalen FOM-TNO': Personeelskosten Materiele kredieten

7.431,1 2.787,4 1.335,0 302,4 — 11.855,9 1.883,0 362,8 2.245,8

2.830,0 Werkgemeenschap voor Molecuulfysica: Personeelskosten Materiele kredieten

3.199.0 725,5

3.052,2 356,4 3.408,6

3.924,5 Werkgemeenschap voor de Vaste Stof: Personeelskosten Materiele kredieten

5.431,0 1.794,5

5.788,1 969,4 6.757,5

7.225,5 Werkgemeenschap voor Thermonudeair Onderzoek en Plasmafysica: Personeelskosten Materiele kredieten Algemene en bedrijfskosten

11.214,0 1.857,2 2.186,3

11.010,4 1.323,8 2.014,2 14.348,4

15.257,5 Werkgemeenschap voor Theoretische Hoge-energiefysica: Personeelskosten Materiele kredieten

1.093,0 68.5

1.143,6 37.9 1.181,5

1.161,5 Sectie Hoge-energiefysica van het NIKHEF: Personeelskosten Materiele kredieten Algemene en bedrijfskosten

8.425,0 2.648,3 2.915,5 13.988,8

32

7.929,1 3.465,0 2.996,0 14.390,1

Financieel verslat}

Sectie Kernfysica van het NIKHEF: Personeelskosten Materiele kredieten Algemene en bedrijfskosten

12.509.0 2.071.5 7.552.0

12.106,2 2.187,2 7.051.0 21.344,4

22.132,5 Werkgroepen Technische fysica: Personeelskosten Materiele kredieten

900.0 1.363.9

594,0 207,5 801,5

2.263,9 1.181.0 2.684.5

Werkgemeenschap voor Halfgeleiders: Personeelskosten Materiele kredieten

481,2 1.814,5

Kosten commissies Algemene kosten Bestuurskosten

186,1 264,6 3.797,2

2.295,7

3.865.5 194.0 29U.0 3.870.0

4.247,9

4.354.0 8.5 140,0 — 1.125.0 1.300.0 — 985,0 —

CERN-reizen, O & W, onverdeeld MC/Sara 1981 BTW-compensatie Euratom inzake ECN Bijdrage aan JET ZWO-fonds Verplichtingen Halfgeleiders Overschot

627,0 1.121,1 1.300,0 1.000,0 1.244,0 326,7 102.766,3

107.075,3

B»len(x ƒ 1.000) 85.575,8 1.914,3 — 588,0 5.900,5 100,0 162,5 1.008,8 — 640,0 148,0 100,0 380,0 196,0 5.387,4 869,7 103.971,0 _ 1.408,0 1.452,3 1.244,0 107.075,3

Financieel verslag

Nederlandse Organisatie ZWO Ministerie van O en W Minister van Wetenschapsbeleid Ministerie van Ec. zaken Europese Gemeenschap Rijksinstituut voor de Volksgezondheid Philips Eindhoven Rijksuniversiteit, Groningen, inzake KVI LEP, Parijs HVEE, Amersfoort, inzake Amolf JET, Abingdon VU Amsterdam, inzake NIKHEF-H UvA, inzake NIKHEF-H ECN, inzake NIKHEF-K STW Overige inkomsten

Baten ( x ƒ1.000) 87.999,0 919,5 3.200,0 558,2 5.606,6 100,0 265,0 970,0 28,0 150,0 — __ 447,0 699,0 100.942,3

BTW-teruggave Vervallen reserveringen Overschot voorgaande jaren Vastgelegde verplichtingen Halfgeleiders

329,0 610,0 885,0 — 102.766J

33

INVESTERINGSREKENING Vastgestelde begroting 1982 Lasten (x ƒ1.000)

Vastgestelde begroting 1981 Lasten ( x ƒ 1.000) Grote apparatuur instituten: FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica (incl. TN 111) FOM-Instituut voor Plasmafysica IKO / NIKHEF sectie K NIKHEF sectie H Kernfysisch Versneller Instituut

570,0 800.0 941,0 600,0 900,0

567,0 1.680,0 894,0 — 1.300,0 4.441,0

3.811,0 Grote apparatuur werkgemeenschappen excl. instituten: Werkgemeenschap voor Kernfysica Werkgemeenschap 'Metalen FOM-TNO' Werkgemeenschap voor de Vaste Stof Werkgemeenschap Halfgeleiders

254,0 328,0 160,0 125,0

100,0 — 300,0 — 400,0

867,0 4.678,0

4.841,0

B-ten(x ƒ 1.000)

Baten(x ƒ 1.000) Subsidies van ZWO: - gewoon investeringssubsidie - extra investeringssubsidie - submicrontechnologie energiebesparing NIKHEF-K

4.187,0 125,0 116,0 4.428,0 250,0

4.678,0

34

Euratom-bijdrage O&W / RUG, inzake ECRIS-bron RUG, inzake axiale injectie

3.453,0 979,0 4.432,0 409,0 1.000,0

4.841,0

Financieel verslag

ToctichliRg

Naast elkaar zijn vermeld: - d e vastgestelde begroting 1982; - d e cijfers van het Financieel Jaarverslag 1981. De vastgestelde begroting 1982 werd door de Raad van Bestuur van de Stichting FOM goedgekeurd. De jaar¬ cijfers van 1981 werden gecontroleerd door Blömer en Co, registeraccountants te Nieuwegein en door de Raad van Bestuur van de Stichting goedgekeurd. Het Financieel Jaarverslag 1981 ligt op het FOMbureau ter inzage. De cijfers van de investeringsrekening werden ont¬ leend aan de vastgestelde begrotingen 1981 en 1982, welke ook door de Raad van Bestuur werden goedge¬ keurd. Exploitatierekening

Onder LASTEN zijn onder meer de kosten van de werkgemeenschappen opgenomen, gesplitst in perso¬ neelskosten, materiële kredieten en eventuele andere kosten. De personeelskosten omvatten salarissen en toelagen alsmede het werkgeversaandeel in pensioen¬ premies en sociale lasten. De materiële kredieu.i zijn bestemd voor de aankoop van instrumenten e.d. Bij de werkgemeenschap voor Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica vindt men bovendien de algemene en bedrijfskosten van het onder deze werkgemeenschap ressorterend FOM-Instituut voor Plasmafysica afzon¬ derlijk vermeld. Dit laatste geldt niet voor het FOMInstituut voor Atoom- en Molecuulfysica, dat wel rela¬ ties heeft met verschillende werkgemeenschappen, maar geen deel uitmaakt van een bepaalde werkge¬ meenschap. De post kosten commissies heeft betrek¬ king op uitgaven ten behoeve van de commissies van de werkgemeenschappen, de beleidscommissies voor de FOM-instituten, de subcommissies e.a. Onder alge¬ mene kosten vallen verzekeringen, belastingen, kosten van buitenlandse reizen, alsmede controle en keurin¬ gen. De bestuurskosten omvatten de personeelskosten en kantoorkosten van het bureau, de reiskosten ten be¬ hoeven van het bestuur, uitgave van het jaarverslag, controle van de boekhouding e.a.

draagt Euratom 25% bij in de exploitatiekosten van het FOM-Instituut voor Plasmafysica en de werk¬ groepen TN III, VI en VII, alsmede 20% in de inves¬ teringen van bepaalde projecten. Philips verleende een bijdrage aan een onderzoek in het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, het Ministerie van Volks¬ gezondheid en Milieuhygiëne en het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid dragen bij in de kosten van een ander project dat in dit instituut wordt uitgevoerd. De overige posten spreken voor zichzelf. De Minister van Economische Zaken verleent nog steun aan enkele projecten op het gebied van de technische natuur¬ kunde. Van Wetenschapsbeleid wordt subsidie ont¬ vangen voor de Werkgemeenschap Halfgeleiders, een lump sum voor de financiering voor enkele pro¬ jecten van het programma voor technische natuur¬ kunde en innovatie, alsmede voor enkele projecten van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica. Voor de projecten op het gebied van technische na¬ tuurkunde en innovatie wordt met ingang van 1982 een lump-sum bedrag beschikbaar gesteld door de STW, die ook voor een aantal projecten afzonderlijke subsi¬ dies beschikbaar stelt. Invesleringsrekening

Onder dit hoofd vallen de uitgaven van inrichting van laboratoria alsmede aankoop van wetenschappelijke basisapparatuur. Dit zijn grote installaties en appara¬ ten, die niet uit het normale exploitatiebudget kunnen worden aangeschaft. De in deze staat vermelde bedra¬ gen zijn de cijfers van de vastgestelde begrotingen van die jaren. De eindafrekening van deze posten vindt niet per begrotingsjaar maar per object plaats.

Onder BATEN vindt men onder andere de subsidies, waaruit de kosten worden bestreden. Het belangrijkste is dat van de Nederlandse Organisatie voor ZuiverWetenschappelijk Onderzoek (ZWO). Met de Euro¬ pese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) bestaat een associatie-contract over plasmafysica en beheerste kernversmelting. Volgens dit contract

Financieel verslag

35

ggg^TJi'

Verslag FOM-personeelsraad

Het jaar 1982 is het laatste volledige jaar geweest waarin de FPR heeft gefunctioneerd. In 1983 zal de overgang nasr een Centrale Ondernemingsraad plaats¬ vinden. De weg daartoe is vrijgemaakt door het instel¬ len van een ondernemingsraad voor het NIKHEF in 1983. Naast de goedkeuring door de Algemene Be¬ drij fscommissie voor het reglement is het bestaan van twee ondernemingsraden immers een noodzakelijke voorwaarde om met een COR van start te gaan. Beslo¬ ten werd door de FPR om voor begin februari verkie¬ zingen uit te schrijven. Een verkiezingscommissie werd hiervoor in het leven geroepen.

Er werd door de FPR 8 maal vergaderd, 7 vergaderin¬ gen werden bijgewoond door één of meer vertegen¬ woordigers van de directie. Door het verlaten van de FOM-dienst nam het aantal leden af van 10 in hel be¬ gin tol 7 aan het einde van het jaar. Ook de voorzitter, C.J. van der Poel, behoorde tot de doorstromers. Hij werd in juli opgevolgd door L.W. Wiggcrs. D.A. Bergman, die gedurende een groot aantal jaren veel werk in de Commissie PZ heeft verzet, verruilde zijn baan bij FOM voor ccn positie als wethouder te Nicuwcgcin. Een welkome verlichting van het werk van se¬ cretaris en voor/itlcr werd geleverd door Edith Hof¬ man, die de administratieve ondersteuning, waaron¬ der notulcring, op zich nam. Een aantal onderwerpen die door de FPR werden be¬ handeld /al hieronder de revue passeren. Bezuinigingen In april zond ZWO zijn aanvraag voor de rijksbijdrage 1983 aan de Minister van O&W. Voor FOM werd ccn daling van de subsidie voorgesteld met \\f 3.3. In hel najaar werd uit de Rijksbegroting duidelijk dat l OM M / 2 minder aan subsidie /ou onlv angen. Door andere verschuivingen binnen FOM werd uiteindelijk ccn kor¬ ting van M / 5 voor 1983 opgelegd aan instituten en

FOM-personeelsraad

werkgroepen. De manier waarop in eerste instantie door FOM deze korting door middel van een onmid¬ dellijke personeelsstop en evenredige verlaging van de budgetten werd uitgevoerd, maakte op de FPR de in¬ druk van ad-hoc beleid. Aangedrongen werd door de FPR, evenals in 1981, op het ontwikkelen van een lan¬ ge termijn visie over hoe bezuinigingen opgevangen kunnen worden. De FPR meende dat bezuinigingen speciaal op de natuurkunde een uitvloeisel kunnen zijn van een slechte beeldvorming. Een professionelere voorlichting zou wellicht hieraan iets kunnen verbete¬ ren. De vacaturebank waar in het vorig jaarverslag al spra¬ ke van was kreeg dit jaar gestalte. Zowel via de institu¬ ten en werkgroepen als ook via de Tweede Woordstroom worden aangeboden functies vermeld. Pertoneebfaactioaarh en sociaal beleid In het begin van het jaar nam bij de afdeling perso¬ neelszaken van het FOM-bureau zowel de Centrale Personeelsfunctionaris als een stafmedewerker ont¬ slag. Naar aanleiding daarvan hadden vertegenwoor¬ digers van de FPR met beide een gesprek. Daarbij bleek dat zij niet tevreden waren over de manier waarop er bij FOM over hel 'sociale' beleid werd ge¬ dacht. Teveel was dat naar hun idee slechts ccn uit¬ vloeisel van het wetenschappelijke beleid. De nodige ruimte om ccn personeelsbeleid in bredere /in te voe¬ ren, ontbrak daardoor. Daarnaast werd er con diep ge¬ worteld wantrouwen bespeurd bij hei personeel tegen¬ over het beleid van het FOM-burcau. In mei besprak een commissie van de l-'PR samen met vertegenwoordigers van hel Uitvoerend Bestuur, wat er nu verder moest gebeuren. De FPR stelde ccn notitie op over wal sociaal beleid /ou kunnen inhouden. F.cn organisatieadviseur lichtte de FOM-dircclicstruclmir door. Besloten werd om mei eenhoofdige leiding te werken met daaronder hoofden van dienst, /oals ccn hoofd personeelszaken. Dc/c /ou de nodige ruimte

moeten krijgen om een beleid te kunnen ontwikkelen. In september werd begonnen met de sollicitatieproce¬ dure voor deze functie. Voor de benoemingsadvies¬ commissie werd door de FPR A. de Haas, coördinator PZ, voorgedragen. Aan het einde van het jaar werd de besluitvormingsprocedure afgerond en ging de FPR akkoord met de voorgedragen kandidaat. Regelingen De FPR bemerkte dat de detacheringsregeling waar¬ over in 1981 met FOM was gesproken, in november 1981 was ingevoerd zonder dat de uiteindelijke versie aan het vertegenwoordigend overleg was voorgelegd. Aangezien de FPR kritiek had op bepaalde onderdelen werden alsnog in september een aantal wijzigingen voorgesteld. Antwoord op deze suggesties was in 1982 niet ontvangen. Naar aanleiding van moelijkheden betreffende de uit¬ voering van de regeling studiekostenvergoedingen v.crd hierover met FOM van gedachten gewisseld.

Bevoegdheden die gegeven zijn door de Wet op de Ondernemingsraden wenst de raad niet uit handen te geven. Eerste oriënterende contacten hebben inmid¬ dels plaatsgevonden. Een tweetal bijeenkomsten vond plaats van vertegen¬ woordigers van researchinstellingen, te weten: TNO, ECN, SWL, NIZO, MARIN, NCR en FOM. Een aan¬ tal onderwerpen van gemeenschappelijke interesse, zoals functiewaardering, sociaal plan en nieuwe rege¬ lingen op het gebied van personeelszaken kwamen aan de orde. Aangaande de plannen van de FPR voor een weten¬ schappelijke adviesraad, waarover in het vorige jaar¬ verslag al werd bericht, werd in dit jaar geen duidelijke reactie van FOM ontvangen. Tot besluit mag een woord van dank aan allen die heb¬ ben bijgedragen aan het werk van de FPR, in de raad, commissies of op andere wijze, n:U ontbreken.

Overleg in ruimere zin De AbvaKabo stelde ZWO-FOM-MC voor om regel¬ matig overleg te voeren over arbeidsvoorwaarden en rechtspositie. Door het Uitvoerend Bestuur werd de FPR benaderd met de vraag hoe de raad daar tegen¬ over stond. Mits het gaat om primaire arbeidsvoor¬ waarden beoordeelt de raad dit initiatief positief.

Namens de FOM-Personeelsraad

L.W. Wiggen voorzitter

Samenstelling van de personeelsraad en zijn commissies in 1982: FOM-Personeelsraad W.T.L. Bisseling P.J.M, van Bommel F.A. Hoppe R.C.M. v.d. Heijden, tot 1 oktober 1982 P. Kruit, tot 17 december 1982 H. v.d. Mark C.J. v.d. Poel, tot 1 oktober 1982 A.G. Veen J. Verhoeven, secretaris L.W. Wiggers, voorzitter De vergaderingen werden voorts bijge¬ woond door de directeur van FOM, A.A. Soumans, of zijn plaatsvervanger F.R, Diemont, en de eindredacteur van de Tweede Woordstroom M.J.H, van Hooren. Als waarnemer van de OR-IKO nam E.W.A. Lingeman deel aan het over¬ leg. Voor de OR-Rijnhuizen waren dat W.J. Mastop, B.J.J. Grobben en JA. Hoekzerna.

38

Commissie Personele Zaken A. Balkenende D.A. Bergman, coördinator tot 1 septem¬ ber 1982 W.T.L. Bisseli .g R. Blokzijl B.J.J. Grobben A.P. de Haas G. Mennenga C.H. van Oven Namens de di'ectie van FOM werden de vergaderingen bijgewoond door F.R. Diemont. Namens de FPR in de UB-commissie ad hoc FOM-COR P.J. van Deenen B. Jongejans P.W.F. Louwrier W.J. Schrader

Verkiezingscommissie B. Jongejans H. v.d. Mark I. Verhoeven

FOM-personeelsraad

fc

î^/Ji-Ui.

•

-

.

,

.

•

•

;

Zakelijk/organisatorische verslagen WERKGEMEENSCHAPPEN EN INSTITUTEN

41

Kernfysica

1. Atgtnwn 1.1. Doelstelling De Werkjemeenschap voor Kernfysica - een voortzetting van de oudste kern van FOM-onderzoek - heeft tot doel: a. zuiver-wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de kernfysica te beoefenen; b. het kernfysisch werk in Nederland te coördineren. Voorzover mogelijk wordt hierbij ook betrokken het onder¬ zoek dat buiten FOM-verband plaats¬ vindt; c. meetmethoden en instrumenten voor het kernfysisch onderzoek te ontwerpen en te perfectioneren; d. fysici, ingenieurs en hulpkrachten op het gebied van de kernfysica op te leiden; e. hulp bij het toepassen van kernfysica op technisch, medisch en ander gebied te geven. 2. Speurwerk Het kernspectroscopisch onderzoek bij KII (VU Amsterdam) met directe reacties richtte zich vooral op het verkrijgen van informatie over de golffuncties die de grondtoestand en de aangeslagen toe¬ standen van kernen beschrijven. Hiervoor werden zowel het VU-cyclotron als de elektronenversneller bij NIKHEF-K gebruikt. Dit jaar bijvoorbeeld werden (e.e'-)spectra aan 58Ni opgenomen met een scheidend vermogen van 15-25 keV, vergelijkbaar met het scheidend vermo¬ gen in (p.p'-)spectra gemeten bij het cyclotron. Verder werd onderzoek ver¬ richt aan de kernen 28Si, 208pD e n eesr. In het laatste geval werd naast veel informatie die van belang is voor de •klassieke' modelbeschrijving van deze kern, vooral het effect van •gatexcita¬ ties op de 1 + -toestand bij 3,85 MeV bestudeerd. Het zwaartepunt van het gamma-spec¬ troscopische onderzoek lag dit jaar op de bestudering van lichte Pb-kernen. De belangstelling gaat hierbij vooral uit naar

42

het samenspel tussen collectieve en onafhankelijke deeltjesvrijheidsgraden. De experimenten werden in samenwer¬ king met enkele fysici van het KVI u i t f voerd met het KVI-cyclotron. Twee nieuwe onderzoeken werden be¬ gonnen met behulp van het VU-cyclotron, te weten een onderzoek naar reuzenresonanties op toestanden met een impulsmoment 10h s J s 15h in " 4 Sn en een onderzoek aan de fragmentatie van 3He-deeltjes tijdens interacties met ^Bi-kernen. Het onderzoek op het gebied van de kernfysica van middelhoge energie bij K II is nu grotendeels geconcentreerd op het NIKHEF met MEA. Experimenten werden uitgevoerd op 19F en " S r (elastiscl" > en inelastische verstrooiing van laagtriergetische elektronen over 180° met een energie E < 140 MeV) en aan M N i en M M g (inelastische verstrooiing bij hoge energie). Het pionenkanaal is in het najaar van 1982 gereedgekomen. Testexperimenten tonen aan dat het kanaal aan zijn ver¬ wachtingen voldoet; de pionenflux stemt overeen met de berekende waarde, 106 s - 1 bij 100 kW primair bundelvermogen. De eerste pionröntgenspectra zijn waargenomen. De grote verstrooi¬ ingskamer voor pionverstrooiings- en pionabsorptie-experimenten, voorzien van Ge-detectortelescopen, draden- en driftkamers, is eveneens gereed voor gebruik. Het theoretische onderzoek kan worden onderscheiden in kernfysica van middel¬ hoge energie en onderzoek aan kernmodellen. In het kader van het eerste gebied werd gewerkt aan de ontwikke¬ ling van ideeën en rekenprogramma's voor de beschrijving van elastische ver¬ strooiing en absorptie bij lage energie van pionen aan het óeuteron, 3He en 3 H. Vooral het probleem van de anfisymmetrie van de 3He- en 3H-golffuncties en de relativistische aspecten werden zorg¬ vuldig bestudeerd. In toenemende mate wordt aandacht

besteed aan de rol van quarkvrijheidsgraden in hadron-processen. Vooral voor de nucleon-nucleonen pion-nucleonwisselwerking komt de mogelijkheid van een quantitatieve behandeling steeds meer in zicht. Voorts werd in 1982 begonnen met de bestudering en berekening van pionabsorptie in kernen als ' 2 C en 16O met behulp van het gatformalisme. zowel in het resonantiegebied als bij lagere energieën. In het lage-energiegebied kregen de niet-resonante bijdragen grote aandacht. Microscopiscne berekeningen met een gebroken-paarmodei tonen aan dat het effect van andere dan collectieve S- en D paren aanzienlijk is en dat de empiri¬ sche parameters van het wisselwerkende-bosonenmodel (IBM) van Arima en lachello dus sterk 'gerenormeerd' zijn. De gebruikelijke vorm van de fenomeno¬ logische f ermion-boson wissel werking kon gedeeltelijk worden gefundeerd op grond van gebroken-paarmodelberekeningen. In K III (Kernfysisch Versneller Instituut te Groningen) zijn de vorm, de sterkte en de splijtingswaarschijnlijkheid van de reuzenmonopoolresonantie bepaald door voor 238U de inelastische verstrooi¬ ing van 120 MeV alfadeeltjes te meten bij 0° in coïncidentie met de splijtingsfragmenten. Ui! metingen van inelastische alfavtrstrooiing in het interval van 0° tot 40° is de isoscalaire EO-sterkteverdeling bepaald voor 2<Mg en <0Ca in het gebied van 10 tot 20 MeV excitatieér.prgie. Uit het onderzoek naar het verval van isoscalaire reuzenresonanties is geble¬ ken dat voor 24Mg een aanzienlijk gedeel¬ te van dit verval plaatsvindt volgens een niet-statistisch proces. Tevens blijkt dat dequadrupoolsterkteverdeling in 40 Ca heel anders is dan tot nu toe is waargenomen. Door aan 208Pb verstrooide protonen, alfadeeltjes en '2C-ionen te melen in coïncidentie met de voor Pb karakteris tieke K-röntgenstraling. is hel enerqin

Kfirnfysn;a

spectrum van de vrijkomende delta¬ elektronen vastgelegd. De vorm hiervan komt goed overeen met recente theore¬ tische berekeningen, maar de werkzame doorsnede blijkt 20-40% kleiner te zijn dan berekend. De protonoverdrachtreacties IMlr(]He,d) •n '»'Au(d.3He) werden bestudeerd als toets van het supersymmetriemodel. Sterke discrepanties met dit model wer¬ den gevonden. Het onderzoek heett zich tevens uitgebreid tot de rol van de dieper gelegen protonschillen. Met behulp van de (JHe,t)-reactie werden de responsiefuncties gezocht van L= loperatoren. In de kernen " N en "F is het mogelijk gebleken een goed beeld te verkrijgen van de reuzendipoolresonantie en de magnetische quadrupoolresonantie Bij het bestuderen van opbreekreacties met 3He-kernen is nu het stadium bereikt dat de processen die tot het continue gedeelte van enkelvoudige proton-, deuteronen tritonspectra bijdragen, kwantitatief uit decoincidentiemetingen kunnen worden teruggevonden. Daarbij is het gelukt de afzonderlijke processen en hun bijdragen vast te stellen en de resultaten met behulp van op deze waar¬ nemingen gebaseerde modellen te be¬ schrijven. Voor alfadeeltjes wijzen de eerste resultaten bij 120 MeV (in tegen¬ stelling tot de metingen bij 65 MeV waar voornamelijk sequentiële processen zijn waargenomen) op het aanwezig zijn van directe opbreekprocessen, zoals ook voor 3He is waargenomen. Een systematisch onderzoek naar de rol van onvolledige fusie in de reacties 14 N + t97Au en U N + I59Tb is gedaan met behulp van coïncidentiemetingen tussen zware ionen en karakteristieke röntgenstraling. De rol van sequentiële verval¬ processen werd onderzocht v'a deelt jedeeltjecorrelatiemetingen aan de syste¬ men I 6 O+ M Si en M N + M Ni. Uit al deze metingen blijkt dat het primaire reactie¬ proces meestal binair verloopt (dat wil zeggen via onvolledige fusie). Hei is echter mogelijk dat in dit proces het projectielachtige fragment zo hoog wordt aangeslagen, dat het fragment onstabiel wordt en vervalt via emissie van o a alfadeeltjes en protonen. In een aantal gevallen (N + Au en N + Tb) is dit sequentiële verval sterker dan op theore¬ tische gronden kan worden verwacht. Gamma- en elektronspectroscopische metingen werden gedaan aan I!M T96Pb, o.a. met behulp van een somspectrometer. Niveauschema's werden bepaald en geïrterpreteerd met een BSC-quasideeltjesmc Jel. Het onderzoek droeg bij

Kernfysica

tot het tot stand komen van twee proef¬ schriften aan de VU te Amsterdam. Gamma energiecorrelatiemetingen aan Hl en W-isotopen werden voortgezet met *°Ne-bundels van het cyclotron te Louvain-la-Neuve (België). Hierbij is de invloed van de microscopische nucleonbeweging bij collectieve excitaties bestudeerd. Met de rpini-oiange spectrometers konden twee EO-overgangen in de massaketen met A = 98 ïn-beam' waar¬ genomen worden na a-geïnduceerde splijting van Th- en U-kernen. Deze waar¬ neming geeft inzicht in de verdeling van primaire splijtingsfragmenten. Experimenten met de Bhabha-polarimeter aan met het cyclotron van de VU te Amsterdam geproduceerde radio¬ actieve isotopen toonden aan dat de oeta-polarisaties van Fermi- en van Gamow-Teller-overgangen tot op 4% aan elkaar gelijk zijn. Deze mate van gelijk¬ heid is van belang voor het toetsen van unificatietheorieën waarbij invariantie voor spiegeling in de ruimte wordt aange¬ nomen.

dene waargenomen eigenschappen. De produktie- en absorptiemechanismen van pionen en de daarmee samenhan¬ gende compressie van kernmaterie werden aan de hand van een eenvoudig doch realistisch model onderzocht. De studie van de effectieve nucieonnucleon- en nucleon-isobaarinteracties in een dicht nucleair medium is voort¬ gezet. De proeven met de nieuwe extractor voor het cyclotron werden met succes bekroond, waarmee de maximale ener¬ gie voor alfadeeltjes van 120 MeV tot 160 MeV is verhoogd. Een toenemend aantal componenten van de versnellerinstallatie wordt nu via de computer bediend. Een begin werd gemaakt met het automatiseren van instelprocedures. Het ontwerp en de bouw van het axiale injectiesysteem zijn zo ver gevor¬ derd dat inbouw in het begin van 1983 zi 1 plaatsvinden.

De ECR-ionenbron vervaardigd door R Geiler in CEN (Grenoble), is getest in Grenoble en vervolgens geïnstalleerd en getest op het KVI. De resultaten van de testmetingen waren uitstekend; de stroomsterkten voor de verschillende ladingstoestanden zijn groter dan de Metingen van de doorsnede voor vangst van één elektron door C4 • • en O 6 • -ionen, waarden die zijn vastgelegd in het koop¬ contract. De ionenbron is gekoppeld afkomstig uit de ECR-ionenbron, zijn aan het bundeltransportkanaal, dat uitgevoerd in samenwerking met het inmiddels ook in gebruik is genomen. FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuul Via dit kanaal kunnen de ionen óf naar fysica te Amsterdam. Vcor het eerst een botsingskamer voor atoomfysisch konden de partiële werkzame doorsne¬ den naar verschillende (n,f êindtoestan¬ onderzoek worden geleid, óf via het verticale bundeltransportsysteem (in den worden bepaald. aanbouw) naar het cyclotron. Een belangrijk gedeelte van de onder¬ zoekactiviteiten van de theorierjroep was Het meten van inelastisch verstrooide gericht op de beschrijving van collectieve alfadeeltjes bij 0° met de magnetische eigenschappen van atoomkernen geba¬ spectrograaf is aanzienlijk verbeterd seerd op algebraïsche modellen, in het door verdere onderdrukking van de bijzonder het IBA-model. Hierbij wordt bundelhalo. Dit is onder andere verkre¬ veel aandacht besteed aan de afleiding gen door gebruik te maken van gepolijst van tie fenomenologische IBA-parakoperen spleetbekken in het energiemeters uit een microscopische theorie. analysesysteem. Als nieuwe ontwikkelingen kunnen wor¬ den gemeld de algebraïsche beschrijving Ton behoeve van de in 1962 geïnstalleer¬ van de drieassige rotor als een dynamide data-acquisitie computer VAX-11/730 scoe symmetrie van het neutron-protonis een CAMAC-'interface' geïnstalleerd IBA-model, en de generalisatie var de en is bijbehorende besturingsprogrambehandeling van gebonden toestanden matuur ontwikkeld. Ten behoeve van tot de beschrijving van verstrooiings¬ kleinere experimenten is een klein zelf¬ toestanden. Het is gebleken dat het standig computer-systeem opgebouwd. vibronmodel, eerder geïntroduceerd voor Vier computer-systemen zijn door mid¬ de berekening van rotatie-vibratiespecdel van een netwerk onderling verbon¬ tra van lineaire moleculen, ook toegepast den hetgeen de flexibiliteit in het gebruik kan worden op de spectra van nietvan beschikbare randapparatuur aan¬ lineaire dneatomige moleculen. zienlijk heelt vergroot. Er is uitgebreid onderzoek verricht naar de kwaliteit van commercieel beschikbare zeer snelle In de theoretische studie van relativis¬ ADC's van hoog scheidend vermogen tische zware-ionenbotsingen werd met ter vervanging van het momenteel in gebruikmaking van de Boltzmann-vergegebruik zijnde systeem. lijking een systematische en consisten¬ te beschrijving gegeven van verschei¬

43

De doelstelling van het landelijk radononderzoek is het vaststellen van tijdge¬ middelde concentraties van radon- en radonvervalprodukten in en rond gebou¬ wen in Nederland en van de spreiding in deze gemiddelden. Het maakt deel uit van het nationaal onderzoekprogramma SAWORA (StralingsAspecten van WOonhygiëne en verwante RAdio-ecologische problemen) en geschiedt onder een tussen RUG en BEOP (Bureau Energie-Onderzoek Projecten) gesloten contract. Een belangrijk deel van het kernstruc¬ tuuronderzoek bij K V (Utrecht) is ver¬ richt met twee Compton-suppressiespectrometers (CSS) met grote openingshoek (120 msr). De sterke onder¬ drukking van de achtergrond maakt het mogelijk zwakke overgangen waar te nemen, zelfs in de zeer gecompliceerde gammaspectra van zware-ionenreacties. Dankzij deze CSS kon bijv. het uiterst merkwaardige verval worden waargenomen van enkele hoogaangeslagen 38K-niveaus via extreem laagenergetische gamma's. Ook vangst¬ reacties worden thans voor een groot deel met de CSS bestudeerd. De aandacht is minder exclusief op het kernstructuu.onderzoe!. gericht dan vroeger het geval was. Daarvan getuigt het reactieonderzoek uitgevoerd zowel met lichte als met zware ionen (bijv. de (p.t)- en ('6O.12C)-reacties. Nu het energiebereik van de Utrechtse tandem niet uitgebreid kan worden, is besloten gebruik te gaan maken van de versnellers in Groningen en Amster¬ dam. Dit jaar is reeds een detector gebouwd voor onderzoek van zwareionenreacties bij intermediaire ener¬ gieën. Deze detector zal in Groningen worden opgesteld. De voor Utrecht klassieke samenwer¬ king tussen experimentators en schillenmodel-theoretici heeft een nieuwe impuls gekregen door de op berekenin¬ gen gebaseerde suggestie dat onze kennis van enkele (naar werd veronder¬ steld goed bekende) lichte p-schilkernen nog maar fragmentarisch zou zijn. De theoretische resultaten voor A - 4-"l6kernen zijn verkregen in een complete 1hw modelruimte, waarbij niet-translatieïnvariante toestanden exact zijn verwijderd en geen gebruik is gemaakt van een inerte pomp. De bere¬ keningen worden voortgezet door ook de 2hu; excitaties in de modelruimte op te nemen. Voorts is opmerkelijk dat de belangstel¬ ling voor de toepassing van kernfysi¬ sche technieken en apparatuur sterk

44

groeit. De versnellers worden nu ook gebruikt voor atoomfysisch en technischfysisch onderzoek. Voorts wordt er gewerkt aan toepassingen op het gebied van de chemie, nucleaire genees¬ kunde en biologie, metaalonderzoek. zonnecellen, chips, milieuveiligheid. Ruime uitbreiding van de toepassings¬ mogelijkheden wordt verwacht wanneer de opstelling voor massaspectrometrie met de tandem geheel voltooid zal zijn. De groeiende vraag uit velerlei richtingen naar bundeltijd maakt het noodzakelijk dat de versnellers optimaal, en voor zover mogelijk geautomatiseerd functioneren. Op dit punt zijn ook dit jaar goede vorde¬ ringen gemaakt. In de werkgroep K Vl-U (Utrecht) werd het algorisme dat op basis van statistische overwegingen was ontwikkeld om de momenten van operatoren (in het bijzon¬ der hamiltonianen) te bepalen, uitge¬ breid getoetst door de numerieke resul¬ taten te vergelijken met exacte resul¬ taten die op directe wijze waren verkre¬ gen. De overeenstemming bleek zeer goed te zijn met uitzondering van de resultaten voor de toestanden met maxi¬ maal mogelijke spin, omdat dan als gevolg van de zeer lage dimensionaliteit van de configuratieruimte statistische overwegingen hun geldigheid verliezen. Voorts werden verschillende benaderin¬ gen die tot vereenvoudigde berekeningen leidden, onderzocht. De theorie werd evenzo toegepast op tiiet-scalaire opera¬ toren (elektromagnetische overgangen en momenten).

meer, bij een energiebreedte van minder dan 30 keV en een polarisatiegraad van 90% of hoger. Om het volle profijt van deze bundel¬ eigenschappen te trekken, wordt nu een gekoeld detectorblok gebruikt, terwijl veel aandacht besteed werd en wordt aan resterende bronnen van instabiliteit en lijnverbreding. die nu merkbaar wor den. De meetresultaten worden bewerkt in het kader van een drietal promotie¬ onderzoeken. Bij de hoge-fluxreactor (HFR) zijn door de werkgroep K IX (ECN. Petten) metingen uitgevoerd aan neutronenvangst in ; °B-, 23Na-, 47Ti- en «Cupreparaten. waarvan de atoomkernen gepolariseerd werden in een sterk magneetveld (7.5 T) bij een lage temperatuur (10-70 mK). Vastgesteld is dat de reactie 10B(n.a->) voornamelijk via het 7/2 + -kanaal ver¬ loopt en dat de bijbehorende 478keVgammalijn zich in drie componenten splitst na polarisatie van de 10B-kernen. Veel voorbereidend werk is verricht in verband met de in 1983 voorziene vervan¬ ging van het vat van de HFR. Bij K/VS X-G te Groningen werden met behulp van een speciale siliciumdetector. die geschikt is voor zeer lage elek¬ tron-energieën, gecombineerd met een 'mini-orange'-filter Mossbauer-spectra opgenomen van conversie-elektronen als functie van hun en( gie. die een maat geeft van hun diepte onder het oppervlak. Het grote voordeel van deze nieuwe methode is dat een aantal spectra tege¬ lijk kan worden opgenomen, hetgeen een grote tijdwinst betekent in vergelijking met de gebruikelijke methode, waarbij het energie-scheidend vermogen door een magnetische of elektrostatische spectrometer wordt verkregen.

In de werkgroep K Vl-G (Groningen) werd het onderzoek betreffende de stralingsmuonvangst in 3He praktisch afgesloten. De conclusie is dat de impulsbenadering toch te prefereren valt boven de methode waarbij 3He- en 3H-kernen als elementair worden beschouwd (analoog aan neu¬ tron en proton). Enig inzicht werd verkre¬ gen in de vaak onduidelijke of zelfs foutieve onderstellingen bij dit elemen taire deeltjesmodel in het geval van tweestapsprocessen. Ook de fotopionproduktie (en stralingspionvangst) wordt beke¬ ken mede in verband met de bepaling van de pion-kerr.koppelingsconstante, zo dit al een bruikbare grootheid is.

3. Onderwerpen van onderzoek

Bij K VIII (Eindhoven) is een groot aantal meetgegevens van over het algemeen goede kwaliteit verzameld. De met behulp van een FOM-investeringskrediet aangeschafte ionisator van het fabrikaat ANAC leverde een zodanige stroom, dat het mogelijk werd dispersie) transport van het cyclotron naar de verstrooiings¬ kamer toe te passen. De stroom in de verstrooiingskamer bedroeg daarbij gewoonlijk 10 a 15 nA. maar soms veel

WERKGROEP K II Amsterdam - Natuurkundig Laborato¬ rium der Vrije Universiteit, prof.dr. J- Blok. prof.dr. R. van Wageningen 1. Onderzoek met behulp van het AVFcyclotron 1.1. Directe reacties; melastische ver¬ strooiing en overdrachtsreacties 1.2. Gamma- en eiektronspectroscopie: nucliden rond Z = 50 en rond Z = 82 1.3. Randgebieden (sporenonderzoek door middel van protongeïnduceerde

Bij het kernoriëntatie-onderzoek in K/VS X L te Leiden werd een kerndemagnetisatie-meetopstelling in gebruik genomen. Daarna konden, in samenwer¬ king met K/VS X-G en hef KVI voor het eerst de nucliden l45 ' 48 Eu worden gepolariseerd en de kernmagnetische momenten worden bepaald.

Kernfysica

röntgenlluorescenlie) 2. Middelhoge-energiekernfysica 2.1. Inelastische elektronverstrooiing 2.2. Onderzoek met pionen en muonen (CERN; SIN) 3. Theorie 3.1. Pion-atoomwisselwerking 3.2. Kernmodellen WERKGROEP K III Groningen - Kerntysisch Versneller Instituut, prof.dr. R.H. Siemssen. prol.dr. A. van der Woude 1. Experimenteel onderzoek 1.1. Kernstructuur van Zr. Mo, Pd en Cd isotopen met behulp van inelastische protonverstrooiing 1.2. Verval van reuzenresonanties in lichte kernen (A s 40) 1.3. Splijting van reuzenresonanties in'»U 1.4. Gestrekte-spin toestanden in " 6 Sn met diverse reacties 1.5. Protonoverdrachtsreacties in het Ptgebied 1.6. De rol van de 113,2 'intruder'-schil in het Pt-gebied 1.7. Onderzoek aan I96Pt via de (e.e') reactie 1.8. Collectieve isovector-toestanden in zelfgeccniugeerde lichte kernen met (3He.t)-reacties 1.9. Kernstructuur in (middel-)zware kernen met behulp van (d.6Li)-reacties 1.10. Kernsplijting in actinide ker.ten geïnduceerd door inelastische verstrooi¬ ing op 0° 1.11. Reactiemechanismen van door 3 He en 4He geïnduceerde opbreekreacties in lichte kernen 1.12. Onvolledigefusiereaclies en opbreekreacties geïnduceerd door zware ionen 1.13. Reuzenresonanties gebouwd op hoge-spin toestrnden via 7-verval na compoundkern reacties 1.14. Gamma- en elektronspectrometrie aan hoge-spin toestanden in lichte Pb-. Ra- en Th-isotopen 1.15. Hoge-spin toestanden en collec¬ tieve traagheidsmomenten in Hf- en Wisotopen met •y--y-correlatie-experimenten 1.16. Elektronspectrometrie van elek¬ trische monopoolovergangen 1.17. Elektrozwakku wisselwerking: Bèta-polarisatie van Fermi-en GamowTeller-overgangen met het oog op unilicatietheorieën 1.18. Binnenschilexcilaties van atomen door snelle ionen 1.19. Metingen van werkzame doorsne¬ den voor elektronenvangst door hooggeladen ionen 1.20. Studie van het ionisatiemechanisme bij langzame botsingen van hooggeladen ionen met atomen 2. Theoretisch onderzoek 2.1. Fenomenologische beschrijving

Kernfysica

van collectieve toestanden met het -Interacting Boson Model' (IBM) 2.2. Microscopische beschrijving van parameters in het IBM. in het bijzonder berekening van magnetische dipooleigenschappen 2.3. Dynamische supersymmetrieën in kernen 2.4. Beschrijving van a-clusterina in zware kernen 2.5. Algebraïsche beschrijving van moleculaire spectra 2.6. Berekening van S-matrix met behulp van algebraïsche technieken 2.7. Reactietheorie van kern-kern-botsin¬ gen bij relativistische energieën 2.8. Beschrijving van vormfactoren voor vibratie-rotatie-kernen 3. Instrumenteel onderzoek en ontwik¬ keling 3.1. Beproeven van de nieuwe extractor voor het cyclotron 3.2. Computerbediening van het cyclo¬ tron: opbouw van 'hardware' en 'soft¬ ware' 3.3. Testen van een zware ionenbron van het PlG-type 3.4. Ontwerp en opbouw van het axiale injectiesysteem 3.5. Testen van de zware ionenbron van het ECR-type en studie van het extractie¬ mechanisme 3.6. Onderdrukking van storende bundel¬ componenten ten behoeve van metingen bij 0° met de magnetische spectrograaf 3.7. Hardware' en software' voor de computersystemen voor data-opname en -analyse 3.8. Positiegevoelige detectoren voor de magnetische spectrograal bij experi¬ menten met zware ionen 3.9. Ontwerp en constructie van een viervoudige Bhabha-polarimeter 4. Milieuonderzoek 4.1. Landelijk onderzoek naar radonconcenï'aties in Nederland 4.2. Radioactiviteit van bouwmaterialen WERKGROEP KV Utrecht- Fysisch Laboratorium, prol.dr P.M. Endt. prof.dr. A.M. Hogenboom. prof.dr. C van der Leun 1. Onderzoek met de EN-tandem 1.1. Kernstructuuronderzoek met zware ionen 1.2. Kernreacties 2 Onderzoek met de 3 MV-versneller 2 1 Vangstreacties 22 Precisie-calibraties 3 Onderzoek in andere laboratoria 3.1. Band overgangen (Louvain-laNeuve) 3.2. Neutronvangst (Pelten) 4. Schillenmoclelberpkenincjen 5 Ovemchtswerk;raamhe:ten 6. Toepassingen 6.1. Massa'ófiecUometne mei de tandem 6.2. Radionucliclen voor medisch onder¬ zoek

6.3. Profilering 6.4. Metaalondercoek 6.5. Atoomfysica. technische fysica, chemie 7. Instrumentatie WERKGROEP K VI Groningen - Instituut Theoretisch* Natuurkunde, prof.dr. A. Lande 1. De x-3He 3 H vorrnlactor Utrecht - Fysisch Laboratorium, prof.dr. P.J. Brussaard 1. Onderzoek veel-deeltjessystemen WERKGROEP K VIII Eindhoven - Technische Hogeschool, Afdeling der Technische Natuurkunde, prof.dr. O.J. Poppema 1. AVFcyclotron en behandeling van de externe bundel (buiten FOM-verband) 2. Gepolariseerde ionenbron (buiten FOM-verband) 3. Kernreacties (gedeeltelijk buiten FOM-verband) 4. Theoretisch onderzoek (buiten FOMverband) WERKGROEP K IX Petten - Energieonderzoek Centrum Nederland, dr. K. Abrahams 1. Gammaspectroscopie en (n.yi-reactie 1.1. Gammaspectroscopie met paarspectrometer en anti-comptonopstelling V2. Hoekverdeling en polarisatie van ystraling uit gepolariseerde atoom¬ kernen 1.3. Resonantievangst van neutronen 1.4. Reactietheorie 1.5. Modelberekeningen 2. Pariteit-niet-behoud bij neutronen¬ vangst 3. Innovaties aan de neutronenbundels (24 keV en gepolariseerd) WERKGROEP K/VS X Groningen - Laboratorium voor Alge¬ mene Natuurkunde, prof.dr. H. de Waard 1. Hyperfijninteractiemetingen met kernfysische methoden 1.1. Mössbauerspectroscopie 1.2. Gestoorde-hoekcorrelatiemetingen 1.3. Kernoriëntatie 2. Isotopenseparator 3. Onderzoek met ionenbundels 3 1 Channeling' en terugverstrooiing 4 EXAFS Leider - Kamerlmgh Onnes Laborato¬ rium, prof.dr. W.J. Huiskamp 1. Kernoriëntatie 2 Kerndemagnetisatie 3 Mössbauereffecl WERKGROEP K XI Amsterdam - Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hogeenergielysica, sectie K. prof dr A.H. Wapstra 1. Gebruik en verbetering van een radio¬ frequente precisiemassaspectrometer 2 NMR-magnetometer met klein 'probe'

45

volume (builen FOM-verband) 3. Synchrone (tot 36hz) elektronmultiplicator teldctector (buiten FOM-ver¬ band) 4. PubtiMties

~

J.N.L. Akkermans. K. Allaart: The empiri¬ cal form of the effective nucleonnucleor. interaction in a model space with corre¬ lated J = 0 pairs. Z. Physik A304 (1982) 245. G. Bonsignon. M. Savoia. K. Allaart. J.N.L. Akkermans: Two-broken-pair approach to the structure of 2= 50 nu¬ clei. In: 'Nuclear Physics': Eds. C.H. Dasso. R.A. Broglia. A. Winther. North-Hol¬ land Publ Comp . 1982. p. 263. B.L.G. Bakker: On the inverse scattering solutions for the off-shell xN-amplitude Nucl. Phys. A 3 » (1982) 629. B.L.G. Bakker. M. Bozoian. J.N. Maslow. H.J. Weber: NN-interaction from bagmodel quark interchange. Phys. Rev. C 25(1982) 1134 HP Blok. J J Kraushaar. PA BatayCsorba. F.E. Cecil: Inelastic proton scat¬ tering on 5*N/ at 27 MeV and the micro¬ scopic model. Nucl. Phys. A386(1982) 61 O. Schwentker. J. Dawson. S. McCaffrey. J. Robb, J. Heisenberg, J. Lichlenstadl, C.N. Papanicolas. J. Wise. J.S. McCarthy. N. Hintz. HP. Blok: Measurement of the effective £5 single-particle transition densities in ^Yand^Zr. Phys. Lett. 112B(1982)40. H.J. Boersma: Few-nucleon structure and w-'He scattering. Czech. J. of Phys. B32 (1982) 193. A.J.J. Bos. R.D. Vis. F. van Langevelde. F. Ullings. H. Verheul: A new way of assignment of concentrations in PIXE analysis. Nucl. Instr. & Meth. 197(1982) 139. J.P.W. Houtman. A.J.J. Bos. R.D. Vis. J.A. Cookson, D.S. Tjioe: Short length trace element fluctuations in hair as measured by NAA and PIXE. J. Radioanal. Chem. 70(1982) 191. L.T. van der Bijl: Nuclear structure of M Sr and *°Zr investigated by (e,e') and tp.p') reactions. Proefschrift, VU-Amsterdam. november 1982. L.T. van der Bijl. HP. Blok. R. Frey. D. Meuer, A. Richter. P.K.A. de Wilt Huberts: Quenching of the electron scattering form factor of the 1 * state at 3.48 MeV in "Sr and the influence of the (1232)isobar. Z. Phys. A350(1982) 231. W.H. Dickhoff. A. Faessler. H. Mother: Multiple (3,3) excitation and the binding energy of nuclear matter. Nucl. Phys. A389 (1982) 492. E. Bason. T. Bressani. E. Chiavassa. 5. Costa, G. Dellacasa. M. Gallic A. Musso. M. Rapetti. W. van Doesburg. AG. Zephat. R. van Dantzig. J.D. Oavies, S.M. Playfer. K. Bos. D. Frame. E.G. Michaëlis. C.W.E. van Eijk. W. Lourens, G. Kernel.

46

A Stanovnik. N.W. Tanner. N. Mirtakhrai: P. Zupranski. J.P. Egger, M. Thies: T '*O tac* ward elastic scattering in the Quasi-free x'He scattering and r-N 13.3) resonance region. Phys. Lett. 1188 medium corrections. Phys. Lett. 112B (1982) 319. (1982) 35. A. van Egmond. K. Allaart: Analysis of the RD. Vis. A.J.J. Bos. F. Ullings. J.P.W. IBFA model assumptions with the bro¬ Houtman. H. Verheul: On the proton ken-pair model. Nucl. Phys. A3M (1982) microbeam ol the Vrije Universiteit. 173. Amsterdam and its applications. Nucl. U. Sennhauser. H.J. Pfeiffer. H.K. Walter. Instr. & Meth. 197(1982) 179. M. Prins. R.D. Vis: Elementanalyse tot F W Schlepütz. H.S. Prago. R. Engfer. op een vierkante micron. Chemisch R. Hartmann. E. Hermes. P. Heusi. HP. Weekblad 1(1982) 21. Isaak. W.H.A. Hesselink: Spectroscopy of single and correlated charged parti¬ H. Smit. H. v.d. Goot. W.Th. Nauta. H. Timmerman. M.W.G. de Bolster. H.H. cles emitted following bound pion ab¬ sorption in *Li and TU. Nucl. Phys. A386 Stouthamer. R.D. Vis: Mechanism of action of the copper(l)-complex of 2.9 (1982)429. dimethyl 1.10 phenanthrolme on mycoU. Sennhauser. W. Dey. H.J. Pfeiffer. plasma gallisepticum. Antimicrobial H.K. Walter. H.S. Pruys. F.W. Schlepütz. Agents and Chemotherapy 21 (1982)881. R. Engfer. R. Hartman. E. Hermes. P. AG. Zephat. J.V. Jovanovich: A simple Heusi. H P Isaak. W.H.A. Hesselink: Spectroscopy of two coincident charged on-line method for the determination particles emitted lollowing bound pion of drift and multiwire proportional cham¬ ber efficiencies. Nucl. Instr. & Meth. 196 absorption in '?C. 59Co and wAu. Nucl. (1982) 393. Phys. A386 (1982) 447. J. de Kam: Covariant single-hole optical E.H L Aarts. R. Malfliet. S.Y. van der potential. Nucl. Phys. A379 (1982) 486. Werf. R.J. de Meijer: The quasi-free J. de Kam. C.K. Wafelbakker: Three-body breakup of 3He Nucl. Phys A380 (1982) 6 approach to pionic ' O. Phys. Rev. C 26 465. (1982) 570. A.M. van den Berg. R.V.F. Janssens. Jan Konijn, J.BR Berkhout. W.H.A. G.T. Emery. A. Saha. R.H. Siemssen: Hesselink. J.J. van Ruyven. P. van Nes, First excited 0 * states in the germanium H. Verheul. F.W.N, de Boer. CA. Fields. isotopes via the Se(d,6Li) reaction. Nucl. Phys. A379'1982) 239. E. Sugarbaker. P.M. Wallace. R. Bijker: R.K. Bhowmik. J. van Oriel. R.H. Siems¬ Rotational bands in '5}Sm observed sen, G.J. Balster. P.B. Goldhoorn. S. following the (a.2ny) reaction. Nucl. Gonggrijp. Y. Iwasakr. R.V.F. Janssens. Phys. A373 (1982) 397. H. Sakai. K. Siwek-Wilczynska. W.A. A. Holthuizen. A.J. Rutten. A. Becker. G. van Middelkoop. R. Kalish: Transient Sterrenburg. J. Wilczyiiski: Particleparticle correlation studies for the sys¬ field g-factor measurements for the tem "N + '59T6 at 10 and 12 MeVlA. £randVrstates in3'P. Nucl. Phys. A379 Nucl. Phys. A390(1982) 117. (1982) 22. R. Bijker. A.EL. Dieperink: Description P. van Nes: A spectroscopie study of some nuclei with 2~50orZ= 82. Proef¬ of odd-A nuclei in the Ptregion in the interacting bosonfermion model. Nucl schrift. VU-Amsterdam. juni 1982. Phys. A379( 1982) 221. P. van Nes. W.H.A. Hesselink. W. Dick¬ R. Bijker. A.EL. Dieperink: Properties hoff, J.J. van Ruyven. M.J.A. de Voigt. H. Verheul: A neutron decoupled from a of the intrinsic matrix elements ol the IBA E2 operator in the rotational limit. rotating odd core in "4Sb and '">Sb. Phys. Rev. C 26 (1982) 2688. Nucl. Phys. A379 (1982) 35. J.J. van Ruyven: Gamma spectroscopie N. Blasi. R. Bijker. M.N. Harakeh. Y. studies ol some neutron deficient even Iwasaki. W. Sterrenburg, S.Y. van der M. Vergnes: Study ol the Te and Pb isotopes. The application of aWerf. m 3 1< total y cascade decay energy sumspec- lrpHe.d)'**Pt and ">Vr(d, He) >?Os trometer to in-beam y-ray spectroscopy. reactions: Test of a supersymmetry coupling scheme. Nucl. Phys. A388 Proefschrift. VU-Amsterdam. juni 1982. J.J. van Ruyven. W.H.A. Hesselink. J.N.L. (1982) 77. Akkermans. P. van Nes. H. Verheul: N. Blasi. S. Brandenburg. M.N. Harakeh. Band structures in ">• '2°Te. Nucl. Phys. WA. Sterrenburg. S.Y. van der Werf: A 380 (1982) 125 The ">7Aut3H'>,d)">HHg reaction at M. Thies: Quasi-elastic pion scattering on '6O: A comparison between the •hole approach and a standard lirstorder calculation. Nucl. Phys. A382 (1982) 434. F. Lenz, M. Thies. Y. Horikawa: Isobarhole description ol pionnucleus inelastic scattering. Ann. of Phys. 140(1982) 266. M. Baumgartner. HP. Grubler. G.R. Plattner, W.t». Ramsay. H.W. Roser. I. Sick.

E3HR = 50 MeV. Test ol the supersymmetric coupling scheme. Phys. Rev. C 26(1982) 1893. S. Brandenburg, R. De Leo, A.G. Drenlje. M.N. Harakeh. H. Jansren, A van der Woude: Fission decay of the isoscalar giant monopole resonance in ?mU Phys. Rev. Lett. 49(1982) 1687. H. Brinkman: De beginti/d van deelt/es versnellers. NTvN A48(1982) 135.

Knrnlysica

E. Cered». M. Pignanelli. S. Micheletti. H.V. von Geramb. M.N. Harakeh, R. De Leo, G. d'Erasmo. A. Pantaleo: A study ol proton scattering on A -92- 116 nuclei with extended optical models and the intending boson approximati¬ on. Phys. Rev. C 26(1982) 1941. P. David. J. Debrus, H. Janszen. J. Schulze, M.N. Harakeh. J. van der Plicht. A. van der Woude: The study ol the (a.a't) reac¬ tion at 120 MeV on ">Th. Ill) Total kinetic energies and mass distributions for excitation energies below 12 MeV. Nucl. Phys. A3M (1982) 27. O.C. Dermois: A periodic focussing Structure for the transport ol low energy ions. Nucl. Instr. & Meth. 195 (1982) 435. A.E.L. Dieperink, I. Sick: Impact scatte¬ ring ol magnetic electron scattering on spectroscopie factors. Phys. Lett. 109B (1982) 1. A.E.L. Dieperink R- Bijker: On triaxial features in the neutron-proton IBA. Phys. Lett. 1168(1982)77. PD. Duval. B.R. Barrett: Quantitative description ol configuration mixing in the interacting boson model. Nucl. Phys. A376 (1982) 213. E.J. de Graaf. J.W. Smits, A M J. Paans, M.G. Woldring: The risetime method tor the read-out ol a proportional chamber: linearity, sensitivity and noise. Nucl. Instr. & Meth. 200(1982)311. M.N. Harakeh: Fission decay as a mea¬ sure ol statistical equilibration ol cohe¬ rent collective modes. In: 'Dynamics of Nuclear Fission and Related Collective Phenomena'. Eds. P. David et a l . Sprin¬ ger Verlag, Berlijn. 1982, p. 236. M.N. Harakeh, R. De Leo: H-band exci¬ tation in inelastic a-scattering and the mixing of the breathing mode into the low-lying ^-vibrations. Phys. Lett. 1176(1982)377. K. Heyde, P. van Isacker, M. Warosquier, G. Wenes, M. Sambataro: A description of the low-lying levels in "2 "4Cd. Phys. Rev. C 25 (1982) 3160. P.E.M. Huygen, J. van Klinken, W. Lakshminarayana, S.M. van Netten, W.Z. Venema: Search for a 70ms transition of very low energy in 9°A/o. Phys. Rev. 0 25(1982)671. F. lachello: Supersymmetry in nuclear and particle physics. In: 'High Energy Physics and Nuclear Structure'. Eds. P. Catillon e.a., North Holland Publ. Comp., Amsterdam, 1982; Nucl. Phys. A374 (1982) 635. F. lachello. The interacting boson model and strongly deformed nuclei. In: 'Neu¬ tron-Capture Gamma-Ray Spectroscopy and Related Topics 1981'. Eds. T. von Egidy e.a., The Institute of Physics, Bristol and London, 1982, p. 15. F. lachello: Supersymmetry in nuclei. Am. Scientist 70 (1982) 294. F. Ischello: Algebraic and geometric properties of the interacting boson

Kernfysica

model-1. In: 'Interacting Bosons in Nuclei'. Eds. J. Dehesa e.a.. Springer Verlag. Berlijn, 1982. p. 1. F. lachelio: Symmetry laws (Physics). In: McGraw-Hill Year book of Science and Technology'. McGraw-Hill. New York, 1982, p. 461. F. lachello, A.D. Jackson: A phenomenological approach to a-clustering in heavy nuclei. Phys. Lett. 108B (1982) 151. F. lachello. R.D. Levine: Algebraic ap¬ proach to molecular rotation-vibration spectra. I.- Diatomic molecules. J. Chem. Phys. 77 (1982) 3046. H. Janszen, S. Brandenburg, R. De Leo. M.N. Harakeh, B. Visscher, A. van der Woude: *KTh fission barrier characteris¬ tics from the *32Th(p,p'f) reaction. In: 'Dynamics of Nuclear Fission and Rela¬ ted Collective Phenomena'. Eds. P. David et al.. Spinger Verlag, Berlijn, 1982, p. 95. J. Konijn, J BR Bekhout, W H A Hesselink, J.J. van Ruyven, P. van Es, H. Ver¬ heul, F.W.N, de Boer, CA. Fields, E. Sugarbaker, P.M. Walker, R. Bijker: Rotatio¬ nal bands in 152Sm observed following the (a,2ny) reaction. Nucl. Phys. A373 (1982) 397. R. De Leo, M.N. Harakeh. S. Micheletti, J. van der Plicht, A. van der Woude, P. David, H. Janszen: Axial symmetry around the recoil axis lor the 238U(a,a'f) reaction and the fission probability in the giant resonance region. Nucl. Phys. A373 (1982) 509. J. Lukasiak, D.C.J.M. Hageman, R.V.F. Janssens, Z. Sujkowski, M.J.A. de Voigt: Study of quasi-continuum gamma-ray excitation of 1 H - '61Dy nuclei populated in a and ' 2 C induced reactions. Nucl. Phys. A379 (1982) 125. R.A. Maifiet: Nuclear compressibility and high-energy nucleus-nucleus colli¬ sions. In: 'Dynamics of Nuclear Fission and Related Collective Phenomena'. Eds. P. David e.a., Springer Verlag, Ber¬ lijn. 1982, p. 327. R.J. de Meijer, L.W. Put, J.J. Akkerman, J.C. Vermeulen: Microscopic and ma¬ croscopic DWBA analysis ol the reac¬ tions 2«Si(a,d)3°P, 3}S(d,ap0P and 32 S(a,d)34CI studied at £„ = 50 MeV and Ed=40MeV. Nucl. Phys. A386 (1982) 200. MA Moinester, J. Alster, G. Azuelos, A.E.L. Dieperink: Charge and transition densities of Samarium isotopes in the Interacting Boson Model. Nucl. Phys. A383 (1982) 264. P. van Nes, W.H.A. Hesselink, W.H. Dickhotf, J.J. van Ruyven, M.J.A. de Vorgl, H. Verheul: A neutron decoupled from a rotating odd core in "4Sb and "sSb. Nucl. Phys. A379 (1982) 35. L.W. Put, M.N. Harakeh: Hadronic exci¬ tation of octupole bands in deformed nuclei: necessity of the isoscalar dipole degree of freedom? Phys. Lett. 119B (1982) 253. B. Ramstein, L.H. Rosier, R.J. de Meijer:

Coulomb displacement energy calcula¬ tions for lheA = 28: T= 1 triad. Phys. Rev. C 26 (1982) 2326. H.J. Riezebos. R. De Leo. P.8. Goldhoorn. M.N. Harakeh. L.W. Put. H. Sakai. R.H Siemssen: Multipole strength distribu¬ tion in ;5S Gd from the (p.t) reaction at Ep = 40 MeV. Phys. Lett. 118B (1982) 287. O.S. van Roosmalen: Algebraic descrip¬ tions ol nuclear and molecular rotationvibration spectra. Proefschrift, RU-Groningen, september 1982. O S van Roosmalen, A.E.L. Dieperink: Properties of a generalized pseudo-spin system: application ol the time-depen¬ dent mean Held method to an SU(4) invariant hamiltonian. Ann. of Phys. 139 (1982) 198. O.S. van Roosmalen, A.E.L. Dieperink, F. lachello: A dynamic algebra lor rota¬ tion-vibration spectra ol complex mole¬ cules. Chem. Phys. Lett. 85(1982)32. E. Ruchowska, W. Kurcewicz, N. Kaffrell, Tj. Björnstad. G. Nyman: The decay scheme ol "aFr and K = 0 bands in 22'Ra. Nucl. Phys. A383( 1982)1. M. Sambataro, G. Molnar: Configuration mixing in the Mo isotopes. Nucl. Phys. A376 (1982) 201. M. Sambataro: A study of Cd and Te isotopes in the interacting boson appro¬ ximation. Nucl. Phys. A380 (1982) 365. O. Scholten, N. Blasi: Description of the Europium isotopes in the Interacting Boson Fermion Model. Nucl. Phys. A380 (1982) 509. R.H. Siemssen: Proton and neutron pair excitations in three- and tour-nucleon pickup reactions. In: 'Nuclear Physics'. Eds. C.H. Dasso, R.A. Broglia, A. Winther. North Holland Publ. Comp., 1982, p. 305. J. Speth, A. van der Woude: Giant reso¬ nances in nuclei. Reports on Progress in Physics, vol. 44, no. 7, juli 1981, p. 721. M.J.A. de Voigt, K. Maeda, H. Ejiri, T. Shibat?, K. Okada, T. Motobayashi, M. Sasao, T. Kishimoto, H. Suzuki. H. Sakai, A. Shimizu: Energy and angular momen¬ tum transfers in equilibrium and preequilibrium 'i8Gd(a,xn) reactions. Nucl. Phys. A379 (1982) 160. J. Wilczynski, K. Siwek-Wilczynska, J. van Driel, S. Gonggrijp, D.C.J.M. Hage¬ man, R.V.F. Janssens, J. Lukasiak. R.H. Siemssen, S.Y. van der Werf: Binary (•matched reactions in '4N+ 159Tb colli¬ sions. Nucl. Phys. A373U982) 109. A. van der Woude: The excitation and decay of isoscalar giant resonances. In: 'Heavy-Ion Collisions'. Eds. G. Madurga, M. Lozano, Springer Verlag, Berlijn, 1982. p. 351. F. Zwarts, K. van der Borg, AG. Drentje, M.N. Harakeh, WA. Sterrenburg, A. van der Woude: Origin of the forward-back¬ ward asymmetry in the decay of the giant resonance structures of 24Mg and 40Ca. Phys. Rev. C25(1982)2139. P.F.A Alkemade, C. Alrterliesten, P. de

47

Wit, C. van der Leun: The energy of the 6.13 Me V •) transition in ' 6 0 related to the gold Standard. Nucl. Instr. & Meth. 197 (1982) 383. A. Becker. A. Holthuizen, A.J. Rutlen, C P.M. van Engelen. G. van Middelkoop: The velocity dependence of the transient magnetic field of O in Fe. Hyperline Interactions 11 (1981) 279. A. Becker. E.A. Bakkum, R. Kamermans: A microscopic description of the fp.t) reaction to low-lying O + states in the even Ge isotopes. Phys. Lett. 110B (1982) 199. A. Becker, C. Alderliesten, E.A. Bakkum, K. van der Borg, C.P.M, van Engelen, L. Zybert, R. Kamermans: A CCBA des¬ cription of the Ip.t) reaction to low-lying 0+ states in the Ge isotopes. Nucl. Phys. A3M (1982) 477. A. Holthuizen, A.J. Rutten, A. Becker, G. van Middelkoop, R. Kalish: Transient field g-factor measurements tor the 3/2ï and5/2y states in 31P. Nucl. Phys. A379 (1982) 22. C. van der Leun, C. Alderliesten: The deuteron binding energy. Nucl. Phys. A38O (1982)261. B.C. Metsch, G.A. Timmer, R. van der Heyden, P.W.M. Glaudemans: Effects of central and noncentral components of the Freedom- Wildenthal interaction. Z. PhysikA306 (1982) 105. B.C. Metsch, P.W.M. Glaudemans: Model-space dependence of nuclear observables. Z. Physik A307 (1982) 251. C.J. van der Poel, G A P . Engelbertink, H.J.M. Aarts, D.E.C. Scherpenzeel, H.F.R. Arciszewski, B.C. Metsch: High-spin states in 34CI. Nucl. Phys. A373(1982) 81. J.J.A. Smit, J.P.L. Reinecke, MA. Meyer, D. Reitmann, P.M. Endt: The excited states oli7AI. Nucl. Phys. A377(1982) 15. P. de Wit, E.L. Bakkum, C. van der Leun, P.M. Endt: The isospin decomposition of mirror gamma-ray transitions. Phys. Lett. 113B (1982) 137. A.G.M. van Hees: One-particle-hole excitations in p- and fp-shell nuclei. Proefschrift, Utrecht, 7 juni 1982. C.J. van der Poel: High-spin states in sd-shellnuclei. Proefschrift, Utrecht, 15 September 1962. T.A.A. Tielens, J. Kopecky, F. StecherRasmussen. W. Ratynski, K. Abrahams, P.M. Endt: Investigation of the 45 Sc(n,y)4SSc reaction. Nucl. Phys. A376 (1982)421. L. Klieb: Impulse approximation versus elementary particle method. Radiative muon capture in 3He and pion-3He-3H coupling. Proefschrift, Groningen, 21 juni 1982. L. Klieb, H.P.C. Rood: On the determina¬ tion of the ir-3He-3H coupling constant. Phys. Lett. 112B (1982) 197. J.J.M. Verbaarschot, G.A. Timmer, P.J. Brussaard: On the systematic energy

48

difference between states of positive and negative parity. Nucl. Phys. A378 (1982) 280. J.J.M. Verbaarschot: On spectral avera¬ ges in nuclear spectroscopy. Proef¬ schrift, Utrecht, 5 april 1982. J.P.M.G. Meissen, P.J. van Hall, S.D. Wassenaar, O.J. Poppema, G.J. Nijgh, S.S. Klein: Scattering of 21.1 MeVpola¬ rized protons trom "Y. Nucl. Phys. A376 (1982) 183. S.D. Wassenaar: Scattering of polarized protons by nickel, strontium, cadmium, indium and tin isotopes. Proefschrift, Eindhoven, 12 november 1982. A.R. Arends, F. Pleiter: Electric field gradients in dilute alloys of Cu, Ag and Au. Hyperfine Interactions 12(1982) 143. T. Birchall, R.D. Myers, H. de Waard, G.J. Schrobilgen: Multinuclear nuclear magnetic resonance and Mössbauer study of OTeFs derivatives of tellurium, iodine and xenon. Spectroscopie deter¬ mination of the relative electronegative ties of F and OTeFs. Inorg. Chem. 21 (1982) 1068. S.H. Devare, H.G. Devare, H. de Waard: On the valence of cerium in CeRuz. In: 'Valence Instabilities'. Eds. P. Wachter, H. Boppert, North Holland Publ. Comp., Amsterdam, 1982, p. 337. Gy. Faigel, L. Grénasy. I. Vincze, H. de Waard: Crystallization and local order of bulk AsTe glasses. Central Research Institute for Physics, Budapest. Report KFK11982-64, p. 1. F. Pleiter: Vacancy trapping in fee metals studied by perturbed angular correla¬ tions. In: 'Nuclear Physics Methods in Materials Research'. Eds. K. Bethge et al., Braunschweig, Vieweg, 1980, p. 174. F. Pleiter, C. Hohenemser: Interpretation of vacancy migration, trapping and clus¬ tering in fee metals as observed through perturbed angular correlations and distributions of y-rays. Phys. Rev. B 25 (1982) 106. H. de Waard: Geïmplanteerde atomen. Verslag afdeling Natuurkunde KNAW, 91 (1982) 4. H. de Waard: Professor dr. J. de Boer, voorzitter van de Stichting voor Funda¬ menteel Onderzoek der Materie (FOM) 1960-1981. ZWO-Jaarboek, 1981, p. 157. H. de Waard: Eenheid en verscheidenheid in de natuurkunde. NTvN A48 (1982) 74. Zhang Gui-Lin, E.H. du Marchie van Voorthuysen, H. de Waard: Sidebands and quantum beats of recoilless gamma radiation of ml. Phys. Lett. 91A (1982) 417. H.Th. Le Fever, R.C. Thiel, W.J. Huiskamp: Critical fluctuations in a 2D-lsing system. Physica 114B(1982) 1. W. van Rijswijk, F.G. van den Berg, H.E. Keus, W.J. Huiskamp: Nuclear orienta¬ tion and NMR in oriented nuclear (NMRON)of u'CeFe. Physica 113B (1982) 127.

F.G. van den Be-r W. van Rijswijk, W.J. Huiskamp: Determination of the nuclear magnetic moments of MS '48Eu by lowtemperature nuclear orientation. Phys. Lett. 120B (1982) 67. H.E. Keus, W.J. Huiskamp: Nuclear orientation of 14TNa in iron and nickel. Physica 114B (1982) 269. H. de Graaf. R.C. Thiel, K.H.J. Buschow: Magnetic properties and 'i5Gd Mossbauereffect in GdCuj and its ternary hydride. J. Phys. F 12(1982) 1239. H. de Graaf, R.C. Thiel, K.H.J. Buschow: Charge transfer and ' 55 Gd isomer shift in various intermetallic compounds of Gd. J. Phys. F 12 (1982) 2079. E. Dormann, H. de Graaf, R.C. Thiel, K.H.J. Buschow: Magnetic properties of GdMg2 as studied by means of NMR and Mössbauer spectroscopy. J. Magn. Magn. Mat. 30(1982)231. H. de Graaf: Charge and spin density in S-state rare-earth intermetallic com¬ pounds. Proefschrift, Leiden, december 1982. K. Abrahams: Gammaspectroscopie na vangst van neutronen. NTvN A48 (1982) 107. 5. Bijdragen aan conferenties e.d. A.G. Drentje, W.K. van Asselt, O.C. Dermois, H.W. Schreuder: External source and axial injection at the KVI. 4th Intern. Workshop on ECR Sources and Related Topics, Grenoble, Frankrijk, 14-15 januari 1982. R.J. de Meijer (invited): Breakup related processes in 3He induced reactions. XX Intern. Winter Meeting on Nuclear Physics, Bormio, Italië, 25-30 januari 1982. R.H. Siemssen (invited):Parr/c/e-parf/c/e correlation studies in the '59Tb + '4N system. XX Intern. Winter Meeting on Nuclear Physics, Bormio, Italië, 25-30 januari 1982. J.J. Gaardhaje, O. Andersen, R.M. Dia¬ mond, C. Ellegaard, L. Grodzins, B. Herskind, F.S. Stephens, Z. Sujkowski, P.M. Walker: Giant dipole resonances coupled to rotational motion. Workshop on Giant Resonances and High Spin Systems, Rise, Denemarken, 18-22 januari 1982. J.H. van Dijk, A.L. Boers, A.G. Drentje, V.A. Wichers, A. van der Woude: Binnenschil excitaties van atomen door snelle ionen. NNV-Voorjaarsvergadering, Sectie Atomaire Botsingsfysica en Spectrosco¬ pie, Lunteren, 4-5 februari 1982. A.G. Drentje: Atoomfysica met de ECRionenbron op het KVI. NNV-Voorjaars¬ vergadering, Sectie Atomaire Botsings¬ fysica en Spectroscopie, Lunteren, 4-5 februari 1982. A.M. van der Kraan, P.C.M. Gubbens, R.C. Thiel, L.J. de Jongh: Solitons obser¬ ved in the linear chain compounds FeClrfpyrazoleh and FeCl^pyridine)}

Kernfysica

by means of Mössbauer spectroscopy. Second Gen. Conf. Condensed Matter Division EPS, Manchester, Groot-Brittannië, 22-25 maart 1982. DPG-Frühjahrstagung, Sektion Kernphysik, Karlsruhe, W-Duitsland, 22-26 maart 1982. Verhandelingen DPG (VI) 17 1982. A.M. van den Berg, N. Blasi, R.H. Siemssen, WA. Sterrenburg: Investigation of the '*>• 702. m4Rui(16Li) reaction at E„ = 45MeV. A.M. van den Berg, N. Blasi, W.A. Sterren¬ burg, R.H. Siemssen: Pair vibrational states in 8aSr and *°Zr studied via the (d.6Li) reaction. F. Zwarts. AG. Orentje, M.N. Harakeh. W.A. Sterrenburg, A. van der Woude: Study of the monopole strength in 40C* by particle decay experiments. H. Janszen. S. Brandenburg, M.N. Hara¬ keh, B. Visscher, A. van der Woude, R. De Leo: Die Reaktion ™Th(p,p't) bei Ep = 30MeV P.J. van Hall, W. Moonen, C. van Overveld, R. Petit, S. Klein, 0. Poppema, G. Nijgh: Scattering of polarized protons from the even Zn isotopes, p. 1276, D9.1. P.J. van Hall, M. Manders: The applica¬ tion of a realistic force in pick-up reac¬ tions, p. 1267, A9.6. R. Gebhard, M. Haller, W. Kretschmer, H. Löh. A. Rauscher, R. Schmitt, W. Schuster, R. Stingl, P. Urbainsky (Univ. Erlangen - Nürnberg), F.J. Dautzenberg, P.J. van Hall, S.S. Klein, G.J. Nijgh, C.W.A.M. van Overveld, R.M.A.L. Schuller-Petit: Streuung polarisierter Protonen an mittelschweren Kernen, p. 1277, D9.4. J. Gerl, Th. Elze et al. (Univ. Frankfurt). L.D. Tolsma: Prazise Bestimmung des Quadrupolmomenls von tr6Lu. p. 1116. D2.7. Intern. School on Collective Bands in Nuclei, Erice, Italië, 28 maart-9 april 1982.

Kernfysica

F. lachello (three invited talks): Dynamic symmetries of the interacting boson model. A.E.L. Oieperink (three invited talks): Geometrical analysis of the interacting boson model. A. van Egmond, K. Allaart: A microscopic description of Fermion-Boson interac¬ tion. G. Bonsignori, K. Allaart, A. van Egmond: Broken-pair, generalized seniority and interacting boson approximations in a spectroscopie study of Sn nuclei.

A.M. van den Berg, N. Blasi, W.A. Sterren¬ burg, R.H. Siemssen: Pair vibrational states in ^Sr and *°Zr studied via the (d,6Li) reaction. H.W. Wilschut, R.K. Bhowmik, P.B. Goldhoorn, J.F.W. Jansen. R.H. Siemssen. K. Siwek-Wilczyiiska. Z. Sujkowski, J. Wilczyhski: lonisatie straling als een hulpmiddel voor het bepalen van reactie mechanismen in zware ionen botsingen. K. Stam. D. Atkinson, J. van Klinken, W.Z. Venema: Een V±A experiment met kernfysische hulpmiddelen. A. Alting, D. Atkinson, K. Cornells. J. van Klinken. K. Stam, W.Z. Venema, V. WiP.J. van Hall, W. Moonen, C. van Over¬ chers: Een V±A experiment met kernfy¬ veld, R. Petit, S. Klein, O. Poppema, G. Nijgh: Scattering of polarized protons sische hulpmiddelen in de vorm van een Bhabha-polarimeter. from the even Zn isotopes. IPPS Conf. O.S. van Roosmalen, A.E.L. Dieperink, en Nuclear Structure and Particle Phy¬ F. lachello: Algebraic models and their sics, Glasgow. Groot-Brittannië, 31 classical limit. maart-2 april 1982. Proc. contr. L2. P.J. van Hall, M. Manders: The applica¬ W.K. van Asselt, O.C. Oermois, A.G. tion of a realistic force in pick-up reac¬ Drentje, H.W. Schreuder: ECR-bron en tions. IPPS Conf. on Nuclear Structure axiale injectie in het KVI cyclotron. and Particle Physics, Glasgow, GrootA.G.M. van Hees, F.L. Linde, P.W.M. Brittannië. 31 maart-2 april 1982. Proc. Glaudemans: A translationally invariant contr. F4. shell-model claculation in A-4-16 nuclei. C.J. van der Poel, G.A.P. Engelbertink, H.F.R. Arciszewski, E.J. Evers: New NNV-Voorjaarsvergadering, Nijmegen, high-spin states in 3BK. 13-14 april 1982. F. Zijderhand. L.B. van Put, C. van der H. Arciszewski, G.A.P. Engelbertink, R. Kamermans, C.J. van der Poel, J. Ver¬ Leun: A hole-vibrational quadruplet in 39*. vier, M.J.A. de Voigt: Gamma-gamma energy correlations in W isotopes. J.J.M. Verbaarschot: Distribution of J.J. van Ruyven, P. van Nes, W.H.A. electromagnetic transition amplitudes. Hesselink, H. Verheul, M.J.A. de Voigt, J.F.A.G. Ruyl: Spins of levels of 49Ti Z. Sujkowski: A gamma-gamma spectro¬ studied with the 48Ti(n,y) reaction. scopie study of w l96Pb. F. Stecher-Rasmussen, P.J.J. Kok, P. N. Blasi, R. Bijker, S. Brandenburg, M.N. Krupchitsky, I. Karpichin: An ionisation Harakeh, Y. Iwasaki. W.A. Sterrenburg, chamber for or- and Li-particles to study S.Y. van der Werf, M. Vergnes: Onepne ettects in the strong interaction. proton transfer reactions in the Ptregion;G.J. Davids, H. Postma, G.J.C. Bots: a test of supersymmetries in nuclei. The 3Hefn,y) reaction with 24 keV neu¬ E.H.L. Aarts, R. Malfliet, R.J. de Meijer, trons. S.Y. van der Werf: The continuum of the H. de Waard: Onderzoek aan vaste stol¬ 2a Si(3He,pp) at E(3He) = 52 MeV. len met kernfysische methoden.

49

CA Fields. R.J. Peterson. R.S. Raymond. J.L. Ullmann. R.J. de Meijer. M.B. Green¬ field: Breathing modes ol the deuleron in nuclear reactions. Spring Meeting Ol the APS. Washington DC. USA. 26-29 april 1982. BAPS 27 (1982). A. van der Woude: Giant resonances. Spring Meeting of the Jap. Phys. Soa, Nuct. Physics Section. Tokio. Japan, april 1982. H.W. Wilschut. R.K. Bhowmik. PB Gold hoorn, J.F.W. Jansen, R.H. Siemssen. K. Siwek-Wilczyhska, Z. Sujkowski. J. Wilczyiiski: Heavy ion KX-ray coinci¬ dences as a tool to study incomplete fusion reactions. Intern. Conf. on Selec¬ ted Aspects of Heavy Ion Reactions, Saclay, Frankrijk, 3-7 mei 1982. A.G. Drentje: Status of the ECR source ana axial injection at the KVI. Intern. Symp. on Production and Physics of Highly Charged Ions, Stockholm, Zweden, 1-5 juni 1982. A. van der Woude: Excitation and decay of giant resonances. La Rabida Intern. Summer School on Heavy Ion Collisions, Huelva, Spanje, 7-19 juni 1982. WK van Asselt. O.C. Dermois, A.G. Drentje, H.W. Schreuder: Axial injection and recent developments at the KVI. 19th European Cyclotron Progress Mee¬ ting, Grenoble, Frankrijk, 10-11 juni 1982. WK. van Asselt, H.W. Schreuder: Study of the extraction rate at the KVI. 19th European Cyclotron Progress Meeting. Grenoble, Frankrijk, 10-11 juni 1982. S.Y. van der Werf: 3He induced breakup reactions. Varenna Conf. on Nuclear Reaction Mechanism, Varenna, Italië, 14-19 juni 1982.

Woude: y-decays of the deeply-bound hole states in «" '<*- >°rPd and '" "rSn. 1982 INS Intern. Symp. on Dynamics of Nuclear Collective Motion. Mt Fuji. Japan. 6-10 juli 1982. F. lachello (invited): Microscopic aspects of the interacting boson and bosonfermion model. Fifth Kyoto Summer Institute. Kyoto. Japan. 12-16 juli 1982. R.H. Siemssen (invited): Incomplete fusion reactions as tast binary proces¬ ses. Varenna School on Nuclear Struc¬ ture and Heavy-Ion Dynamics. Varenna. Italië. 27 juli-6 augustus 1982. A.E.L. Dieperink (four invited lectures): Geometrical analysis of the interacting boson model. Brasov Intern. Summer School on Nuclear Collective Dyna.nics, Poiana Brasov, Roemenie, 26 augustus8 september 1982.

symmetrie in (t decay under investigation with a new Bhabha polarimeter. E. Cereda. M. Pignanelli. S. Micheletti. H.V. von Geramb. M.N. Harakeh. R. D« Leo. G. d'Erasmo. A. Pantaleo: A study of proton scattering on A- 92-176 nuclei with extended optical models and the interacting boson approximation. P. De Gelder. D. De Frenne. K. Heyde. H. Kaffrell. M.N. Harakeh. WA. Sterren¬ burg. A. van den Berg. N. Blasi: Study of the transitional nucleus ""Te. N. Blasi. S. Brandenburg. R. Bijker. M.N. Harakeh. Y. Iwasaki. W.A. Sterrenburg. M. Vergnes. S.Y. van der Werf: Study of the reactions J93lri3He.d)li4Pt. '93lrid.3He)'9*Os and '*7Au(3He,d). R. Bijker: New class of supersymmetnes in nuclei.

A.E.L. Dieperink, R. Bijker: On the asym¬ metric rotor in the neutron-proton IBA. H.J.M. Aarts. H.F R. Arciszewski. R. International Conference on Nuclear Holzmann. M. Huy;e, R.V.F. Janssens. Structure, Amsterdam. 30 augustusR. Kamermans, G. Lhersonneau. C.J. van 3 september 1982. der Poel. MA. van Hove. J. Vervier. M.J.A. K. Allaart, G. Bonsignori: Two-brokende Voigt: Gamma-gamma energy correla¬ pair study of Z = 5O and N = 50 nuclei. tions in some Hf and W isotopes. Proc. p. 61. B.LG. Bakker, M. Bozoian, J.N. Maslow, A.M. van den Berg. N. Blasi. WA. Sterren¬ H.J. Weber: Renormalized OBE for NN- burg, R.H. Siemssen. Z. Sujkowski: Alpha-clustering states in "* ™Ra scattering. Proc. p. 6. populated via the 230 132Th(d*Li) reac¬ L.T. van der Bijl, H Blok. HP. Blok. A J tion? Donné (VU). P.K.A. de Witt Huberts (NIKHEF). A. Richter (TH-Darmstadt), A.M. van den Berg. N. Blasi. R.H. Siems¬ J. Heisenberg, O. Schwentker (Univ. sen. W.A. Sterrenburg: Search for an New Hampshire): Nucleon- and -hole a-vibration in uSr via ths i2Zr(d,eLi) polarization in the form factor of the reaction. 1 * state at 3.48 MeV in Sr. Proc. p. 231. A.M. van den Berg, N. Blasi, WA. Ster¬ A. van Egmond, K. Allaart: Analysis of renburg. R.H. Siemssen: Inelastic exci¬ IBFA assumptions with the broken-pair tation of the 2i level in ** M rB0Mo via the model. Proc. p. 145. Ru(d,6Li) reaction. H.J.M. Aarts et al.: Gamma-gamma K. van der Borg, A.M. Hoogenboom, R.A. L.R. Kouw, L.T. van der Bijl, HP. Blok: The contribution of the ip.d) (d,p) processenergy correlations in some Hf and W Jelmersma, A. Vermeer, G. Hut: Radio¬ to proton inelastic scattering. Proc. p. 27. isotopes. Proc. p. 192. carbon dating with the Utrecht tandem J.J. van Ruyven, P. van Nes, W.H.A. Hes- P.W.M. Glaudemans: Normal- and nonaccelerator. 11th Intern. Radiocarbon se'ink. K. Allaart, H. Verheul, M.J.A. de normal-parity states in p-shell nuclei. Conf., Seattle. USA, 20-26 juni 1982. Voigt, Z. Sujkowski: High-spin neutron P.W.M. Glaudemans. A.G.M. van Hees: excitations in even mass Pb isotopes. Translationally invariant shell model Europhysics Study Conference on Nu¬ Proc. p. 194. calculations on states of A = 4-16 nuclei. clear Structure, Kreta, Griekenland, Proc. p. 48. 28juni-2 juli 1982. H. Wienke, HP. Blok, J FA. van Hienen F. lachello (invited): The interacting (VU), Y. Iwasaki, WA. Sterrenburg. A.G. R.B.M. Mooy, P.W.M. Glaudemans: Col¬ boson model: general survey. Drentje (KVI): Sequential-transfer proces¬ lective properties of sheil-model states J.J. van Ruyven, P. van Nes, W.H.A. Hes- ses in the '^Pbfp.t^Pb reaction at in fp-shell nuclei. Proc. p. 55. selink, H. Verheul, M J A . de Voigt, Z. Ep=S0MeV. Proc. p. 295. D. Zwarts, G.A. Timmer, B.C. Metsch: Sujkowski: High-spin quasiparticle exci¬ F. lachello (invited): Algebraic approach A new shell-model computer code tations in neutron deficient even Pb to nuclear structure. RITSSCHIL. Proc. p. 303. isotopes. W.A. Sterrenburg, S. Brandenburg, A.G. W.H.L. Moonen, P.J. van Hall, S.S. Klein, Drentje, P. Grasdijk, M B Greenfield. G.J. Nijgh. C.W.A.M. van Overveld. R.M. J.S. Vaagen, J.R. Lien, T.F. ThornsteinA.L. Petit, O.J. Poppema: Inelastic scat¬ sen, N. Blasi, M.N. Harakeh, S.Y. van der M.N. Harakeh, S.Y. van der Werf. A. van der Woude: Search for collective isovec- tering of 20.4 MeV polarized protons from Werf: Population patterns for the imi tor excitations via the pHe.t) reaction. e«. as tazn. Proc. p. 140. intruder in odd-A platinum isotopes, F. Zwarts, S. Brandenburg, M.N. Hara¬ W. Kretschmer, R. Gebhardt, M. Haller, investigated by the (r,a) reaction. keh, K. van der Borg, A.G. Drentje, J.H. H. Löh, A. Rauscher. R. Schmitt. W. Schuster. P. Urbainsky (Univ. Erlangen F. lachello (invited): Dynamic symmetries van Dijk, H. Sakai, W.A. Sterrenburg, A. van der Woude: Decay ol giant reso¬ Nürnberg). P.J. van Hall. F.J. Dautzenin nuclei. 1982 INS Intern. Symp. on nances in 40Ca excited by inelastic alpha berg, S.S. Klein, G.J. N:jgh, C.W.A.M. Dynamics of Nuclear Collective Motion, scattering at £„= 120 MeV, 0„ = 12.5 van Overveld. R.M.A.L. Schuller-Petit: Mt, Fuji. Japan, 6-10 juli 1982. Polarized proton scattering on medium H. Sakai, R.K. Bhowmik, S. Brandenburg, and 0 degrees. mass nuclei. Proc. p. 172. K. van Dijk, A.G. Drentje, M.N. Harakeh, D. Atkinson, J. van Klinken. K. Stam, T.A.A. Tielens: Description ol nuclear Y. Iwasaki, S.Y. van der Werf, A. van der W.Z. Venema, V.A. Wichers: Lett-right

50

Kernfysica

Am* densities by the pure Fermi gas formalism. Proc. p. 296. F. Stecher Rasmussen. P.J.J. Kok. P. Krupchitsky. J. Karpichin: An lonilttion chamber for u end U-particlts to study pnc effects in the strong interaction. Proc. p. 297.

source.

R.T. Lindgreen. DO Boerma. J.Th M de Hosson: Channeling studies on damage produced by sell implantation of copper and aluminum. G32. L. Niesen. F. Magendans. H de Waard: Uössbauer studies of impurity-vacancy complexes in platinum produced by ion implantation and subsequent annealing. D20. H de Waard, F Pleiter: Helium decora¬ tion ol impurities in metals. G20.

H.P.L. de Esch. 0. Chmielewska. C. van der Leun: *THp.V47V R.B.M. Mooy. P W.M Glaudemans: Tnaxial symmetries in fp-shell nuclei. P de Wit. R Bos. P.M. Endt. New rules lor isobanc spin assignments. F. Stecher Rasmussen: Construction ol new beam facilities lor the High Flux Reactor. T.A.A. Tielens: Description of nuclear level densities by the pure Fermi gas lormalism. F.G. van den Berg. W. van Rijswi|k: Deter mination ol the nuclear magnetic mo¬ ments ol '4S ""Eu by low temperature nuclear orientation.

R. Bijker: New class ol boson termion symmetries in nuclei. W.Z. Vencma. 0. Atkinson. J. van Klinken. K. Slam. V A Wichers: Investigation of left-right symmetry m beta-decay with a new Bhabha polanmeter. H W Wilschut. R.K. Bhowmik. P.B. Gold¬ P.W.M. Glaudemans: Symmetry aspects hoorn. J.F.W. Jansen. R.H. Siemssen. of the shell model. Intern. Summer K. Siwek-Wiiczyiiska. Z. SujkowsHi. J. School on Nuclear Structure. Dronlen. Wilczyriski: Light ion production in augustus 19B2. incomplete fusion reactions. H.F.R Arciszewski. H.J.M. Aarts. R. H. de Waard (invited): Hyperline inter¬ action and channeling studies of impu¬ Kamermans. C.J. van der Poel. R. Holzmann. M.A. van Hove. J. Vervier. M. rities implanted in silicon. 12th Intern. Huyse. G. Lhersonneau. R.V.F. Janssens. Conf. on Detects in Semiconductors. M.J.A. de Voigt: Band-crossing pheno¬ Amsterdam. 3' augustus-3 september mena in '*7 '-HI and '"> 'nW. 1982 S. Brandenburg. R. Oe Leo. A.G. Drentjc. M.N. Harakeh. H. Janszen. A. van der International Conference on Ion Beam Woude: Fission decay of the isoscalar Modification of Materials. Grenoble. giant monopole resonance in 1MU. Frankrijk. 6-10 september 1962. 0.0. Boerma L. Niesen. P.J.M. Smulders. K. van der Borg. A.M. Hoogenboom. A. E.H. du Marchie van Voorthuysen: Boron- Vermeer. G. Hut: Ultrasensitive mass dope dependent sites ol iodine in silicon. spectrometry tilth the tandem accele¬ rator. 08.

A.E I . Dieperink (invited): Electron scatte¬ ring of the I8A model Workshop on Medi¬ um Energy Interactions in Nuclear Phy¬ sics. Pavia. Italië. 28-30 september 1982 H.W. Wilschut. R.K Bhowmik. P B Gold hoorn. J.F.W. Jansen. R.H Siemssen. K Siwek-Wilczyriska. Z. S'ijkowski. J. Wilczyrïski: Selection ol binary and non-binary heavy ion reactions via parti¬ cle KX-ray coincidences Intern. Conf. on Nucleus-Nucleus Collisions. East Lansing. USA. 26 september-1 oktober 1982 R.K. Bhowmik. J van Oriel. RH Siemssen. P B Goldhoorn. S Gonggrijp. Y. Iwasaki. R V.F. Janssens. H. Sakai. K. SiwekWilczyriska. WA. Sterrenburg. J Wilczyhski: Particle particle correla tion studies lor the system UN + ''"To at 12 MeV/A Intern Conf on NucleusNucleus Collisions. Easl Lansmq. USA. 26 september 1 oktober 1982 A Zemel (invilertt: The interacting boson model application to nucl"i. Firsl Genlner Symp. (4lh Minerva Symp.i on Phy r.ics. Deidesheim. WDuitslanri. 10-15 oklober 1982 NNVNajaarsvergaderinq. Seclie Kern¬ fysica. Pellen. 15 oklober 1982 A G Drentje: Status of the KVI FCR inn

Kernfysica

guasi-continuum transitions in '** n*Pb. Conf. on High Angular Momentum Pro¬ perties in Nuclei. Oak Ridge. USA. 2-4 november 1982. H.F.R. Arciszewski. R. Holmann. M. Huyse. R.V.F. Janssens. R. Kamermans. G Lhersoiineau. C J. van der Poel. MA van Hove. J. Vervier. M J A de Voigt Gamma-gamma energy correlations in in >,-tw conf o r . H i g h Angular Momen¬ tum Properties in Nuc'ei. Oak Ridge. USA. 2-4 november 1982 J.W.C, de Vries. R.C Thiei. M J. Huis kamp. K.H.J. Buschow: ri'£u isomere verschuiving en ladingsoverdracht in Eu mteimetdliische verbindingen. Wetenschappelijke bijeenkomst van de Werkgemeenschap voor de Vaste Stof. Veldhoven. 16-17 december 1982. H. de Graaf: Oe isomere verschuiving m Gd-mtermetallische verbindingen. Wetenschappelijke bijeenkomst van de Werkgemeenschap voot de Vasle Stof. Veldhoven. 16-17 december 1982. A.J.J. Bos. R.D. Vis. W. Lenglet. H. Ver¬ heul. V Valkovtc. J Makianic: Trace element analysis of human hair by proton induced x-ray spectroscopy Proc. 2nd Intern. Workshop on Trace Element Ana¬ lytical Chemistry in Medicine and Bio¬ logy. München. VJ Duitsland. 1982. A J J Bos. CCA.H. v d. Stap. W.J.M. Lenglet. R D Vis. V. Valkovic: Measure¬ ments ol trace element concentration profiles across the diameter ol human hair with micro PIXE. Proc. 8th Intern. Conf. on the Use of Accelerators in Research and Industry. Denton. USA. 1982

R.D Vis. A.J.J. Bos. V Valkovic. H Ver heul: The analysis ol fly ash particles v'.h proton micro beam Proc. 8th Intern. Conf. on the Use of Accelerators in PA Kroon: New features and experien¬ Research and Industry. Denton. UiA. 1992. ces with VMS V3 0 Fall Meeting of the Dutch VAX Special Interest Group. A G Drentje. W.K van Asselt. OC DerNijmegen. 28 oktober 1982. mois. H W Schreuder: External source R. De Leo. G. dErasmo. A Pantaleo. and axiai m/ection at the KVI Proc 4th M.N. Harakeh. E Cereda. S Micheletti. Intern. Workshop on ECR Sou' r( !S find M Pignanelli: Inelastic sr=>'tenng of Related Topics. Grenoble. 1982. Ed M C intermediate energy prolons trom '-C Boraso. p. 10.1-10.2. Meeting of ihe Italian Physical Society. R J de Meuer: Breakup related processes Italië, oktober 1982 Bull. Ital Phys Snc in 'He induced reactions In: Proc XX 127(1982). Winler Meeting on Nuclear Physics. R Malfhet. E Marlschew. B Schurmann: Bormio. Universila di Milana. llalie. Light fragment emission within the 1982. p. 289. model ol transport theory lor high energy nucleus nucleus collisions. 6. Voordrachten Topical Meeting on Nuclear Fluid Dyna mies. Tresle Malie, oktober 1982. A van der Woude: Fission Inst Nurl J Janecke. M.N. Harakeh; Spreading Studies. Tokio. Japan. 12 lamiari: Inst width ol isobaric analog status and the Physical and Chemical Studies. Tokio. isovector giant monopoly resonance Japan. 26 lanuari; Research Center for Fall Meeting of the APS. Amhersl. Nucl Physics. Osaka. Japao. 19 februari: Mass . USA. okloh^r 1982 BAPS 27 Umv Tsukuba. Japan. 2 maart: Cyr.lolron (1982) Lah . Tokohu Umv . Sendai. Japan. 24 P van Nes. J J van Ruyven. W HA Hrs maarl: Tokyo Inst Technolony. Tokio. Japan. U apr.l 1982 selink. H Verheul. Z Suikowski. M.J.A. M N Harakeh Fission decay as a mea de Voic)l K X ray multiplicities trom

f.1

sure of statistical equilibration of cohe¬ rent collective modes. RUGroningen. 14 januari; RUGroningen, 5 februari 1982. R.J. de Meijer: 3He projectile break-up. Univ. Colorado, Boulder. USA. 14 januari; Univ. Bordeaux. Frankrijk, 9 november: Univ. Nantes. Frankrijk, 15 november 1982. C.J. van der Poel: Spectroscopie inves¬ tigations with a Comptonsuppression spectrometer. Groningen, KVI, 19 januari 1982. H.W. Wilschut: Spectroscopy on the 19.7 MeV resonance in the ' 6 O+ 12C system. RUUtrecht, 22 januari 1982. H. de Waard: Geïmplanteerde atomen. KNAW. Amsterdam. 25 januari 1982. A.E.L. Dieperink: On the interacting boson model. Univ. Hamburg, W-Duitsland. 1 februari 1982. S. Brandenburg: Some aspects of giant monopole strength in nuclei. Univ. Milan, Italië, 3 februari; Univ. Ban. Italië, 13 februari 1982.

bag-model quark-interchange. NIKHfchK, Amsterdam, 1 april 1982. Z. Sujkowski: Giant dipole resonances built on highly excited states. NIKHEFK, Amsterdam, 22 april 1982. P.J. van Hall: Verstrooiing van gepolari¬ seerde protonen van 20 MeV. RUUtrecht, 23 april 1982.

M. Thies: The role ol the in pionnucleus interactions. Groningen, KVI. april 1982. WA. Sterrenburg: Isovector modes in light nuclei excited with (3He.t) reactions. Univ. Basel, Zwitserland, 6 mei; NIKHEFK, Amsterdam. 10 juni; Centre de Recherches Nucléaires, Straatsburg, Frankrijk, 17 juni 1982. R.H. Siemssen: The facility and the research program of the KVI. Inst. of Atomic Energy, Beijing, China, 7 mei; Inst. of Modern Physics, Academia Sinica, Lanzhou, China, 14 mei 1982. R.H. Siemssen: Heavy-ion reactions in the energy range between 10 and 20 MeV/A; incomplete lusion reactions and breakup processes. Inst. of Atomic A. van der Woude: Giant resonances. Energy, Beijing, China, 8 mei; Inst. of Lab. Nucl. Studies. Osaka Univ.. Japan, Modern Physics, Academia Sinica, Lan¬ 10 februari; Japanese Atomic Research zhou, China, 15 mei 1982. Inst., Japan, 4 maart; Univ. Tokyo, Japan. R.H. Siemssen: Nuclear structure -tudies 15 maart; Linear Accelerator Lab., Tokovia tewnucleon transfer reactions. hu Univ.. Sendai. Japan, 23 maart 1982. Inst. of Atomic Energy. Beijing. China. R. Maifliet; Nucleus-nucleus collisions in the framework of the Boltzmann equa¬ 10 mei 1982. tion. Centre d'Etudes Nucleates, Saclay, A. Zemel: Applications of polarized Frankrijk, 11 februari 1982. hyperfine interaction. Vrije Universiteit. Amsterdam, 10 mei 1982. J.J.M. Verbaarschot: Different aspects M.N. Harakeh: Excitation and decay of of lixedangular-momentum averaging. isospin and spinisospin giant resonan¬ Max-Planck-lnstitut für Kernphysik, ces in light nuclei. Oxford Univ.. Heidelberg, W-Duitsland, 17 februari Oxford, Groot-Brittannie, 11 mei; Bir¬ 1982. R. Bijker: Dynamical bosonfermi symme¬ mingham Univ.. Birmingham, GrootBrittannie, 12 mei; Daresbury Lab., tries in the IBFA model. Univ. Köln, WDaresbury. Warrington. Groot-Brittannie, Duitsland, 17 februari 1982. H, de Waard: Waarom is de natuurkunde 13 mei; Univ. Bari, Italië, 24 september; zo moeilijk? Natuurkundig Gezelschap. Univ. Milaan, Italië, 1 oktober 1982. Utrecht, 9 maart 1982. C.J. van der Poel: High-spin states in F. lachello. Symmetries and anti¬ sd-shell nuclei. NIKHEF-K, Amsterdam, symmetries in nuclei. Univ. Pennsylva¬ 27 mei 1982. nia, Philadelphia, USA, 10 maart; Univ. P.J. Brussaard: Statistical aspects ol Arizona, Tucson. USA, 29 april; Renssethe shell model. NIKHEF-K, Amsterdam, laer Polytechn. Inst.. Troy. USA. 5 mei; 3 juni 1982. RU-Leiden, 26 mei 1982. A. van der Woude: Experiments on the J.J.M. Verbaarschot: Statistical spec¬ double-humped fission barrier model. troscopy and tixed-angular-momentum Univ. Lisboa. Portugal. 4 juni 1962. averaging. Centre de Recherches NucléL. Klieb: The pion-3He-3H coupling con¬ aires, Straatsburg, Frankrijk, 11 maart stant. Inst. Theor. Nat., Groningen, 1982. 14 juni; FOM-Instituut voor Plasma¬ fysica, Nieuwegein, 4 november 1982. M.J.A. de Voigt: Gamma-gamma corre¬ lations and band-crossing phenomena J. van Klinken: Beta decay and left-right NIKHEF-K, Amsterdam, 25 maart 1982. symmetry. Lab. Kern- en Stralingsfysica, HP. Blok: Electron scattering from asSr Leuven. België, 23 juni: Univ. Göttingen. and influence of the isobar on M1 W-Duitsland, 1 oktober: NIKHEF-H. Am¬ excitations. Univ. Colorado. Boulder, sterdam. 26 november 1982 Colorado, USA. 18 maart; IUCF, BlooJ. van Klinken: A V± A experiment with a mington. Indiana, USA. 30 maart 1982. Bhabha polarimeter for [i* rays. Univ. M. Thies: Pion-nucleus inelastic scatte¬ Bonn, W-Duitsland. 24 juni 1982. ring in the -region. NIKHEF-K, maart S.Y. van der Werf: Spin-isosptn vibra¬ 1982. tions. Vrije Universiteit, Amsterdam, B.L.G. Bakker: An NN-interaction from 28 juni 1982.

52

H. de Waard: Interactions of implanted nuclei. Physik Department der Universitat, Duisburg, W-Duitsland. 28 juni 1982. S.Y. van der Werf: Breakup reactions and spinisospin vibrations. NIKHEF-K, Amsterdam, 29 juni 1982. B.C. Metsen: Shell-model studies in sdand tp-shell nuclei. Inst. Theor. Physik, Erlangen, W-Duitsland, 23 juli 1982. F. lachello: The interacting boson model. Univ. Tokyo. Japan, juli; Univ. Osaka. Japan, juli; Nucl. Phys. Accelerator Inst., Tokai, Japan, juli; Suzhou Univ.. Suzhou. China, juli: Beijing Univ.. Beijing. China, juli; Univ. Torino, Italië, oktober; Univ. Padova, Italië, november; Univ. Trento. Italië, december 1982. W.H.A. Hesselink: The low energy pion facility at MEA. Workshop on Low-energy Pions, Neuchatel, Zwitserland. 9 septem¬ ber 1982. M. Thies. The it-nucleus optical potential at low energies. Workshop on Lowenergy Pions. Neuchatel, Zwitserland. 9 September 1982. B.L.G. Bakker: A quark interchange model for the NN-interaction. Erevan Physical Institute, Univ. Erevan. Arme¬ nië. 23 September 1982. B.L.G. Bakker: A quark interchange model tor the NN-interaction. Physics Institute, Univ. Tblisi. USSR. 25 septem¬ ber 1982. B.L.G. Bakker: Ambiguities in the inverse scattering problem lor the pionnucleon system. Physics Institute. Univ. Tblisi, USSR, 25 september 1982. A.E.L. Dieperink: Recent developments in the IBA model. Univ. Trento, Italië, 4 oktober 1982. R.H. Siemssen: Incomplete fusion and breakup reactions Argonne Nat. Lab.. Argonne, USA, 4 oktober; Lawrence Berkeley Lab.. Berkeley. USA. 14 oktober 1982. B.L.G. Bakker: A quark interchange model lor the NN-interaction. Math. Institute, Academy of Sciences. Lenin¬ grad, USSR, 6 oktober 1982. M.J.A. de Voigt: Band-crossing pheno¬ mena in HI and W isotopes. Indiana Univ., Bloomington. USA, 22 oktober 1982. M.J.A. de Voigt: High-spin excitations in rare earth nuclei. Columbia Univ., Ohio, USA. 25 oktober 1982. M. Thies: Pion-nucleus interactions. Workshop on Photo- and Electroproduction of Pions. Mainz. W-Duitsland. 1 november 1982. W.H.L. Moonen: Data-acqwsitie voor kernfysische experimenten met POP • 11/03 microcomputers. RT11 SIG/DECUS, Eindhoven. 10 november I982. A.E.L. Dieperink: Phenomenological analysis of the IBA model RU-Utrecht, 12 november 1982. H. de Waard: Helium m metalen. KUNijmegen. 23 november 1982

Kernfysica

A. Zemel: Application of the IBA + 2 werkgroepleider. Prof. Endt blijft lid a quasi-particle model. NIKHEF-K, Amster¬ litre personnel van de Commissie. dam, 25 november 1982. R.C. Thiel: Vacuüm in de lage-tempera- Prof.dr. J.B. Le Poole, werd ontheven als turen lysica. NEVAC. Afd. Constructie, mede-werkgroepleider van K XI. KOL, Leiden, 8 december 1982. Het Uitvoerend Bestuur van de Stichting A E L Diepennk. Application of algebraic wordt in de Commissie vertegenwoor¬ models on time-dependent multi-particle digd door prof.dr. H. de Waard. systems. RU-Groningen, 9 december 1982. De taak van de Commissie is omschre¬ P.W.M. Glaudemans: Some prospects ven in het stuk Bestuurstaken van de lor structure research on light nuclei. Commissies van de Werkgemeenschap¬ Groningen, KVI, 21 december 1982. pen'. 7. Commissies De Commissie van de Werkgemeen¬ schap voor Kernfysica was op 31 december als volgt samengesteld: prof.dr. J. Blok, voorzitter, leider werkgroep K II prof.dr. P.J. Brussaard, wetenschappe¬ lijk secretaris, leider werkgroep K Vl-U dr. K. Abrahams, vertegenwoordiger Kernfysische Contactcommissie, dagelijks leider werkgroep K IX prof.dr. P.M. Endt, prof.dr. S.R. de Groot prof.dr.ir. A.M. Hoogenboom, leider werkgroep K V prof.dr. W.J. Huiskamp. leider werkgroep K/VS XL prof.dr. F. lachello prof.dr. A. Lande, leider werkgroep KV/G prof.dr. C. van der Leun, leider werkgroep K V prof.dr. G. van Middelkoop prof.dr. O.J. Poppema, leider werkgroep K VIII prof.dr. R.H. Siemssen, leider werkgroep K III prof.dr. H. Verheul prof.dr. C. de Vries prof.dr. H. de Waard, leider werkgroep K/VS XG prof.dr. R. van Wageningen, leider werkgroep K II prof.dr. A.H. Wapstra, leider werkgroep KXI prof.dr. A. van der Woude, leider werkgroep K III drs. FR. Diemont vervulde de taak van secretaris. Prof.dr. H. Postma was een vaste gast van de Commissie. De vergaderingen werden voorts bijgewoond door dr. A.A. Boumans en dr. C. Ie Pair (directie FOM), drs. E.A. Bakkum en dr. E.WA. Lingeman (vertegenwoordigers FPR), dr. F. StecherRasmussen (gast en plaatsvervanger van dr. K. Abrahams) en drs. H.G. van Vuren in verband met de Beleidsruimte. Overeenkomstig zijn verzoek werd prof.dr. P.M. Endt ontheven van de lei¬ ding van de werkgroep K V en werd prof.dr. C. van der Leun benoemd tot

Kernfysica

In de loop van 1978 is uit de leden van de Commissie een Kerncommissie gevormd met de bedoeling de zakelijkorganisatorische besluitvorming binnen de Commissie efficiënter voor te berei¬ den en te doen verlopen. Het streven daarbij is erop gericht de Commissie van de Werkgemeenschap daardoor meer gelegenheid te geven als weten¬ schappelijk klankbord te fungeren, waardoor meer nog dan voorheen regel¬ matig aandacht aan het wetenschappe¬ lijke onderzoekprogramma zal kunnen worden besteed. De leden van de Kerncommissie hebben daarin geen zitting als vertegenwoor¬ diger van een of meer werkgroepen, maar wel is er met de samenstelling rekening mee gehouden dat via de leden zoveel mogelijk alle bij de werkgroepen levende gedachten naar voren worden gebracht. Op 31 december was de Kerncommissie als volgt samengesteld: prof.dr. J. Blok (namens K II), voorzitter prof.dr. P.J. Brussaard (namens K VI), wetenschappelijk secretaris prof.dr. R.H. Siemssen (namens K III) prof.dr.ir. A.M. Hoogenboom (namens K V) prof.dr. O.J. Poppema (namens K VIII, K IX en K/VS X) prof.dr. A.H. Wapstra (namens NIKHEFK en K XI) Het secretariaat berustte bij drs. FR. Diemont.

door prof.dr. O.J. Poppema, die in de Kerncommissie o.a. K IX vertegen¬ woordigt. Dr. K. Abrahams heeft de dagelijkse leiding van K IX, hij vertegen¬ woordigt de Kernfysische Contact¬ commissie in de Commissie van de Werkgemeenschap voor Kernfysica. Het Kernfysisch Versneller Instituut is een universitair instituut ex art. 104 WWO; het wordt bemand en gefinan¬ cierd door RUG en FOM tezamen. De taken van het Beleidscollege van het Kernfysisch Versneller Instituut zijn omschreven in de 'Regeling van Bestuur en Beheer'. Deze bestaan o.a. uit het adviseren van RUG en FOM inzake het instituut, het adviseren van de directeur van het KVI inzake het te voeren beleid en het opstellen van diverse financiële documenten. Het beleidscollege was op 31 december als volgt samengesteld: prof.dr. J. Borgman, voorzitter prof.dr. C. van der Leun, vicevoorzitter dr. F.E.H, van Eijkern, eerste secretaris dr. C. le Pair, tweede secretaris prof.dr. D. Atkinson prof.dr. J.C. Kluyver prof.dr. H. Verheul De vergaderingen werden voorts bijge¬ woond door prof.dr. R.H. Siemssen (directeur KVI), dr S.Y. van der Werf (vertegenwoordiger Instituutsraad), dr. G.A. Timmer (waarnemer voor de eerste secretaris) en door drs. H.G. van Vuren ter assistentie van de tweede secretaris.

De Kernfysische Contactcommissie is de begeleidingscommissie van de bij het ECN gehuisveste werkgroep K IX. Zij bestaat uit: voor ECN: prof.dr. JA. Goedkoop, voorzitter dr. K. Abrahams drs. M. Bustraan voor FOM: prof.dr. P.M. Endt prof.dr. P.W.M. Glaudemans prof.dr. W.J. Huiskamp prof,dr. H. Postma Het secretariaat werd verzorgd door drs. F.R. Diemont. De vergaderingen werden bijgewoond

53

AMOLF FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica

1. Algemeen 1.1. Doelstelling Het FOM-Instituut voor Atoom- en Mole¬ cuulfysica stelt zich in de eerste plaats ten doel: - fundamenteel onderzoek te verrichten op het gebied van de dynamische atoomen molecuulfysica. Wisselwerkingen ten gevolge van botsingen tussen afzonder¬ lijke atomaire systemen, elektronen en fotonen vormen hierbij het object van studie. Deze interacties zijn in eerste instantie van belang voor alle processen die zich in de gasfase afspelen. Dit werk¬ gebied vereist speciale experimentele en theoretische methoden, die voor een groot deel zijn ontwikkeld naar analogie met de technieken die in de kernfysica en hoge-energiefysica worden gebruikt. De experimenteel toegepaste methoden kenmerken zich door het gebruik van bundels; bij het theoretische onderzoek staat op de voorgrond de beschrijving van niet-gebonden toestanden van een¬ voudige atomaire systemen; - fundamenteel onderzoek te verrichten op die gebieden van de fysica waar genoemde experimentele en/of theore¬ tische methoden leiden tot het verwer¬ ven van kennis die op andere wijze niet of slechts zeer indirect is te verkrijgen. Onder dit aspect van de doelstelling valt het onderzoek van de chemische en fysische structuur van oppervlakken. Van zeer groot potentieel belang is het onderzoek naar de wisselwerking tussen atomaire systemen en oppervlakken met behulp van bundeltechnieken. Ten slotte behoort hiertoe het onderzoek naar de wisselwerking tussen plasma's en bundels geladen deeltjes - ionen en elektronen; - fundamenteel onderzoek te verrichten met een interdisciplinair karakter. Ooor de grote gevarieerdheid van de proces¬ sen die aan oppervlakken of in de gas¬ fase-onder aardse, laboratorium- of astrofysische omstandigheden - plaats¬ vinden, is een brede, gedifrerentieerde opzet van het onderzoek noodzakelijk. De hiertoe vereiste technische en weten¬

54

schappelijke infrastructuur alsmede de speciale experimentele technieken die voor dit onderzoek zijn vereist, zijn tevens een voorwaarde voor interdisci¬ plinair onderzoek. Onderzoekingen die verwant zijn aan het meer fysisch gerich¬ te werk, zoals de studie van structuur en samenstelling van grote biologische moleculen en aerosolen, worden hier¬ onder gerekend. In de tweede plaats stelt het Instituut zich ten doel actief mee te werken aan meer gericht onderzoek dat gelieerd is met een op toepassing gerichte alge¬ menere doelstelling. Het Instituut be¬ perkt 2ich bij deze tweede doelstelling tot die projecten, waarvoor zijn speci¬ fieke kennis en vaardigheden zekere garanties bieden voor het welslagen ervan. Onderzoekingen die onder deze tweede doelstelling vallen, kunnen lig¬ gen binnen het terrein van de fysica, zoals bijv. energiegelieerd onderzoek in het kader van het nationale programma, dan wel een inter- of multidisciplinair karakter dragen, zoals bijv. het onder¬ zoek naar de identificatie van biologisch materiaal met behulpvan massaspectrometrische technieken. In de derde plaats acht het Instituut het zijn taak jonge academici en technici op te leiden en te trainen. Voor het be¬ reiken van de doelstelling is het voor het Instituut van het hoogste belang nauw samen te werken met universitaire groe¬ pen en contact te onderhouden met de belangrijkste centra in het buitenland. Dit laatste door bezoeken over en weer, door het verlenen van gastvrijheid aan onderzoekers van elders en door actieve deelname aan internationale congres¬ sen e.d. 1.2. Intern nieuws In mei van dit verslagjaar bereikte pro¬ fessor dr. J. Kistemaker, directeur van het Instituut vanaf de oprichting, de 65-jarige leeftijd en trad af als directeur. Hij werd opgevolgd door professor dr. J. Los. Aan deze gebeurtenis werd ruime aandacht geschonken door het organi¬

seren van een symposium getiteld 'Management of Science' (Koninklijk Instituut voer de Tropen, Amsterdam), waar een aantal prominenten uit de fysica en de industrie als spreker op¬ trad. Verder stelde het Uitvoerend Be¬ stuur van FOM ter gelegenheid van dit afscheid de Jacob Kistemaker Prijs in. Ook dit jaar zorgden de opgelegde be¬ zuinigingen voor de nodige problemen. Een welkome compensatie werd op¬ nieuw gevonden in een toename van de projectfinanciering uit externe bronnen. 1.3. Internationale activiteiten In 1982 bedroeg het aantal publikaties in internationale tijdschriften 83. Door de wetenschappelijke staf werden 59 lezingen gehouden op binnen- en buiten¬ landse instituten en 101 conferentiebijdragen geleverd. Verder trad het Instituut op als gastheer van de 'Second European Workshop on Molecular Spectroscopy and PhotonInduced Dynamics' (De Eemhof, Flevopolder). Aan de workshop werd deelge¬ nomen door 65 vakgenoten uit 8 landen, die ook alle een werkbezoek aan het Instituut brachten. 2. Speurwerk

In 1982 heeft de tendentie van de laatste jaren zich voortgezet: er treedt in het wetenschappelijke programma een steeds verdergaande verschuiving op in de richting van de oppervlaktefysica. Momenteel valt nog slechts ongeveer 35% van het programma onder de 'traditionele' atoomen molecuulfysica. Daarnaast was er een duidelijke toena¬ me van het aantal projecten op het gebied van de technische natuurkunde en inno
AMOLF

de Werkgemeenschap Halfgeleiders worden beschreven in de verslagen van de desbetreffende Werkgemeenschap¬ pen elders in dit Jaarboek. Tot slot van deze inleiding zij vermeld, dat van het totaal van 33 lopende projec¬ ten, c.q. experimenten - e r 14 behoorden tot het normale pro¬ gramma; - e r 13 werden uitgevoerd met steun uit de Beleidsruimte (waarvan 7 in het pro¬ gramma Technische Natuurkunde en Innovatie); - en voor 6 projecten gebruik werd gemaakt van externe bronnen van finan¬ ciering. 2.1. Atoom-en Molecuulfysica De activiteiten op dit terrein nemen, zoals in de inleiding is vermeld, in om¬ vang af en concentreren zich meer en meer op enkele zorgvuldig gekozen deelgebieden, te weten: -botsingen in sterke stralingsvelden; - moleculaire vervaldynamica; -omlading van hooggeladen ionen. Op eerstgenoemd deelgebied betrof het onderzoek vooral de energie-uitwif seling tussen laser-veld en botsend'; elek¬ tronen, waarbij inbegrepen de 'hdlve bot¬ sing' die optreedt in de eindtoestand van een (multi)foton-ionisatieproces. Met steun van de theoretische groep werd een bevredigende- en verrassen¬ de-verklaring gevonden voor de rol van de veldgradiënt-kracht bij de verhitting van de ionisatie-elektronen. Het theore¬ tisch interessante aspect is, dat het elektron simultaan twee interacties van gelijke grootte-order ondergaat, nl. met het atomaire veld en het externe laserveld. Dit vereist een geheel nieuwe aan¬ pak van de storingstheorie in alle orden. Bij de studie van moleculaire verval¬ dynamica is het centrale thema de koppeling tussen discrete en continuümtoestanden, zowel van de elektronen als van de kernbeweging. Er is sprake van een benadering vanuit diverse expe¬ rimentele technieken. Enerzijds wordt multifoton-excitatie gebruikt om, met volledige resolutie van rovibratietoestanden, de omzetting van elektronische energie in rovibratie-energie te volgen. Onderzocht worden autoioniserende toestanden van kleine moleculen in het gebied dicht boven de ionisatiedrempel. Door toepassing van de multichannel quantum defect'-theorie vinden we aan¬ sluiting bij de nieuwste inzichten in de moleculaire spectroscopie. In dezelfde categorie valt het werk aan fotodissociatie en predissociatie. Met name kan gewezen worden op de resul¬ taten verkregen met een unieke opstel¬

AMOLF

ling voor translatiespectroscopie. Hierin blijkt het mogelijk het mechanisme te ontrafelen voor predissociatie van aan¬ geslagen mo'ecuultoestanden geprepa¬ reerd in een omladingsproces. Voor het eerst is het gelukt bij moleculaire water¬ stof van specifieke vibratietoestanden uit te gaan, en de predissociatie rotatiespecifiek te analyseren. Het werk aan auto-detachment van H met edelgasatomen wordt binnenkort afgerond. Het derde deelgebied, ten slotte, wordt bewerkt in vruchtbare samenwerking met het KVI (Groningen), waar de beschikbaarneid van de ECRIS-bron unieke mogelijkheden biedt ook voor atoomfysisch onderzoek. De experimenten aan ladingsoverdracht van atomen en hoog¬ geladen ionen, als functie van hoofd¬ en azimuthquantumgetal, leveren niet alleen nieuwe fundamentele inzichten, maar zijn ook van belang met het oog op de analyse van de energiehuishou¬ ding in fusieplasma's. 2.2. Oppervlaktefysica Het onderzoek aan oppervlakken is een nog steeds groeiende activiteit, die zich richt op drie aspecten: - de dynamica van de bundeloppervlakinteractie; - de karakterisering van oppervlakken en dunne lagen; - het modificeren van de structuur en samenstelling van oppervlakken. Wat het eerste aspect betreft, vond het werk aan botsingen van alkali-atomen van enkele lOOeV met oppervlakken voortgang. De nieuw verkregen inzichten vinden direct toepassing in ons werk aan vorming van negatieve ionen aan oppervlakken, de zgn. negatieve oppervlakte-ionisatie. Beperkten we ons aan¬ vankelijk tot H vorming, in dit verslag¬ jaar werd gestart met de aanpassing van de experimenten om ook ionen als Li , en in een later stadium zwaardere ionen als C en 0 , te gaan produceren. De toepassing van intense bundels van dit soort ionen wordt besproken onder 2.4. De dynamica van bundeloppervlakteinteractie speelt eveneens een essen¬ tiële rol bij het begrijpen van het mecha¬ nisme voor verstuiving van bevroren gaslaagjes op oppervlakken. Als eerste doel was gesteld na te gaan of verstui¬ ving door keV-bundels bijdraagt aan de vorming van moleculen in de interstellaire ruimte. Recent is hier een toepas¬ singsgerichte ka't bijgekomen, namelijk onderzoek aan het mechanisme van etsen van halfgeleider- en metaaloxideoppervlakken via verstuiving. Ons werk aan elektron-gestimuleerde desorptie, dat ook in deze categorie valt,

werd in de verslagperiode afgerond. De karakterisering van structuur en samenstelling van oppervlakken vormt sinds enkele jaren het zwaartepunt van het oppervlaktewerk. Hierbij neemt de •Rutherford Back Scattering'-techniek. temidden van diverse andere technie¬ ken, nog steeds de centrale plaats in. Een fraai voorbeeld van de mogelijk¬ heden van deze techniek is de ontrafe¬ ling van de zeer complexe (7x7) recon¬ structie van het Si(111)-oppervlak. Ook werd de methode gebruikt voor funda¬ mentele studies aan relaxatie, aan de positie van adsorbaten op oppervlakken en aan de grensvlakken tussen halfge¬ leiders. Ook de elektronische structuur van oppervlakken komt in het program¬ ma aan bod. Speciaal werd gewerkt aan de grensvlakken tussen halfgeleidermaterialen en epitactisch gegroeide lagen. De samenwerking met Philips aan de elektronenopslagring ACO te Orsay werd daartoe gecontinueerd. Een nieuwe ontwikkeling is de bouw van een systeem voor oppervlaktestructuur¬ bepaling - inclusief adsorbaten - op basis van röntgenabsorptie. Het betreft een methode- 'Extended X-ray Absorp¬ tion Fine Structure' - die zich speciaal leent voor niet-kristallijne oppervlakken en voor gevallen met gering massaverschil tussen adsorbaat en substraat. Ten slotte wordt het modificeren van oppervlakken een omvangrijk werkter¬ rein, dat voor een belangrijk deel aan toepassingen gekoppeld is en daarom onder 2.4. besproken wordt. De modifi¬ caties in structuur en samenstelling worden bewerkstelligd door ionenim¬ plantatie c.q. menging, laser-annealing en 'Molecular Bea.n Epitaxy'. Met een combinatie van de twee laatstgenoemde technieken is het recent gelukt zeer scherpe p-n-overgangen tussen epitac¬ tisch gegroeide Si-lagen aan te brengen. 2.3. Biomolecuulfysica In het kader van de structuuranalyse van complex, niet-vluchtig organisch materiaal met behulp van nieuwe massaspectrometrische technieken heeft de werkgroep de beschikking over appara¬ tuur voor curiepunt-pyrolyse-ms (Py-MS), laser-desorptiems (LD-MS), en secundaireionen-ms (SIMS). Bovendien kun¬ nen ionstructuren worden geanalyseerd met behulp van een dubbeltrapsmassaspectrometer, speciaal ontworpen voor het meten aan zeer snelle vervalproces¬ sen van hoog-moleculair materiaal. Toepassingen van deze analysesyste¬ men liggen op het gebied van de bio¬ chemie, medische wetenschappen, far¬ macie en geochemie.

55

De analyses betrollen in dit verslagjaar voornamelijk mycobacteriën. glycoconjugaten en polysacchariden, naast diver¬ se andere typen monsters. Wat de fun¬ damentele ondersteuning betreft, is het mechanisme van pyrolyse-reacties ver¬ der geanalyseerd met behulp van de dubbeltrapsmassaspectrometer. Als modelstolfen werdon verschillende ver¬ zadigde en onverzadigde dicarbonzuren gebruikt. Bij het onderzoek aan nieuwe methoden om grote moleculen in de gas¬ fase te krijgen, werd het werk aan laserdesorptie afgerond en is overgegaan op de analyse van deeltjes-geïnduceerde desorptie. Ten r.lotte gaat de instrumentele ont¬ wikkeling voort. Enerzijds werd gewerkt aan de koppeling van gaschromatograaf en massaspectrometer; anderzijds is begonnen met de aanpassing van een bestaande dubbelfocusserende massa¬ spectrometer voor de analyse van zeer hoge massa's (enkele duizenden daltons). Hierbij worden vooral ionenoptische verbeteringen in de bron en de versnelsectie uitgetest. Aan dit soort apparatuur bestaat grote behoefte voor biochemisch en fysisch werk. 2.4. Technische Natuurkunde en Inno¬ vatie; projecten met externe financiering Dit punt betreft een belangrijk deel van het programma, dat volledig geïnte¬ greerd is met bovenbeschreven weten¬ schappelijke activiteiten, maar vanwege de technologische aspecten gefinan¬ cierd wordt uit het Beleidsruimte-pro¬ gramma voor Technische Natuurkunde en Innovatie of uit andere externe bron¬ nen, waaronder de STW. Met steun van vooral de Beleidsruimte, alsmede enkele andere bronnen, wordt al sinds enige jaren experimenteel werk gedaan aan wat wel 'material tayloring' wordt genoemd. Hieronder vallen:- het al eerder genoemde siliciumMBE-project; - de ionenbundelmenging: het vervaar¬ digen van speciale legeringen die niet via thermodynamisch evenwicht ge¬ vormd kunnen v/orden; - laser-annealing van materiaal voor zonnecellen; - het project voor het opdampen van multilayer spiegels voor zachte röntgenstraling, waarmee reeds efficiënte re¬ flectie bij normale inval verkregen is. Een toepassing van de kennis over dynamica van ion-oppervlakte-verstrooi¬ ing vinden we in de ontwikkeling van een systeem voor vorming van intense H • bundels. Vanwege het belang voor ver¬ hitting van fusieplasma's gebeurt dit met steun van Euratom, De fundamen¬ tele kennis over foto-ionisatieprocessen

56

vormt de basis voor de ontwikkeling van een methodiek voor selectieve ionisatie van luchtverontreinigingen. Met name de kinetiek van de vorming van zure regen is tot onderwerp van onderzoek geworden. Verder worden goede vorderingen ge¬ maakt bij de bouw van een RF-versneisysteem (voor ionen) van een geheel nieuw type (MEQALAC). dat multipele ionenbundels met zeer hoge helderheid zal leveren. Dit is een interessante com¬ pletering van onze activiteiten op het gebied van de H -bron. Onder dit punt valt ook de uitgebreide inspanning aan routine analyses met de flashpyrolysemethode (zie 2.3.). Dit verslagjaar betrof het 5500 analyses voor diverse instellin¬ gen; de financiering kwam voor een belangt ijk deel van het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid. Verder continueerde het Instituut de samenwerking met High Voltage Engi¬ neering Europe B.V. (Amersfoort) op het gebied van het ontwerpen en testen van UHV-apparatuur voor oppervlaktebewer¬ kingen en analyse. Ten slotte is, in samenwerking met de UvA en de VU, een marktonderzoek ge¬ daan naar de behoefte bij onderzoek¬ instellingen en industrie naar een Cen¬ trum voor overdracht van laser-techno¬ logie (LAICA). 3. Onderwerpen van onderzoek 1. Kristallografie van oppervlaktelagen en grensvlakken 1.1. Metaal-siliciumgrensvlakken 1.2. Structuur van siliciumoppervlakken 1.3. Oppervlaktestructuur van Hl-Vkristallen 1.4. Oppervlakterealisatie en thermi¬ sche vibratie-amplitude van het Ni(OOi)oppervlak 1.5. Ion beam/laser mixing van Cu-Au en Cu-W 1.6. Lasermenging van Cu-Cr-structuren 1.7. Verbetering resolutie 'surfacebarrier-detectors' 1.8. Foto-emissie van lll-V-oppervlakken en grensvlakken met synchrotronstraling 2. Excitatie en ionisatie van gassen 2.1. Elektronvangstprocessen bij bot¬ singen tussen meervoudig geladen ionen en atomen (emissie van fotonen) 2.2. Verstrooiing onder kleine hoeken van elektronen aan gassen 2.3. 'Theory of ion-atom collisions' 3. Molecuulfysica 3.1. Fotodissociatie 3.2. Clusters 3.3. Verstuivingsexperimenten 4. Atomaire botsingen 4.1. Katalytische dissociatie

4.2. Differentiële verstrooiingsmetingen 4.3. Oppervlakte-onderzoek met behulp van atoombundels 44 Translatiespectroscopie 4.5. 'Electron detachment' bij de ver¬ strooiing van H aan de edelgassen 4.6. Onderzoek aan vaste-stofoppervlakken met behulp van elektronen 5. Wisselwerking-fotonmaterie 5.1. "Free-free'-overgangen 5.2. Moleculaire autoionisatie 5.3. Flash-bron voor zachte-röntgenstraling 5.4. Opdampen van multiple-layer microstructures' 6. Theoriegroep 6.1. Berekeningen over inelastische verstrooiing van fotonen met gebruik van de statische potentiaal 6.2. Atomen in sterke stralingsvelden 6.3. Botsingen tussen zware deeltjes en vaste stoffen 6.4. Existentie en analytische voortzetbaarheid van amplituden van elastische elektron-atoomverstrooiing 6.5. 'Second Born amplitudes for elec¬ tron-hydrogen scattering' 7. Biomolecuulfysica 7.1. Py-MS-analyses voor het RIV 7.1.1. Py-MS van mycobacterien 7.1.2. Glycoconjugaten 7.2. Multivarianten gegevensverwerking 7.3. Botsingsgeactiveerde dissociatiemassaspectrometrie 7.3.1. Instrumentatie 7.3.2. Mechanismen van pyrolysereac¬ ties 7.4. Moleculaire desorptie van mole¬ culen 7.4.1. Laser-desorptiemassaspectrometrie 7.4.2. Deeltjesgeinduceerde desorptiemascaspectrometrie 8. STW-projecten inclusief het program¬ ma voor Technische Natuurkunde en Innovatie 8.1. 'The scattering of H* and Li' from cesiated tungsten (110)' 8.2. Si-MBE en zonnecelprogramma 8.2.1. Silicium-molecuulbundelepitaxie 8.2.2. Zonnecelprogramma 8.3. 'Ion beam mixing' 8.3.1. Ion beam/laser mixing van Cu-Au en Cu-W 8.3.2. Laser-menging van Cu-Cr-struc¬ turen 8.4. Foto-ionisatie massaspectrometer voor het meten van verontreinigingen in lucht 8.5. Opdampen van 'multiple-layer'microstructuren 8.6. Een tandem-massaspectrometer voor botsingsgeïnduceerde dissociatie van biomoleculen in het hoge massagebied Im/z tot 5000) 8.7. Gaskernreactor 9. Technische werkgroepen 9.1. Constructiebureau 9.2. Mechanische afdeling

AMOLF

9.3. Elektronische aldeling 9.4. Afdeling informatieverwerking 9.5. Vacuümtechmsch laboratorium

kamp. P.G. Kistemaker: Canonization krypton at energies between 10 and in laser desorption mass spectrometry. 50 eV. Physica113C (1982) 225. Nucl. Instr. & Meth. 198 (1982) 125. F.W. Saris: Ion beam crystallography of surlaces and interfaces. Nucl. Instr. B. Rasser, J.N.M, van Wunnik. J Los: & Methods 194 (1982) 625 Theoretical models of the negative 4. PubMtrtws H. Westendorp. Zhong Lie Wang. F.W. ionization of hydrogen on clean tung¬ sten, cesiated tungsten and cesium W. Windig. GS de Hoog. J. Haverkamp: Saris: Ion mixing ol Cu-Cu and Cu-W surlaces at low energies. Surface Chemical characterization of yeast and systems. Nucl. Instr. & Methods 194 (1982) 453. Science 11$ (1982) 697. ytast-like fungi by factor analysis of their pyrolysis mass spectra. J. Analyti¬ HE Roosendaal. RA Haring. J.B. San¬ C. de Vreugd. RW Wijnaendts van cal & Applied Pyrolysis 3 (1981/82) 213. ders: Surface disruption as an observa¬ Resandt. J.B. Delos. J. Los: Energy W. Windig. P.G. Kistemaker. J. Haver ble factor in the energy distribution of distributions of electrons detached in kamp: Chemical interpretation ol diffe¬ sputtered particles. Nucl. Instr. & Cl + noble gas atom collisions. Chem. rences in pyrolysis mass spectra of Methods 194 (1982) 579. Phys 68 (1982) 275. simulated mixtures of biopoiymers by A. Tip: Time-evolution of linear Boltz C. de Vreugd, R.W. Wijnaendts van factor analysis with graphical rotation. mann collision operator. J. Phys. A 15 Resandt. J.8. Delos. J. Los: Differential J. Analytical & Applied Pyrolysis 3 (1982)1159. cross sections for elastic scattering and (1981/82) 199. electron detachment in collisions tor T. dt Jong. L. Smit. V.V. Korablev. R.M. Tromp. F.W. Saris: Laser processing of halogen anions wit: noble atoms. Chem. G.F. Hanne. Cz. Smytkowski. M.J. van der Wiel: Spin polarisation of electrons UHV deposited thin silicon films. Appl. Phys. 68(1982)261. J. Kistemaker: Energie-analyse van de of Surf. Science 10 (1982) 10. scattered superelasticaliy by lasertotale kernenergiecyclus voor lichtN.J.A. van Veen. G.N.A. van Veen. M.S. excited Na atoms. J. Phys. B 15 (1982) waterreactoren. In: 'Kernenergie in be¬ de Vries. A.E. de Vries: PhotolragmenL109. tation of SnClj at 193 nm. Chem. Phys. weging; Handboek bij vraagstukken over G. van Graas. J.W. de Leeuw. PA kernenergie'. CD. Andriesse, A. Heertje, 66 (1982) 465. Schenck, J. Haverkamp: Kerogen of Keesing Boeken. Amsterdam. 1982. toarcian shales ol the Paris basin; G.J.Q van der Peyl. J. Haverkamp, P.G. hfdst. 26. p. 311. a study ol its maturation by Hash pyro¬ Kistemaker: Thermal aspects of laser lysis techniques Geochimica et Cos desorption mass spectrometry. Int. J. A.W. Kleyn, A.C. Luntz. DJ Auerbach: moschimica Acta 45 (1981) 2465. Mass Spectr. & Ion Phys. 42 (1982) 125. Laser-induced fluorescence studies of L. Smit. T. de Jong. D. Hoonhout. F.W. D.E. Eastman. F.J. Himpsel. J.F. van der NO scattering from Ag(111). Surface Saris: Silicon molecular beam epitaxy Veen: Photoemission studies of surface Science 117 (1982) 33. on arsenic-implanted and laser-proces¬ core-level shifts and their applications. P.K. Larsen. J.F. van der Veen: Surface sed silicon. Appl. Phys. Lett. 40 (1982) J. Vac. Sci. Techn. 20 (1982) 609. band structure of MBE-grown 64. E.W.P. Bloemen. D. Dijkkamp. F.J. de GaAs(00i)-2x4. J. Phys. C: Solid State Phys. 15(1982) L431. Th.M. El-Sherbini. F J. de Heer: Projectile Heer: Production ol excited projectile R.G. Smeenk, R.M. Tromp, H.H. Kersten, excitation in the collision ol Ar«* (q = 1. states in collisions of 25 800 keV Ne' * (z = 1, 2, 3, 4) with He, Ne and Ar. J. Phys.A.J.H. Boerboom. F.W. Saris: Angle 2 and 3) with He and Ne. J. Phys. B 15 B 15 (1982) 1391. resolved detection ol charged particles (1982) 423. J.N.M. van Wunnik. B. Rasser. J. Los: J. Haverkamp. H. v. Halbeek. L. Dorland, with a novel type toroidal electrostatic analyser. Nucl. Instr. & Meth. 195 (1982) H and D formation by scattering H' F.G. Vliegenthart. R. Pfeil, R. Schauer: and D' from a cesialed W (110) surface. High resolution 'H-NMR spectroscopy 581. Phys. Lett. 87A (1982) 288. of free and glycosidically linked O-acety-J. Kimman, P. Kruit. M.J. van der Wiel: M.J.M. Beerlage, Zhou Qing. M.J. van der lated sialic acids. Eur. J. Biochem 122 Highly resolved electron spectra lor Wiel: The polarisation ol electrons (1982)305. resonantly enhanced four-photon ioniza¬ elastically scattered from argon and tion ol NO. Chem. Phys. Lett. 88 (1982) H.L.C. Meuzelaar, J. Haverkamp. F.D. krypton at energies between 10 and Hileman: Pyrolysis mass spectrometry 576 50 eV. J. Phys. B 14 (1982) 4627. of recent and fossil biomaterials. Com¬ T. de Jong, Wang Z.L., F.W. Saris: An fl.G. Smeenk, R.M. Tromp, J.W.M. Frenpendium and atlas. Elsevier Publ. experimental test of GaAs decomposi¬ ken, F.W. Saris: The oxidation ol Ni(100) Comp., Amsterdam, 1982. ISBN 0-444tion due to pulsed laser irradiation. studied by medium energy ion scatte¬ 42099-1. Phys. Lett. 90A (1982) 147. ring Surface Science 112 (1982) 261. RA. Haring, A. Haring, F.W. Saris, A.E. D. Hoonhout. F.W. Saris: Threshold K. Kadota, D. Dijkkamp. R.L. v.d. Woude. energy tor pulsedlaser annealing in ion- de Vries: Mass and energy distribution Pan Guang Van, F.J. de Heer: Absolute of particles sputter etched from Si in a implanted silicon. J. Appl. Phys. 53 cross sections for one electron capture (1982) 4379. XeFi environment. Appl. Phys. Lett. 41 into excited projectile states in colli¬ (1982) 174. G. Wieten, J. Haverkamp, L.G. Berwald. sions between He1* (15-150 keV) and D.G. Groothuis, P. Draper: Pyrolysis J.F. van der Veen, L. Smit, J.H. Naeve, Li atoms. Phys. Lett. 88A (1982) 135. mass spectrometry: its applicability to B.A. Joyce, P.K. Larsen: Interface elec¬ J.H. van Wakeren. J. Verhoeven: Wave¬ mycobacteriology, including mycobac- tronic structure ol Pb on GaAs(001)a'. guide high pass inter for thermal conver¬terium leprae. Ann. Microbiol. (Inst. J. Vac. Sc. Techn. 21 (1982) 375. sion of solar energy. In: 'Proc. HelioPasteur) 133B(1982) 15. DP. de Bruijn, J. Los: Time and positiontechnique and Development'. Eds. MA. A.S.M. Wahby, M. Abdel-Rahman, J. Los: sensitive detector tor dissociative pro¬ Ketlani, JE. Soussoi. OAA. Mass. 1, Diffusion in helium-noble gas mixtures cesses in fast beams. Rev. Sci. Instr. 1976. p. 188. I. Almost Lorentzian mixtures. Physica 53(1982) 1020. W.K. Chu, F.W. Saris. C.-A Chang, R. A.E. de Vries: Hall collisions. Comments 112AH982) 214. on Atomic and Molecular Physics 11 A S M . Wahby, M. Abdel-Rahman, J. Los: Ludeke. L. Esaki: Ion bean crystallogra¬ (1982) 157. Diffusion in helium-noble gas mixtures. phy of InAs-GaSb superlattices. Phys. Zhou Omg, M.J.M. Beerlage, M.J. van der II. Quasi-Lorenlzian mixtures. Physica Rev. B 26 (1982) 1999. R. Weber, K. Levsen, G.J. Louter. A.J.H. Wiel: Angul?,/ distributions ol electrons 112A (1982) 225. Boerboom, J. Haverkamp: Direct mixture elastically scattered from argon and G.J.Q. van der Peyl, K. Isa, J. Haver¬

AMOLF

57

generated in a collision cascade. Phys. California, USA, 27-29 januari 1962. analysis ol surfactants by combined field desorption collisionally activated Rev. B 26 (1982) 5261. R.M. Tromp, E.J. van Loenen, M. Iwami, dissociation mass spectrometry with Voorjaarsvergadering van de NNVsimultaneous ion detection. Anal. Chem. F.W Saris- On the structure ol the laser Sectie Atomaire Botsingsfysica en irradiated SimiHiy. 1) surface. Solid 54 (1982) 1458. Spectroscopie, Lunteren, 4-5 februari State Com.Tidn. 44 (1982) 971. 1982 J.F. van der Veen, ?.J. Himpsen, D.E. J. Verhoeven, Wang Win-nao, G.P.A. Frij- D.P. de Bruijn, J. Neuteboom. J. Los: Eastman: Chemisorptioninduced 41 core electron binding energy shifts tor link: Energy consumption and the ability Dissociative recombination van Hj. to obtain UHV using a diffstak diffusion P. Kruit, J. Kimman, M.J. van der Wiel: surface atoms of W{111), W(100) and pump. Vacuüm 32 (1982) 635. Ta
58

AMOLF

E. van Loenen: Ion beam crystallography ot the Ag-Si interface. R. Tromp: Structural changes in Si-Pd}Si interfaces upon heating. M. Iwami: ELS study in tne initial of metallic over-layer formation on Si(111) surface. F.W. Saris: Overview on the activities.

Wang Zhong-lie: Ion beam mixing. Gor¬ 12th Intern. Conf. on Defects in Semi¬ don Research Conf. on Particle Solid conductors. Amsteriam. 31 auguslus Interactions. Boston. USA. 19-30 juli 3 September 1982. 1982. F.J. de Heer: Experimental methods 9th International Mass Spectrometry ftr charge exchange and ionization by Conference. Wenen. Oostenrijk. 30 heavy particles. Summerschool on augustus 3 september 1982. Atomic and Molecular Processes in G.J.Q. van der Peyl. I. Isa. J. Haverkamp, Controlled Thermonuclear Fusion, P.G. Kistemaker: Thermal aspects ot Palermo. Italië. 19-30 juli 1982. J. Kistemaker: On the FOMInstitute lor laser desorption mass spectrometry J. Los: Dissociative capture in H'j. Atomic and Molecular Physics in Am¬ (LDMS). Eighth Intern. Conf. on Atomic Physics, G.J.Q. van der Peyl. K. Bederski. A.J.H. sterdam. 14th National Atomic and Göteborg. Zweden. 2-6 augustus 1982. Molecular Physics Conf., Newcastle Boerboom, P.G. Kistemaker: Kinetic A.E. de Vries: Erosion ot surfaces by Upon Tyne, Groot-Brittannie. 30 maartenergy distribution measurement ot electrons; Chemical sputtering. XI Yugo¬ laser produced ions. 1 april 1982. slav Summerschool and International R. Weber, K. Levsen, A.J.H. Boerboom, Symposium on the Physics of Ionized NNV-Vooriarsvergadering, Nijmegen, J. Haverkamp: Direct mixture analysis Gases, Dubrovnik, Joegoslavië. 23-27 of surfactants by combined field de 13-14 april 1982 augustus 1982. sorption collisionally activated disso¬ J. Los: De rol van negatieve ionen in ciation mass spectrometry using simul¬ atomaire processen. M. Gavrila: Photon-atom scattering. T. de Jong, W A S . Couma, L Smit, F.W. Intern. Conf. on X-Ray and Atomic Inner- taneous ion detection. G.J. Louter. AN. Buyserd. A.J.H. Boer¬ Saris: Laser-assisted molecular beam shell Physics, Eugene, USA, 23-27 boom: A very sensitive electron-optical epitaxy of silicon on silicon. augustus 1982. simultaneous ion detection system. J.F. van der Veen. PK. Larsen, J.H. W. Genuit. Chen He-neng. A.J.H. Boer¬ Neave, B.A. Joyce. L. Smit: Elektroni¬ ECOSS 5. Gent, België. 24-27 augustus boom, J. Los: Selective ion source for sche structuur van het GaAsl001)/Pb 1982. the analysis ot impurities in air. grensvlak. J.N.M, van Wunnik. J.J.C. Geerlings, R.M. Tromp, E.J. van Loenen. M. Iwami. J. Los: H formation by scattering hydro- J. Haverkamp. P.G. Kistemaker: Recent developments in pyrolysis mass spec¬ F.W. Saris: De structuur van siliciumgenie ions from cesiated surfaces. trometry. palladium grensvlakken. R. Brako. K. Makoshi. DM Newns. J.F.M. Westendorp, Z.L. Wang, W. KoeleJ.N.M. van Wunnik: Effect of parallel J. Haverkamp. G. Wieten: pyrolysis wijn: lonenbundel/laser-menging van W velocity on charge fraction in ion-sur¬ mass spectrometiic studies on mycoen Au met Cu. face scattering. bacteria. J.A. Barker, A.W. Kleyn. D.J. Auerbach: J. Kistemaker: Survey of 30 years work Rotational rainbows in molecule scatte¬ IBMM-82, Grenoble. Frankrijk. 6-10 sep¬ in the FOMInstitute for Atomic and ring. tember 1982. Molecular Physics in Amsterdam. Symp. J.W.M. Frenken. R.G. Smeenk, J.F. van Wang Zhong-lie, J.F.M. Westendorp, Management of Science. Relation to der Veen, F.W. Saris: Effect of oxygen F.W. Saris: A comparison of mixing ot industrial and national needs. In honour and hydrogen chemisorption on static Cu-Au and Cu-W systems induced by of prof.dr. J. Kistemaker's 65th birthday. and dynamic displacements of Ni(001) laser and ion beams. Amsterdam, 23 april 1982. Proc. North surface atoms T. de Jong, W A S . Douma. F.W. Saris: Holland Publ. Comp.. 1982. p. 88. Si-molecular beam epitaxy in combina¬ J. Verhoeven: Investigation of nickel D. Hoonhout, W. Sinke, F.W. Saris: The oxide by appearance potential electron tion with conventional ion implantation. effect of a moderate thermal treatment stimulated desorption (APESID). J.F.M. Westendorp. Wang Zhong-lie. in silicon solar cells made by pulsed F.W. Saris: Dose-dependence of the ionA.D. Tenner, A.W. Kleyn, J. Los: Low laser processing. Fourth EC Photovol¬ energy closed shell ion scattering expe¬ beam mixing of Cu-W systems. taic Solar Energy Conf., Stresa, Italië, J.B. Sanders: On the profile of the riments. 10-14 mei 1982. transition layer in ion-beam induced mixing of two layers. F.J. de Heer, D. Dijkkamp, R. van der J.Th.N. Kimman. P. Kruit. M.J. van der Woude, Pan Guang Yan: Electron cap¬ Wiel: Multitotonelektronspectroscopie ture into excited states in collisions aan moleculen. Mini-Conf. Fotospec16th International Conference on the between multiply charged ions and troscopisch Onderzoek in Nederland, Physics of Semiconductors. Montpellier, lithium atoms. Symp. on Production Amsterdam, 30 auguslus 1982. Frankrijk, 6-10 september 1982. and Physics of Highly Charged Ions, T. de Jong: Silicon modulation doping E.J. van Loenen, M. Iwami, R.M. Tromp. Stockholm, Zweden, 1-5 juni 1982. Structures using multi-step molecular F.W. Saris: Ion beam crystallography J.Th.N. Kimman: AC Stark Shift as a beam epitaxy and ion implantation. ot the Ag-Si interface. probe to measure a power density dis¬ Intern. Meeting on the Relationship R.M. Tromp, E.J. van Loenen. M. Iwarri. tribution and its application lo multibetween Epitaxial Growth Conditions F.W. Saris: Ion beam crystallography of photon ionization. Intern. Conf. Atomic and the Properties of Semiconductor the Si(111)-(7x 7) and (1 x 1) surfaces. and Molecular Physics Near lomzation Epitaxial Layers, Perpignan, Frankrijk. R.M. Tromp. E.J. van Loenen, M. Iwami, Thresholds in High Fields. Aussois, 30 augustus-1 september 1982. F.W. Saris: Quantitative ion beam analy¬ Frankrijk, 6-12 juni 1982. R.M. Tromp: Ion beam of metal-silicon sis of Si-Pd interface formation. G. Wieten, J. Haverkamp. DG. Grootinterlaces. 2nd Trieste IUPAP Semicon¬ J.F. van der Veen, P.K. Larsen, L. Smit: huis: Considerations on the taxonomy ductor Symposium, Trieste. Italië. 30 Pholoemission studies of surface core and clinical identification of M. Africa- augustus-3 september 1982 levels tor reconstructed GaAs(001) sur¬ num by means of pyrolysis mass spec- M. Iwami, R.M. Tromp, E.J. van Loenen. faces. trometry. European Society for MycoF.W. Saris: Anomalous enhancement bacteriology Summer Meeting, Antwer¬ of damage creation at metal-silicon MR. Spalburg. U.C. Klomp, J. Los. A new pen, België, 23-25 juni 1982. interfaces during H' and He' irradiation. theoretical description of ion-pair forma-

AMOLF

59

Saris: A new thermal melting-model 6. Voordrachten calculation of puised laser annealing of M.J. van der Wiel: De geplande 'fotonSi and GaAs. fabriek met lasers' bij AMOLF. Inter¬ universitair Reactor Instituut Delft. R.M. Tromp: Surface geometries from channeling and blocking. The American 19 januari 1982. A.W. Kleyn: Rotational energy transfer Vacuum Society 29th Annual Sympo¬ in molecule surface collisions. RUsium and Vacuum Equipment Exhibit. Leiden. Afd. Molecuullysica. 19 januari Baltimore. USA. 16-19 november 1982. Fit.h International Symposium on Ana¬ 1982. lytical Pyrolysis. Denver. USA. 26-30 J. Kimman: Multiphoton electron spec¬ september 1982. Wetenschappelijke Bijeenkomst Werk¬ troscopy on atoms and molecules with a gemeenschap Halfgeleiders. Lunteren. J. Haverkamp. G. Wieten. A.J.H. Boernew type of electron spectrometer. Univ. 23-24 november 1982. boom. J.W. Dallinga, N M M . Nibbering: Kaiserslautern, Fachbereich Physik. Pyrolysis mass spectrometry and pyro¬ T. de Jong. W A S . Douma. F.W. Saris: W-Duitsland, 21 januari 1982 Silicon modulation doping structures lysis tandem mass xpectrometry of J.F. van der Veen: Electronic energy organic model compounds and bacterial by molecular beam epitaxy and ion bands tor MBE grown GaAs(001) surfa¬ implantation. samples. ces. XEROX. Palo Alio. California. USA. E. van Loenen, M. Iwami. R.M. Tromp, A. van der Kaaden. J. Haverkamp, J.J. 25 januari 1982. F.W. Saris: The initial growth process Boon, J.W. de Leeuw: Analytical pyro¬ of Ag on Sif111) at room temperature. M. Gravila: The modification ol electronlysis of carbohydrates. R.M. Tromp, E.J. van Loenen, M. Iwami. atom collisions in intense laser fields. W. Windig, H.L.C. Meuzelaar, J. Haver¬ F.W. Saris: De structuur van Si<111)City Univ. New York. New York. USA, kamp: Pyrolysis mass spectrometry of rondreis 14-26 januari 1982. plant-virus and virus infected materials. (1x I)en-I7x 7) oppervlakken. L. Smit, P.K. Larsen. S. Gourner. P. Frie- F. Koike: Interference etlects in mole¬ cular autoionization realized by Li' + H* Second European Workshop on Molecu¬ del: Photoemission studies of MBS grown GaAsfOOV surfaces exposed to a collisions. Univ. Paris. Orsay. Frankrijk, lar Spectroscopy and Photon Induced nitrogen plasma. 27 januari 1982 Dynamics, De Eemhof. Flevopolder, 27R.M. Tromp: Ion beam crystallography J.F. van der Veen. P.K. Larsen. J.H. 30 September 1982. Neave: The As-stable GaAs(001)c(4x4) on silicon surfaces and interfaces. D.P. de Bruijn: Translational spectro¬ reconstruction: a chemisorbed struc¬ Exxon. New Jersey, USA. rondreis 29 scopy: new experimental techniques. januari 6 februari 1982. ture. J.F. van der Veen: Photon stimulated J. Haverkamp: Automation in the cha¬ P.K. Larsen, J.F. van der Veen: Fotodesorption of ions from surfaces. emissie-onderzoek van MBE gegroeid racterization of cells and zelltractions: A.E. de Vries: Photolragmentation GaAs met behulp van synchrotronstra- Pyrolysis mass spectrometry. Ned. Kan¬ spectroscopy. ker Instituut. Ant. van Leeuwenhoekling. J.Th.N. Kimman: Multiphoton electron huis. Amsterdam. 3 februari 1982. W. Sinke, W. van Sark. F.W. Saris: Sili¬ spectra of NO. H.S. Taylor: Mode-specific multiphoton con solar cells made by ion implantation F.W. Saris: Oppervlaktetysica. RUUtrecht. 3 februari 1982. dissociation and quasi-periodic/chaotic and pulse laser annealing. G. Wieten: Classificatie en identificatie motion. P.G. Kistemaker: Laser desorption mass van mycobacteriumstammen door midspectrometry. EMSS Conference, Car¬ del van pyrolysemassaspectrometrie. J.F. van der Veen: Surface and inter¬ Vrije Universiteit. Biologisch Lab.. face structures by Rutherford backscat- diff, Groot-Brittannië, 13-15 december 1982. Amsterdam. 4 februari 1982. tering. Journées d'etude sur les films F.J. de Heer: Collisions between multi¬ bidimensionnels, Bombannes, Frankrijk. W. Sinke, D. Hoonhout, F.W. Saris: The 11-14 oktober 1982. influence of surface texture and thermal ply charged ions and atoms. Plasma M.J. van der Wiel: Experiments on addi¬ treatment on the performance of laser- Institut Jülich. W-Duitsland, 11 februari annealed silicon solar cells. Proc. of the 1982. tional adsorption in the multiphoton Intern. Conf. on Solar Energy, Stresa. A.W. Kleyn: Rotatie aanslag van botsin¬ ionization continuum. Workshop on Eds. W.H. Bloss, G. Grassi, 1982, p. 1029. gen van NOmoleculen met metaal¬ Photon-Assisted Collisions and Related T. de Jong. L. Smit, V.V. Korablev, F.W. oppervlakken. KU-Nijmegen. 19 februari Topics, Pisa, Italië. 25-27 oktober 1982. Saris: Laser processing in silicon mole¬ 1982. H.S. Taylor: A quantum to classical cular beam epitaxy. Proc. of the Mate¬ W. Windig: Pyrolysemassaspectrome¬ quasi periodic motion. Workshop on rials Research Soc. Annual Meeting, Photon-Assisted Collisions and Related trie van gisten. Phytopathol. Lab.. WCS. Boston. Eds. B R. Appleton, G.K. Celler, Baarn, 24 februari 1982. Topics. Pisa. Italië. 25-27 oktober 1982. 1982, p. 215. P. Kruit, M.J. van der Wiel, Rondreis MRS Symposium on Laser-Solid Interac¬ J.F.M. Westendorp, Z.L Wang. F.W. Sa¬ door USA. P. Kruit: Low energy electron spectro¬ tions and Transient Thermal Processing ris. An ion scattering study of oxygen inditlusion during pulsed laser annea¬ scopy in magnetic fields. Univ. Pennsyl¬ of Materials. Boston, USA. 1-4 novem¬ vania. 26 februari 1982. ling. Proc. of the Materials Research ber 1982. 1? Soc. Annual Meeting. Boston. Eds. B.R. P. Kruit: Multiphoton ionization at 10 W Sinke, D. Hoonhout. F.W. Saris: ! W cm ; Electron spectroscopy. Oak Appleton, G.K. Celler, 1982, p. 255. The influence of a moderate thermal treatment on the performance of silicon Z.L. Wang, J.F.M. Westendorp, S. Doom. Ridge Nat. Lab.. Tennessee, 22 maart 1982; Yale Univ., New Haven, USA. 25 F.W. Saris: A comparison of atomic solar cells made by ion implantation behaviour ol Cu-Au and Cu-W systems maart 1982. and pulsed laser annealing. for room temperature and low tempera¬ M.J. van der Wiel: Electron spectroscopy E.J. van Loenen, M. Iwami, R.M. Tromp. ture irradiation. Proc. of the Materials of multiphoton processes in atoms and F.W. Saris: Evidence tor island growth Research Soc. Annual Meeting, Boston. molecules. Vancouver. Canada. 15 during Ag deposition on Si!111)(7x 7) Eds. ST. Piraux, W.J. Choyke. 1982, maart 1982. at room temperature. p. 59. J. Kistemaker: About the FOMInstitute Wang Zhong-lie. D Hoonhout. F.W.

lion in atom-diatom collisions. MOLEC IV. Eindhoven. 6-10 september 1982. J.N.M, van Wunnik. J. Los: Resonant charge transfer in atom-metal surface reactions. 4th Intern. Workshop on Inelastic Ion-Surface Collisions. Middellart. Denemarken. 21-24 september 1982.

60

AMOLF

tor Atomic and Molecular Physics in T. de Jong: Silicon molecular beam F.W. Saris: Silicon-molecular beam Amsterdam (1960-1982). Académie epitaxy. Universiteit van Amsterdam. epitaxy. Techn. Univ. Aken. W-Duitsland. Royale des Sciences. Brussel. België. 7 oktober 1982: AEG/Telefunken Res. 16 december 1982. 6 maart 1982 Lab.. Ulm. W-Duitsland. 8 oktober 1982. W. Eshuis: Verwerking van grote data¬ J. Los. Ladingsoverdracht bij atomaire 7. Beleidscommissie verstrooiing aan oppervlakken. TH-Eindbestanden voorafgaand aan patroon¬ hoven. 14 oktober 1982. herkenning. CIVOTNO. Zeist. 29 maart Op 1 januari 1975 trad het Instituut uit J.F. van der Veen: Oppervlaktestructuren de Werkgemeenschap voor Atoomf ysica. 1982. van overgangsmetalen. TH-Eindhoven, De Beleioscommissie voor het FOMP. Kruit: Multiloton ion/salie, bestu¬ Instituut voor Atoom- en Molecuuldeerd met 2x spectrometer. RU-Utrecht. 22 oktober 1982. fysica kreeg per die datum eveneens Experimentele Natuurkunde. 6 april E. van Loenen: Evidence lor island 1982. growth during Ag deposition on Si(111)- een andere functie. J. Haverkamp: Characterization and (7x 7) at room temperature. IBM Thomas De samenstelling werd geënt op de control of semisynthetic glycoconjugate J. Watson Res. Center. New York. USA, diverse onderzoekgebieden waarop het Instituut werkzaam is. vaccines by pyrolysis mass spectro29 oktober 1982. metry. Vrije Universiteit. Medische J. Kistemaker: Management of Science. Globaal gesproken vervult de Beleids¬ commissie thans dezelfde functie, Faculteit. Amsterdam. 8 april 1982. Lebedev Institute, Moskou: Academie verricht zij dezelfde taken en draagt zij Wang Zhonglie: Atomic mixing induced NAUK. Novosibirsk. USSR: Academici dezelfde verantwoordelijkheden ten by ions beams. TH-Munchen, W-DuitsSirica. Yan Shenyan: Institute ol Nu¬ aanzien van het FOM-Instituut voor land. 23 april 1982 clear Res.. Shanghai, China. Atoom- en Molecuulfysica als een werk¬ A.E. de Vries: Mass and velocity distri¬ J. Kistemaker: How to be a physicist. gemeenschapscommissie ten aanzien butions in reactive sputtering. IBM York- Normal University. Beijing. Peking, van haar werkgemeenschap. Een en China. town Heights. NY. USA.5 mei 1982; Bell ander is vastgelegd in het 'Reglement Labs. Murray Hill. USA. 8 mei 1982 J. Kistemaker: Vijf voordrachten over Beleidscommissie voor het FOM-Insti¬ J. Los: Vibronic excitation in atomoppervlaktetysica. Normal University, tuut voor Atoom- en Molecuulfysica'. molecule collisions. Univ. KaiserslauBeijing. Peking, China. Rondreis door tern, W-Duitsland. 13 mei 1982. USSR en China. 15 september-4 novem¬ Deze commissie was op 31 december als volgt samengesteld: A. E. de Vries: Reactief verstuiven. Jaar¬ ber 1982. prof.dr. J.H. van der Waals, voorzitter vergadering van de NEVAC. AMOLF. R.M. Tromp: The structure of silicon and prof.dr. J. Drenth Amsterdam. 19 mei 1982. interfaces. Bell Laboratories, Murray prof.dr.ir. H.L. Hagedoorn J.F. van der Veen: Oppervlaktefysica Hill. USA. 8 november 1982. met fotonen- en ionenbundels. Jaarver¬ R.M. Tromp: Ion beam crystallography prof.dr. H. de Kluiver prof.dr. A. Niehaus gadering van de NEVAC. AMOLF, Am¬ of silicon surfaces and interfaces. IBM prof.dr.ir. J.B. Le Poole sterdam, 19 mei 1982. Thomas J. Watson Res. Center, New prof.dr. M.J. Sparnaay J. Verhoeven: Pompen en pompkeuze York. USA. 9 november 1982; KFA. Ju¬ drs. FR. Diemont, vervulde de taak van om UHV te kn/gen. EURATOM. Geel. lich. W-Duitsland. 25 november 1982. secretaris. België. 26 mei 1982. F.W. Saris: Dagboek van een fysicus. Wang Zhong-lie: Atomic mixing of Studium Generale. TH-Delft, 9 novem¬ Cu-Au and Cu-W systems induced by ion ber 1982. De vergaderingen werden voorts bijge¬ and laser beams. Univ. Osnabrück. A.J.H. Boerboom: Uitzicht op structuur¬ woond door dr. A.A. Boumans en dr. W-Duitsland, 8 juni 1982. onderzoek van kilo-dalton-moleculen C. le Pair (directie FOM) prof.dr. J. Kiste¬ J. Haverkamp: Routine pyrolysemassa- me! behulp van massaspectrometrie. maker, dr.ir. J.G. Bannenberg, prof.dr. speclrometrie als analytische techniek Kring Molecuulbiotysica. Groningen, F.W. Saris, prof.dr. M.J. van der Wiel (v.a. in biowetenschap en produklie. Unilever 12 november 1982. 1 mei wetenschappelijk secretaris) en Res. Lab.. Vlaardingen, 17 juni 1982. W. Genuit: Selectieve ionenbron voor de prof.dr. J. Los (directie Instituut) van A. Tip: Time-evolution and spectral pro¬ analyse van onzuiverheden in lucht. wie de laatste het wetenschappelijk perties of a linear Boltzmann collision Vergadering Massaspectrometrie Dis¬ secretariaat verzorgde tot 1 mei, dr. A.W. operator. Photoionizaiion of atoms. cussiegroep, Leiden, 18 november 1982. Kleyn, ir. P. Kruit en ir. J. Verhoeven Marseille, Frankrijk, 16-18 juni 1982. A.J.H. Boerboom: Analyse van opper¬ (vertegenwoordigers Instituutsraad. de M. Iwami: Initial stage of metallic overvlakte actieve stollen door FDIMS/MS. laatste twee tevens vertegenwoordigers layer formation on Si(111j studied by Vergadering Massaspectrometrie Dis¬ FPR). ELS and RBS. Univ. Aarhus. Denemar¬ cussiegroep, Leiden. 18 november 1982. ken. 23 juni 1982. G.J.Q. van der Peyl: Laser desorptie Op 29 april 1982 nam prof.dr. J. Kiste¬ massa specfro/refrie. Vergadering R.M. Tromp: (on beam crystallography maker wegens zijn pensionering af¬ Massaspectrometrie Discussiegroep. of surfaces and interlaces. Univ. Osna¬ scheid als directeur van het Instituut. Leiden. 18 november 1982. brück, W-Duitsland, 29 juni 1982. Prof.dr. J. Los volgde hem in die functie J. Haverkamp. Karaktenserung complet- op. M. Iwami: ELS and RBS study of initial biologischer Proben mittels Pyrolysis stage of metallic overlayer formation in the Pd/Sil111) system. Univ Pierre et Massen-Spektrometrie Univ. Zurich. Zwitserland. 23 november 1982. Marie Curie, Parijs. Frankri|k. 12 juli F.W. Saris: Surface geometries by chan¬ 1982. neling and blocking of fast ions. Univ. M. Gravila: Anomalous photon-atom Duisburg. Gesamthochschule. W-Duits¬ scattering. Univ. Pittsburgh. USA. 21 land, 29 november 1982. juli 1982. J.F. van der Veen: FotoelektronspecJ. Los: Resonant charge transfer in atom-metal surface scattering. Odense troscopie van oppervlakte atomen: een nieuwe methode van kristallogralie en Univ., Odense. Denemarken, 22 septem¬ chemische analyse. Gorlaeus Laborato¬ ber 1982; Kernforschungsanlage Julich. rium. Leiden. 13 december 1982. W-Duitsland, 21 oktober 1982.

AMOLF

61

Atoomfysica

1. Algemeen 1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap voor Atoomfysica stelt zich ten doel die wisselwerkingen tussen atomen, moleculen, ionen, elektronen of fotonen met gasvormige of vaste doelwitten te onderzoeken, die van belang zijn voor een beter inzicht in de structuur van deze deeltjes en die op onderscheidene gebieden van de fysica en de chemie de basis vormen voor de beschrijving van gecompliceerde processen. Deze doelstelling leidt tot veelvuldige aanrakingspunten met andere deelgebieden van de fysica, zoals molecuulfysica, fysica van de hogere atmosfeer, astrofysica, spectros¬ copie, vastesloffysica. gasontladingsonderzoek, plasmafysica en de chemie. Daar de interacties tussen deeltjes het kernpunt vormen van de te entameren onderzoekingen, wordt veelvuldig gebruik gemaakt van geavanceerde bundeltechnieken. Theoretisch zowel als experimenteel is er overeenkomst met de methoden die in de kernfysica worden toegepast. Daarnaast verzorgt de Werkgemeen¬ schap de coördinatie tussen de instituten en werkgroepen waarin overeenkomstig werk wordt gedaan. De Werkgemeenschap stelt zich mede ten doel jonge academici de gelegen¬ heid te geven, in het kader van haar onderzoekprogramma, hun studie af te ronden. 2. Speurwerk Bij de metingen van hoekcorrelaties tussen autoiomsatie elektronen en ver¬ strooide ionen in de werkgroep A II-2 (Utrecht) is een grote vooruitgang te mei den in de snelheid waarmee de metingen uitgevoerd worden dankzij de gelijk¬ tijdige ionendetectie in vier verschillen¬ de richtingen. De metingen aan het proces He* + He — He* + He"' — He* + He' + e zijn uitgevoerd bij een vijftal botsingsenergieën en onder diverse verstrooiingshoeken. De interpretatie

62

is echter nog moeilijk; simpele modellen voor het aanslagproces blijken geen bevredigende beschrijving van de resul¬ taten te geven. Het woord is daarom nu aan de theoretici, die allereerst betrouw¬ bare potentiaalkrommen voor dubbel aangeslagen toestanden zouden moeten berekenen. In A ll-3-verband (Utrecht) is een nieuw apparaat gebouwd, dat de mogelijkheid biedt ion-molecuul reacties te bestude¬ ren bij thermische energieën, afhanke¬ lijk van de vibratietoestand van het molecuul-ion. Bijvoorbeeld: H2*(v) + He - HeH'+ H (v is het vibratiequantumgetal). Het molecuul-ion wordt vibrationeel geëxciteerd via foto-ionisatie door middel van een ontladingslamp. De reactie wordt waargenomen door het foto-ionisatie-elektron (na een wachttijd) in coïncidentie te meten met het secon¬ dair gevormde ion (HeH*). Deze ionen worden uit de reactiezone "geveegd" door middel van een 90V-10ns-puls en daarna worden ze met behulp van een "time of flight"(TOF)-methode op massa geselecteerd. Er zijn voor een drietal combinaties van H2*(v) met H2, He en Ne relatieve waarschijnlijkheden gemeten voor verschillende aangeslagen vibratietoestanden van het molecuul-ion (tot v = 8) bij thermische botsingen. Voor helium en neon zijn de resultaten in goede overeenstemming met litera¬ tuurgegevens wat betreft de drempelenergie (de 'endothermiciteit') van deze reacties. De metingen worden voort¬ gezet met deuterium. In A IV-verband (Utrecht) zijn fotonfotonhoekcorrelatiemetingen uitgevoerd bij de simultane excitatie van twee botsende heliumatomen naar een 2:P toestand (X = 58,4 nm). Na een theore¬ tische analyse van de aanslag naar de diverse subnineaus van de 21P-toestanden blijkt het proces met vijf parame¬ ters beschreven te kunnen worden. Door aanpassing van de berekende foton-hoekverdeling aan de gemeten verdeling kunnen drie parameters apart en de som van twee bepaald worden. Uit metingen bij verschillende energieën van rmt projectiel-atoom blijkt dat de

resultaten niet in overeenstemming zijn met wat men zou verwachten op grond van een eenvoudig correlatiediagram. Uit metingen, uitgevoerd in Utrecht (A II-1), van bepaalde schaduweffecten van oppervlakte-atomen onderling als functie van de bedekkingsgraad kan informatie worden verkregen over zowel reconstructiemechanismen als over ordening in het gedeeltelijk met zuur¬ stof bedekte oppervlak. Met dit type metingen is aangetoond, dat voor het systeem-CtyCulifOl in eerste instantie langwerpige eilanden (lang in de <100>-richting) worden gevormd. Uit metingen van aan zuurstof gereflec¬ teerde neon-ionen blijkt, dat bij hogere zuurstofdoses moeilijk toegankelijke "sites" van de tweede soort bezet wor¬ den. De zuurstof in deze soort 'sites' bevordert de neutralisatie van positieve ionen, verstrooid aan zuurstofatomen in de 'sites' van de eerste soort wat aanleiding geeft tot een afname van het Ne*/O-reflectiesignaal voor een zuurstofbedekkingsgraad groter dan een halve monolaag. Voor een Cu|100| opper¬ vlak ligt de zaak weer geheel anders. De metingen aan walerstofadsorptie die in Groningen in A Ill-verband zijn uitgevoerd, bleken ernstig bemoeilijkt te worden door vervuiling van het platinaoppervlak door koolstof en zuur¬ stof. Hoogstwaarschijnlijk is de terugstroom van koolwaterstoffen uit de turbomoleculairpomp de oorzaak (de totale druk in het systeem is 2,5x10 " 8 Pa). Door het oppervlak bij 400°C goed schoon te schieten en ver¬ volgens snel af te koelen tot de ge¬ wenste temperatuur, kan de koolstof¬ bedekking voldoend lang beneden 1%> van een monolaag worden gehouden voor het doen van zinvolle metingen. Er is tot samenwerking besloten met de groep van prof. Henzier, Hannover. Met name zullen de resultaten van ons relaxatie-onderzoek worden aangevuld met LEED-metingen van die groep aan hetzelfde trefplaatje. Door combinatie van beide resultaten kan zodoende nauwkeurig de positie worden bepaald

Atoomfysica

van de rand-atomen van een gestapt metaaloppervlak. Binnen de werkgroep A VI (Utrecht) is. als surprise, gevonden dat de 'snelle oscillaties' in het verstrooiingspatroon van Na{3P) + Ne mede beïnvloed worden door interferenties tus>cen de twee cor¬ responderende Ari- en Bi-potentiaalkrommen. Het merkwaardige was dat de verstrooide Na-atomen niet raar fijnstructuurtoestand geanalyseerd waren. Het effect kon worden benut om infor¬ matie over de (moeilijk toegankelijke) BI-potentiaal te verkrijgen. Het werk aan de N0-O3 reactie, uitge¬ voerd in Nijmegen, (A VII) werd afgeslo¬ ten. Metingen aan de sterische effecten van deze reactie gaven twee gevoelige plekken' van NO te zien; dat wil zeggen er zijn voorkeursrichtingen met een hogere reactiewaarschijnlijkheid. Er werd tevens een verband gelegd tussen dit sterische effect en de reeds eerder waargenomen afhankelijkheid van de reactie van de rotatietoestand van het O3 molecuul. In dezelfde groep is de relaxatie van CF3Br in een moleculaire bundel gemeten en voor de verschillende modi zijn significant verschillende vibratietemperaturen gevonden. Ook de rotatietemperatuur werd bepaald, die zeer belangrijk bleek te zijn voor multifotondissociatie van het molecuul; in samen¬ werking met een groep in Frascati (Italië) werd het dissociatiespectrum gemeten en 'verklaard', waarbij twee¬ foton-overgangen als belangrijkste stappen op weg naar het continuüm naar voren kwamen. Er werd een lumi¬ nescentie in het zichtbare gebied waar¬ genomen als men CF3Br bij ca. 6500 Pa met een CW CO2-laser bestraalt. Het opgemeten spectrum kan als een Br2recombinatiespectrum volledig geïndentificeerd worden. Bij het cluster-onderzoek aan SF6 is men erin geslaagd het trimeerspectrum te isoleren. Dit was het vervolg en de afronding van eerdere metingen aan het dimeer, die de belangrijke invloed van resonante dipool-dipoolkrachten had¬ den aangetoond. Het onderzoek, uitgevoerd in Amster¬ dam (VU-A VIII), naar de structuur van Rydberg-toestanden van het tweeelektronatoom barium heeft belang¬ wekkende resultaten opgeleverd. Er is op ondubbelzinnige wijze aangetoond dat tweedeeltjeseffecten een belang¬ rijke rol spelen. Tevens is gedemon¬ streerd dat de structuur van de Rydbergtoestanden uiterst gevoelig is voor configuratie-interactie met dubbel geexciteerde toestanden en kan leiden tot kwantitatieve gegevens. De in het kader van het PAMPUS-project ontwikkelde theorie aan de TH Eind¬ hoven (A V) voor het beschrijven van de

Atoomfysica

invloed van niet-lineariteiten in een circulaire versneller op de betatronbeweging, is afgerond en toegepast op IKOR. Contacten zijn gelegd met GANIL (Caen), KFA (Jülich) en KfK (Karlsruhe). Verdere toepassingen van de theorie zullen in de toekomst nog nader uitgewerkt worden. Het interstellaire medium is enerzijds samengesteld uit zeer koude stofdeel¬ tjes en anderzijds uit moleculen in zowel gasfase als in vastgevroren toestand op de stofdeeltjes. De Leidse werk¬ groep A X, gehuisvest in het Laborato¬ rium vooi Astrofysica, stelt zich ten doel een zo coherent mogelijk beeld te verkrijgen van de fysische eigenschap¬ pen van interstellaire stofdeeltjes en hoe dit stof een rol speelt bij fysischchemische processen in de ruimte, zoals bijvoorbeeld molecuulsynthese. Het blijkt goed mogelijk om de relevante interstellaire condities voor stofdeeltjes in een laboratorium na te bootsen, waardoor de groep in staat is om directe informatie te verkrijgen over de chemi¬ sche evolutie van stofdeeltjes in de interstellaire ruimte. Behalve dit experimentele werk wordt ook theore¬ tisch onderzoek verricht aan stofmodellen, de synthese van complexe orga¬ nische moleculen in stofmantels en hun relatie tot het ontstaan van leven op aarde, en de fysisch-chemische eigenschappen van kometen en inter¬ planetair stof. 3. Onderwerpen van onderzoek WERKGROEPEN A II en A IV Uirechi - Fysisch Laboratorium, prof.dr. A. Niehaus 1. Interacties tussen elektronen, ionen of atomen met atomen of moleculen 1.1. Elektroncorrelatie-effecten bij elektron-atoombotsingen 1.2. Elektron-fotoncoïncidentieexperiment 1.3. Foton-fotoncorrelaties bij botsin¬ gen tussen identieke atomen 1.4. Naar toestand geselecteerde ion-molecuulreacties bij thermische energieën 2. Studie van ionisatieprocessen bij ion-atoombotsingen 2.1. lon-elektronhoekcorrelaties 2.2. Elektronenspectroscopie onder 0° en 180° 2.3. Spontane ionisatie 2.4. Ionisatie bij laag-energetische botsingen tussen atomen en hooggeladen ionen 3. Interacties tussen ionen en metaal¬ oppervlakken 3.1. lonenverstrooiing en oppervlakte¬ structuur 3.2. Ad- en desorptieverschijnselen aan monokristallijne metaalopper¬ vlakken

3.3. Diffusie in grensvlakken, onder¬ zocht met MeV-ionenbundels (gedeelte¬ lijk buiten FOM-verband) WERKGROEP A III Groningen - Kernfysisch Versneller Instituut, prof.dr. A.L. Boers 1. Onderzoek structuur gestapt Pt(997)-oppervlak 2. Positiebepaling van waterstof op gestapt Pi,997) 3. lonenfractie van argon, verstrooid aan platina 4. Relaxatie hoekatoom van gestapt Cu(410) 5. 'Efficiency Bendix Multiplier' (buiten FOM-verband) WERKGROEP A V Eindhoven - Technische Hogeschool, Afdeling der Technische Natuurkunde, prof.dr.ir. H.L. Hagedoorn 1. Koppelingseffecten tussen synchro¬ tronen betatronboweqtng in circulaire versnellers, gebruikmakend van het zgn. Hamilton-formalisme 2. Beschrijving van langzaam in de tijd veranderende magneetvelden en van HF versnellende elektrische velden in de Hamilton-theorie 3. De rol van sextupool- en octupoolmagneten in de voorgestelde Duitse protonenring IKOR 4. Faseruimtebeschouwingen van twee¬ dimensionale betatronresonanties WERKGROEP A VI Utrecht-Fysisch Laboratorium, prof.dr. C.Th.J. Alkemade 1. Botsingsverbreding en -verschuiving van rotatielijnen 2. Energierelaxatie in moleculaire dampen met behulp van dubbelinstraling 3. Verstrooiing van geexciteerde alkaliatomen door botsingen 4. Botsingsrelaxatie van elektronisch geexciteerde metaalverbindingen 5. Associatieve ionisatie van geexci¬ teerde alkaliatomen (buiten FOM-ver¬ band) WERKGROEP A VII Nijmegen - Fysisch Laboratorium, prof.dr. J. Reuss 1. Sterische en energetische effecten bij de chemiluminescente reactie van NO met O3 2. Spectroscopie aan O2-bundels en O2-dimeren 3. Dubbelresonantie en relaxatiemetingen aan NH3-bundels 4. IR-predissociatie van clusters WERKGROEP A VIII Amsterdam - Natuurkundig Laborato¬ rium der Vrije Universiteit, dr. W. Hogervorst 1. Spectroscopie met hoog scheidend

63

vermogen met atstembare lasers aan atomen 2. laserspectroscopie met hoog schei¬ dend vermogen aan ionen 3. Niet-lineaire optica met lasers

J. Phys. E: Sci. Instrum. 15 (1982) 525. A. Niehaus: Penning lonization. In: 'Physics of Electronic and Atomic Colli¬ sions'. Ed. S. Datz. North-Holland Publ. Comp., 1982. p. 237. G.JN.E. de Vlieger. H.G.M. Heideman. J. van Eek. G. Nienhuis: Cross sections WERKGROEP A X Leiden - Huygens Laboratorium, prof.dr. for simultaneous 2'P excitation of two colliding He atoms to various J.M. Greenberg substate combinations. J. Phys. B 15 (onderwerpen gedeeltelijk buiten FOM(1982) L345. verband) 1. De in het laboratorium gesimuleerde W. van de Water. H.G.M Heideman: fotochemische evolutie van interstellaiCorrelation effects in the electron im¬ re stofmantels en de invloed daarvan pact excitation of krypton atoms near op de chemie van het interstellaire gas the ionisation threshold. J. Phys. B 15 2. Bestudering van de react ie-dynamica (1982) 2285. van radicalen in de vaste fase bij lage C.J. Zwakhals, R. Morgenstern, A. Nie¬ temperaturen (10 K), en astrofysische haus: Influence of 'travelling velocities' toepassingen, waaronder stofmantelon molecular autoionization electron explosies spectra Z. Phys. A307 (1982) 41. H.B. van Linden van den Heuvell. J. van 3. Spectroscopisch onderzoek van Eck, H.G M. Heideman: Measurement radicalen in een golflengtegebied dat of alignment and orientation parame zich uitstrekt van 200-20000 nm ters for low-energy electron impact 4. Spectroscopisch onderzoek naar het excitation ot the 2'P state of helium. dynamisch gedrag van radicalen (HCO, J. Phys. B 15 (1982) 3517. C2, C3) in een vaste-stofmatrix door E. Boskamp. O. Griebiing. R. Morgen¬ middel van met een laser geïnduceerde stern, G. Nienhuis: Angular correlation fluorescentie between autoionisation electrons Irom 5. Met ultraviolet geïnduceerde infraNei2p*3s2)'D and scattered ions in roodemissie van H2CO in de vaste fase He'+He collisions. J. Phys. B 15(1982) 6. Infraroodwaarnemingen met hoge 3745. spectrale resolutie aan Hll-gebieden en protosterren met de 100* Las E. Boskamp. R. Morgenstern. A. Nie¬ Campanas-telescoop haus: Interference ot auloionismg tran¬ 7. Onderzoek naar de synthese van sitions in separate atoms: a theoretical complexe organische moleculen op analysis applied to electron distribu¬ stofdeeltjes en hun relatie met het tions from He' + He collisions. J. Phys. ontstaan van leven B 15 (1982) 4577. 8. Onderzoek aan extinctie in het verre G. de Roos, J.M. Fluit. J.H.W. de Wit, ultraviolet J.W. Geus: The kinetics of the reaction 9. Modelberekeningen aan het samenot NiO and ct-AI2O3 to NiAI2Ot. In: Solid klonteren van interstellaire stofdeeltjes State Chemistry' Eds. R. Metselaar, en het effect daarvan op de polarisatie H.J.M. Hey liggers. J Schoonman. Elsevan verstrooid licht vier Amsterdam, 1982, p. 423. A. Niehaus: Coherence effects in elec¬ 10. Computerberekeningen aan infratron emission trom collisionally excited rood-extinctie veroorzaakt door stof¬ atoms. In: 'Trends in Physics 1981'. deeltjes die niet sferisch symmetrisch Book of invited papers, 5th General zijn met behulp van in het laboratorium Conf. of the European Physical Society. gemeten optische constanten Ed. I.A. Dorobantu. Central Inst. of 11. Modelberekeningen aan de samen¬ Phys., Bucharest. 1982. p. 556. stelling van kometen A.J. Algra, S.B. Luitjens, E.P.Th.M. Suurmeyer, A.L. Boers: The relaxation WERKGROEP A XI of the copper (410) surface. Appl. Surf. Amsterdam - Zeeman-laboratorium, Science 10 (1982) 273. dr. A. Dönszelmann A.J. Algra, E. van Loenen, E.P.Th.M. 1. Interacties in de Rydberg-reeks van Suurmeyer. A.L. Boers: The ion fractions de drie-elektron-spectra van indium, of 2-10 keV Li, Na and K scattered from gallium en aluminium a copper tW0)surtace. Radiation Effects 2. Veldionisalie van vrije atomen door 60(1982) 173. middel van elektrische velden A.J. Algra, SB. Luitjens. H. Borggreve. E.P.Th.M. Suurmeyer, A.L. Boers: The 4. Publikaties ratio ol the single and double scattering intensities in ion scattering spectroH.B. van Linden van den Heuvell: Anisotropy in electron-atom collisions. Proef¬ scopy as a quantitative mensure ot surlacs structures. Radiation Effects 62 schrift, Utrecht. 18 oktober 1982. (1982) 7. W. Duinker. J. van Eek: The use of a retarding Held electron spectrometer T.M. Buck. G.H. Wheatley. D.P. Jackson, in ion-atom collision experiments. A.L. Boers. SB. Luitjens. E. van Loenen.

64

A.L. Algra. W. Eckstein. H. Verbeek: Round robin comparison ot low energy ion scattering by ESA, Time-ot-Flight. stripping technique and computer simulation. Nucl. Instr. & Methods 194 (1982) 649. Brahm Dev: Detection ol low energy ion-induced secondary electron emis¬ sion: dependence on the angle ol inci¬ dence Appl. Surf. Science 10 (1982) 240. A.J. Algra. SB. Luitjens. E.P.Th.M. Suur¬ meyer. A.L. Boers: Structure analysis of solid surfaces by multiple scattering of low energy ions. Nucl. Instr. & Me¬ thods 203 (1982) 515. C.J.A. Corsten: Resonance and coupling effects in circular accelerators. Proef¬ schrift. TH-Eindhoven. september 1982. J.M.M, van Deventer. F. van der Valk: Determination ol the Nat!P3jXe('Sj interaction potentials from differential scattering cross sections. Physica 112C (1982) 119. J.M.M. van Deventer. F. van der Valk: Determination ol the Na-Xe interaction potential Irom differential scattering cross-section measurements. Physica 113C (1982) 217. J.G. Kircz. R. Morgenstern. G. Nienhuis: Polarization dependence of associative ionization of laser-excited Na(3p)*PJ2 atoms. Phys. Rev Lett. 48 (1982) 610. J.P.M, de Vreede. S.C. Mehrotra. A. Tal. H.A. Dijkerman: Frequency modulation detection and its application to absorp¬ tion line shape parameters. Appl. Spectrosc. 36 (1982) 227. G. Nienhuis: Description ol polarizationdependent associa' J lonization of radiatively excited atoms. Phys. Rev. A 26 (1982) 3137. J. Geraedts. S. Stolte. J. Reuss: Vibrational predissociation of SFS dimers and trimers. Z. Phys A304( 1982) 167. D. v.d. Ende. S. Slolte, J.B. Cross. G.H. Kwei. J.J. Valentini: Evidence lor two diflerent transition states in the reac¬ tion of NO+ O3~NO2 + O ? J. Chem. Phys. 77(1982)2206. S. Stolte. K.K. Chakravorty. R B Bern¬ stein. D.H. Parker: Analysis ol the stehc dependence of the CH3I + Rb reaction using a Legendre expansion technique. Chem. Phys. 71(1982)353. J. Geraedts. M. Waaijer, S. Stolte. J. Reuss: Dimer spectroscopy Far. Disc 73(1982)373. S. Stolte: Reaction scattering studies on oriented molecules. Bunsen Ber. Physik. Chem. 86 (1982) 413. D. v.d. Ende: The chemilummescent reactive system NOO3. Proefschrift, septembei 1982. E.R. Elie!: High resolution studies ol Barium Rydbergslates. Proefschrift, Vrije Universiteit. 8 september 1982. E.R. EMel. W. Hogervorsl: High resolu¬ tion study of Rydberg states ol barium J. Phys. 43(1982)02-443

Aloomfysica

J.M. Greenberg: Dust in forst clouds. In: 'Submillimetre Wave Astronomy. Eds. J.E. Beekman. J.P. Phillips. Cam bridge University Press. 19*2. p. 261. J.M. Greenberg: What ure comets made ol. A model based on interstellar dust In: Comets. Ed. Laurel I. Wilkemng. University of Arizona Press. 1982. p. 131. C.E. Hamilton. M L Lesiecki. L J. Alia mandola. J.W. Nibler: Spectroscopy and triplet state lifetime tor yttrium fluoride IYF) in inert gas matrices. J. Chem. Phys. 7611982) 189. D. Lucas. L.J. Allamandola. G.C. Pimen tel: Matrix isolation infrared spectra of hydrogen haiide and halogen com¬ plexes with nitrosyl halides. Croat. Chem Acta 55 (1982) 121. L. d Hendecourt. L.J. Allamandola. F. Eais, J.M. Greenberg: Interstellar grain explosions: Molecule cycling between gas and dust Astron. Astrophys. 109 (1982) LI2. L.J. Allamandola: Discussion in: 'Mole¬ cules in Interstellar Space'. The Royal Society. London. 1982. N. Brosch. G. Shavtv. Multiaperture photometry ol isolated galaxies. Astrophysical Journal 253 (1982) 526. N. Brosch: Spectrophotometry of Nova Coronae Austrinea 1981. Astron. Astro¬ phys. 107 (1982) 300 N. Brosch: A new ring galaxy in cones venatici. Astron. Astrophys. 112(1982) 388. N. Brosch: Accurate positions ol isola¬ ted galaxies. Astron. Astrophys. 48 (1982) 63. N. Brosch. R. Isaacman Multiaperiure photometry ol galaxies II: Infrared photometry ol six isolated ob/ects. Astron Astrophys 113(1982) J.H.M. Neijzen. A. Donszelmann: An investigation of electric field ionisa"on ol neutral indium atoms in ftydberg states. J. Phys. B 15(1982) 1981 J.H.M. Neijzen, A. Donszelmann: Double resonance experiments within the laser Imewidth. Appl. Phys B 28 (1982) 86. J.H.M. Neijzen. A. Donszelmann: Dye laser study of the np 2P, 7 ,2 Rydberg series in neutral gallium and indium atoms Physica 114C (1982) 241 J.H.M. Neijzen. A. Donszelmann: Hyperline structure and lifetime measure¬ ments of the 6p !P1; ,: line structure levels ol gallium 69 and 71 Physica 1140(1982)395

atoms by means ol pulsed dye lasers. Proefschrift. Universiteit van Amster¬ dam. 16 juni 1982.

spectroscopie aan Rydberg toestanden van banum

Frühiahrstagung DPG. Wurzburg. W Duitsland. 15 maart 1982. A. Niehaus: Interpretation der Inter R. Morgenstern: Polansztionsabhangig- terenistruktur in Oer Winkelvtrteilung keit der assoziativen lomsation von von Autoiomsationselektronen beim laser-angeregten Na. Conf EnergieHtr' -f He Stoss. reiche Aiomare Stósse". Schónau. WR. Morgenstern: PolansationsabhanOuitsland. 25 januari 1982. gigktit der assotiativen lomsation von L.J. van IJzerdoorn (poster): Visible laser-angeregten Na. spectroscopy ol matrix isolated HCO. 0. v.d. Ende. S. Stolte: ChemilummesWetenschappelijke Bijeenkomst van de cent reactive scattering ol oriented NO SON-Werkgemeenschap Molecuulspec- andOj. troscopie. Lunteren. 1-2 februari 1982. G. Lui|ks. S. Stolte. J. Reuss: Molecular C E P M van de Bull (post»'): Emission beams analyzed by Raman-ellect. from C. Cj. C2 Cj and after photolysis of J.H.M. Neijzen. A. Donszelmann: DiabaCH4 in an argon matrix. Wetenschappe¬ tic held mnization ol highly excited lijke Bijeenkomst van dc SON-Werkge¬ indium atoms. meenschap Molecuulspectroscopic. Lunteren. 1-2 februari 1902. NNV Voorjaarsvergadering. Nijmegen. 5. Bijdrayn aan conferenties e.d.

13-14 april 1982. Voorjaarsvergadering van de NNV-sectie Th.M. Hupkens: Ordening van zuurstof Atomaire Botsingsfysica en Spectros¬ atomen op een Cull 10) kristal en veran¬ copie. Lunteren. 4-5 februari 1962. dering van de positie van koperatomen H.B. van Linden van den Heuvell: Laag tifdens adsorptie. energetisch elektron toton coïncidentie Th.M. Hupkens: Diepte-alhankelijke metingen aan het 2'P niveau van helium. detectie van aan Cull 10) en Cui100) G.J.NE de Vlieger. H.G.M. Heideman. oppervlakken geadsorbeerd zuurstof J. van Eek: Simultane excitatie van beide E. Boskamp: Bepaling van aanslagbotsingspartners naar de 2'P-foesfand amplituden van de N*"t2p43s*)'D toe¬ in He-He-botsingen, o. 27. stand, gevormd bij He' * Ne botsingen. E. Boskamp. O. Griebling. R. Morgen¬ ER Eliel. W. Hogervorst. K.A.H, van stern: Bepaling van tanslagamplituden Leeuwen. B.H. Post: Hoge resoiutteen Itsen van de Ne' '(2p43si)'D toe spectroscopie aan Rydbirg toestanden stand gevormd bij He'—Ne botsingen. van barium. p. 27. C.J Zwakhals. R Morgenstern. A NieJ.M. Greenberg: What are comets made haus: Analyse var eleklronenspectra ol? Very dirty snow balls. Workshop veroorzaakt door autoiomsatie geduren¬on Interstellar Comets. Royal Observa¬ de een botsing, o. 28. tory Edinburgh. Schotland. Groot BntA G.J de Wit. J.M van Zoest. J.M. Fluit: tannië. 14-15 april 1982: Occasional Opbrengsten van keV-ionen verstrooid Reports of the Royal Observatory Edin¬ aan diepere lagen van éénknslallen. burgh Eds. S.V.M. Clube. B Mclnnes. p. 31 number 9. 1982. p 24 J G. Kircz. R. Morgenstern. G. Nienhuis: G. de Roos: The influence ol surface Polansatie-alhankeli/kheidvan associa¬ roughness and grain boundaries on the initial states ol the solid state reaction tieve lomsatie van laser-aangeslagen between a NiO him and AI}O3 substrate Nal3p)2P3; atomen SCADEGUKESUG Conf. Peer. België. J P.M. de Vreede. J. Renes. HA. Dijkerman: Li/nbreedte- en hincentrummetm- 21 23 april 1982 gen aan l doublet overgangen van HCN J.M. Greenberg: Chemical and physical 0. v.d. Ende. S Stolie: Invloed van de evolution ol interstellar dust: Laboratory NO-onentatie op de reactie met 0 , results, infrared spectra, theoretical twee reactieve paden'. applications, formation ol complex G Luijks. S. Stolte. J Reuss: Laserorganic molecules Science Workshop onderzoek aan Sf«moleculen on the Cosmic History of Biogenic K Veeken: NH rnonle erpansie bestu¬ Elements and Compounos. Cambridge. J.H.M. Neijzen. A. Donszelmann: Confi¬ deerd met behulp van IR absorptie Mass . USA. 19-21 mei 1982 guration interaction ellects in the 4s2nd J Reuss: Van der Waals complexen, J M. Greenberg: Chemical evolution in hoe ze v.breren e.d. D~x? ;, 2 Rydberg series ol neutral space A source ol prebiolic molecules K.A.H, van Leeuwen. ER Eliel. W Hogallium investigated with pulsed dye Committee on Space Rrsearch (COSgervorsl. B.H Posl: Bepaling van dipool- PAR). Ottawa. Canada. 24-25 mei 1982 lasers. Physica 114C (1982) 399 J.H M. Neiizen. A Donszelmann: Dia'oa- polartseerbaarheden van 6s5d en 6p5d- ER Eliel. W Hogervorsl: High resolu¬ niveaus in barium mei behulp van de tic lield lonitation ol highly excited tion study ol Rydberg stales ol barium laser atomaire bundelmethode indium atoms. J Phys B 15(1982) L87. Colloque International CNRS 'Atomic J.H.M. Neijzen: Investigation ol Rydberg ER Eliel. W. Hogervnrst. K.A.H, van and Molecular Physics close to iom;a Leeuwen. B H Posl: Hoge resolutie series in neutral indium and gallium lion Thresholds in High Fields'. Aussois.

Atoomfysira

Frankrijk. 6-12 juni 1982. Molec IV, Hapert. Nijmegen, 6-10 sep tory analogue-general introduction. G. de Roos: The kinetics of the reaction tember 1982. 2. Grain mantles in diffuse and molecu¬ ol thin layers ot NiO and a-AI2O3 to F. v.d. Berg, R. Morgenstern: Elastic lar clouds; the interstellar ice band. NiAI2O4. Second European Conf. on scattering of laser-excited Na(3p)2P3!2 3. Infrared features of interstellar Solid State Chemistry, Veldhoven, 7-9 trom Ar. grains: Observed and laboratory spec¬ juni 1982. J. Gcraedts, S. Stolte, J. Reuss: Dimertra; grain explosions and interstellar J.H.M. Neijzen, A. Dönszelmann: Double IR-predissociation. molecules. Max-Planck-Institute for resonance experiments within the laser 5. Stolte (invited): Reactive scattering Radioastronomy, Bonn, WDuitsland. linewidth. Xllth Intern. Quantum Elec¬ 28 januari-2 februari 1982. with oriented molecules. tronics Conf., München, W-Duitsland, G. Luijks: Molecular beams of CF3Br L.B. d'Hendecourt: Role of dust grains 22-25 juni 1982. probed by spontaneous Raman effect in interstellar molecule formation: J.M. Greenberg: Evolution of dust grains. direction during oxygen uptake. of cluster by IR-predissociation. Univer¬ in circular accelerators. 19th European p. 77. siteit Bari, Italië, december 1982. Cyclotron Progress Meeting, Grenoble, B.J.J. Koeleman, B. Poelsema, A.L. 10 juni 1982. Boers: Hydrogenadsorpiion on a step¬ 6. Voordrachten W. Hogervorst: The Rydbergseries ol ped Pt(997)-surface, investigated with barium studied in high resolution laser r OF-spectroscopy. p. 61. R. Morgenstern: Auswirkung der Sym¬ spectroscopy. Institut fur Angewandte metrie in He' + He Stoss aut die Winkel- Physik, Bonn. W-Duitsland, 23 juni 1982. N. Brosch: Properties of galaxies in low verteilung der Autoionisationselektro- R. Morgenstern: Correlation between density regions. IAU Symp. 104, The nen. Schönau, W-Duitsland, 26 januari alignment and ionizalion processes in Early Evolution on the Universe and its 1982. atomic collisions. Fysisch Colloquium, Present Structure, Kreta, Griekenland, J.M. Greenberg: 1. Photochemical evolu¬ AMOLF, Amsterdam, 28 juni 1982. 30 augustus-4 september 1982. tion of interstellar grains and a labora¬ J.M. Greenberg: A far ultraviolet extinc-

66

Atoomfysica

tion law. Royal Observatory of Edin¬ drs. F.R. Diemopt vervulde de taak van burgh, Schotland, Groot-Brittannië. secretaris. 15 juli 1982. J.M. Greenberg: Physics and chemistry De vergaderingen werden bijgewoond of ice between the stars. Bell Labora¬ door dr. A.A. Boumans en dr. C. Ie Pair tories, New Jersey, USA, 1 september (directie FOM), dr. H.A. Dijkerman 1982. (adjunct-leider A VI), ir. H.B. van Linden van den Heuvel (vertegenwoordiger E.R. Eliel: Hoge-resolutielaserspectroscopie aan barium Rydberg-toestanden. FPR), dr. H.C.W. Beijerinck (als plaats¬ vervanger van prof.dr. N.F. Verster), Natuurkundig Laboratorium, Vrije Uni¬ drs. H. Benschop (als plaatsvervanger versiteit. Amsterdam, 27 september van dr. C. Ie Pair) en C. Westland (in 1982. C.Th.J. Alkemade: Botsingen in bulk en verband met de begroting). bundel. Colloquium Fysisch Laborato¬ rium, RU-Utrecht, 14 oktober 1982. Het Dagelijks Bestuur van de Commissie E.R. Eliel: High resolution studies ol bestaat uit de voorzitter, de secretaris barium Rydbergstates. AMOLF, Amster¬ en de wetenschappelijk secretaris van dam, 27 oktober 1982. de Commissie. J.M. Greenberg: The cornet nucleus as the ultimate stage in the physical and De taak van de Commissie is nader chemical evolution of interstellar dust. omschreven in 'Bestuurstaken van de Arcetri Astrophysical Observatory, Commissie van de Werkgemeenschap¬ Florence, Italië, 29 oktober 1982. pen'. J.M. Greenberg: Results of laboratory experiments intended to simulate condi¬ tions on interstellar grains. Max-PlanckInstitut für Physik und Astrophysik, Gr ach ing bei München, W-Duitsland, 11 november 1982. W. Hogervorst: Lasers. Medische Facul¬ teit, Vrije Universiteit, Amsterdam, 17 november 1982. S. Stolte: Reactive scattering of orien¬ ted molecules. Inst. Phys. Chem., Univ. Frankfurt, 1 december 1982. W. Hogervorst: High resolution laserspectroscopy of Ba Rydbergseries. Ro¬ bert van der GraafMaboratorium, RUUtrecht, 3 december 1982. A.L. Boers: Low energy multiple ion scattering. Institut für Festkörperphysik, Univ. Hannover, 14 december 1982. 7. Commissie De Commissie van de Werkgemeen¬ schap voor Atoom fysica was op 31 december 1982 samengesteld uit: prof.dr. J. Los, voorzitter dr. J. van Eek, wetenschappelijk secre¬ taris, adjunct-leider werkgroep A IV prof.dr. C.Th.J. Alkemade, leider werkgroep A VI prof.dr. A.L. Boers, leider werkgroep A III dr. A. Dönszelmann, leider werkgroep A XI prof.dr. J.M. Greenberg, leider werk¬ groep A X prof.dr.ir. HL. Hagedoorn, leider werk¬ groep A V dr. W. Hogervorst, leider werkgroep A VIII prof.dr. C.J.N, van den Meijdenberg prof.dr. A. Niehaus, leider werkgroepen A II en A IV prof.dr. J. Reuss, leider werkgroep A VII prof.dr. N.F. Verster prof.dr. M.J. van der Wiel

Atoomfysica

67

68

Metalen FOM-TNO

1. Algemeen 1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap 'Metalen FOMTNO' stelt zich in de eerste plaats ten doel het fundamentele onderzoek te bevorderen van de fysische en chemi¬ sche eigenschappen van metalen, in het bijzonder die welke samenhangen met de structuur, de perfectie en stabiliteit van de atomaire ruimtelijke opbouw van metalen en legeringen. Deze eigen¬ schappen kunnen ook aan analoge metmetalen worden bestudeerd. De Werkgemeenschap houdt zich ook bezig met dat deel van de vastestoffysica, dat verband houdt met het pri¬ mair gestelde metaalkundig onderzoek. Deze onderzoekingen beogen mede een basis te leggen voor nieuwe of verbe¬ terde werkwijzen, toepassingen en be¬ reidingsmethoden in wetenschap en industrie. Ter verwezelijking van het gestelde doel maakt de Werkgemeen¬ schap, naast het daadwerkelijk verrich¬ ten van onderzoek, mede gebruik van de volgende middelen: - coördinatie van fundamenteel metaalkundig onderzoek in Nederland; - leggen van contacten met buitenland¬ se onderzoekcentra; - opleiding van fysici, chemici en inge¬ nieurs tot metaalkundigen. 2, Speurwerk De teruggang van de financiële middelen heeft de laatste jaren ingrijpende maat¬ regelen op personeelsgebied noodzake¬ lijk gemaakt om nog tot een aanvaard¬ baar materieel krediet voor de werk¬ gemeenschap te komen. Zo moest van enkele groepen waarvan het onderzoek zonder meer positief werd beoordeeld in de evaluatieronde van 1982, maar die in de onderlinge vergelijking iets lager scoorden dan andere projecten, de personeelsbezetting tot een nauwelijks aanvaardbaar minimum (één medewer¬ ker) worden gereduceerd. Met de op deze wijze gecreëerde financiële ruimte en door het beëindigen van enkele deel¬

Metalen FOM-TNO

projecten kon een aantal nieuwe ont¬ wikkelingen gesteund worden. Het onderzoek in de werkgroep Mt V aan puntfouten, ordening en kinetiek van intermetaliische verbindingen is na afronding van de meting van de vanadiumdiffusie in de supergeleider VaGa voortgezet met het meten van de diffusie van gallium-tracers in dit materiaal, dat als technische supergeleider wordt toe¬ gepast. Gallium blijkt veel sneller via de korrelgrenzen te diffunderen dan via de 'bulk', en ook veel sneller dan vanadium, zodat dit proces verantwoordelijk is voor de snelheid waarmee V3Ga-lagen in de technische supergeleider groeien. Verder blijkt ontordening, zoals deze wordt ingevroren door afschrikken (uitgaande van verschillende hoge tem¬ peraturen), de overgangstemperatuur naar supergeleiding van VsGa systema¬ tisch te verlagen. Verder werd de verbin¬ ding V2Ga5 vanaf verschillende tempe¬ raturen afgeschrikt. De voorspelling van het Miedema-model, dat bij hoge tempe¬ ratuur grote hoeveelheden vacatures in deze verbinding voorkomen, lijkt bewaarheid te zullen worden. In Delft is in samenwerking tussen Mt II en Mt III een model ontwikkeld voor de kinetiek van structuurrelaxatie van amorfe metalen. Toetsing van dit model aan experimenten waarbij de verande¬ ringen van elektrische weerstand, elasticiteitsmodulus, lengte en kruipgedrag tijdens de structurele relaxatie worden gemeten, blijkt zeer goede resultaten op te leveren. Voorts werd in Mt II. samen met het ECN, begonnen met het bestu¬ deren van structuurrelaxatie van amorfe metalen met behulp van neutronendiffractie. Op het punt van utilisatie is vermeldenswaard de samenwerking van Mt II met Philips S & I, waarbij de binnen Mt II ontwikkelde programmatuur voor de analyse van lijnprofielen bij röntgendiffractie in het Philipspakket (poederdiffractie) is ondergebracht. In Mt XII (Delft) wordt het nitreren van ijzer, ijzer¬ legeringen en staalsoorten bestudeerd. In 1982 zijn modellen opgesteld voor de

ontwikkeling van concentratie- en span¬ ningsprofielen en voor het nitreren van FeCr-legeringen. Daarnaast is in samen¬ werking met DAF Trucks B.V. onderzoek verricht aan de nitreerkarakteristieken van de staalsoorten Ck45, 42CrMo4 en 24CrMo13. Ten slotte zijn snel uit de smelt afgeschrikte aluminiumlegeringen bestudeerd. Een model is opgesteld voor de rol van de 'excess'-vacatures bij precipitatie in AlSi-legeringen en er is onderzoek verricht naar extrusie en oxidatie van Al, AlSi- en AIMg-legeringen. Het onderzoeksterrein van de groep Mt Vl-B (Groningen) omvat dislocatiedynamica en faseovergangen in binaire en ternaire legeringen. In 1982 is gewerkt aan dislocatiestructuren in L1o-en Li2-geordende legeringen, die zijn onderzocht met behulp van transmissie-electronenmicroscopie. Dislocatiedynamica werd onderzocht Tiet kern¬ spin-relaxatietechnieken aan 'JCC- en fcc-metalen in combinatie met trans¬ missie- en scanning-elektronenmicroscopie. De NMR-metingen werden uitge¬ voerd bij de Universiteit Dortmund (groep van Prof. Kanert) in het kader van een interdisciplinair samenwerkings¬ project. Dit laatste onderzoekproject heeft met name in 1982 grote vooruit¬ gang geboekt, doordat het voor het eerst mogelijk bleek te zijn deze techniek met succes op legeringssystemen toe te passen. Binnen FOM-verband wordt met de werk¬ groep THFE-G samengewerkt op het gebied van dislocatiestructuren in halfgeleiderelementen. Met Mt II wordt gewerkt aan onderzoek van korrelgrens¬ structuren met behulp van computer¬ simulaties en met de Mt XI op het gebied van heliumdesorptiemetingen. In het kader van het wetenschappelijke uitwisselingsprogramma tussen de Academia Sinica, Volksrepubliek China, en de Kon. Ned. Akademie van Weten¬ schappen is een onderzoekproject ter hand genomen: 'Defecten in materialen onderzocht mei behulp van röntgentechnieken'. Dit project wordt uitgevoerd door dr. Jing-yang Xu (Shanghai Insli-

69

tute of Metallurgy) en is voor een periode van twee jaar goedgekeurd. Aan de TH-Delft wordt in samenwerking met het Interuniversitair Reactor Insti¬ tuut de interactie tussen helium en de stralingsschade in metalen bestudeerd. In de werkgroep Mt XI heeft men in het varslagjaar de binding van He aan substitutioneel Ag, Cu, Mn en Cr .iangetoond. De bindingsenergie van vacatures aan deze elementen is kleiner dan 0,8 eV. Voorts is een theoretisch model opgesteld (gebaseerd op isotrope elasti¬ citeitstheorie), dat de experimenteel waargenomen clustering van He in Mo beschrijft. Aan de TH-Twente (Mt VIII) worden dualphase-staalsoorten onderzocht met behulp van textuurbepalingen, elektronenmicroscopisch onderzoek en atomprobe-onderzoek. Gevonden is, dat de textuur van het staal zoals het wordt geleverd sterker is dan die van het staal dat vervolgens een warmtebehandeling heeft ondergaan. Gedetailleerd EMonderzoek heeft aangetoond dat de matrix in beide materialen een verge¬ lijkbare textuur heeft, terwijl het vertweelingde martensiet in het uitgangs¬ materiaal sterker textuur toont dan de bainiet-fase van het behandelde mate¬ riaal. Ten einde de textuurcomponenten die in de tweede fase aanwezig zijn te quantificeren, zijn experimenten gestart om met behulp van elektron-channelingpatronen oriëntatiedistributies op buik¬ preparaten te bepalen. Inwendige span¬ ningen ten gevolge van de martensiettransformatie maken een ontlaatbehandeling bij lage temperatuur (± 200 °C) noodzakelijk om scherpe channelingpatronen te verkrijgen. Met het doel de rol van vertweelingd martensiet te kunnen verklaren, is gesiart met atom-probe-metingen aan het staal in leveringstoestand, ten einde de verdeling van koolstof en legerings¬ elementen in de diverse fasen te bepalen. Het onderzoek in samenwerking met Hoogovens naar de karakterisering van de microstructuren van verschillen¬ de voor de warmband geschikte dualphase-staalsoorten is afgerond. Oproltemperaturen tussen 200 °C en 350 °C leverden voor de 0,5 Cr-stalen de bainitische en de martensietstructuur, die in verband met de beste mechanische eigenschappen het wenselijkst zijn voor de tweede fase. In Mi VIII is een onderzoek gestart naar de invloed van de textuur op de verwer¬ king van precipitatie hardende legerin¬ gen. Vastgesteld is, dat voor bepaalde bewerkingen de aanwezige textuur een ongunstige invloed heeft. Onderzocht wordt nu welke de textuur is en hoe deze is ontstaan bij de vervaardiging van het

70

uitgangsmateriaal. Voorts is in Mt VIII geconstateerd dat de röntgenografisch gemeten restspanningen goed overeen¬ stemmen met restspanningen, bepaald met behulp van rekstrookjes. In samen¬ werking met KSLA en het Welding Insti¬ tute Cambridge is begonnen met het meten van restspanningen is lassen. Het onderzoek in Mt VIII naar het ver¬ band tussen walsparameters en 'stored energy' in aluminiumfolie voor elektrolytische condensatoren is in 1982 afge¬ rond. Het elektronen-microscopisch onderzoek heeft het met röntgentechnieken verkregen resultaat dat walsen met kleine steken in zgn. stabiele oriëntaties sterke inhomogeniteiten in oriëntatieverloop teweeg kan brengen, bevestigd. Tot slot hebben experimenten aan polykristallijn aluminium laten zien, dat de uitgangstextuur bepaalt of een variatie in walscondities invloed heeft op het vormen van inhomogeniteiten c.q. lagen met verschillende oriëntaties en als gevolg daarvan op de capaciteit van geëtste folies. In Mt X (Delft) wordt stoilingsonderzoek uitgevoerd. Voor de transparante orga¬ nische modellegering neopentylalcoholwater werd op de afdelingen Scheikun¬ dige Technologie en Technische Natuur¬ kunde, zowel uit viscosimetrische als uit directe microscopische waarnemingen met puls-lasers, een eerste inzicht ver¬ kregen in de successievelijke mechanis¬ men die tijdens het roergieten de uitein¬ delijke legeringsstructuur bepalen. Voor het eerst lukte het de stolling simultaan viscosimetrisch en microscopisch te volgen. De belangrijkste mechanismen lijken primaire en secundaire nucleatie, fragmentatie, dendriet-'coarsening', 'Ostwald ripening', versmelting en clus¬ tering te zijn. De ontwikkeling in de tijd van verdeling van de grootte van de deeltjes en de dendriettopdiameter, hangt onder meer af van afkoeisnelheid, onderkoeling, afschuifsnelheid en voor¬ geschiedenis van de smelt. Bij hoge roersnelheden werd de beweging van de deeltjes en vloeistof ten gevolge van Taylor wervels met dubbel-puls-holografie en -microfotografie vastgelegd. Op de afdeling Metaalkunde zijn diverse roergietproeven met Al-legeringen uitge¬ voerd, waarbij onder andere de microse¬ gregatie uitvoerig onderzocht is. Ook de mechanische eigenschappen, alsmede de extrudeerbaarheid van de met roergieten gemaakte staven zijn onderzocht. Er is een start gemaakt met computermodelling van het roergietproces. In Leiden (Mt IV), waar onderzoek met een nadrukkelijk metaalfysisch karakter wordt verricht, is men begonnen met een nieuw project met duidelijke tech¬ nologische mogelijkheden, nl. tweedi¬

mensionale collectieve fluxpinning in dunne amorfe supergeleidende films. 'Sputter'-apparatuur (Leybold) ter ver¬ vaardiging van dunne lagen is in 1982 afgeleverd. Voorts kan vermeld worden dat een mengcryostaat is gereedgeko¬ men en goed functioneert. Ten slotte heeft men een theoretische beschrij¬ ving kunnen geven van de als functie van de temperatuur in enkele zeldzameaardlegeringssystemen optredende tekenwisseling van de magnetostrictie. In Amsterdam (Mt V) is in het verslagjaar bijzondere aandacht besteed aan het vaststellen en interpreteren van het geheel verschillend magnetisch gedrag dat men vindt bij substitutie van de nietmagnetische ionen La en Y in de verbin¬ ding CeAlj, waarin bij lage temperaturen de combinatie van antiferromagnetische ordening en Kondo-effect optreedt. Het systeem (Ce, Sc)Al2 heeft zich gema¬ nifesteerd als een veelbelovend, moge¬ lijk intermediair-valent, systeem. Voorts is in het verslagjaar de bouw voortgezet van de kernspinapparatuur. waarmee naar verwachting in de loop van 1983 de eerste experimenten uitge¬ voerd zullen worden. Ten slotte moet genoemd worden de grote inspanning die is besteed aan het ontwikkelen van nieuwe technieken voor het bereiden van éénkristallen, speciaal van sterk reactieve materialen. 3. Onderwerpen van onderzoek WERKGROEP Mt II Delft- Laboratorium voor Metaalkunde, prof.dr.ir. S. Radelaar 1. Structuurrelaxatie in amorfe metalen 2. Fijnkorrelige imperfecte polykristallijne materialen 3. Structuur van kristalgrenzen WERKGROEP Mt III Delft - Laboratorium voor Metaalkunde, prof.dr.ir. A. van den Beukei 1. Gassen in metalen 1.1. Theorie voor'random walk' 1.2. Bouw van een opstelling voor ther¬ mische desorptie 2. Structuurrelaxatie in amorfe lege¬ ringen 3. Statische en dynamische veroudering van legeringen (buiten FOM-verband) 4. Statistische theorie van legeringen (buiten FOM-verband) WERKGROEP Mt IV Leiden - Kamerlingh Onnes Laborato¬ rium, prot.dr. JA. Mydosh 1. Elektronenspinresonantie in spinglazen 2. Spinglas- en atomaire ordening in metaallegeringen met behulp van neutro¬ nenverstrooiing 3. Lage temperaturen ( T * 10 mK):

Metalen FOM-TNO

supergeleidende en magnetische orde¬ ning - coëxistentie 4. Magnetische en supergeleidende eigenschappen van intermetallische verbindingen van zeldzame aardmetalen 5. Tweedimensionale collectieve fluxpinning in dunne amorfe supergeleiden¬ de lagen 6. Soortelijke warmte, magnetostrictie en kristaivelden in zeldzame-aardverbindingen en -legeringen 7. Metallurgie: het bereiden, warmte¬ behandeling en analyse van bovenver¬ melde preparaten WERKGROEP Mt V Amsterdam - Natuurkundig Laborato¬ rium der Universiteit van Amsterdam. prof.dr. P.F. de Chatel 1. Intermetallische verbindingen 1.1. Intermediaire valentietoestand van zeldzame-aardatomen in intermetallisch« verbindingen 1.1.1. Transporteigenschappen 1.1.2. Soortelijke warmte 1.1.3. Magnetische eigenschappen 1.1.4. Röntgendiffractie bij lage en hoge temperaturen 1.1.5. Kernspinresonantie 1.2. Cohesie in legeringen 2. Roosterlouten en diffusie 2.1. Diffusie en vacatures in metalen, legeringen en intermetallische verbin¬ dingen WERKGROEP Mt VIA Groningen - Laboratorium voor Alge¬ mene Natuurkunde, prof.dr.ir. A. Wegener Sleeswijk 1. Cyclische plastische deformatie en reversibele dislocatiebeweging WERKGROEP Mt Vl-B Groningen- Vakgroep Technische Fysica, prof.dr. J.Th.M. de Hosson 1. Dislocatiedynamica in L1j, Uo-legeringen, onderzocht met behulp van transmissie-elektronenmicroscopie 2. Dislocatiedynamica in Al en Al-lege¬ ringen, onderzocht met behulp van kern¬ spin-relaxatietechnieken in combinatie met raster-en transmissie-elektronenmicroscopie 3. Faseovergangen in binaire en ternaire legeringen 4. Computer-simulaties van defecten in metalen en legeringen 5. Defecten in materialen, onderzocht met behulp van röntgentopografische technieken WERKGROEP Mt VIII Enschede - Afdeling Werktuigbouw¬ kunde, prof.dr.ir. CA. Verbraak (-f) 1. Structuur en kinetiek van korrelgren¬ zen en fasegrenzen in metalen en lege¬ ringen 1.1. De ontwikkeling en transitie van deformatie- en rekristallisatietexturen

Metalen FOM-TNO

1.2. Textuurinvloed op de verwerking van legeringen 2.1. De invloed van legeringselementen en deformatie op de -y-u-transformatie in staalsoorten 2.2. Relatie tussen microstructuur en mechanische eigenschappen van 'as-hot rolled Mn-Si-Cr dual-phase' staalsoorten 3. Röntgenografische spanningsmetingen in relatie tot elastische en plas¬ tische anisotropie 4. Relatie tussen walsparameters en verdeling van 'stored energy' in aluminiumfolie voor elektrolytische conden¬ satoren

and lattice distortions through X-ray diffraction line profile analysis. Recipes, Methodes and Comments. Fres. Z. Anal. Chem 312 (1982) 1. S.K.E. Forghany: A horizontal quench furnace system tor studies of gas-solid reactions at high temperatures. J. Phys. E 15 (1982) 248. R. Delhez, Th.H. de Keijser. E.J. Mittemeijer, P. van Mourik, N.M. van der Pers: Structural inhomogeneities of AlSi alloys rapidly quenched from the melt. J. Mat. Sci. 17(1982)2887. F.W. Schapink: Structuur van kristalgrenzen. SON iaarverslag 1981, p. 125. A.F. Turfa, H.F.P. Knaap, B.J. Thijsse, J.J.M. Beenakker: A classical dynamics study of rotational relaxation in nitrogen WERKGROEP Mt X Delft - Laboratorium voor Toegepaste gas. Physica 112A (1982) 18. Metaalkunde, Laboratorium voor Anor¬ R.H.J. Fastenau, A. van Veen, L.M. Cas¬ ganische en Fysische Chemie en Labo¬ pers, M.R. Ypma: On the rate ot reactions ratorium voor Technische Natuurkunde, of point detects very close to a crystal surface. Radiation Effects 61 (1982) 43. prof.dr.ir. F.J. Kievits R.H.J. Fastenau: Diffusion limited reac¬ 1. Microholografie van stromende, stol¬ tions in crystalline solids. Proefschrift, lende legeringen Delft, 1982. 2. Roergieten 3. Sproeigieten M.I. Baskes, R.H.J. Fastenau, P. Penning, 4. Flitsgieten A. van Veen, L.M. Caspers: On the low 5. Smeltbehandeling en analyse temperature nucleation and growth of bubbles by the bombardment o! metals. Journ. Nucl. Mat. 102 (1982) 235. WERKGROEP Mt XI R. Vetter, R.H.J. Fastenau, A. van den Delft - Interuniversitair Reactor Insti¬ Beukel: Dislocation mean free path cal¬ tuut, dr.ir. L.M. Caspers 1. Binding van vacatures aan geïmplan¬ culated by computer simulation:. Phys. Stat. Sol. (a) 70(1982) 177. teerde metalen in wolfraam 2. Mutatie van vacatures in divacatures D. Weiner: A low temperature peak in Young's modulus of Cu single crystals. door He-vulling in Mo ScriptaMet. 15(1982)503. 3. Interactie van zelf-interstitiëlen met A. van den Beukel, U.F. Kocks: The strain substitutionele edelgasatomen in Mo dependence of static and dynamic en Ni 4. Positronannihilatie-metingen aan met strain aging. Acta Metall. 30 (9182) 1027. C M van Baal: Kinetics of crystalline stikstof gevulde Mo-samples configurations. I. General theory; kine¬ tics ot homogeneous short range order. WERKGROEP Mt XII Delft - Tussenafdeling der Metaalkunde, Physica 111A (1982) 591. II. Homoge¬ neous long range and antiferromagnetic prof.dr.ir. B.M. Korevaar order. Physica 113A(1982) 117. 1. Nitreren van ijzer, ijzerlegeringen en J.C.M. van Dongen: Magnetic and super¬ staalsoorten conducting order in some random pseu 1.1. Ontstaan van concentratie- en dobinary compounds. Proefschrift, spanningsprofielen tijdens nitreren Leiden, 1982. 1.2. Nitreren van FeCr-legeringen 1.3. Verouderen van N(C)-martensiet 1.4. Microstructuur van geniteerd staal 2. Compacteren en warmtebehandeling van snel uit de smelt afgeschrikte aluminiumlegeringen 2.1. Precipitatie in AlSi en AIMg 2.2. Oxidatie van Al, AlSi en AIMg 2.3. Extrusievan Al, AlSi en AIMg

I. Felner, I. Nowik, K. Baberschke, G.J. Nieuwenhuys: Unusual Ferrimagnetism in RFesAI?(R = Rare Earth). Solid State Commun. 44(1982)691 B.M. Geerken, G.J. Nieuwenhuys: Ther¬ mal expansion of (giant momont) PdMn ar.d(RKKY) PdH Mn spin-glasses.^ Phy¬ sica 1158(1982) 5. F.R. Hoekstra. D. Davidov. G.J Nieuwen¬ huys, I. Felner: ESRot Er in mixed 4. Publikaties valence compound: CeBeij. Phys. Lett. Th.H. de Keijser, J.I. Langford, E.J. Mitte- 88A (1982) 420. meijer, A.B.P. Vogels: Use of the Voigt FR. Hoekstra. K. Baberschke, M. Zofunction in a single line method tor the mack, J. Mydostv. Low frequency ESR analysis of X-ray diffraction line broade¬ in the spin-glass CuMn: lineshape and ning. J. Appl. Cryst. 15(1982) 308. temperature dependences. Solid Stale R. Delhez, Th.H. de Kei|ser. E.J. Mitte Commun. 43 (1982) 109. meijer: Determination it crystallite size A. van der Liet. P.H. Frings, A. Menovsky.

71

J.J.M. Franse. J.A. Mydosh, G.J. Nieuwenhuys: Resistivity, susceptibility and magnetization measurements in some yttrium-cobalt compounds near the 4:3 composition. J. Phys. F: Metal Phys. 12 (1982) L153. A.F.J. Morgownik, J.A. Mydosh, L.E. Wertger: High-temperature susceptibi My ot cobalt and manganese aluminosilicate glasses. J. Appl. Phys. 53 (1982)2211. C A M . Mulder, A.J. van Duyneveldt, J.A. Mydosh: Frequency and Held dependen¬ ces of the ac susceptibility of the AuMn spin-glass. Phys. Rev. B 25 (1982) 515. C A M . Mulder, H.L. Stipdonk, P.H. Kes, A.J. van Duyneveldt, L.J. de Jongh: The magnetic phase diagram of the quasi two-dimensional Heisenberg antiferromagnet KtMnf4. Physica 113B(1982) 380. G.J. Nieuwenhuys: Specific heat of PdDy and PdEr dilute alloys; crystalline electric field effects. Physica 113B (1982) 277. G.J. Nieuwenhuys, D. Davidov, H.U. Hafner, J.M. Bloch: Magnetostriction ot dilute metallic rare earth alloys: LaSb:DyandAg:R(R = Tb, Dy, Ho. Tm). Solid State Commun. 43 (1982) 51. G.J. Nieuwenhuys, D. Davidov, H.U. HSfner: "Reverse" magnetostriction effects in the [001] shape magnetostric¬ tion of Ce,La 1 xSb and Sm,La r «So single crystals. Phys. Rev. Lett. 49(1982) 1202. L.E. Wenger, J.A. Mydosh: Relation between heat capacity and magnetiza¬ tion in a spin-glass. Phys. Rev. Lett. 49 (1982) 239. W.C.M. Mattens, J. Aarts, A.C. Moleman, I. Rachman, F.R. de Boer: Chemical pressure effects in Sc-substituted YbCuAI. In: 'Valence Instabilities'. Eds. P. Wachter, H. Boppart, NorthHolland Publ. Comp., Amsterdam, 1982, p. 211. F.R. de Boer, R. Boom, A.R. Miedema: Enthalpies of formation of liquid and solid binary alloys based on 3d metals. II. Alloys ol Cr and Mn. Physica 113B (1982) 18. P.F. de Chatel: Mixed-valence systems. Physica 109 & 1108 (1982) 1849. P.F. de Chatel: Mixedvalent systems as Fermi liquids. Solid State Comm. 41 (1982) 853. W. Lieke, U. Rauchschwalbe, CD. Bredl, F. Steglich, J. Aarts, F.R. de Boer: Superconductivity in CeCu2Si2. J. Appl. Phys. 53(1982)2111. U. Rauchschwalbe, W. Lieke, CB. flredl, F. Steglich, J. Aarts, KM. Martini, A.C. Mota: Critical Fields ol the "Heavy"Fermion Superconductor CeCujS/2. Phys. Rev. Lett. 49 (1982) 1448. J. Aarts, CD. Bredl. W. Lreke, U. Rauch¬ schwalbe, F. Steglich, B. Batlogg, D.J. Bishop: Upper critical magnetic field

72

ot the exotic superconductor CeCujS/?. In: 'Valence Instabilities'. Eds. P. Wach¬ ter, H. Boppart, North-Holland Publ. Comp., 1982, p. 419. W.H. Dijkman, W.H. de Groot, F.R. de Boer, P.F. de Chatel: The effect of La and V substitution on the magnetic properties of Ce/zij. In: 'Valence Insta¬ bilities'. Eds. P. Wachter, H. Boppart, North-Holland Publ. Comp., 1982, p. 547. W.H. Dijkman, A.C. Moleman, E. Kesseler, F.R. de Boer, P.F. de Chatel: CeSi2: a new intermediate-valent compound. In: 'Valence Instabilities'. Eds. P. Wach¬ ter, H. Boppart, North-Holland Publ. Comp., 1982, p. 515. W.H. Dijkman: Valence instabilities in cerium intermetallics. Proelschrift, Uni¬ versiteit van Amsterdam, april 1982. J.J.M. Franse, P.H. Frings, F.R. de Boer, A. Menovsky, C.J. Beers, A.P.J. van Deursen, H.W. Myron, A.J. Arko: Sup¬ pression of spin fluctuations in UAI2 in high magnetic fields. Phys. Rev. Lett. 48 (1982) 1749.

scopic study. Acta Metall. 30 (1982) 1523. G.J.L. van der Wegen, P.M. Bronsveld, J.Th.M. de Hosson: Mechanical proper¬ ties of the ordering alloy Cu^NiZn. Acta Metall. 30(1982)1537. A. De Rooy. P.M. Bronsveld, J.Th.M. de Hosson: The ternary phase diagram of a-CuNiZn, investigated with electrical resistivity measurements. Zeitschrift für Metallkunde, Band 73, Heft 10 (1982) 610. G.J.L. van der Wegen, J.Th.M. de Hosson: Mechanical properties ol the ordering alloy Cu2NiZn. Bull. Am. Phys. Soc. 27 no. 3 (1982) 188. J.Th.M. de Hosson, H. Tamler, O. Kanert: Dislocation dynamics in Al and Al-Cu alloys. Bull. Am. Phys. Soc. 27 no. 3 (1982) 188. G.J.L. van der Wegen, P.M. Bronsveld, J.Th.M. de Hosson: The use of TEM in the study of ordering alloys. Ultramicroscopy 9 (1982) 410. H.J. Busscher, P.M. Bronsveld, G. Boom, J.Th.M. de Hosson: AEM-study around a grain boundary in 2024-T3 aluminium H. Bakker: Numerical calculations of the alloy. Ultramicroscopy 2(19f2)406. A. De Rooy: Order-Disorder 'transitions change of the vibrational entropy due to disordering of a one- and two-dimen¬ in Ternary Alloys. Proefschrift, RUGroningen, mei 1982. sional ordered binary alloy. Phil. Mag. G.J.L. van der Wegen: Order-Disorder 45A (1982) 213. H. Bakker: The vibrational entropy chan¬ Transitions in Ternary Alloys: A Trans¬ mission Electron Microscopic Study on ge associated with the disordering of a the Microstructure of Cu2NiZn. Proef¬ two-dimensional binary alloy using a schrift, RU-Groningen, juni "982. model ot nearest and next-nearestH. Tamler. O. Kanert, J.Th.M. de Hosson: neighbour interactions. Phys. Stat. Sol. Moving dislocations in aluminium and in (b) 109 (1982) 211. aluminium-copper alloys. In: 'Strength A.H. van Ommen: Vacancies in NiGa. of Metals and Alloys' Ed. R.C. Gifkins, Phys. Stat. Sol. (a) 72 (1982) 273. Pergamon-Press Oxford, 1982, p. 101. A.A.H.J. Waegemaekers, A.H. van Om¬ J.Th.M. de Hosson, G.J.L. van der Wegen, men: Interaction energies in CoGa. P.M. Bronsveld: Deformation behaviour J. Phys. F: Metal Phys. 12(1982) 2829. of the ordering alloy Cu2NiZn. In: J.Th.M. de Hosson: Scattered wave 'Strength of Metals and Alloys'. Ed. functions and electronic states ot R.C. Gifkins, Pergamon-Press Oxford, dislocations. Canadian Journal of 1982, p. 301. Physics 60 (1982) 779. P.M. Bronsveld, B. Ramaswami, G.J.L. G. Boom: Why 200 keV in Groningen? van der Wegen, J.Th.M. de Hosson: Ultramicroscopy 9 (1982) 404. Order-strengthening in the ternary alloy B.P. Alblas, W. van der Lugt, E. Visser, Cu2NiZn. Acta Metall. 30 (1982) 581. J.Th.M. de Hosson: Thermodynamic W.H.M. Alsem, J.Th.M. de Hosson, R. calculations for the liquid system Na-K, Munter, H. Tamler, O. Kanert: The mean KCs, LiPb. Physica 114B(1982)59. free path of mobile dislocations in doped G. Boom: Stereo Slides Projector Sys¬ NaCI single crystals measured by pulsed tem. Scanning 4 (1981) 94. NMR between RT and 300 °C. Phil. Mag. H.W.F. Heller: On the diversity ofnuclea46 (1982) 469. tion in recrystallization. Proefschrift, TH-Twente, 22 december 1982. W.H.M. Alsem, J.Th.M. de Hosson: On J. Beyer: Application of 200 KV electron the determination ol dislocation densi¬ microscope to engineering materials. ties in NaCI single crystals trom quaUltra Microscopy, december 1982. drupolar line width measurements. J. Beyer: An investigation of diffusion Phil. Mag. 36(1982)327. controlled and martensitic phase trans¬ W.H.M. Alsem, J.Th.M. de Hosson. H. formation in near equiatomic TiNi alloys. Tamler, 0. Kanert: The orientation Proefschrift, TH-Twente, 25 juni 1982. dependence of dislocation slip in NaCI single crystals. Phil. Mag. 46 (1982) 451. HP. Kneijnsberg: On the relation be¬ tween deformation geometry and the H. Tamler, O. Kanert, W.H.M. Alsem, electric capacity of anode foil. Proef¬ J.Th.M. de Hosson: Dislocation dyna¬ schrift, TH-Twente, 22 december 1982. mics in aluminium and in aluminiumcopper alloys: A nuclear magnetic reso¬ P.F. Willemse: X-ray residual stress nance and transmission electron micro¬ measurements on cold drawn steel wire.

Metalen FOMTNO

Mat. Sci. and Engineering 56 (1982) 25. J.C. van Dam, F.H. Mischgofsky: Stircasting of transparent organic alloys: thixoIropy and rosette formation. J. Mat. Sci. 17(1982)989. J.C. van Dam, F.H. Mischgofsky: Rheology and stircasting of (organic) alloys. Rheol. Acta 21 (1982) 445. L.M. Caspers. A. van Veen, M.R. Ypma. G.J. van der Kolk: He precipitation in n-Fe Phys. Stat. Sol. 70 (1982) 109. R. Fastenau. A. van Veen, L.M. Caspers, M.R. Ypma: On the rate ol reactions of point detects very close to a crystal surface. Radiation Effects 61 (1982) 143. G.J. van der Kolk, A. van Veen, L.M. Cas¬ pers: Precipitation of helium at implan¬ ted substitutional silver atoms in tung¬ sten. Phys. Stat Sol. 71 (1982) K 235. A. van Veen, W.Th.M. Buters. G.J. van der Kolk, L.M. Caspers. T.R. Armstrong: Argon defect complexes in low energy Ar irradiated molydenum. Nucl. Instr. & Meth. 194(1982)485. M. van Rooyen, E.J. Mittemeijer: Dillerential thermal analysis of iron-carbon martensites. Scripta Met. 16 (1982) 1255. E.J. Mitlemeijer: Nitreren van stalen werkstukken; Verbetering van vermoeiingseigenschappen. Polytechnisch Tijdschrift (Werktuigbouwkunde) 37 nr. 3 (1982).

D.E. MacLaughlin, J A. Mydosh. G.J. Nieuwenhuys. P.M. Richards: Measure¬ ments of muon diffusion in Pd. APS March Meeting. Dallas. USA, 8 maart 1982. P.H. Kes. C.C. Tsuei: Collective pinning and annealing ef'icts in amorphous superconductors. APS March Meeting, Dallas. USA. 8 maart 1982.

NNV-Voorjaarsvergadering, Nijmegen, 13-14 april 1982 H. Albers. F Spit. A. Lubbes. Q Rijke. H. Bakker. Antimoon diltusie in polykristallijn silicium. A. van Winkel. H. Bakker: Roosterlouten en diffusie in VjGa. A.A.H.J. Waegemaekers H. Bakker: De invloed van ontordening op de vibrationele entropie in vaste stoften. J.Th.M. de Hosson. O. Kanert (poster): Mechanische eigenschappen in Al en Allegeringer. onderzocht met puls NMR technieken. G.J.L. van der Wegen. P.M. Bronsveld. J.Th.M. de Hosson (poster): Mechani¬ sche eigenschappen van ternaire CuNiZn legeringen R.J. Smeulders: Pulslaseronderzoek aan de stolling van snelstromende thixotrope smelten.

Wetenschappelijke Bijeenkomst van de SON-werkgemeenschap voor Kristal- en Structuuronderzoek, Lunteren, 22-23 maart 1982. J.J.C. Hamelink, F.W. Schapink: The structure of dislocation networks in (111) Au-bicrystals observed in TEM. S.K.E. Forghany. F.W. Schapink: An investigation of P-NbiOs structure by convergent beam electron diffraction. M. Hendriks. R. Delhez. Th.H. de Keijser, S. Radelaar: Bepaling uit piekposities J.C. van Dam. F.H. Mischgofsky: Rheovan stapelfoutdichtheden èn macrospanningen in anisotrope getextureerde logy and stircasting ot (organic) alloys. Conf. of European Rheologists. Graz, materialen. Oostenrijk. 14-16 april 1982. M. Turunen, R. Delhez, Th.H. de Keijser. N.M. van der Pers. S. Radelaar: X-ray BIRA-Symposium 'Ontwikkelingen met diffraction line broadening due to dislo¬ aluminium in Nederland', Delft. 11 mei cation structure and density in deformed 1982. aluminium after annealing at different R.J. Smeulders, F.H. Mischgofsky. H.J. temperatures. Frankena: Microscopische waarnemin¬ F.W. Schapink: Symmetriebepaling met gen aan de geroerde stolling van NPA. convergente elektronenbundels. R. Delhez, Th.H. de Keijser, E.J. Mitte¬ J.C. van Dam, F.H. Mischgofsky: Thixomeijer, P. van Mourik, N.M. van der Pers, tropy ol stir cast NPA-alloys. P.H. Kes: Flux pinning in thin film L. Katgerman, WE. Zalm: Structural J.M.M. Molenaar. F.W.H.C. Salemans, amorphous superconductors. Topical e.a.: Roergieten van aluminium: mortoinhomogemties of AISi alloys rapidly Workshop on Flux Pinning in Highquenched from the melt. J. Mat. Sci logie en eigenschappen. Field Superconductors, Reinhausen/ 17(1982)2887. Götlingen. W-Duitsland, 29 maart 1982. Wetenschappelijke Bijeenkomst van de R. Delhez, Th.H. de Keijser, E.J. Mitte¬ Werkgemeenschap Metalen FOM-TNO. meijer: Determination of crystallite size Veldhoven, 27-28 mei 1982. Deutsche Physikalische Gesellschaft. and lattice distortions through X-ray M. Hendriks, R. Delhez, Th.H. de Keijser, diffraction line profile analysis; recipes, Marz Tagung. Munster. W-Duitsland, S. Radelaar: Bepaling uit piekposities methods and comments. Fres. Z. Anal. 29 maart-2 april 1982. van stapelfoutdichtheden èn macro¬ Chem. 312 (1982) 1. HU. Hafner, G.J. Nieuwenhuys, D. Davidov: Magnetostriction of LaSbREdilute spanningen in anisotrope getextureerde Th.H. de Keijser, J.I. Langford, E.J. Mitte¬ materialen. alloys. meijer, A.B.P. Vogels: Use of the Voigt M. Turunen, R. Delhez. Th.H. de Keijser. function in a single-line method for the D. Hiiser, M. Pekala, A.F.J. Morgownik, N.M. van der Pers. S. Radelaar: X-ray analysis of X-ray diflraction line broade¬ A.J. van Duyneveldt, J.A. Mydosh: Susdiffraction line broadening due to dislo¬ zeptibilitatsmessungen an statistisch ning. J. Appl. Cryst. 15 (1982) 308. cation structure and density in deformed verteilten Featomen in V2O5. aluminium alter annealing at different T.S. Radhakrishnan, B. Stritzer. J.C.M. temperatures. 5. Bijdragen aan conferenties e.d. van Dongen, J.A. Mydosh: Depression S.K.E. Forghany, F.W. Schapink: An of superconductivity in PdH by Mn investigation ot P-NbiOs structure by Workshop on 'The Structure and Proper¬ impurities convergent beam electron ditlraction. J. Aarts, FR. de Boer, F. Steglich: ties of Nitrogen Steels', The University r.W. Schapink: Kristalsymmetrie en of Newcastle upon Tyne, Groct-BrittanMagnetic properties of CeCu2Si2 nië, 18-25 januari 1982. W. Lieke, F. Steglich, G. Cordier, J. Aarts: elek tronendillractie. CM. van Baal: Kinetiek van Ising lege¬ E.J. Mittemeijer: Lattice distortion in Sample preparation problems in ringen. nitrided iron and steel. CeCu2Si}. A.J. Dirkmaat. G Frossati. D. Hüser, J.A. D.S. Rickerby, A. Stephenson, E.J. Mitte¬ H. Tamler, O. Kanerl, W.H.M. Alsem. Mydosh: Een mengkoelmachine voor meijer, J. Foct, D.H. Jack: Strengthening J.Th.M. de Hosson: NMR- und TEM mechanisms in nitrided steels Untersuchungen der Verselzungsbewe- bestudering van metalen tot 10 mK met druk tot 10 kbar. B. Mortimer, E.J Mittemeijpr: Precipita¬ gung in Al und AI.Cu • Legierungen. T.J. Gorlenmulder. CE Snel. B. Knook: tion in ironchromiumnitrogen alloys. Verhandlungen DPG 5 (1982) 685. A. Hendry, E.J. Mittemeijer, J. Foct: Commercial appiaisal of nitrogen steels. P.F. de Chatel: Generalized fermi liquid F.R. Hoekstra, G.J. Nieuwenhuys. J.A. theory lor mixedvalent systems. Intern. Mydosh. ESRen magnetisatiemetingen Conf. on Valence Instabilities. Zurich. in CuMn: spinlreezing en anisolrooieS.A. Dodds, R.T. Stein, R.H. Heffner, Zwitserland, april 1982. ellecten. R.L. Hutson, M. Leon, ME. Schillaci,

Metalen FOM-TNO

73

O. Hüser. A.F.J. Morgownik. A.J. van J.Th.M de Hosson. W.H.M. Alsem: Conference on Ion Beam Modification Duyneveldt. JA Mydosh. M. Pekala: Dislocation dynamics in aluminium and of Materials. Grenoble. Frankrijk. 6-10 Susceptibiliteitsmetmgen aan in aluminium-base alloys investigated September 1982. (Fe. A/^VjOs-' «t/i tweedimensionaal by TEM and NMR techniques. 2nd Intern. G.J. van der Kolk. A.S. Hydra. A. van spinglas? Symp. and 7th Canadian Fracture Conf. Veen. L.M. Caspers: Thermally activated Mont Gabriel. Quebec. Canada. 30 meiA.F.J. Morgownik. JA Mydosh. C. van clustering of silver in tungsten observed Dijk: Chemische en magnetische orde¬ 5 juni 1982. with thermal helium desorption spectroning in het spinglas AuUn. S.K.E. Forghany. F.W. Schapink: An metry. T.T.M. Palstra. G.J. Nieuwenhuys. JA. investigation of P-NbjOs by convergent A. van Veen. W.Th.M. Buters. T.R Arm¬ Mydosh, i. Felner: Het ongewoon magne¬ beam electron diffraction. 2nd European strong. B. Nielsen. K.T. Westerduin. tisch gedrag in de lerhmagneet Conference on Solid State Chemistry. L.M. Caspers. J.Th.M. de Hosson: Redis¬ REFesAl7 particles from rapidly stirred De invloed van ontordening op de vibramelts. Max Born Centenary Conference; tionele entropie in vaste stoffen. 10th International Congress on Electron ECOSA'82; OPTICS 82 . Edinburgh. H. Bakker: Tracerdil'fusie in interme¬ Groot-Brittannië. 7-10 september 1982. Microscopy. Hamburg. W-Duitsland. tallische verbindingen. SPIE vol 369.1982. 17-24 augustus 1982 A. van Winkel. H. Bakker: Roosterlouten J.A. Mydosh: The experimental situation G.J.L van der Wegen. P.M. Bronsveld, en diffusie in V&a. in spin-glasses. Intern. Meeting on J.Th.M. de Hosson: Experimental and J.Th.M. de Hosson: Dislocatiedynamica computed weak-beam electron micro¬ Transition to New Type of Ordered Pha¬ in Al-Cu legeringen onderzocht met graphs of superlattice dislocations in ses. Kyoto. Japan. 11 september 1982. puls-NMR techniek. R. Delhez. Th.H. de Keijser. E.J. Mitte¬ CuiNiZn alloys, p. 147. 3.J.L. van der Wegen. P.M. Bronsveld. meijer: Fourier coefficients and integral P.M. Bronsveld. P.F. van Hutten, H.J. J.Th.M. de Hosson: Mechanische eigen¬ Busscher, S.J. Wittermans. J.Th.M. de breadths of X-ray diffraction line profiles schappen van ternaire legeringen. Hosson. A.J. Pennings: The initial stages for size-strain of powder samples. 4th CA Verbraak: Huidige stand van de of precipitation in AI-12 a/o Zn studied X-ray Powder Diffraction Conf.. Exeter. theorie van rekristallisatie texturen. Groot-Brittanniè. 20-24 september 1982. by TEMandSAXS. p. 217. R.J. Smeulders. F.H. Mischgofsky, H.J. P. van Hasselt. J.Th.M. de Hosson. J. Frankena: Microscopische waarnemin¬ Snijder. J.F. Verwey: A scanning electron gen aan de geroerde stolling van NPA. International Symposium on Helium in microscopic study of the annihilation J.C. van Dam. F.H. Mischgofsky: Thixoof oxidation-induced slacking taults in Metals. Jülich-KFA. W-Duitsland. 21-24 tropy of stir cast NPAalloys. September 1982. Si by ion implantation, p. 387. J.M.M. Molenaar. F.W.H.C. Salemans A. van Veen. L.M. Caspers: Precipitation S.K.E. Forghany. F.W. Schapink: Grain e.a.: Roergieten van aluminium: morfo¬ boundary characterization using conver¬in low energy helium irradiated mate¬ logie en eigenschappen. gent beam electron diffraction, p. 643. rials. M. van rtooyen. H.C.F. Rozendaal, EJ. M.W. Finnis. A. van Veen. L.M. Caspers: Mittemeijer: Warmteeftecten bi/hel The energy of helium tilled platelets and ontladen van FeC- en FeNmarlensieten. W.H.M. Alsem, J.Th.M. de Hosson. R. bubbles in molybdenum. P. Hekker. H.C.F. Rozendaal. EJ. Mitte¬ Munter. H. Tamler. 0. Kanert: Dislocation J.Th.M. de Hosson. L.M. Caspers. A. van meijer: Absorptie van overmaat stikstof dynamics in doped NaCl single crystals Veen: Interatomic potentials and com¬ bii hetnitreren van FeCrlegenngen. determined by pulsed NMR between RT puter simulation of helium interaction JA. van der Hoeven. P van Mourik, and 300 °C. Fourth Europhysical Topical with delects. L Katgerman, EJ. Mittemeijer: De micro¬ Conf.. Lattice Defects in Ionic Crystals. L.M. Caspers. A. van Veen: The simula¬ structuur van snel uit de smelt algeTrinity College. Dublin. Ierland. 30 aution of the initial phase of He-precipitaschrikte Al-legeringen gustus-3 September 1982. lion in metals

74

Meta/en FOMTNO

International Symposium on High Field Magnetism, Osaka. Japan, september

1982. R. Gersdorf. F.R. de Boer, J.C. Wolfrat. FA. Muller, L W Roeland: The high magnetic field facility of the University

0/ Amsterdam. F.R. de Boer, J.J.M. Franse. P.H. Frings. W.C.M. Mattens. P.F. de Chatel: Study of spin- and valence-fluctuation systems in the Amsterdam high-field installation. A. Menovsky. FR. de Boer. P.H. Frings, J.J.M. Franse: Magnetic properties of single-crystalline l/Ge? in high magnetic fields. R.J. Smeulders. F.H. Mischgofsky, H.J. Frankena: Holographic and microscopic study of morphology and velocity distri¬ bution of solidified particles in rapidly stirred melts. Holographic Data NonDestructive Testing Conf., Dubrovnik. Joegoslavië. 5-6 oktober 1982. J.Th.M. de Hosson: Computer simulation of lattice defects in metals. Discussion Meeting Multiscale Dynamics' (CECAMZWO). Ommen. 11-12 oktober 1982. R.J. Smeulders, F.H. Mischgofsky. H.J. Frankena: Direct microscopic and microholographic observations of the solidi¬ fication of particles from rapidly stirred melts. KKN Symposium 'Nieuwe ontwik¬ kelingen in de kristalgroei', Nijmegen, 15 oktober 1982. J.C. van Dam, F.H. Mischgofsky. 'Flow behaviour of partially solidified organic alloys during stir casting. KKN Sympo¬ sium 'Nieuwe ontwikkelingen in de kris¬ talgroei', Nijmegen, 15 oktober 1982. J.Th.M. de Hosson (invited): Structure of liquid and amorphous alloys. 1982 TMS-AIME Fall Meeting / ASM Commit¬ tee for Computer Simulation in Materials Science, Symp on 'Modelling of the Structure and Properties of Amorphous Materials', St. Louis. Miss., USA, 23-28 oktober 1982. Proc. Ed. V. Vitek. J.M.M. Molenaar: Roergieten van loodtin- en aluminium-legeringen. Interna¬ tionale dagen van 'Het Lood: Metallurgy en Toepassingen', Brussel, België, 15-16 november 1982 H. Albers, F. Spit, A. Lubbes. Q. Rijke, H. Bakker: Antimoon diffusie in polykristallijn silicium. Wetenschappelijke bijeenkomst FOM-Werkgemeenschap Halfgeleiders, Lunteren. 23-24 november 1982

J.Y. Xu. P.M. Bronsveld, G. Boom. J.Th.M. B.J. Thijsse: Structural relaxation experi¬ de Hosson (poster): Stacking fault fringe ments with ternary metallic glasses. contrast in electron and X-ray diffraction. Institu» für Metallkunde der Univ. Stutt¬ Najaarsvergadering van de Nederlandse gart. Max Planck Institut für Metallforschung. Stuttgart, W-Duitsland. 2 maart Vereniging voor Elektronenmicroscopie 1982. (WAGREM'82). Wageningen, 16-17 de¬ cember 1982. H.W.F. Heller. Rekrisiallisalie in Al- en Cubikristallen. Voordracht TH-Delft, G. van het Hof. J. Aarts. F.R. de Boer: Metallurgische problemen in. en magne¬ Afdeling Metaalkunde. 18 maart 1982. tische eigenschappen van. (Ce, Sc)Al2. A. van Veen: Helium-desorptiespectrometrie in metalen. RUGroningen. 13 mei Wetenschappelijke bijeenkomst FOM1982. Werkgemeenschap voor de Vaste Stof. Veldhoven, 16-17 december 1982. G.J. Nieuwenhuys: Magnetostriction in D. Segers. P. van Mourik. M. van Wijn¬ fLa, ,RejSb pseudobmary compounds. gaarden. B.M. Rao, A. van Veen, L.M. Seminar Freie Univ., Berlijn, W-DuitsCaspers: Precipitation of Si in quenched land. 18 mei 1982. AISi (1.3 at*/* Si) studied with positron J.A. Mydosh: An experimentalist views annihilation. Wetenschappelijke Bijeen¬ the spin-glass problem. Seminar Philips' komst van de FOM-Werkgemeenschap Natuurkundig Laboratorium, Eindhoven. voor de Vaste Stof. Veldhoven, 16-17 26 mei 1982. december 1982. P.H. Kes: Two dimension flux pinning in H. Bakker: Tracer diffusion in intermetal- amorphous superconductors and the lic compounds. Intern. Conf. on Diffusion relation with 2D-melting. Seminar Bell in Metals and Alloys, Tihany, Hongarije, Laboratory, Murray Hill, New Jersey, USA. 26 mei 1982. 1982. P.H. Kes: Collective flux pinning, detects A. van Winkel, M.P.H. Lemmens. A.W. and structural relaxation in thin amor¬ Weeber, H. Bakker: Diffusion of V" in the A15 intermetallic compound VjGa. phous superconducting films. Seminar Francis Bitter Laboratory, MIT, Boston, Intern. Conf. on Diffusion in Metals and USA. 28 mei 1982. Alloys, Tihany, Hongarije, 1982. J.Th.M. de Hosson: Dislocatiedynamica B. Nielsen, A. van Veen, L.M. Caspers, onderzocht met behulp van puls-NMR. H.A. Fjiius. HE. Hansen. K. Petersen: Natuurkundig Laboratorium der Univer¬ The interaction between nitrogen and siteit van Amsterdam, 10 juni 1982. defects in Mo studied by the positron J.Th.M. de Hosson: Order-disorder annihilation technique. Proc. of the transitions in ternary alloys (theory and Sixth Intern. Conf. on Positron Annihi¬ experiment). Landelijk Seminarium lation, Austin, Texas. USA, 1982, p. 438. Statistische Mechanica, RU Groningen, B. Nielsen, A. van Veen. L.M. Caspers, Afdeling Theor. Nat.. 11 juni 1982. W. Lourens, G. Trumpy, K. Petersen: The interaction between hydrogen and C.M. van Baal: Kinetics of the Ising model. Materials Science and Enginee¬ detects in Mo and steel studied by the positron annihilation technique. Proc. ring Department, North Western Univ., Evanston(lll), USA. 15 juni 1982. of the Sixth Intern. Conf. on Positron J.Th.M. de Hosson (invited): Dislocation Annihilation, Austin, Texas, USA. 1982. dynamics in Al and in Al-Cu alloys. Maxp. 441. Planck-lnstitut für Metallforschung, Institut für Physik, Stuttgart. W-Duits¬ 6. Voordrachten land, 22 juni 1982.

A.F.J. Morgownik: Een dynamisch clus¬ CM. van Baal: Kinetics in Ising alloys. Department of Materials Science and termodel voor de hoge-temperatuursusceptibiliteit van spinglazen. Seminar, Mineral Engineering. Univ. California, Berkeley. USA, 23 juni 1982. Kamerlingh Onnes Laboratorium, Lei¬ F. Spit: Korrelgrensdiflusie in silicium. den, 15 januari 1982. PH. Kes: Two dimension flux pinning, Vakgr. Techn. Natuurkunde, RU-Utrecht, a probe tor defects in amorphous super¬ juni 1982. conducting materials. IBM Physical J.A. Mydosh: Equilibrium in spin glasses: Sciences Seminar, Yorktown HeiQhts. some recent experiments. Seminar Univ. New York, USA, 28 januari 1982. Heidelberg. WDuitsland. 1 juli 1932. F.R. de Boer: Research on mixedvalent J.Th.M. de Hosson: Dislocation dyna¬ J.Th.M. de Hosson. J.Y. Xu: Annihilatie mics in metals investigated by TEM and en nucleatie van stapelfouten in S1S1O2.materials in Amsterdam. General Elec¬ tric Company, Londen, Groot-Brittannie. NMR techniques. IBM Thomas Watson Wetenschappelijke bijeenkomst FOMjanuari 1982. Research Center. Yorktown Heights. Werkgemeenschap Halfgeleiders, Lun¬ teren, 23-24 november 1982. F.R.de Boer: The valence state of cerium New York, USA, 20 juü 1982. J.Th.M. de Hosson. P.M. Bronsveld. G. in intermetallics. Inslitut für Festkorper- G.J. Nieuwenhuys: Magnetische orde¬ ning in spinglazen en ferromagnelen. Boom: Microslructural characteristics of forschung, KFA, Julich, WDuitsland. Vrije Universiteit. Amsterdam. 10 sep¬ Al-Li alloys. Najaarsvergadering van de januari 1982. Nederlandse Vereniging voor ElektroFR. Hoekstra: Spin glass work at Leiden. tember 1982. nenmicroscopie (WAGREM'82). WageCM. van Baal: Kinetics of crystalline Seminar, Freie Univ. Berlijn. W-Duitsningen, 16-17 december 1982. configurations. Discussion meeting on land. 3 februari 1982.

Metalen FOMTNO

75

Phase Stability and Phase Transforma¬ tions of Solids, Konigstein, W-Duitsland. 28 september 1982 F. Spit: Waterstotopslag in metallische glazen. Colloquium Natuurkundig Labo¬ ratorium der Universiteit van Amster¬ dam, 30 september 1982. F.R. de Boer: The h>gh magnetic field facility of the University of Amsterdam. Univ. Nanking, Nanking, China, septem¬ ber 1982. F.R. de Boer: Spin- and valence-fluctua¬ tions. Institute of Physics. Academia Sinica, Beijing, China, september 1982. P.H. Kes: Transporteigenschappen van een twee-dimensionaal lluxdradenrooster onder invloed van zwakke interactie met defecten in dunne amorfe superge¬ leidende lagen. Groep Seminar TH-Delft, 1 oktober 1982. G.J. Nieuwenhuys: ESP in metallische spinglazen. Colloquium Ehrenfestii, Leiden, 6 oktober 1982. C.M. van Baal: Kinetiek van Ising-legeringen. Colloquium subfaculteit Natuur¬ kunde, RU-Groningen, 14 oktober 1982. P.H. Kes: Verslag verblijf bij IBM-Yorktown Heights. Seminar Kamerlingh Onnes Laboratorium, Leiden, 15 oktober 1982. P.F. de Chètel: Magnetisme in metalen. Herfstschool Akad. van Wetensch. Hon¬ garije, oktober 1982. P.H. Kes: Collective flux pinning and two dimensional melting. Landelijk Seminarium Statistische Mechanica, Nijmegen. 19 november 1982. P.H. Kes: Collectieve tluxpinning, defecten en structurele relaxatie in amorfe supergeleidende films. Collo¬ quium, Natuurkundig Laboratorium, Universiteit van Amsterdam, 14 oktober 1982; Colloquium Ehrenfestit, Rijks¬ universiteit Leiden. 1 december 1982. L.E. Wenger: Magnetic properties of transition metal alumino-silicates. Seminarium Kamerlingh Onnes Labo¬ ratorium, Leiden. 3 december 1982. G.J. Nieuwenhuys: Magnetic ordering in PdFe alloys. Seminar Univ. Karlsruhe, W-Duitsland, 14 december 1982. 7. Commissie

dr. M. de Jong prof.dr.ir. F.J. Kievits, leider werkgroep MtX prof.dr.ir. B.H. Kotster, vertegenwoor¬ diger van de Nijverheidsorganisatie TNO. plaatsvervangend leider werkgroep Mt VI'! prof.dr.jr. B.M. Korevaar, leider werk¬ groep Mt XII profdr. A.R. Miedema prof.dr. J.A. Mydosh, leider werkgroep

MtlV prof.dr.ir. CA. Verbraak, leider werk¬ groep Mt VIII prof.dr.ir. A. Wegener Sleeswijk, leider werkgroep Mt Vl-A drs. F.R. Diemont vervulde de taak van secretaris. De vergaderingen werden voorts bijge¬ woond door dr. A.A. Boumans (directeur FOM), dr. B. Knook en dr. F.H.M. Mischgofsky (respectievelijk adjunctleider Mt IV en plaatsvervangend leider Mt X). drs. J. Aarts en ir. A.F.J. Morgownik (ver¬ tegenwoordigers FPR), dr. H.D. Dokter (als plaatsvervanger van dr. C. Ie Pair), ir. J.L. Wackie Eijsten (als plaatsvervan¬ ger van de zakelijk secretaris) en door C. Westland (in verband met de begro¬ ting). In de loop van het verslagjaar werd prof.dr.ir. B.H. Kolster benoemd tot plaatsvervangend werkgroepleider van Mt VIII. Prof.dr.ir. P. Penning werd op eigen verzoek ontheven van de leiding van Mt III en van het lidmaatschap van de Commissie (in verband met zijn pen¬ sionering) en in zijn plaats werd profdr. ir. A. van den Beukei benoemd. Prof.dr. G. de Vries werd eveneens op eigen ver¬ zoek ontheven van het lidmaatschap van de Commissie en van de leiding van Mt V. In zijn plaats werd prof.dr. P.F. de Chètel benoemd er voorts werd dr. H. Bakker aangewezen als plaatsvervan¬ gend leider van de werkgroep Mt V. Het Dagelijks Bestuur van de Commissie bestaat uit de voorzitter, de secretaris en de wetenschappelijk secretaris van de Commissie.

De Commissie van de Werkgemeen¬ De taken van de Commissie zijn nader schap 'Metalen FOM-TNO', was op 31 omschreven in 'Bestuurstaken van de december samengesteld uit: Commissie van de Werkgemeenschap¬ prof.dr.ir. S. Radelaar, voorzitter, leider pen'. werkgroep Mt II dr. F.R. de Boer. wetenschappelijk secre¬ taris, adjunctleider Mt V prof.dr,ir. A. van den Beukei, leider werk¬ groep Mt III dr.ir. L.M. Caspers. leider werkgroep MtXl prof.dr. P.F, de Chètel. leider werkgroep MTV prof.dr. J.Th.M de Hosson. leider werk¬ groep Mt VIB

76

Metalen FOMTNO

\

,\

\

77

Molecuulfysica

1.1. Doelstelling De doelstelling van de Werkgemeen¬ schap voor Molecuulfysica is de stimu¬ lering en de coördinatie van het funda¬ mentele onderzoek naar het fysische gedrag van moleculaire systemen. De Werkgemeenschap bundelt de activitei¬ ten van de werkgroepen aan de univer¬ siteiten en hogescholen, die werkzaam zijn op dit onderzoekterrein. Het experimentele molecuul-fysische onderzoek maakt gebruik van een uitge¬ breid scala van technieken en meet¬ methoden. Enerzijds kunnen door de aanpassing van de variabelen druk en temperatuur zeer uiteenlopende omstan¬ digheden worden verkregen, variërend van verdunde gassen bij hoge tempera¬ tuur tot gecondenseerde materie bij zeer hoge druk en lage temperatuur. Anderzijds bieden moderne technieken als laser-, microgolf-, radiogolfspectroscopie. lichtverstrooiing en neutronen¬ verstrooiing naast de traditionele metingen van dichtheid, stromings-, warmtegeleidings- en diffusieverschijn¬ selen, de mogelijkheid om de molecu¬ laire eigenschappen van de materie over een breed front te onderzoeken, zowel wat betreft de evenwichts- als de niet-evenwichtstoestand. Het experimentele onderzoek heeft voor¬ al zin als het systeem zich leent voor een theoretische behandeling, meestal aan de hand van een statistisch-mechanisch model. De zeer algemene aard van een aanta! van zulke modellen maakt dat naast systemen met eenvoudige wissel¬ werkingen ook systemen kunnen worden onderzocht, waarin de intermoleculaire interacties te gecompliceerd zijn om gedetailleerde berekeningen mogelijk te maken. Het blijkt soms dat in zulke systemen het statistische gedrag eenvoudige wetmatigheden volgt. Het gebied van onderzoek is daardoor in snelle ontwikkeling. Er is bijvoorbeeld grote vooruitgang geboekt in systemen, waarin verschijnselen op zeer verschil¬ lende lengte- en tijdschalen optreden.

Hierbij kan vooral het onderzoek van kritische verschijnselen genoemd wor¬ den. Ook is ordening aangebracht in het schijnbaar zeer uiteenlopende gedrag van systemen die soms chemisch uiterst gecompliceerd kunnen zijn. Deze ontwikkelingen hebben een grote impuls gegeven aan het statistischmechanische onderzoek in verwante wetenschapsgebieden, zoals de bio¬ fysica en de biochemie. Het theoretisch onderzoek in de Werk¬ gemeenschap is voor een groot deel van fundamentele aard; daarnaast is het onderzoek gericht op de verklaring van nieuwe experimentele resultaten en op het geven van een leidraad voor het ex¬ perimentele onderzoek. Belangrijke thema's van onderzoek zijn: rooster¬ modellen en renormalisatie-groeptheorie van fase-evenwichten, kritische verschijnselen en grenslagen, nietevenwichtseigenschappen van fluïda en stochastische processen, hydrodynamische interacties in suspensies, metlineaire systemen en het optreden van chaos, transportverschijnselen waar¬ onder de relativistische kinetische theorie van verdichte plasma's en neu¬ trinosystemen. Er zijn ook raakvlakken oiet bijvoorbeeld de hydrodynamics, de astrofysica en de hoge-energiefysica. Een belangrijke nieuwe ontwikkeling in de relatie van het theoretische en het experimentele onderzoek is de computer-simulatie van moleculaire systemen, waarmee fase-evenwichten, transportverschijnselen en andere dynamische moleculaire processen kunnen worden bestudeerd. Door de snelle groei van de rekenfaciliteiten, thans ook met de introductie van de super-computer en door de toepassing van 'special-purpose-computers, zijn reeds spectaculaire resultaten verkre¬ gen en is een stormachtige ontwikkeling te verwachten. Op het gebied van de molecuulfysica en de statistische mechanica heeft ons land een rijke traditie. Ook thans neemt het Nederlandse onderzoek op dit terrein

ook internationaal een vooraanstaande plaats in. 12. Werkwijze De Werkgemeenschap heeft In de afgelopen jaren een rol van betekenis gespeeld bij het stimuleren en onder¬ steunen van goed onderzoek, dat van belang is voor verdieping van het inzicht in moleculaire verschijnselen. De Werkgemeenschap is opgebouwd uit een tiental werkgroepen, zowel experimenteel- als theoretisch-fysisch, die gehuisvest zijn in een groot deel van de Nederlandse universiteiten en hogescholen. De Werkgemeenschap speelt een grote rol in de coördinatie van het onderzoek op het gebied van de molecuulfysica in de verschillende labo¬ ratoria, die leidt tot een zinvolle verde¬ ling van het onderzoekterrein en tot onderling aanvullende activiteiten. Deze coördinatie strekt zich in de praktijk ook uit buiten het in FOM ver¬ band verrichte onderzoek; ze heeft te¬ vens een groot effect op de besteding van de universitaire middelen. Een belangrijke rol in het beleid van de Werkgemeenschap speelt de tweejaar¬ lijkse evaluatie van de onderzoekresul¬ taten en -programma's van de afzonder¬ lijke werkgroepen. Op grond van de laatste evaluatie in het najaar van 1981 werden een gedetailleerd twee-jarenplan 1982-1983 en het meer-jarenplan 19841988 opgesteld. Diverse onderzoekingen die in het programma van de Werkgemeenschap zijn opgenomen, werden gefinancierd uit de Beleidsruimte. 2. Speurwerk De belangrijkste ontwikkelingen en resultaten in de werkgroepen van de Werkgemeenschap gedurende 1982 worden in het volgende in beknopte vorm gegeven. In het Van der Waals-laboratorium staat het onderzoek van moleculaire systemen onder hoge druk centraal. In de werk-

Molfïcuulfysica

groep M I-A is een sterk verbeterde versie van de klassieke Burnett-expansiemethode ontwikkeld, waarmee nauw¬ keurige compressibiiiteitsmetiogen aan •jiïsen »n*l kunnen worden vericht Een belangrijke recente ontwikkeling is de techniek van de diamond anvil cell (DAC). waarmee het drukgebied aanzien lijk is uitgebreid, in M I-A is een systeem ontwikkeld om een dergelijke cel tot 10 :.bar te vullen met e*n gasmengsel var. een bekende samenstelling. In de cel kan vervolgens compressie tot ca. 200 fcbar plaatsvinden. Fase-evenwichten en het spectroscopisch gedrag van mengsels kunnen nu worden bestudeerd in het tot dusver voor zulk onderzoek ontoegankelijk* gebied van zeer hoge drukken. In de werkgroep M lll-VdW is men erin geslaagd om in een OAC zeer klein* volumevcf anderingen te detecte¬ ren en hiermee het fasediagram van me¬ thaan, ethaan en *the«n tot hoge druk te bepalen. In deze werkgroep is in het kritische gebied van xenon het verschijn¬ sel van meervoudige lichtverstrooiing systematisch onderzocht. Uit het gedrag van de depolarisatiefactor werd met behulp van de 'D-schaling'-procedure het experimentele bewijs voor het optre¬ den van dubbel* zowel als van drievoudi¬ ge verstrooiing gegeven. Bij het NMR-onderzoek in de werkgroep M VIII wordt veel aandacht bfcsteed aan de interessante eigenschappen van de 'quantum solid* methaan bij lage tempe¬ ratuur en hege druk. Uit de .ecent vastgel'igde fasediagrammer. blijkt dat de eerder in CH« waargenomen hoge-dri-kla;.e IV ook bestaat voor de gedeutereerrie methanen. Het gedrag van methaan onder hoge druk leidt tot de interessante conclusie dat de reeds langer bekende gedeeltelijk geordende fase II en de geordende fase III tenminste -n een deel van hel fasediagram metastabiel zijn. De aard van de oriëntatie-ordening in de fasen III en IV is nog niet goed bekend: uit het gedrag van de spin-roosterrelaxatie kan worden afgeleid dat in deze fasen meerdere subroosters voorkomen met roosterplaatsen van lage symmetrie.

In het Laboratorium voor Fysische Chemie Ie Amsterdam (M lll-FCh) is men door sterke verbetering van de experi¬ mentele technieken in de infraroodspeclroscopie erin geslaagd om uit de hjnvormen vai overgangen van Van der Waals-moleculen informatie omtrent vorming en verval van deze complexen te verkrijgen. Lichtverstrooiingsexperi¬ menten aan edelgassen over een tempe¬ ratuur- en dichtheidgebied dat zich uit¬ strekt tussen tripelpunt en kritiek punt hebben laten zien hoe er in dit gebied zeer scherpe veranderingen optreden in de dichtheidscorrelaties van hogere orde.

Molecuulfysica

Bij het theoretisch onderzoek aan roosU'i.nodellen in de werkgroep M VIA I ve'keert het vwrk aan het 16-vertexmodei in zijn eindstadium. Daarnaast wordt m deze groep gewerkt aan de theorie van niet-lineaire dynamische systemen. In de groep M Vl-A II is het in het theore¬ tisch ondevoek van plasma's mogelijk gebleken de beschrijving van magneto hydfodynamische gclven geheel op mi¬ croscopische leest te schoeien Ais belangrijkste resultaat werd een nieuwe tormui» gevonden voor de dempings¬ coëfficiënt van hyd.omagnetische gol¬ ven in een relativistisch plasma. In het werk van het Instituut-Lorentz voor theoretische natuurkunde (M VIL) kunnen de volgende ontwikkelingen worden genoemd. Ot invloed van hydrodynamisch*-veel-bollen interacties op eigenschappen van suspensies werd bestudeerd up basis van de ontwikkelde hydrodynamische analyse. Een theorie werd ontwikkeld voor het berekenen van de frictie van een oneindige cylinder in een visceuse vloeistof bij hoge Reynoldsgetallen De transmissie van dunne goudlagen werd berekend, ge¬ bruik makend van de 'electronmicrographs'. Het resultaat is in redelijke overeenstemming met het experiment. De eilipsometrische coëfficiënt en de reflectie dicht bij het kritische punt voor een gasvloeistof grensvlak werden berekend. In het theoretisch onderzoek in Utrecht (M Vl-U I) is de behandeling van met-ho¬ mogene stochastische differentiaal- en differentievergelijkingen met succes afgerond. In het Huygens Laboratorium (werk¬ groep M IL/HL) wordt het verschijnsel van dubbele b.eking dcor stroming onderzocht Dit effect wordt veroorzaakt door het gedeeltelijk opiijnen van de moleculaire impulsmomenten in een stromend gas van roterende moleculen. Uit metingen van de wijze waarop het effect van de temper,.'uur afhangt, kon worden aangetoond hoe deze oplijning van de rotatietoes'and afhangt. Deze afhankelijkheid olijkt voor alle klassieke tweeatomige moleculen golijk te zijn. Het is verder voor het eerst gelukt de hoekverdeling van de impulsmomenten van moleculen die ten inelastische bot¬ sing hebben ondergaan, experimenteel te bepalen Deze metingen werden ver¬ richt in een molecuulbundelapparaat. gebruik makend van de techniek van laser-geïnduceerde fluorescentie. De resultaten van metingen en bereke ningen van lijnvprbreding en -verschui¬ ving van rotatie-Raman lijnen »n rie gedepolariseerde Rayleighiijn hebben geleid lot een proefschrift, waarin tevens

werd opgenomen een compilatie van experimentele gegevens £i«t var oelang zi|n voor een studi* tan het niet-sferische dee! van <£• :ntermoleculaire wisselwer¬ king tussen de waterstofüitopen. In de werkgroep M II-L'HL leverde de studie van de invloed van een magne¬ tisch veld op de stromingsweerstand vin mceratomig* gassen in het verre Knudsen-rcgim* een aantal interessarte resultaten op. Voor het eerst bleek nar..eli|k dat de polarisaties die in een stromend gas door botsingen met de wand ontstaan, in belangrijke ma*e oneven zijn in het moleculaire impuls moTent Dit is m tegenjtelling tot de situatie bij botsingen tussen moleculen onderling. Het onderzoek *an de koppeling tossen dütusie ei visceuze stroming • . «en gas¬ mengsel, het zgn. viscomagnetische diffusie-effect, wrertf met succes afge¬ sloten. Het experimentele onderzoek met molecuulbundeis aan de glorit-osciliaties in edeigassystemen weid afgesloten met een proefschrift. Aansluitend op dit werk is het getukt een mversiernethode uit te werken van de total* botsings¬ doorsnede in het gloriegebied. Het is nu mogelijk via directe inversie nauwkeu¬ rige kwantitatisve gegevens te krijgen over de intermoleculaire wisselwerking :n een groot gebied van onderlinge af¬ standen. Het onderzoek in het Kamerlingh Onne» Laboratorium (M II L/KOL) betreft de eigenschappen van quantumvloeistoff en en de realisatie van ultra-lage tempera¬ turen. Het onderzoek naar de wijê waarop de supsrfluïditeit van heliumfilms bij ..->t dunner worden van tie films verandert om ten slotte geheel te ver¬ dwijnen, heeft een overzichtelijk fase¬ diagram voor de mobiliteit van de film als funclie van temperatuur en filmdikte opgeleverd. De result3ltn geven steun aan de gedachte dat het mechanisme verantwoordelijk voor het optreden van superfluïditeit. bij het dunner worden geleidelijk verandert van een drie-dimen¬ sionaal naar een twee-dimensionaal ordeningsproces. Van grool belang is het gereedkomen van een nieuwe 3He-4He-verdunningsrnengkoelmachine. Met een minimumtemperatuur van 2.05 • O.lmK bij een •''He-circulatie van 1.1 m mol/s en een koelend vermogen van 25 pW bij 10 mK is dit 's werelds krachtigste mengkoelmachine in het milli Keivin-gebied. Bovendien is 2 mK de laagste tempera¬ tuur die ooit met een mengkoeimachine is bereikt. De superlluide A-overgang van -'He (34 bar. 275 mK) is voo' de eerste keer ter wereld bereikt door afkoe¬ ling met alléén een mengkoelmachine van een cel in de mengkamer.

79

De werkgroep M V, die gehuisvest is in het Van 't Hoff laboratorium te Utrecht, verricht onderzoek aart de eigenschap¬ pen van gedispergeerde systemen. In het afgelopen jaar werden dynamische lichtverstrooiingsmetingen gedaan aan mengsels bestaande uit twee soorten silica-deeltjes in cycloalkaan. Hiermee was liet mogelijk om een onderzoek in te ste'ien naar de zelfdilfusie van silicadeeltjes als functie van de concentratie. De zelfdiffusiecoëffioiënt bleek af te nemen met toenemende dee'tjesconcentratie, in tegenstelling tot de collectievediffusiecoëfficiënt die juist toeneemt. Door een klein verschil in omstandig¬ heden bij de synthese van de silicadeeltjes konden twee soorten deeltjes ge¬ maakt worden, ongeveer gelijk in straal, maar verschillend in brekingsindex. Door een geschikte keuze van oplosmid¬ del en tempe'aluur kon bereikt worden dat de ene deeltjessoort geen lichtver¬ strooiing vertoont en de andere soort juist wel. De verstrooiende silica-deeltjes kunnen zo dienen als tracer. In samenwerking met gastmedewerkers, van wie het verblijf mogelijk werd door FOM-steun, werd een theoretisch onder¬ zoek ingesteld naarde verschillen tussen collectieve- en zelfdiff usie en werd ge¬ poogd zowel collectieve- als zelfdiffusie te meten aan een polydispers systeem van silica-deeltjes. Een theoretische en experimentele stu¬ die naar de invloed van multipele (licht)verstrooiing werd voortgezet aan silica-deeltjes. Dit is nodig, omdat hier¬ voor in een aantal gevallen gecorrigeerd moet worden om deeltjesparameters en interacties te verkrijgen. Voorts werd stabiliteits- en fasescheidingsonderzoek voortgezet aan silicadispersies in 'minder-goede' oplosmid¬ delen, waarbij de fasensarr.ensteliing werd gemeten bij verschillende temperaiuren. Tevens werd met röntgenver¬ strooiing bij kleine hoeken een eerste poging gedaan om de structuurfactor, en hiermee de 'vloeistof structuur', in silica-dispersies te meten. In het onderzoek op het gebied van de renormalisatietheorie in Delft (wer1-.groep M Xl-D) is een nieuwe differentie Ie renormalisatie-procedure ontwikkeld ue van toepassing is op de gas-vloeistofovergang en het bijbehorende kritieke punt. Bij de studie van roostermodellen is voor een klasse van 'solid on solid'modellen een exacte oplossing gecon¬ strueerd en het verband met oppervlakte¬ verruwing uitgewerkt. In het werk van deze groep op het gebied van computersimulaties zijn 'special purpose computers' voor moleculaire dynamica van 16000 deeltjes en voor simulatie van het Ising-model voor 106 spins operationeel geworden; deze

80

WERKGROEP M i l Amsterdam - '
hebben reeds een vloed van gegevens geproduceerd. Er is toenemende eviden¬ tie dat een hexatische fase niet bestaat voor een 12-6-Lennard-Jones-gas in twee dimensies en tevens waarom anderen wel indicaties van de hexatische fase hebben gezien in kleinere systemen. De Ising-machine heeft aangetoond dat de random number generator van vitaal belang is. Met FOM-steun is een random-generator geconstrueerd die een beduidende verbetering is van bestaande en veelgebruikte generators.

Molecuulfysica

an engineering model. Rapport voor het Nederlands Instituu' voor Vliegtuig¬ ontwikkeling en Ruimtevaart, 1982. M. Sprik: An investigation ol phase transitions in solid methane. Proef¬ schrift, Universiteit van Amsterdam, 28 april 1982. R.H. Huijser: Multiple scattering in the critical region of xenon; depolarization due to double and triple scattering. Proefschrift, Universiteit van Amster¬ dam, 2 juni 1982. WERKGROEP M V P. Oudeman, H.F.P. Knaap, J.J.M. BeenUtrecht - Van 't Hofl laboratorium, akker: Heat flow birefringence in diato¬ prof.dr. J.Th.6. Overbeek, prof. A. Vrij WERKGROEP M VIII 1. Interacties en dynamische processen Amsterdam - Van der Waals-laborato¬ mic gases. J. Phys. Chem. 84(1982) 1125. P. Oudeman, H.F.P. Knaap, J.J.M. Beenin geconcentreerde colloïdale dispersies rium, prof.dr. N.J. Trappeniers akker: An upper limit for thermoelectric 1. Kernresonantie 2. Synthese, structuuronderzoek en sta¬ 1.1. Kernmagnetische resonantie onder birefringence in polar molecules. Phy¬ biliteit van colloïdale dispersies sica 112A (1982) 44. hoge druk in moleculaire kristallen (buiten FOM-verband) P. Oudeman, F. Baas, H.F.P. Knaap, 1.2. Kernmagnetische resonantie met J.J.M. Beenakker: Flow birefringence WERKC3OEP M VI-THEORETISCH hoog scheidend vermogen in gases ot linear chain molecules. ONDERZOEK 1.3. Kernmagnetische resonantie in Physica 116A (1982) 289. mengsels van vast methaan Amsterdam - Instituut voor Theoreti¬ A.F.J. van Raan, J.E.M. Haverkort, B.L. sche Fysica, prof.dr. J. Hijmans 1.4. NMR in xenon Mehta, J. Korving: Two-step photo1. Symmetrieeigenschappen en bifur excitation of K? molecular Rydberg caties van het 16-vertexmodel WERKGROEP MXI Amsterdam - Van der Waals-laborato¬ states in a heat-pipeoven. J. Phys. B 15 2. Niet-lineaire dynamische systemen (1982) L669. rium, prcf.dr. N.J. Trappeniers Amsterdam - Instituut voor Theoreti¬ 1. Moleculaire dynamica sche Fysica, prof.dr. S.R. de Groot P.W. Hermans: The influence of collisi¬ Delft - Laboratorium voor Technische ons with noble gases on spectral lines of 1. Evenwichtseigenschappen van Natuurkunde, prof.dr. J.M.J. van hydrogen isotopes. Proefschrift, Leiden, plasma's Leeuwen 10 november 1982. 2. Transportprocessen in plasma's R. de Bruyn Oubcter, D. Bol: On the 3. Evolutie van cosmologische modellen 1. Renormalisatietheorie en faseover¬ influence ot dissipation en the trans¬ Enschede- Technische Natuurkunde, gangen ition mechanism ot magnetic flux at low prot.dr. F.W. Wiegel 2. Moleculaire dynamica en Isingtemperatures in a superconducting simulaties 1. Renormalisatie-groeptheorie van het loop closed with a low capacitance Bose-gas met interacties 3. Differentiële renormalisatie-vergesuperconducting point contact. Physica 2. Periode-verdubbeling in conserva¬ lijkingen 112B (1982) 15. tieve systemen Groningen - Instituut voor Theoretische 4. PubliKatie» K.W. Taconis: Dilution refrigerators. Natuurkunde, prof.dr. N.M. Hugenholtz Physica 109 & 110 B (1982) 1753. 1. Rooster-spinsystemen en euclidische R.P. Slegtenhorst, G. Marees, H. van M. Sprik, T. Hijmans, N.J. Trappeniers: veldentheorie The isotope effect in the phase diagram Beelen: Steady flow ol helium II in the 2.1. Betekenis van de transfer-matrix of solid methane. I. Proton NMR experi¬presence of a heat current. Physica bij de algebraïsche behandeling van het 113B (1982) 341. ment. Physica 112B (1982) 285. twee-dimensionale Ising-model (buiten M. Sprik, N.J. Trappeniers: The isotope R.P. Slegtenhorst, G. Marees, H. van FOM-verband) effect in the phase diagram of solid Beelen: Transient effects in supertluid methane. II. Corresponding state ana¬ turbulence. Physica 113B (1982) 367. 2.2. Afleiding van de fasenregel van lysis. Physica 112B (1982) 295. B. van den Brandt, W. Griffioen, G. FrosGibbs (buiten FOM-verband) D. van der Putten, K.O. Prins, N.J. Trap¬ sati, H. van Beelen, R. de Bruyn Ouboter: 3. Afleiding van de quantum-Boltzmannpeniers: Phase transitions of solid CH4 Liquid-solid phase transitions and comvergelijking (buiten FOM-verband) at pressures up to 9 kbar determined by pressional cooling in 3He-4He mixtures Leiden - Instituut-Lorentz, prof.dr. P. NMR. Physica 114B (1982) 281. at temperatures below 0.45 K. Physica Mazur M. Bishop, J.P.J. Michels: Long time 114B (1982) 295. 1. Diëlektrische eigenschappen van tails in two-dimensional Lennard-Jones M. Saint-Paul, G. Frossati: Dielectric vloeistofoppervlakken; ellipsometrie en systems. Chem. Phys. Lett. 88(1982) reflectie bij het kritisch punt; correlatie¬ relaxation in smoky quartz. Phys. Stat. 208. functies en lichtverstrooiing Sol. (6)113(1982)373. 2. Transmissie van zeer dunne metaal¬ J.P.J. Michels. N.J. Trappeniers: Molecu¬ A.F. Turfa. H.F.P. Knaap. B.J. Thijsse, eiland-films lar dynamical calculations of the trans¬ J.J.M. Beenakker: A classical dynamics study of rotating relaxation in nitrogen 3. Niet-lineaire fluctuerende hydroport properties ol a square-well fluid. gas. Physica 112A (1982) 18. dynamica, entropieproduktie V. The coefficient of sell-diffusion. H.F.P. Knaap, J.J.M. Beenakker, I. KusPhysica 116A (1982) 516. 4. Hydrodynamische interacties in eer: Heat conduction in a nearly collisuspensies en in het bijzonder de invloed J.P.J. Michels, F.W. Wiegel: Probability sionless molecular gas. Physica 112A of knots in a polymer ring. Phys. Lett. op de diffusie en zelfdiffusie (1982)29. Nijmegen - Instituut voor Theoretische 90A (1982) 381. Fysica, prof.dr. G. Vertogen, dr. H.J.F. R.H. Huijser, A.C. Michels. N.J. Trappe¬ H.C. Peters. J.N. Breunese, L.J.F. Her¬ Knops niers: Determination of some critical mans: The thermal conductivity coeffi¬ 1. Renormalisatietheorie van kritische exponents at microg levels by means cient ol gaseous CFCI3 (Freon 11) and systemen of optical techniques. Development of CFjClpfFreon 12) and their mixtures

1.3. Lichtverstrooiing aan binaire mengsels Amsterdam - Fysisch-chemisch Labo¬ ratorium, prof.dr. J. van der Elsken 1. Ver-infraroodspectroscopie van Van der Waals-moleculen 2. Bepaling van dichtheidscorrelaties in vloeistoffen met behulp van spec¬ troscopie en molecuiaire-dynamicaberekeningen

Molecuulfysica

1.1. 'Cross-over' naar klassiek gedrag bij hogere dimensies Utrecht - Instituut voor Theoretische Fyscia, prof.dr. N.G. van Kampen 1. Stochastische differentiaalvergelij¬ kingen Utrecht - Instituut voor Theoretische Fysica, prof.dr. M.H. Ernst 1. Kinetische theorie van clustervorming (buiten FOM-verband) 2. Tijdcorrelatiefuncties in gassen en vloeistoffen

81

with Ni at 292 K. Int. Journal ol Thermophys. 3(1982)27. J J.H. van den Biesen: The total colli¬ sion cross section in the glory region. Proefschrift, Leiden. 3 maart 1982. E. Viswat, L.J.F. Hermans, J.J.M. Beenakker: Experiments on the influence of magnetic fields on the viscosity of water and a water NaCI solution. Phys. of Fluids 25 (1982) 1794. J.J.H. van den Biesen, C.J.N. van den Meijdenberg: Calculation of approximate total cross sections in the glory region from noble gas potentials. Physica 115A (1982)353. J.J.H. van den Biesen, C.J.N. van den Meijdenberg: Relation between total cross section data and the interaction potential; a comparison with closely connected data. Physica 115A (1982) 375. J.J.H. van den Biesen, R.M. Hermans, C.J.N. van den Meijdenberg: Experimen¬ tal total collision cross sections in ihe glory region for noble gas systems. Physica 115A (1982) 396. J.J.H. van den Biesen, M.A. Treffers, C.J.N. van den Meijdenberg: Experimen¬ tal total collision cross sections in the glory region for atom-molecule systems. Physica 116A (1982) 101. E.A. Mason, C. Nyeland, J.J.H. van den Biesen, C.J.N. van den Meijdenberg: Improved calculation of total scattering cross sections in the glory region. Physica 116A (1982) 133. J.N. Breunese: Some transport pheno¬ mena in dilute and rarefied polyatomic gases. Proefschrift, Leiden, 18 november 1982. L.V. Woodcock: Glass transitions in the hard sphere model and Kauzmann's paradox. Annals of N.Y. Acad. of Scien¬ ces (1981) 274. A.H.M. Sondag, G.H. Wegdam: Product rotational distribution in the photodissociation of CH3CF2CI. Chern. Phys. Lett. 92(1982)191. E.W. Boom, J. van der Elsken: Intermolecular potential well dephts from the temperature dependence of the absorp¬ tion spectra of gas-phase complexes in HCI-noble gas mixtures. J. Chem. Phys. 77 (1982) 625. R.A. Huijts, J.C.F. Michielsen, J. van dcr Elsken: The densitv dependence of the depolarised light scattering at high frequencies in rare gas fluids. Chem. Phys. Lett. 92(1982)649. P. Menger: Experimental evidence for higher order correlations in simple sys¬ tems. J. Mol. Struct. 80 (1982) 489. R.A. Huijts, J. van der Elsken: Phononphonon scattering cross sections from crossed phonon beams. Solid State Commun. 42 nr. 4 (1982) 331. H.M. Fijnaut, J.K.G. Dhont, E.A. Nieuwenhuis: Photon correlation and sedimenta¬ tion experiments on interacting PMMA

82

particles in benzene. Adv. Colloid & Interface Sci. 16 (1982) 161. A. Vrij: Light scattering by dispersions of model colloids. Adv. Colloid & Inter¬ face Sci. 16 (1982) 139. MM. Kops-Werkhoven. H.M. Fijnaut: Dynamic behavior of silica dispersions studied near the optical matching point. J. Chem. Phys. 77 (1982) 2242. P.N. Pusey, H.M. Fijnaut, A. Vrij: Mode amplitudes in dynamic light scattering by concentrated liquid suspensions of polydisperse hard spheres. J. Chem. Phys. 77(1982)4270. M.M. Kops-Werkhoven: Dynamic inter¬ actions of silica particles in nonpolar solvents. Proefschrift. Utrecht, 8 septem¬ ber 1982. C. Pathmamanoharan, M.M. Kops-Werk¬ hoven: Contrast variation with tempera¬ ture in light scattering for silica parti¬ cles in diluted solutions. Chem. Phys. Lett. 93(1982)396. H. de Hek, A. Vrij: Interactions in mix¬ tures of colloidal silica spheres and polystyrene molecules in cyclohexane. I. Phase separations. J. Colloid & Inter¬ face Sci. 84 (1981) 409. H. de Hek, A. Vrij: Interactions in mix¬ tures of colloidal silica spheres and polystyrene molecules in cyclohexane. II. Light scattering. J. Colloid & Interface Sci 88 (1982) 258. J.G.H. Joosten: Light scattering studies on thin liquid films. Proefschrift, 1982. W.G.M. Agterof: Model calculations on vertical common black equilibrium soap films: the relation of contact angle to Fresnel diffraction pattern from the film-border transition. J. Colloid & Inter¬ face Sci. 86 (1982) 384. T.C. Bountis, H. Segur, F. Vivaldi: Integrable Hamiltonian systems and the Painlevè property. Phys. Rev. A 25(1982) 1257. Ch.J. Calkoen, SR. de Groot: Volume viscosity 01 a massive neutrino gas. Physica 110A (1982) 222. Ch.J. Calkoen, S.R. de Groot: Volume viscosity of lepton systems including massive neutrinos. Physica 111A (1982) 531. J.S. Cohen, L.G. Suttorp: On the equi¬ valence of convergent kinetic equations for hot dilute plasmas I. Transport coefficients in first Chapman-Cowling approximation. Physica 110A (1982) 81. J.S. Cohen, L.G. Suttorp: On the equi¬ valence of convergent kinetic equations for hot dilute plasmas II. Generating functions for collision brackets. Physica 111A (1982)443. J.S. Cohen, L.G. Sutlorp: On the equiva¬ lence ol convergent kinetic equations for hot dilute plasmas III. Collision terms with effective interactions. Physica 115A (1982) 155. H. van Erkelens: Relativistic Boltzmann theory tor a plasma VII. Propagation

of hydromagnetic waves. Physica 111A (1982) 462. H. van Erkelens: Relativistic Boltzmann theory for a plasma VIII. Energy trans¬ port by hydromagnetic waves. Physica 112A (1982) 331. H. van Erkelens: Relativistic Boltzmann theory tor a plasma IX. Attenuation of hydromagnetic waves. Physica 116A (1982) 499. Ch.G. van Weert: Generalized hydro¬ dynamics from relativistic kinetic theory. Physica 111A (1982) 537. Ch.G. van Weert: Maximum entropy principle and relativistic hydrodynamics. Ann. Phys. 140(1982) 133. M. van den Berg, J.T. Lewis: On genera¬ lized condensation in the tree boson gas. Physica 110A (1982) 550. J.S. Cohen, H A M . Daniels, M. Winnink: On generalizations of the KMS-boundary condition. Commun. Math. Phys. 84 (1982) 449. N.M. Hugenholtz: On the inverse problem in statistical mechanics. Commun. Math. Phys. 85 (1982) 27. M. van den Berg. On boson condensation into an infinite number of low-lying levels. J. Math. Phys. 23 no. 6 (1982) 1159. J.D.M. Maassen: A quantum field acting as a heat bath. Phys. Lett. 91A (1982) 107. A.C.D. van Enter: Instability of phase diagrams for a class of 'irrelevant'pertur¬ bations. Phys. Rev. B 26 (1982) 1336. J.D.M. Maassen: On the invertibility of Mpller morphisms. J. Math. Phys. 23 no. 10 (1982) 1848. W. van Saarloos, D. Bedeaux, P. Mazur: Non-linear hydrodynamic fluctuations around equilibrium. Physica 110A (1982) 147. D. Bedeaux, P. Mazur, W. van Saarloos: Non-linear hydrodynamic fluctuations around equilibrium. Physica 112A (1982) 514. P. Mazur: On the motion and Brownian motion of n spheres in a viscous fluid. Advances in Colloid and Interface Science 17 (1982) 1; ook gepubliceerd in Physica. C.W.J. Beenakker, P. Mazur: Diffusion of spheres in suspension: three-body hydrodynamic interaction effects. Phys. Lelt. 91A (1982) 290. P. Mazur, W. van Saarloos: Many-sphere hydrodynamic interactions and mobili¬ ties in a suspension. Physica 115A (1982)21. J.M. Rubi, W. van Saarloos: Non linear hydrodynamic fluctuation theory for a charged two-component fluid in equili¬ brium. Physica A (1982). B.J.A. Zielinska, D. Bedeaux: A hydrodynamic theory tor fluctuations around equilibrium of a liquid-vapour interlace. Physica 112A (1982) 265. R.J. Creswick. F.W. Wiegel: Renormalization group theory of the critical proper¬ ties of the interacting Bose fluid. Phys.

Molecuulfysica

T.C. Bountis Chaos in Hamiltonian G. de Brouckère, G. Berthier. At) initio Lett. 92A (1982) 189. systems and singularities in complex one-electron property calculations 4. R.J. Creswick: On the relation between Hexacyclic molecules and related com¬ time. Dynamics Days. TH-Twente, 25-26 the normal fluid density and the one mei 1982 particle Green lunction tor Bose fluids. pounds. Mol. Phys. 47 (1982) 209. Physica 112A (1982) 597. G. de Brouckère: One-electron Proper¬ E.M. Hendriks, M.H. Ernst: The Boltzties at the SCFabinitio level. 4th Intern. 5. Bijdragen aan conierenties e.d. mann equation for persistent scattering Congress in Quantum Chemistry, Upp¬ models. Physica 112A (1982) 101. Voorjaarsvergadering NNVsec'ie Ato¬ sala. Zweden. 13-20 juni 1982. E.M. Hendriks, M.H. Ernst: Transition maire Botsingsfysica en Spectroscopie, kernels for the Boltzmann equation. Lunteren. 4-5 februari 1982. AIRAPT Regional Conference, 21-22 juni, Physica 112A (1982) 119. J.J.H, van den Biesen, R.M. Hermans. Amsterdam. I.M. de Schepper, E.G.D. Cohen: Very C.J.N, van den Meijdenberg (poster): K.O. Prins. D. van der Putten, N.J. Trappe¬ short wavelength collective modes in Het verband tussen de glorie-amplitude niers: A high pressure NMR study of fluids. J. Stat. Phys. 27 (1982) 223. solid methane. in de totale botsingsdoorsnede en Je M.H. Ernst, K. Hellespe. EH. Hauge: H. Wieldraaijer, JA. Schouten, N.J. Trap¬ potentiaal. Nonumque solutions of kinetic equa¬ W.B. Takens, J. Korving (poster): Vrije peniers: Investigation of the phase tions. J. Stat. Phys. 27 (1982) 677. diagrams of methane with a diamondverdamping van natrium. R.M. Ziff, E.M. Hendriks, M.H. Ernst: J.E.M. Haverkort, B.L Mehta, J. Korving, anvil cell. Critical properties tor gelation: a kinetic A.F.J. van Raan: Tweestaps loto-exciP.S. van der Gulik, N.J. Trappeniers: approach. Phys. Rev. Lett. 49 (1982) 593. tatie van moleculaire (Ktf RydbergMeasurements of the viscosity of argon M.H. Ernst, E.M. Hendriks, R.M. Ziff: at high pressures by means of a vibrating niveaus. Exact solutions to the coagulation equa¬ wire viscometer. tion. Phys. Lett. 92A (1982) 267. E.A. Mason: Extended principle of S.N. Biswas, J.H.B. Hoogland. N.J. Trap¬ M.H. Ernst, E.M. Hendriks, R.M. Ziff: corresponding states and intermolecular peniers: A Burnett apparatus tor accu¬ Critical kinetics near the gelation trans¬ rate p-V-T-measurements ot gases in forces. Second Intern. Conf. on Thermo¬ ition. J. Phys. A, Math. Gen. 15 (1982) the critical region. dynamics of Solutions of NonelectroL743. R.H. Huijser, AC. Michels, N.J. Trappe¬ lytes, Lissabon, Portugal, 23-26 maart niers: On the determination of critical E.M. Hendriks, T.M. Nieuwenhuizen: 1982. exponents in fluids tor g =• 0. Solution to the nonlinear Boltzmann equation for Maxwell models lor nomso- Frühjahrstagung DPG, Munster, Wtropic initial conditions. J. Stat. Phys. Duitsland, 29 maart-2 april 1982. T.C. Bountis: Chaos in Hamiltonian 29(1982)591. E.A. Mason: Theory of ion transport systems and singularities in complex in gases: runaway ions. time. Astrodynamics Conf., San Diego, H.J. Hilhorst, K.H. Kjaer: The discrete California, USA, 10 augustus 1982. Gaussian chain with 1/r" interaction?: J.N. Breunese, L.J.F. Hermans. J.J.M. exact results. J. Stat. Phys. 28(1982)621. Beenakker: Stereospecitic ettect on li¬ C. Nyeland, E.A. Mason, C.J.N. van den quid density of stireoisomers. Meijdenberg, J.J.H. van den Biesen: H.J. Hilhorst, H.W.J. Blote: Roughening J.N. Breunese, J.J.G.M. van der Tol, Uniform approximation lor glory undu¬ transitions and the zero-temperature lations in total scattering cross sections. triangular Ising antilerromagnet. J. Phys. L.J.F. Hermans, J.J.M. Beenakker: Sur¬ face production of angular momentum European Study Conf. on Low Energy A 15(1982) L631. Collisions (Molec IV), Hapert, 7-9 sep¬ H.J. Hilhorst, A.F. Bakker, C. Bruin, F. van polarization >n a Knudsen gas flow. tember 1982. Dieren: Molecular dynamics of 16000 Lennard-Jones particles. Phys. Lett. N.J. Trappeniers: The study ot sellT.C. Bountis: On the analytic structure 93A(1982)67. diffusion in liquids by means ol NMR. of dynamical systems. Sitges VII Conf., Conf. on Analytical and Computational Barcelona, Spanje, 9 september 1982. H.W.J. Blote, NP. Nightingale: Linear Studies of Basic Problems in Molecular M.M. Kops-Werkhoven, H.M. Fijnaut, defects in two-dimensional systems: A. Vrij: Collective and selfdif/usion a finite-size investigation. J. Phys. A15 Liquids, Dublin. Ierland, 19-21 april. Advances in Molecular Relaxation and ot silica particles in cyclohexane. Conf. (1982) L33. Interaction Processes, 24 (1982) 297. on Rheology and Microstructures, Cam¬ J.C. Bonner, H.W.J. Blote: Excitation bridge, Groot-Britlanmë, 22-23 septem¬ spectra of the linear alternating anti¬ ber 1932. lerromagnet. Phys. Rev. B 25 (1982) 6959. 24e Vosbergenconferentie, Vlieland, J.V. Sengers, J.M.J. van Leeuwen: Non¬ 11-14 mei 1982. A.F.J. van Raan: Two-step photoexcilocal gravity-induced density profiles in E.M. Hendriks: Kinetic equation with a tation ol K2 molecular Rydberg states gases near the critical point. Physica phase transition. in a heatpipeoven llnd European 116A (1982) 345. Workshop on Molecular Spectroscopy H.J. Hilhorst: Anomalous and nonuniversal boundary correlations in the and Photon Induced Dynamics, Eemhof, J.M.J. van Leeuwen: De Nobelprijs voor 25-29 September 1982. two-dimensional Ising model natuurkunde 1982. NTvN B48(1982) A. Vrij. Light scattering by microemulT.C. Bounds: Order and chaos in no. 18. sions Colloque Microemulsions, Parijs. dynamical systems T.W. Burkhardt. J.M J. van Leeuwen: Frankrijk. 1-2 december 1982. Progress and problems in real-space R.J. Creöwick. F.W Wiegel: Infinitesimal renormalizalion. In: 'Topics from current MM. Kops-Werkhoven. H.M. Fi|naul: physics. Volume 30: Real-space renorDynamic properties ol silica dispersions renormalisation group calculation of the lambda transition in the interacting malization' Eds. T.W Burkhardt. J.M.J. in cyclohexane 5th Intern. Conf. on Bose system Verhand. DPG (VI) 17 van Leeuwen, Berlijn, Springer Verlag, Techniques in Fluid Mechanics. Kiel. (1982)966. 1982. WDuitsland. 23-26 mei 1982 J.K.G. Dhont: Multiple RavleighGans G. de Brouckère. W.C. Nieuwpoort, R. Broer, G. Berlhier: Ab mitio one elec¬ Debye light scattering in colloidal 6 Voordrachten tron property calculations 3. Pentacyclic systems 5th Intern Conf on Techni¬ ques in Fluid Mechanics. Kiel. W Duits¬ molecules: C?,HS, C4H;N, CStO, E Mazur: Hoe roteren moleculen in metland. 23-26 mei 1982 CtH&. CiHrS Mol Phys 45 (1982) 649. evenwichlssituaties: conclusies uit

MolRnuullysicii

83

metingen van het Senftleben-Beenak1982. J.J.M. Beenakker: Optical experiments ker-effect. InstituutLorentr. 6 januari P. Mazur: Interactions hydrodynamique and the kinetic theory of polyatomic 19»2. a N spheres dans une suspension. Univ. gases. Institute of Space Research, H.A.M. Daniels: Passivity and equili¬ Paris VII, Groupe de Physique des SoliMoskou. USSR. 1 juli 1982. brium for thermodynamica! systems. des de l'Ecole Normale Supérieure. R.H. Huijser. A.C. Michels: Discussions Heidelberg. W-Duitsland. 12 januari Parijs. Frankrijk. 15 april 1982. concerning concept synthesis of critical 1982. P. Mazur: La thermodynamique des phenomena modules for the MFSL. phènoménes irréversibles aux inter¬ ESTEC-meeting. Noordwijk. 12 juli 1982. L.G. Suttorp: Transport properties of J.J.M. Beenakker: Optical experiments dense plasmas. Colloquium Ehrentestn, faces. College de France. Parijs. Frank¬ rijk. 16 april 1982. on polarization phenomena in gases Leiden. 13 januari 1982. of rotating molecules. Institut fur H.J. Hilhorst: Renormalisation d'un J.J.M. Beenakker: Optisch onderzoek Theoretische Physik der Rheinischréseau d'ising ~n dimension deux. aan polarisatieverschijnselen in een¬ Commissariat a I'Energie Atomique. voudige meeratomige gassen. KU-Nijme- Westfalischen Technischen Hochschule Aken. W Duitsland. 22 juli 1982. Saclay. Frankrijk. 19 januari 1982. gen. 20 april 1982. N.J. Trappeniers: A review of high D. Bedeaux: Dielectric properties of a J.M J. van Leeuwen: Statistical limita¬ liquid-vapour interface. Instituut voor tions of the electron beam lithography. pressure research at the Van der Waals Laboratory. Institute for High Pressure Theoretische Fysica, Utrecht. 22 januari Landelijk seminarium statistische Physics, Moskou. USSR, 7 september 1982. mechanica. Delft, 23 april 1982. 1982. H.J. Hilhorst: Lemodele discretgaussian P. Mazur: Many sphere hydrodynamic avec potentie! en 1/r2. Deuxième rencon¬ interactions and mobilities in suspen¬ N.J. Trappeniers: The study of selfsions. Massachusetts Institute of tre de physique statistique. Parijs, diffusion in liquids by means of NMR. Technology, Cambridge-Mass., USA, Frankrijk, 29 januari 1982. Institute for Crystallography. Moskou, 27 april 1982. M.H. Ernst: Toepassingen van nietUSSR, 8 september 1982. lineaire kinetische vergelijkingen. Inst. P. Mazur: Entropy production and hydro- N.J. Trappeniers: The study of phase voor Theoretische Fysica. Vrije Univer¬ transitions in solid methane at high dynamic fluctuations. Massachusetts siteit, Amsterdam, 24 februari 1982. pressure using NMR and anvil techni¬ Institute of Technology. CambridgeM.H. Ernst: Kinetische theorie van gela- Mass.. USA. 29 april 1982. ques. Donetsk Physico-Technical. Insti¬ tieovergangen. Ehrenfest Colloquium, tute, Donetsk. USSR, 10 september 1982. P. Mazur: Many sphere hydrodynamic Leiden, 3 maart 1982. interactions and mobilities in suspen¬ R.H. Huijser, A.C. Micheis: Bepaling van S.H de Groot: Relativistische kinetische sions. The Rockefeller University, New parameters bij het kritische punt van een theorie. Grondslagen en toepassingen. York, USA. 3 mei 1982. vloeistof. Laboratorium voor RuimteVrije Universiteit, 3 maart 1982. B.J.A. Zielinska: Ellipsometry of a liquid- Onderzoek, Utrecfit, 13 september 1982. J.M J van Leeuwen: RenormalisatieD. Bedeaux: On the relation between vapour interface. Norges Tekniske theorie voor faseovergangen. Werkgroep Hogskole. NTH, Trondheim, Noorwegen, the Van der Waals and the capillary statistische mechanica. Amsterdam, wave description of an interface. Insti5 mei 1982. 5 maart en 2 april 1982. tutt for Teoretisk Fysikk, Trondheim, E.A. Mason: Potential inversion: it is M.H. Ernst: Diffusie in random systemen. impossible but it works! RU-Leiden, Noorwegen, 21 september 1982. Afd. Vaste Stof Fysica, Utrecht. 16 M.H. Ernst: Kinetische vergelijkingen 6 mei 1S82. maart 1982. voor clustervorming. Inst. voor Theore¬ P. Mazur: Many sphere hydrodynamic P. Mazur: Hamiltonian formalism for the interactions and mobilities in suspen¬ tische Fysica, Utrecht, 24 september hydrodynamics of an ideal fluid. KUsions. Univ. California-Davis, Davis Cal, 1982. Nijmegen, 17 maart 1982. USA, 13 mei 1982. T.C. Bountis: Order and chaos in dyna¬ J.J.M. Beenakker: Transportverschijn¬ G. de Brouckère: Calculs SCF ab initio mical systems. Inst. voor Theoretische selen in meeratomige gassen. TH-Eind- de prophètès monoélectroniques dans Fysica, Universiteit van Amsterdam, hoven, 18 maart 1982. des molecules de tailles moyennes. 30 september 1982 P. Mazur: A solvable electro-thermal Univ. Libre de Bruxelles, België. 13 mei P. Mazur: A solvable electro-thermal instability problem. Univ. Autonomade 1982. instability problem. Univ. Sao Paulo. Barcelona, Barcelona, Spanje, 23 maart Brazilië. 6 oktober 1982. H. van Beelen: Superfluïditeit van de 1982. heliumlilm. Universiteit van Amsterdam, T.C. Bountis: Chaos in dynamical sys¬ tems and singularities in complex time. 27 mei 1982. P. Mazur: Hydrodynamic interactions Landelijk Seminarium Statistische in suspensions of spheric particles. J. Hijmans: Katastrofe theorie. Alg. Mechanica. Leiden, 8 oktober 1982. Univ. Autonome de Barcelona, Barce¬ Fysisch Colloquium, RU-Utrecht, mei T.C. Bountis: Integrability of dynamical lona, Spanje, 25 maart 1982. 1982; Math. Inst., Werkgroep NietR. J. Creswick: Infinitesimal renormalilineaire analyse', Amsterdam, juni 1982; systems and the Painlevé property. KUNijmegen, 13 oktober 1982. zaiion group calculation of the lambda Coll. Lab. v. Med. Fysica. Amsterdam, T.C. Bountis: Periodic solutions of transition in the interacting Bose sys¬ november 1982. tem. Duitse Natuurkundige Vereniging, H.A.M. Daniels: Passiviteit en evenwicht. Hamiltonian systems and variational methods. Dept. of Chemical Physics, Munster. W-Duitsland. 30 maart 1982; Eindhoven, 8 juni 1982. Univ. Libre de Bruxelles, 18 oktober Los Alamos National Laboratory, Los D. Bedeaux: Dielectric properties of a Alamos, USA. 3 september 1982. liquid-vapour interlace. Landelijk Semi¬ 1982. E.A. Mason: Study of ion-molecule inter¬ narium in de Statistische Fysica. Gronin¬ T.C. Bountis: Integrability of dynamical actions by transport measurements. gen. 11 juni 1982. systems and singularities in complex FOM-lnstituut voor Atoom- en MolecuulH.J. Hilhorst: Unusual boundary correla time. Dept. of Chemical Physics. Univ fysica, Amsteidam, 5 april 1982: Göttintions in the Ising model. Kernforschungs- Libre de Bruxelles. 19 oklober 1982. gen, Düsseldorf. W-Duitsland, 2-3 juni anlage, Jülich, W-Duitsland, 25 juni 1982; D. Bedeaux: The effective viscosity of 1982. ETH, Zurich. Zwitserland. 12 juli 1982. two-phase flow. Inslitutt for Mekanikk J.J.M. Beenakker: Gases of rotating og Hydrodynamikk. Trondheim. Noor¬ E.M. Hendriks: Kinetic equations des¬ molecules. Kurchatov Instiïute, Moskou. wegen, 21 oklober 1982. cribing gelation. Landelijk seminarium USSR. 30 juni 1982. M Winnink: Multiplicity ol slates in the statistische mechanica. Delft, 13 april

84

Molecuulfysica

2d Ising model. Sydney. Univ. NSW, Aus tralie. 25 oktober 1982. J.B.J. van Zeijts: Period doubling in conservative systems. TH-Twente. oktober 1982. Ch.G. van Weert: Kinetic theory of neutrino transport. Symp Hoge-Energie Fysica en Astrofysica. Amsterdam. 5 november 1962. J.M.J. van Leeuwen: Successen en pro¬ blemen in de renormalisatietheorie van faseovergangen. FOM-bijeenkomst, Amsterdam, 8 november 1982. T.C. Bounds: Singularity analysis of chaotic behaviour. Centre Nationale des Études de Telecommunication, Applied Math. Dept. Issy-les-Moulineaux, Frank¬ rijk. 10 november 1982. T.C. Bountis: Chaos in Hamiltonian Systems and singularity analysis. THTwente, Enschede. 17 november 1982. H.W.J. Blote: A relation between solidon-solid models and the triangular Ising antiferromagnet. Landelijk semina¬ rium statistische mechanica. Nijmegen, 19 november 1982. B.J.A. Zielinska: Electro-magnetic properties of a liquid-vapour interface. Polymer Research Department, Weizman Institute, Rehovot, Israël, 22 novem¬ ber 1982.

schap voor Molecuullysica was op 31 december samengesteld uit: prol.dr P. Mazur. voorzitter, leider werkgroep M VIL prof dr N.J. Trappeniers. wetenschap¬ pelijk secretaris, leider werkgroep M IA, M II-A. M 111-VdW. M VIII en M XI-A prol dr J.J.M. Beenakker, leider werk¬ groep M IL en U II-UHL protdr. R. de Bruyn Ouboter, leider werkgroep M II-UKOL pro'.dr W J Caspers prof dr J. von dar Elsken, leider werk¬ groep M lll-FCh prof.dr. M.H.J.J. Ernst, leider werkgroep M VI-U II prof.dr. G. Frossati, leider werkgroep M II-L/KOL prof.dr. S.R. de Groot, leider werkgroep M VIA II prof.dr. J. Hijmans, leider werkgroep M VIA I prof.dr. N.M. Hugenholtz, leider werk¬ groep M W-G prof.dr. N.G. van Kampen, leider werk¬ groep M Vl-U I prof.dr. C.J.N, van den Meijdenberg, leider a.i. werkgroep M IL en U IIL/HL dr. H.J.F. Knops, leider werkgroep M VIN prof.dr. J.M.J. van Leeuwen, leider M. Winnink: On the multiplicity of equili¬ werkgroep M Xl-D prof.dr. M. Mandel brium states. Canberra, Australian prof.dr. I.F. Silvera National University, 28 september 1982; Sydney, Macquary University, 26 oktober prof.dr. G. Vertogen, leider werkgroep 1982; Adelaide, Australië, 24 november M VIN 1982. prof.dr. A. Vrij, leider werkgroep M VU S.Yu. Krulov: The influence of a magnetic prof-dr. F.W. Wiegel, leider werkgroep field on a heat conducting Knudsengas. M VIT drs. F.R. Diemont vervulde de taak van RULeiden, 2 december 1982. secretaris. T.C. Bountis: The analytic structure of integrable and choatic dynamical systems. RU-Utrecht, 3 december 1982. De vergaderingen werden bijgewoond T.C. Bountis: Integrability of dynamical door dr. A.A. Boumans (directeur FOM), systems and singularities in complex dr. Ch.G. van Weert (plaatsvervangend time. Mathematisch Centrum, Amster¬ leider werkgroep M VIA II), prof.dr. dam, 10 december 1982. M. Winnink (plaatsvervangend leider M.H. Ernst: The Boltzmann equation werkgroep M Vl-G) en dr. K.O. Prins and Smoluchowski's coagulation equa¬ (adjunct-leider werkgroep M VIII), dr. tion: similarities and differences. H.R. van den Berg en dr. W.A. van Leeu¬ Or sled Institute, Univ. Copenhagen. wen (vertegenwoordigers FPR). dr. H.D. Oenemarken, 10 december 1982. Dokter (als plaatsvervanger van dr. C. Ie H.N.W. Lekkerkerker: Vloeibare kristalPair), drs. J. Heijn (in verband met de fase-evenwichten in colloidale oplossin¬ Beleidsruimte). C. Westland (in verband gen van staaf- en plaatvormige deeltjes. met de begroting) en door mej. A.J.M. RU-Leiden, 9 december; RU-Utrecht, Luijckx. ter assistentie van de secre¬ 10 december 1982. taris. M.H. Ernst: Kinetics of gelation. ©rsted Institute, Univ. Copenhagen. In de loop van het verslagjaar werd Oenemarken, 14 december 1982. prof.dr. J.Th.G. Overbeek overeenkom¬ J.D.M. Maassen: The Quantum Langevin- stig zijn verzoek ontheven van de leiding vergelijking. Instituut voor Theoretische van M VU en van het lidmaatschap van Fysica, Utrecht; Katholieke Univ. Leuven. de Commissie. Prof.dr J. Los werd België; Univ. Heidelberg. W-Ouitsland, eveneens op eigen verzoek onlheven 1982. van het lidmaatschap van de Commis¬ sie. 7, Commissie In verband met het beëindigen van beleidsruimteprojecl 76.82.02 werd de De Commissie van de Werkgemeen¬

Molecuulfysica

werkgroep M XII in de loop van het ver¬ slagjaar opgeheven en verliet werk¬ groepleider prof.dr. H.M. Gijsman de Commissie. Het Uitvoerend Bestuur van de Stichting wordt in de Commissie vertegenwoor¬ digd door prof.dr. J.J.M. Beenakker. Het Dagelijks Bestuur van de Commis¬ sie bestaat uit de voorzitter, de secre¬ taris en de wetenschappelijk secretaris van de Commissie. De taak van de commissie is nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissie van de Werkgemeen¬ schappen'.

85

Vaste Stof

1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap voor de Vaste Stof heeft tot doel het inzicht in de vaste materie te verdiepen, zowel door experi¬ menteel als door theoretisch werk. Onder vaste materie wordt hier niet alleen verstaan de kristallijne fase maar meer in het algemeen elke vorm van gecondenseerde materie. Er wordt naar gestreefd fysische verschijnselen in de vaste stof zowel als materiaaleigen¬ schappen in verband te brengen met fun¬ damentele begrippen in de natuurkunde. De Werkgemeenschap stelt zich mede tot doel het fundamentele onderzoek van de vaste stof aan universiteiten en hogescholen te stimuleren en een zo goed mogelijke coördinatie van het universitaire onderzoek van de vaste stof in ons land tot stand te brengen. 2. Speurwerk De fysica van de gecondenseerde mate¬ rie is een van de grootste deelgebieden van de natuurkunde, kent vele facetten en verenigt verscheidene andere disci¬ plines. Zo worden de grote deelgebieden van de theoretische natuurkunde, de quantummecnanica, de statistische mechanica en de elektrodynamica op uitgebreide schaal toegepast, in het bijzonder bij het onderzoek van vaste stoffen die door hun eenvoudige struc¬ tuur een model zijn voor een bepaald verschijnsel. Anderzijds is in onderzoek van stoffen met extreme of meer com¬ plexe eigenschappen een directe aan¬ sluiting aanwezig met de scheikunde, de toegepaste wetenschappen en de technologie. Voorts zijn er raakvlakken met de biofysica in onderzoek aan orga¬ nische kristallen. Een ander kenmerk van de vaste-stoffysica is de beoefening door groepen van meer individueel werkende onderzoekers. Door het samenkomen van andere disciplines, de rijke scala van toepassingen en het individuele karakter van werken is vastestoffysica bij uitstek geschikt om jonge fysici m contact te brengen met de

86

meest verschillende en moderne metho¬ den van onderzoek en hen op te leiden tot zelfstandige wetenschapsmensen. Aan alle Nederlandse universiteiten en hogescholen bestaan afdelingen voor onderzoek aan de vaste stof, welke vrijwel zonder uitzondering door de FOM-Werkgemeenschap voor de Vaste Stof worden gesteund. In de coördinatie van de Nederlandse vaste-stoffysica speelt de Werkgemeenschap dan ook een centrale rol, niet alleen wat betreft het direct door de FOM gesteunde onderzoek, maar op indirecte wijze door het stimuleren van persoonlijke contacten, ook bij het universitaire onderzoek. In het belang van de coördi¬ natie van het speurwerk onderhoudt de Commissie van de Werkgemeenschap via de leden a titre personnel bovendien intensieve contacten met buiten-universitaire instituten en de industrie. De vaste-stoffysica is gekenmerkt door een zeer grote verscheidenheid aan onderzochte stoffen, toegepaste tech¬ nieken en, in het bijzonder, bestudeerde eigenschappen. Sommigen van die eigenschappen zijn van zuiver funda¬ menteel belang, waarbij de vaste stof wordt gebruikt om algemene fysische principes te onderzoeken. Andere eigen¬ schappen zijn van groot belang voor de vele belangrijke toepassingen van de vaste stof. Sommige deelgebieden van de vaste stof zijn in Nederland in ver¬ houding sterk vertegenwoordigd, andere minder, maar gezamenlijk bestrijken de groepen een zeer breed terrein. Voor wat experimentele technieken betreft wordt veelvuldig gebruik gemaakt van eikaars apparatuur en expertise. Bij de coördinatie van het vaste-stofonderzoek in Nederland speelt ook de wetenschappelijke bijeenkomst van de Werkgemeenschap een belangrijke rol. Voordrachten en posters geven hier een duidelijk beeld van de resultaten van het gevarieerde onderzoek in de diverse werkgroepen, terwijl ook vaste-stofonderzoek van buiten de FOM-groepen is vertegenwoordigd. Voor de jongere medewerkers is de wetenschappelijke

bijeenkomst een voortreffelijke gelegen¬ heid om de blik te verruimen door ge¬ sprekken met onderzoekers uit andere steden. In 1982 werd de wetenschappe¬ lijke bijeenkomst gehouden op 16 en 17 december in Veldhoven. Zowel het aantal deelnemers als het aantal aange¬ melde bijdragen vertoonden opnieuw een duidelijke stijging, waarbij de grens van de mogelijkheden die een tweedaag¬ se bijeenkomst van dit karakter biedt, nu is bereikt. In de avondzitting werd dit jaar een plenaire discussie gehouden over toekomstige ontwikkelingen in het vaste-stofonderzoek. Een inleiding door prof.dr. A.R. Miedema en een aantal daaruit resulterende stellingen vormden voor deze discussie een goede basis. In het verslagjaar werd bekend dat prof.dr. l.F. Silvera een betrekking had aanvaard aan de Harvard Universiteit in Cambridge, VS. Het onderzoek, dat recent zulke spectaculaire resultaten heeft opgeleverd, wordt door de groep voortgezet. Een aantal ontwikkelingen en resultaten in de werkgroepen van de Werkgemeen¬ schap van de Vaste Stof, behaald gedu¬ rende 19B2, worden hierna achtereenvol¬ gens besproken. In de werkgroep VS-A I werd het Van der Waals-dimeer Ar: in een supersoon expanderende bundel voor het eerst bestudeerd met behulp van Ramanverstrooiing, waardoor de rotatie¬ vibratie-eigenschappen van het dimeer bepaald konden worden. Bovendien kon voor het eerst de verhouding dimeer/monomeer op ondubbelzinnige wijze worden bepaald. In atomaire wa¬ terstof bleek recombinatie beperkt te kunnen worden door kernspinrelaxatie. Dit leidt tot dubbelgepolariseerde ato¬ men (zowe1 wat betreft kernspin en elek¬ tronspin). In het dubbelgepolariseerde gas kunnen dichtheden bereikt worden waarbij het gas visceus gaal stromen en waarmee één van de doelen van het on¬ derzoek; hel bereiken van Bosecondensatie, een stap naderbij is gebracht.

Vaste Stof

In de werkgroep VS-A II zijn \cor het eerst puntcontactspectra waargenomen in metaalhydriden en deuteviden. De gemeten resultaten leve en zeer belang¬ rijke informatie op over
Vasle Slof

In de meer klassieke systemen warden relaxatietijden en soliton-fonon-interacties onderzocht, terwijl een potentieel soliton bearing' quantumsysteem werd ontdekt. Daarnaast mag het aantonen van een nieuwe intermediaire fase in een spin-flop systeem als belangrijke ont¬ wikkeling worden gezien. In de werkgroep VS-L I zijn de frequentieafhankelijke spincorrelatiefuncties van 3d. S= Vi Heisenberg-ferromagneet bij 'eindige' temperaturen en velden be¬ paald. Deze kunnen goed verklaard worden met behulp van een uitbreiding van de theorie voor spinfluctuaties bij T = ao van Resibois en De Leener. Een model is ontwikkeld om uit de trans¬ versale kernspinrelaxatietijdmetingen de golfvectorafhankelijke susceptibiliteit van de ld. S= Vi Heisenberg-antiferromagneet CuSo<. 5HjO te bepalen. In Ca(OH)2 is een zogenaamde transver¬ sale ordening van kernspins gecreëerd. Deze ordening wordt gekenmerkt door het feit dat de spins loodrecht op het uitwendig aangelegde veld staan. In het laboratoriumstelsel kan deze ordening beschreven worden door te zeggen dat de kernspins 'gelocked' worden door het moleculaire veld. Voor het eerst is het mogelijk gebleken een theoretische beschrijving te geven van de afhanke¬ lijkheid die de relaxatiesnelheid van de dipolaire energie van kernspins ver¬ toont als functie van de kernspinpolarisatie. Deze beschrijving is met experi¬ menten getoetst.

ceptibiliteit in antiferro- en ferromagne tische ketens met Ising anisotropie Het is voorts gebleken dat niet-lineaire excitaties ook een rol kunnen spelen bij het geleidingsmechanisme in donor acceptor-TCNQ-complexen (organische ééndimensionale geleiders), alsoo bij veldgeinduceerde faseovergangen in zgn. spin-Peierls systemen. In de werkgroep VS N bleek dat puntcontactspectroscopie kan worde 1 benut voor de bestudering van Kondo syste¬ men en spinglazen. Verder is het toene¬ men van de energiegap van een super¬ geleider onder invloed van microgolf¬ straling waargenomen in macroscopi¬ sche tunneljunc'ies In eenvoudige metalen (K. Al) wordt de bijdrage van de elektron elektronwisselwerking aan de elektrische weerstand sterk beïnvloed door dislokaties die worden geïntrodu¬ ceerd door het preparaat te torderen. Andreev-reflecties 'an quasideeltjes tussen een metaal en een supergeleider zijn direct waargenomen in een focus seringsexperiment met twee puntcontacten. In de werkgroep VS-P is in 1982 het onder¬ zoek afgerond aan de elektronenstruc¬ tuur van Coo szFeo OB met behulp van spin gepolariseerde positronenanmhilatie en hoekopgeloste foto-emissie. Er werd een model afgeleid voor de elektronenbandstructuur en het Fermioppervlak van deze legering.

In het onderzoek van de werkgroep De werkgroep VS-L II is erin geslaagd VS U I is gebleken dat de fononen, fotochemische gaten te branden in over¬ gegenereerd tijdens het niet-stralende gangen in porfinevrije basemoleculer. verval na optisch pompen van een cen¬ opgelost in organische glazen, üe lijntrum (in casu Cr3* in AljOa), aanleiding breedte van deze gaten neemt af met de geven tot een nieuw relaxatieproces temperatuur, en er ko worden vastge¬ van het centrum: Ramanreiaxatie door steld, dankzij metingen tot 0,3 K uitge¬ optisch gegenereerde fononen aan de voerd door de groep in het Max Planck rand van de Brillouin-zone. De eerder Institut für Festkörperphysik te Stutt¬ gevonden gestimuleerde emissie blijkt gart, dat extrapolatie tot O K leidt tot tot zulke hoge fonondichtheden te lei¬ een lijnbreedte die overeenkomt met de den, dat een nieuw relaxatieproces van levensduur van de aangeslagen toe¬ fononen optreedt: verval van fononen stand. Dit is in tegenspraak met bewe¬ door collineaire botsingen met elkaar. ringen van andere onderzoekgroepen, Zowel in verdunde antiferromagneten die meenden een residuele lijnbreedte als in antiferromagneten met concur¬ waar te nemen bij O K. veel groter dan rerende anisotropieën kan twee-dimen¬ bepaald door de levensduur, 'nteressant sionale orde optreden zonder dat dit. genoeg blijkt dat de temperatuurafhan¬ zoals in de zuivere systemen, gepaard kelijkheid van de lijnbreedte van deze gaat met orde in drie dimensies. gaten een T'-1 gedrag vertoont, onafhan¬ kelijk van de soort organisch glas. Hier¬ In de groep VS-U II werd het onderzoek voor bestaat, voorzover bekend, nog naar de piëzoëlektrische halfgeleiders geen afdoende verklaring. CdS en CdSe afgesloten. Uit ruiswisselslroomimpedantie- en Brillouin verHet onderzoek aan niellineaire excita¬ strooiingsmetingen met het elektrisch ties (solitonen) in vas'e stoffen heeft in veld evenwijdig aan de C-as van de kris¬ de groep VS L III lot nieuwe resultaten tallen is gebleken dat hel elektroakoesgeleid. Bijzondere vermelding verdienen lisch effect in de/e materialen wordt de solitonbijdragen aan de Mössbauerveroorzaakt door versterking van trans lijnbreedle en aan de wisselstroomsusversale akoestische golven. In het elek-

troakoestische actieve spanningsgebied wordt een sterke ruis waargenomen, welke veroorzaakt wordt door het 'trappen' en 'delrappen' van elektro¬ nen in potentiaaltroggen. veroorzaakt door de versterkte golven. Het 'det rap¬ pen is daarbij afhankelijk van de aange¬ legde veldsterkte. Uit metingen van de viscoëlastische eigenschappen van een homogene reeks Schift basen is geble¬ ken, dat de viscositeitscoëfficiënten slechts weinig of niet van de verhouding lengte breedte van de moleculen afhangen. In de theoriegroep VS-th-L is nieuw ver¬ band gevonden tussen lineaire integraal¬ vergelijkingen en integreerbare partiële differentiaalvergelijkingen, waarmee direct soiitonoplossingen. Bacxlundtransformaties en Miura-transformaties kunnen worden afgeleid, zonder gebruik te maken van de details van het inverse verstrooungsformalisme Voor wille¬ keurige random wandelingen op roos¬ ters met tweeërlei punten ('zwart' en 'wit'), verdeeld volgens een willekeurige translatie-invariante kansverdeling, is een aantal exacte eigenschappen afgeleid van de kansverdeling voor het aantal achtereenvolgende stappen waarbij punten van dezelfde kleur be¬ zocht worden. De ontwikkelde theorie is toegepast op gevallen waarin de zwarte punten perfecte of imperfecte vallen zijn. Enkele aspecten van de theorie van random-wandelingen op roosters werden uitgebreid tot randomwandelingen op discrete groepen. 3. Onderwerpen van onderzoek WERKGROEP VS-A I Amsterdam - Natuurkundig Laborato¬ rium der Universiteit van Amsterdam, prof.dr. I.F. Silvera. prof.dr. G. de Vries 1. Magnetisch? en calorimetrische eigenschappen van verbindingen van zeldzame aardmetalen met intermedi¬ aire valenlie 2. Meting in sterke magneetvelden van (legeringen van) 4f- en 5fmetalen en itinerante para en ferromagneten 3. De Haas-van Alphen-effect in sterke magneetvelden aan harde supergelei¬ ders, uraniumverbindingen en rr.agnesiumlegenngen 4. Magnetische en thermische volumeeflecten van intermetallische uranium¬ verbindingen 5 De magnetische anisotropie van gadolinium als een functie van tempera tuur en druk (buiten FOMverband) 6. Kristalveldeffecten en transporteigenschappen van verdunde zeld'ame aardlegermgen 7. Vast zuurstof: structuur en magne¬ tische eigenschappen onder druk P Onderzoek m vaste moleculaire waler-

88

stof door middel van laser-Ramanverstrooiing en verinfrarood absorptiespectroscopie 9. Onderzoek atomaire waterstof in de gecondenseerde fase TO. Ontwikkeling van hogedrukapparatuur voor gecondenseerde gassen 11. Berekening van roosterdynamica en gerenormeerde interacties in quantumstoffen 12. Bepaling van intermoleculaire wis¬ selwerking en thermodynamische eigenschappen van waterstof 13. Fcc hcp-overgangen in vast waterStof en helium 14. Metingen van isochoren in vast waterslof en zijn isotopen 15. Raman-verstrooiing van moleculen en clusters in nozzle jet beams' 16. Ontwikkeling van diamant-aam¬ beeld-cel voor bepaling van toestands¬ vergelijkingen in vaste stoffen 17. Theorie van zwak-wisselwerkende Bose-gassen 18. Niet lineaire optica 19. Computer-simulatie van quantumsystemen WERKGROEP VS-A II Amsterdam - Natuurkundig Laborato¬ rium der Vrije Universiteit, prof.dr. R. Griessen 1. De Haas-van Alphen-spectroscopie 2. Protonafscherming, elastische en magneto-elastische effecten in metaalhydriden 3. Elektronverstrooiing in overgangs¬ metalen 4. Elektronmigratie en diffusie van waterstof in overgangsmetalen: protonHaii-effect 5. Kritische verschijnselen in metaalhydriden WERKGROEP VS-D II Dellt - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof.dr.ir. J.E. Mooij 1. Niet-evenwichtse'fecten in super¬ geleiders 2. Josephson-juncties 3. Geleiding in systemen met begrensde afmetingen WERKGROEP VS-DN Dellt- Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof.dr.ir P.M. de Wolff, prof.dr. A G.M. Janner 1. Structuur van incommensurabele fase van kristallen van hel Rb2ZnBr<-type 2. Superstructuren in gemoduleerde 'asen 3. Invloed van discommensuraties op het dtffracfiepalroon 4. Genereren van optische tweede harmorischen aan incommensurabele kristallen (gedeeltelijk builen FOM¬ verband) 5. Stabiliteitsberekeningen aan gemo¬ duleerde kristallen van hel KjMoOi-type

(buiten FOM-verband) Nijmegen - Instituut voor Theoretische Fysica, prof.dr. A.G.M. Janner, prof dr ir P.M. de Wolff 1. Gemoduleerde kristalstructuren 1.1. Symmetrie van incommensurabele kristallen 1.2. Spectroscopie van incommensura¬ bele kristallen 1.3. Roosterdynamica van incommen¬ surabele kristallen 1.4. Faseovergangen 2. Geladen deeltjes in elektromagne¬ tische velden (buiten FOM-verband) 2.1. Bloch elektron in een uitwendig incommensurabel magneetveld 2.2. Elektronentoestanden in een incommensurabele kristalstructuur 3. Mathematische fysica (buiten FOMverband) 3.1. Op de vaste-stoffysica gericht groepentheoretisch onderzoek 3.2. Coherente toestanden 3.3. Niet-lineaire dynamica en chaoti¬ sche toestanden WERKGROEP VS-E Eindhoven - Technische Hogeschool, prof.dr.ir. W.J.M, de Jonge 1. Coöperatieve verschijnselen 1.1. Thermodynamische eigenschappen van laagdimensionele systemen 1.2. Faseovergangen en kritieke ver¬ schijnselen (gedeeltelijk in samenwer¬ king met ECN) 1.3. Excitaties 1.4. Verontreinigde systemen 1.5. Nietmagnetische verschijnselen WERKGROEP VS G Groningen - Laboratorium voor Vaste Stol. prof.dr. A.J. Dekker 1. Metalen en legeringen 11. AmorfeTM-Mlegeringen 1.2. Amorfe TM-TM-legeringen 1.3. Theoretisch onderzoek aan amorfe legeringen 2. lonenkristallen 2.1. Kleine'verontreinigingen 2.2. Onderzoek aan materialen die het verschijnsel ionensupcrgeleiding vertonen 2.3. Kristalveldsplitsing van Gd1 • 3. Vloeibare meialen 3.1. Eigenschappen van geleidmgselektronen 3.2. Vloeislofslructuur 3.3. Theorie 4 Vloeibare kristallen 4.1. Viscoëlastische eigenschappen van nemalische vloeibare kristallen 4 2. Oriéntatie-orde in nematische vloeibare kristallen 4 3. Smeclische vloeibare kristallen 4 4 Theoretisch onderzoek WERKGROEP VS-LI Leiden Kamerlingh Onnes Laborato num, prof dr N.J. Poulis

Vaste Slof

89

1. Spin dynamica van (3d. S= ' >)-Heisenberg-ferromagneten 2. Statische en dynamische eigenschap¬ pen van Id Hersenberg (anli)terromagneten 3. Invloed van waterstofabsorptie op de elektronische eigenschappen van super¬ geleidende intermetallische legeringen met de C15 structuur 4. Lineaire dubbele breking en de oriëntatie orde-disorde faseovergang in{NH*)2CuCI«.2H2O 5. Statische en dynamische eigenschap¬ pen van magnetische ordeningen van kernspms 6. Kern- en elektronspinroosterrelaxatie in verdunde paramagneten 7. Dynamische polarisatie en ENOOR in verdunde paramagneten 8. Dynamische polarisatie met behulp van optisch aangeslagen triplettoestanden WERKGROEP VS-L II Leiden - Huygens Laboratorium, prof. dr. J. Schmidt 1. Fysica van optisch geëxalteerde moleculen 1.1. Triplet excitondynamica 12. Elektronspin-erho (ESE) en pulsENDOR-spectroscopie va" aangeslagen moleculen 1.3. Kernspinordening via optisch pom¬ pen van triplet-elektronspins (gezamen¬ lijk met VS-L I) 2. Laserspectroscopie met hoge resolutie

19 Interactie van verinfrarood-straling met puntcontacten 2 Quantumvloeistoffen 2.1. Fononen in helium 2.2. Paar breking in supergeleiders 2.3. 'Photon-assisted tunneling' 2.4. Niet-evenwichtssupergeleiding 3 Metalen 3.1. Transporteigenschappen van metalen 3.2. Puntcontacten tussen normale metalen 3.3. Kleine metallische systemen. Submicronfysica WERKGROEP VS P Petten - Energieonderzoek Centrum Nederland, dr ir P.E. Mijnarends 1. Positronenannihilatie in metalen. intermetallische verbindingen en legeringen 1.1. Bouw van een opstelling voor twee¬ dimensionale positronenannihilatie 1.2. Impuls- en spindichtheid in Con «Feo o» met behulp van gepolari¬ seerde positronen en hoek-opgeloste foto-emissie (buiten FOM verband) 1.3. Berekeningen van elektronen¬ structuur en impulsdichtheid van ongeordende legeringen (buiten FOMverband)

systemen met interacties 1.1. Systemen met separabele inter¬ acties en quantumvloeistoffen 1.2. Systemen met interacties van korte dracht (niet-evenwichtseigenschappen van eendimensionale spinmodellen) 1.3. Random-wandelingen op kristalroosters met defecten (buiten FOMverband) Utrecht - Instituut voor Thsoretische Fysica, prof.dr. Th.W. Ruijgrok 1. Nematische vloeibare kristallen 1.1. Elastische constanten 1.2. Overgangen naar uni-axiale en biaxiale fase WERKGROEP VS BSB Nijmegen - Fysisch Laboratorium. prof.dr F.M. Mueller 1. Bandstructuur van vaste stoffen 2. Elektron-fononinteractie 3. Elektronenstructuur van nietcommensurabele verbindingen 4. Supergeleiding 5. Puntcontacten (in samenwerking met VS-N) 6. Magnetisme

P.E. Brommer: Magnetovolume effects and Grüneisen parameters in the Stoner model. Physica 112B (1982) 343. WERKGROEP VS-U I Utrecht - Fysisch Laboratorium, prof.dr. P.E. Brommer: Magnetic properties of inhomogeneous weakly ferromagnetic G. Blasse. prof.dr. H.W. de Wï|n materials Physica 113B (1982) 391. 1. Twee-dimensionaal magnetisme J.J.M. Franse. FR. de Boer. P.H. Frings. 1.1. Lokale magnetisatie in gedoteerde A. Menovsky. C.J. Beers. A.P.J. van Deurantiferromagneten WERKGROEP VS-L III 1.2. Oynamische processen in gedoteer¬ sen. H.W. Myron. A.J. Arko: Suppression of spin fluctuations in UAI2 in high Leiden - Kamerlmgh Onnes Laborato¬ de antiferromagneten magnetic fields. Frtys. Rev. Lett. 4 * rium, prof.dr. W.J. Huiskamp 13 Verdunde antiferromagneten (1982) 1849. 1. Intermetallische en ionische verbin¬ 1.4. Gemengde antiferromagneten dingen van Van Vleck paramagnetisme met concurrerende anisotropieën (in A. van der Liet. J.J.M. Franse. P.H. samenwerking met ECN) 2. Kernspinresonantie: onderzoek aan Frings, A. Menovsky. J A Mydosh. G.J. systemen met een vergrote magnetische 2. Fononen Nieuwenhuys: Resistivity, susceptibility wisselwerking tussen kernen and magnetization measurements in 2.1. Dynamica van 29-cm -'-fononen in some yttrium-cobalt compounds near 3. Magnetische faseovergangen bij optisch aangeslagen robijn the 4:3 composition. J. Phys. F: Metal lage temperaturen 2.2. Optisch geïnduceerde Raman- en Phys. 12(1982) L153. Orbach relaxatie 2.3. Gestimuleerde emissie van fononen J.J.M. Franse. R. Gersdorf: BandWERKGROEP VSN structure details from high-precision 2.4. Theorie van het verval van sterk Nijmegen - Fysisch Laboratorium, magnetic torque measurements on geëxciteerde fonon-modes prof.dr P. Wyder single crystals of ferromagnetic 2.5 Brillouinverst rooiing aan incom1. Vaste-stofonderzoek in het verre metals. J Appl. Phys 53(1982)8193 mensurabele kristallen (in samenwer¬ infrarood L W Roeland, J.C Wolfrat, D.K Mak. king met VS-DN-N) 1.1. Instrumentatie M. Springford: Field dependence of the 1.2. Ver-infrarood-spectroscopie aan 3. Snelle ionengeleiders Stoner factor in Pd-Ni alloys. J. Phys. F: supergeleiders Metal Phys. 12(1982) L267. 1.3. Fotogeleiding in ultra-zuiver WERKGROEP VS-U II germanium Utrecht- Fysisch Laboratorium, prof.dr. R.J. Meier. C.J. Schinkel. A. de Visser: Magnetisation of condensed oxygen 1.4. Verinlraroodspectroscopie in R.J.J. Zijlstra under high pressures and in strong magneetvelden aan metalen en half1. Halfgeleiders magnetic fields. J. Phys. C 15(1982) metalen 2. Vloeibare kristallen 1015. 1.5. Cyclotronresonantie in super3. Quasi- ééndimensionale moleculaire roosters A Lagendi|k: Strong anisotropy of the kristallen 1.6. Cyclolronresonantie en eiektrische nuclear relaxation of spin polarized geleiding in halfgeleiders atomic hydrogen (Hi) in two dimensions. WERKGROEP VS THEORIE Phys Rev B 25 (1982) 2054. 1.7. E.PR. in hel submillimetergebied Leiden - Instituut Lorentz, prof.dr. A. Lagendijk: Correlation functions of PW. Kasteleyn 1.8. Ver-infrarood-spectroscopie aan particles hopping on a chain and the 1 Exacte theorieën voor veeldeeltjesgemoduleerde structuren

90

Vaste Stof

dramatic influence of non-ergodicity. Phys. Ftev. B 25 (1982) 4691. E. Si«g«l. H. Moscbach. N. Pauli. A. Lagendijk: Breakdown ol decoupling ot dynamic correlations in a one-dimensio¬ nal paramagnet. Phys. Lett. 90A (1982) 30». H. De Raedt. A. Lagendijk. J. Fivez: Two-dimensional classical representa¬ tions of the partition function of the Spin '/» chain. Z. Phys. 8 «6 (1982) 261. H. De Racdt. A. Lagendijk: Monte-Carlo calculation of the thermodynamic properties ol a one-dimensional term ion lattice model. J. Stat. Phys. 27 (1962) 731. E. Siegel. l. Ibrugger. A. Lagendijk: EPR investigation of the high-tempera¬ ture dynamics of the impurity-doped Heisenberg linear chain TMMC-Cu. J. Phys. C15 (1982) 4583. A. Lagendijk. H. Dc Raedt: Approximate mapping of two-dimensional quantumspin models on staggered eight-vertex models. Phys. Rev. Lett. 49 (1982) 602. H. De Raedt. A. Lagendijk: Critical quantum fluctuations and localization ol the small polaron. Phys. Rev. Lett. 49(1982)1522. R.J. Wijngaarden, A. Lagendi'X IF. Silvera: Pressure dependence of the vibron in solid hydrogen and deuterium up to 600 kbar. Phys. Rev. B 26 (1962) 4957. K.T. Salonen. IF. Silvera. J.T.M. Walraven, G.H. van Yperen: Ballistic heat pulses in spin-polarized atomic hydrogen to 7-ZOOmK. Phys. Rev. B25(1982) 6002. J.T.M. Walraven. IF. Silvera: Heliumtemperature beam ol atomic hydrogen. Rev. Sci. Instr. 53 (1982) 1167. R. Sprik. J.T.M. Walraven. G.H. van Ype¬ ren, I.F. Silvera: State-dependent recom¬ bination and suppressed nuclear rela¬ xation in atomic hydrogen. Phys. Rev. Lett. 49 (1982) 153. J.T.M. Walraven: Stabilization of atomic hydrogen and deuterium. Proefschrift. Universiteit van Amsterdam. 1 septem¬ ber 1982. R.M.C. Ann. J.H.P.W. v.d. Eijnde. C.J. Reuver. B.J. Verhaar. I F Silvera: Surface spin relaxation of stabilized atomic hydrogen. Phys. Rev. B 26 (1982) 452. H.P. Godfried. IF. Silvera: Raman spec¬ troscopie van argon dimeren. Phys. Rev. Lett. 48 (1982) 1337. R. J. Wijngaarden: Properties of solid hydrogens. Proefschrift. Universiteit van Amsterdam, 16 juni 1982. A. Onessen: The high pressure equation of state ol the isotopes ol solid hydrogen and helium. Proefschrift. Universiteit van Amsterdam. 16 juni 1982. HP Godfried: Raman scattering expe¬ riments in supersonic expansions. Proefschrift, Universiteit van Amster¬ dam. 1 september 1982. B.M. Geerken. R. Griessen. L.M. Huis¬ man, E. Walker: Contribution o! optical

Vaste Stol

phonons to the elastic moduli ol PdH, tion rules for superstructures in thiourea. and PdD,. Phys. Rev. B 26 (1982) 1637. RbiZnBr, and RbjZnCU. Solid State R.S. Sorbello. A. Lodder. S.J. Hoving: Commun. 43 (1982) 179. Finite-cluster description ol electroA. Janner. T. Janssen. P.M. de Wolff: migration. Phys. Rev. B 25 (1982) 6178. Incommensurate crystals: a new phase B.M. Geerken. R. Griessen. G. Benedikts- in solid state physics. Europhysics New son. H.U. Aström. C. van Dijk: On the 13(1982) december. 1. lirst-order incommensurate-commensu¬ M. Boon. P.J. McCarthy: Topology ot rate phase transition ol CrMn single countable subgroups ol the Heisenbergcrystals. J. Phys. F: Metal Phys. 12(1982) Weyl group. Physica 114A (1982) 424. 1603. M. Boon. ML. Glasser, J. Zak. IJ Zucker: W. Joss. R. Griessen. E. Fawcett: Elec¬ Additive decompositions ol 9-tunctions tron states and Fermi sunaces ol homo¬ ol multiple arguments. J. Phys. A 15 (1982) 3439. geneously strained metallic elements. Landolt Bomstein Tables: Metal PnyA. Janner: Advances in superspace sics III/13B (1962) 1-258. groups. Physica 114A (1982) 614. J. Caro. D.G. de Groot, R. Coehoorn. T Janssen. J.A. Tjon: Microscopic model R. Griessen: Point-contact spectrolor incommensurate crystal phases. scopy ot electron-phonon interaction in Phys. Rev. B 25 (1982) 3767. transition metals: a study of spectral T. Janssen. J.A. Tjon: Bifurcations with intensities. Superconductivity in d- and nonuniversal exponents in a lattice (metals. 1982. p. 573. model. Phys. Lett. 87A (1982) 139. H.L.M. Bakker. R. Feenstra. R. Griessen. I. Musevic, B. Zeks. R. Blinc. Th. Rasing. L.M. Huisman. W.J. Venema: Isotope P. Wyder: The phase diagram ol chiral effects in the electronic structure of smectic DOBAMBC near the lilshitz PdH, and PdD, Irom de Haas-van point. Phys. Rev. Lett. 48 (1982) 192. Alphen measurements. Phys. Rev. B 26 Th. Rasing. P. Wyder. A. Janner. T. Jans(1982)5321. sen: Evidence ol superspace selection rules in incommensurate structures by R. Griessen. L.M. Huisman: Electronic structure ol metal hydrides and deute- Ptsman spectroscopy ->n RbiZnBr4. Solid rides Irom de Haas-van A'phen measure¬State Commun. 41 (1982) 715. Th. Rasing. P. Wyder. A. Janner. T. Jansments. In: 'Electronic structure of metalhydrogen systems'. Plenum Press. sen: Far-inlrared and Raman studies ol the incommensurate structure 1982. RbjZnBu Phys. Rev. B 25 (1982) 7504. H.L.M. Bakker. G.J. de Bruin-Hordijk. R. Feenstra. R. Griessen. D.G. de Groot. V. Rutar. F. Milia. B. Topic, R. Blinc. Th. Rasinp: 87 Nuclear magnetic reso¬ J. Rector: Hydrogen absorption and nance evidence for solitons andphasons critical point lowering in thin PdH,in Rb7ZnBr4. Phys. Rev. B 25 (1982) 281. lilms. In: 'Electronic structure of metalhydrogen systems'. Plenum Press. 1982. Th. Rasing: Experimental investigation of 4-dimensionai superspace crystals. M. Stuivinga, J.E. Mooij. T.M. Klapwijk: A study of modulated RbjZnBr*. Proef¬ Current-induced relaxation ol charge schrift, Nijmegen, 14 januari 1982. imbalance in superconducting phaseAC. Phaff. C.H W. Swüste. W.J.M de slip centers. J. Low Temp. Phys. 46 Jonge: Impurity spin resonance and (1982) 555. spin-cluster resonance in G.E. Blonder. M. Tinkham. T.M. Klapwijk: (CHjjNHCc- ,Mn,CI3.2HiO. Phys. Rev. Transition Irom metallic to tunneling B 25 (1982) 6570. regimes suptrconducting microconstricUons: Excess current, charge imba¬W.J.M, de Jonge. K. Kopinga: Low tempe¬ lance and supercurrent conversion. rature specific heat of diethylmorphoPhys. Rev. B 25 (1982) 4515. linium ditetracy-anoquino-dimenlhane J. Romijn. T.M. Klapwijk. M.J. Renne, (DEM(TCNO)2j. Solid State Commun. 42 J.E. Mooij: The critical pair-breaking ;i962i65i. current in superconducting aluminium A.M.C. Tinus. C.J.M. Denissen. H. Nishistrips lar below Tc. Phys. Rev. B 26 hara. W.J.M. 4e Joi.ge: Nuclear relaxa¬ (1982) 3648. tion in CsFeCl3.2H!O and RbFeClj. 2HgO: influence of diffusive D.W. Abraham. C.J. Lobb. M. Tiokham. solitons. J. Phys. C 15 (1982) L791. T.M. Klapwijk: Resistive transition in K. Kopinga. A.M.C. T>nus, W.J.M. de 2-D arrays of superconducting week Jonge: Magnetic behavior of the 'mrolinks. Phys. Rev. B 26 (1932) 5268. T.M. Klapwijk. G.E. Blonder. M. Tinkham: magnetic quantum chain systems Explanation of subharmonic energy gap (C6H, iNHjfCuClj ICHA C)
91

J.C. Schouten. K Kopmga. W.J.M, de Na-Pb alloys: strong effects ol chemical sen. N.J. Poulis: Spin dynamics in a 3D Jong*: The susceptibility ol DUUC. Cd: interactions. J. Phys. F: Metal Phys. 12 Heisenberg terromagnet III. Critical a dilute anisotropic Heisenberg system. (1982) 2349. region: T > 7"c 8 = 0. J. Phys. C15 (1982) J.PhyS.C 15(1982) 783. 8 P Alblas. C. van der Marel. W. Geerts¬ 6403. JA H M Buys. W.J.M de Jonge: Field ma. W. van der Lugt: Electronic and J. Labrujere.G. van Velzen.TO Klaas¬ dependence of the thermal conductivity Structural properties of some compound-sen. N.J. Poults: Spin dynamics in a 3D of CoBrj 6H;O Phys. Rev. B 25 (1982) lorming alkali-based alloys. In: 'Ionic Heisenberg lerromagnet IV. Critical 1322. Liquids. Molten Salts and Polyelectroregion: T < T& 8 = 0and T= 7e. 8 > 0. lytes'. Eds. K.-H. Bennemann. F. Brouers. J Phys C 15(1982)6411 F. Boersma. A.M.C. Tinus. K. Kopmga: 0. Quitmann. Springer Verlag. 198?. J. Labrujere. L.J. de Haas. G. van Velzen. Mignette properties of the pseudo p. 106. T.O. Klaassen. N.J. Poulis: Spin dyna¬ one-dimensional antiterromagnet [ICH^2NHdUnCh.2H}O. Physica 114B W. Geertsma: A simple model for com¬ mics in a 3D Heisenberg ferromagnet: V. Finite fields and temperatures. (1962)231. pound-forming liquid alloy systems. J Phys C 15(1982) 6423. In: 'Ionic Liquids. Molten Salts and H Nishihara. A.M.C. Tinus. K. Kopinga. Poiyelectrolytes'. Eds. K.-H. Bennemann. J. Labrujere: The dynamic behaviour ot a W.J.M, de Jonge: Proton spin lattice three dimensional S = 'h Heisenberg relaxation in the paramagnetic state ol a F. Brouers, D. Quitmann. Springer ferromagnet. Proefschrift. Leiden. 1982. Verlag. 1982. p. 111. ferromagnetic Ismglike cha.n system: J.P. Groen: Proton relaxation and the W. Geertsma. W. van der Lugt: The iCHjjNH. CoClj. 2HjO. J. Phys. C15 dynamics of t.'ie S = 'h antiterromagneKnight shift, resistivity and thermo(1962) L1103. tic Heisenberg chain. Proefschrift. J.A.H.M. Buys. W.J.M, de Jonge: Soliton- chemical properties of compoundLeiden. 1982. phonon scattering in TUUC and DUUC. forming molten alloys described by chemical thermodynamics. In: 'Ionic J Phys. CIS(1982)6631. J. Marks. J.C.M. Sprenkels. L.J. de Haas. Liquids. Molten Salts and PolyelectroJ.P.M. Smeets. E. Frikkee. W.J.M, de W.Th. Wenckebach. N.J. Poulis. The Jonge: Intermediate state in a spin-flop lytes'. Eds. K.-H. Bennemann. F. Brouers. onset of a transverse magnetic ordering D. Quitmann, Springer Verlag, 1982. system. Phys. Rev. Lett. 49(1982) 1515. ot proton spins in CafOHh. Physica p. 100. M.J. Besnus. A. Herr. K. le Dang. P. Veil109-1108(1982)2155 let. A.S. Schaafsma. I. Vincze. F. van der A. Buka. W.H. de Jeu: Oiamagnetism H.W. van Kesteren. W.Th. Wenckebach. Woude, F. Mezei.G.H.M. Calis: Uagnetic and orientational order ot nematic J. Schmidt. N.J. Poulis: Dynamics moments in manganese containing nuclear polarization ol proton spins liquid crystals. J. Phys. 43 (1982) 361. intermetallic compounds. J. Phys. F: via photoexcited triplet states: the W.H. de Jeu: On the nematic, smectic Metal Phys. 12 (1982) 2393. and reentrant nematic phase in cyano- system phenanthrene in tluorene. H.W. den Hartog: Analysis ot EPft results biphenyls. Solid State Commun. 41 Chem. Phys. Lett. 89 (1982) 67. on GdFj and GdCh molecules in rare J.C.M. Sprenkeis. W.Th. Wenckebach. (1982) 529 gas solids. J. Chem. Phys. 77 (1982) N i. Poulis: Ferromagnetic ordering E JR. Sudhölter. J.B F.N. Engberts, 1767. ot the proton spins in Ca(0Hh. J. Phys. W.H. de Jeu: Thermotropic liquidC15(1982)L941. crystalline behaviour ol some single¬ 0. van der Marel, H.W. den Hartog: and double-chained pyridinium amphi- B. van den Brandt. W. Griffioen. W.Th. Raman spectroscopy ol BaFj:B3+ and philes. J. Phys. Chem. 66(1982) 1908. SrFfR3* solid solutions between 300 Wenckebach. K.W. Taconis. R. de Bruyn and 1400 K. Phys. Rev. B 25 (1982) 6602. BW van der Meer, F. Postma. A.J. Dek¬ Ouboter (samenwerking met M II): ker, W.H. de Jeu: A simple model tor the A pomeranchuk cell which is precooled J. Meuldijk, H.H. Mulder. H.W. den Har stillness constants of nematic liquid log: Depolarization experiments on and pressurized by a He4 • cycling crystals based on distributed harmonic He3 • He4 dilution refrigerator. Cryoge¬ space charges in concentrated solid forces between the molecules. Mol. solutions NdF3 and SrF}. Phys. Rev. B nics 22 (1982) 33. Phys. 45 (1982) 1227. 25(1982)5204. H.M. van Noort, B. Wirnitzer. J. Schmidt: Determination ot the individual spinJ. Schoonman. H.W.
92

Vasle Slof

phenanthrene in fluorene. Chem. Phys. Lett. 89 (1982) 67. A I M . Dicker. S. Völker: Influence of the host on vibronic relaxation: a study of free-base porphin in a series otn-alkanes by photochemical hole-burning. Chem. Phys. Lett. 87(1982)481. H.P.N. Thijssen, A I M . Dicker, S. Völker: Optical dephasing in free-base porphin in organic glasses: a study by photo¬ chemical hole-burning. Chem. Phys. Lett. 92 (1982) 7. A I M . Dicker, J. Dobkowski, M. Noort, S. Völker, J.H. var. der Waals: Zeeman effect ol the S, —So transition of the photoisomer of chlorin in different sites in n-hexane studied by photochemical hole-burning. Chem. Phys. Lett. 88 (1982) 135. C.J. Nonhof. J.H. van der Waals: The lowest triplet state of pyrimidine in a crystalline host at 1.2 K. I: The spinsublevel emission spectra and their vibrational assignment. Chem. Phys. Lett. 92 (1982) 581. C.J. Nonhof, J.H. van der Waals: The lowest triplet state of pyrimidine in a crystalline host at 1.2 K. II: Total phos¬ phorescence and T, sublevel excitation spectra. Chem. Phys. Lett. 92 (1982) 588. H.M. van Noort, B. Wirnitzer, J. Schmidt, J.H. van der Waals: The phosphorescent 3 EU state of zincporphin in n-alkane host crystals: temperature dependence of 'he electron spin resonance transitions and spin-lattice relaxation in zero-field. Mol. Phys. 45(1982)1259. C.J. Nonhof: A search for interference phenomena in intersystem crossing and phosphorescence. Proefschrift, Leiden, 8 juni 1982. A.I.M. Dicker: High resolution spectroscopy otporphins via photochemical hole-burning. Proefschrift, Leiden, 18 november 1982. R.L Carlin, R.D. Chirico, E. Sinn, G. Mennenga, L.J. de Jongh: Magnetic ordering in CoCh. 2P(CeHs)3 and CoBr2.2P(CeHj)3. Inorg. Chem. 21 (1982) 2218. F.J.A.M. Greidanus, L.J. de Jongh, W.J. Huiskamp, K.H.J. Buschow: Specific heat and frequency-dependent ac-susceptibility of PrNi2 below 1 K. Physica 112B(1982)92. J.A. Northby, H.A. Groenendijk, L.J. de Jongh, J.C. Bonner, I S . Jacobs, L..V. Interrante: Field-dependent differential susceptibility studies of tetrathiafulvalene-AuS&MCFih Phys. Rev. B 25 (1982) 3215. A. Lambrecht, R. Burriel. R.L. Carlin, G. Mennenga, J. Bartolomé, L.J. de Jongh: Two n-.ignetic subsystems in bimetallic Co(CsHsNO)e(CoCl4) J. Appl. Phys. 53(1982)1891. C A M . Mulder, H.L Stipdonk, PH. Kes. A.J. van Duyneveldt, L.J. de Jongh: The magnetic phase diagram ol the

Vaste Stof

quasi 2-dimensional Heisenberg antiferromagnet KfMnF4. Physica 113B (1982) 380. L.J. de Jongh. L.P. Regnault. J. RossatMignod. J.Y. Henry: Field-dependent neutron scattering study of the quasi 2-d Heisenberg antiferromagnet KiMnF4. J. Appl. Phys. 53 (1982) 7963. J.A. Northby, F.J.A.M. Greidanus, W.J. Huiskamp, L.J. de Jongh, I.S. Jacobs. L.V. Interrante: Field-dependent specific heat study of the Spin-Peierls transition in TTF-AuS4C4(CF3)4. J. Appl. Phys. 53 (1982)8032. L.J. de Jongh, H.J.M, de Groot. J. Reedijk: Spin-Peierls transition in a Cu2* linear chain. J. Appl. Phys. 53 (1982) 8027. H.J.M, de Groot, L.J. de Jongh. R.D. Willett, J. Reedijk: High-field(40 T) magnetization studies of linear Heisen¬ berg chains with alternating exchange. J. Appl. Phys. 53 (1982) 8038. L.J. de Jongh: Solitons in magnetic chains. J. Appl. Phys. 53 (1982) 8018. H.B. Brom, T.D. Schultz, Y. Tomkiewicz, E.M. Engler, W.D. Gill: Phase transitions oftetraselenafulvalene-tetracyanoquino-dimethane: acceptor-stack doping and the roles of the two kinds of stacks. Phys. Rev. B 25 (1982) 2578. H. den Adel, H.B. Brom, W.J. Huiskamp, B. Alefeld: Specific-heat, neutron scattering and dielectric measurements on 4-CH2D-pyridine. Physica 112B (1982) 309.

L.L. Chang. L. Esaki: Effective mass determination of a highly doped InAsGaSb superlattice using helicon wave propagation. Surface Science 113 (1982) 347. V. Rutar. F. Milia. B. Topic. R. Blinc. Th. Rasing: >TRb nuclear magnetic resonance evidence of solitons and plasmons in Rb2ZnBr4. Phys. Rev. B 25 (1982)281. C.J. Beers. H.W. Myron. C.J. Schinkel. I. Vincze: Magnetization and magnetoresistance of amorphous Fe,Bi -, in high magnetic lields. Solid State Commun. 41(1982)631. C.B.W. Kerkdijk. J.J. Dijkhuis. H.R. Segal, R.P.A.R. van Kleef. H.A. van der Sloot: High gradient magnetic separation of tly ash. IEEE - Trans. Magn. Mag 18 (1982)858. H.J.A. Bluyssen. J.C. Maan. P. Wyder, L L. Chang, L. Esaki: Cyclotron reso¬ nance and Shubnikov-de Haas experi¬ ments in a n-lnAs-GaSb superlattice. Phys. Rev. B 25 (1982) 5364. H. van Kempen: Normal metal point contacts. Can. J. Phys. 60 (1982) 740. MR. Parker, R.P.A.R. van Kleef. H.W. Myron, P. Wyder: Particle aggregation in colloids in high magnetic fields. J. Magn. Magn. Mat. 27 (1982) 250. M.J.H. van de Steeg: Fourier transform spectroscopy and its application to electrons and holes in high-purity ger¬ manium. Proefschrift, Nijmegen, 8 oktober 1982. E.J. Veenendaal, H.B. Brom: Hypertine splitting in the elpasolite Cs2NaHoFs, R.W. van der Heijden: Far-infrared laser measured by enhanced 165Ho NMR. investigations of the high-frequency Physica 1138(1982)118. conductivity of metals under quantum H.B. Brom, S. Emid: Another factor 2 in conditions: Semimetals in high magnetic methyl group relaxation. Physica 113B fields and point contacts. Proefschrift, (1982)121. Nijmegen, 8 oktober 1982. E. Bongers, H.B. Brom, E.J. Veenendaal, R.J.M, van Vucht, G.F.A. van de Walle. W.J. Huiskamp, H -D. Amberger: Quadru- H. van Kempen, P. Wyder: Observation polar ordering in a Trdoublet studied by of strong influence of lattice imperfec¬ tions on the electron-electron and 'S5Ho NMR: Cs2NaHoCl6. Physica 115B electron-phonon scattering in potas¬ (1982) 72. sium. J. Phys. F: Metal Phys. 12(1982) E.J. Veenendaal, H.B. Brom. J. Ihringer: L217. Structural phase transition in the cubic elpasolite Rb2NaHoFe- Physica 114B L.P.L.M. Rabou. P.E. Mijnarends, H. (1982)31. Neddermeyer: Experimental ani theore¬ E.J. Veenendaal: Enhanced nuclear tical study of the electronic structure magnetic resonance in a non-magnetic of Coo.92Feoos by polarized positron cubic doublet. A study performed with a annihilation and angleresolvedphoto4 Hecirculating dilution refrigerator. emission. In: 'Positron Annihilation'. Proefschrift, Leiden, 8 december 1982. Eds. P.G. Coleman, S.C. Sharma, L.M. J.J.M. Steijger: Neutron scattering Diana, North Holland Publ. Comp., studies on phase transitions in Amsterdam, 1982. p. 257. (CD3ND3)iCuCl4 and MnCI2.4H2O. P.E. Mijnarends: Positronenannihilatie. Proefschrift, Leiden, november 1982. NTvNA48 (1982) 131 F.J.A.M. Greidanus: An experimental M.P.H. Thurlings, E. Frikkee, H.W. de study of praseodymium intermetallic Wijn: Spin-wave analysis in the twocompounds at low temperatures. dimensional antiferromagnet K2FeF4. Proefschrift, Leiden, 29 september 1932. I. Neutron scattering. Phys. Rev. B 25 A.P. van Gelder, AG M. Jansen, P. Wy(1982) 4750. der: The resistance of point contacts M.P.H. Thurlings. A. van der Pol. H.W. between normal metals Phvsica de Wijn: Spin-wave analysis in the two109+1108(1982)1955. dimensional antiferromagnet K2FeF4. J.C. Maan. M. Altarelli, H. Sigg, P. Wyder. II. Raman scattering. Phys. Rev. B 25

93

F.W. Nijhoff. H.W. Capel: Backlimd trans¬ the electronic structure of transition (1982) 4765. formations and linearization ot the amso metalhydndes. Intern. Symp. on Electro¬ M.P.H. Thurlings, B.J Dikken, A.F.M. tropic Heisenberg spin chain. Phys. Arts. H.W. de Wijn: NMR study of the nic Structure and Properties of MetalLett. 91A (1982) 431. susceptibility of the two-dimensional hydrogen Systems. Richmond. USA. G.R.W. Ouispel. H.W. Capel: Equation ol 4-6 maart 1982. antiterromagnet K?fef<. Phys. Rev. B motion tor the Heisenberg spin chain. 25(1982)4771. Physica 110A (1982) 41. C.M.J. van Uijen. J.G.M. van Miltenburg. American Physical Society. March Mee¬ G.R.W. Quispel. H.W. Capel. The amso H.W. de Wijn: Zero-point reduction in ting. Dallas, USA. 8-12 maart 1982. tropic Heisenberg spin chain and the the double-layer antiteirontagnet J.T.M. Walraven (invited): Experiments nonlinear Schrödinger equation. on spin polarized hydrogen. KjMmFr. J. Phys. C 15 (1982) 299. Physica 117A (1982) LM. Huisman. H.L.M. Bakker. R. Gries¬ C. Bosman. R.J.J. Zijlstra: Generationsen. W.J. Venema: Concentration and recombination noise in p-type Silicon. G.R.W. Quispel, H.W. Capel: The non¬ linear Schrödinger equation and the isotope dependence ol the Fermi surface Solid-State Electronics 25 (1982) 273. anisotropic Heisenberg spin chain. or PdH, (PdDJ for small x. J.P. van der Meulen. R.J.J. Zijlstra: Phys. Lett. M A (1982) 3 . 1 . G. de Bruin. R. Feenstra. D.G. de Groot, Optical determination of viscoelastic G.R.W. Quispel, F.W. Nijhoff. H.W. Capel: R. Griessen: Critical point lowering in properties of nematic 0HMB8A. Linearization ol the Boussinjsq PdH, films. J. Physique 43 (1982) 411 equation and the modified Boussinesq B.M. Geerken, R. Griessen. L.M. Huis¬ G. Bosman, R.J.J. Zijlstra: Thermal equation. Phys. Lett. 91A (1982) 143. man, E. Walker: Contribution of optical noise, diffusion and the mobility ol W.Th.F. den Hollander, P.W. Kasteleyn: phonons to the elastic moduli of PdH, hot holes in silicon. Phys. Stat. Sol. (b) Random walks with 'spontaneous emis¬ and PdD,. 109(1982)683. sion' on lattices with periodically W. Westera: Some electro-acoustic G.E. Blonder. M. Tinkham. T.M. Klapwijk: distributed imperfect traps. Physica ellkds in CdS. Proefschrift, Utrecht, Normal-superconductor (NS) micro112A (1982) 523. 24 maart 1982. constrictions: theory and experiment. D.W. Abraham. T.M. Klapwijk. C.J. Lobb. W. Westera: Theory ol electro-acoustic Th.W. Ruijgrok, K. Sokalski: A theory M. Tinkham: Electrical measurements effects in hexagonal piezoelectric semi¬ tor nematic liquid crystals. Physica 111A (1982) 45. on large arrays ol superconducting conductors. Physica 113B (1982) 149. K. Sokalski, Th.W. Ruijgrok: Elastic proximity-effect junctions. W. Westera: Ac and dc conduction in constants tor liquid crystals ol disc-like electro-acoustically active CdS. molecules. Physica 113A (1982) 126. Physica 113B (1982) 284. P.M. de Wolff: Vergrendeling van incom¬ B.M. Mulder, Th.W. Ruijgrok. A theory W. Westera: Brilloum scattering study mensurable structuren. Bijeenkomst for nematic liquids with biaxial molecu¬ SON-Werkgemeenschap Kristal- en of the stationary, electro-acoustically les. Physica 113A (1982) 145. amplilied acoustic II'JX in CdS. Physica Structuuronderzoek. Lunteren. 22-23 113B (1982) 299. maart 1982. W. Westera: Electro-acoustic current P.M. de Wolff: Interpretation and some 5. Bijdragen aan conferenties e.d. fluctuations in CdS. Physica 114B applications of superspace groups. C. van der Marel, W. Geer sma, W. van (1982) 45. 22. Diskussionstagung der Arb. Gem. der Lugt: Merkwaardig gedrag van de Kristallographie, Kiel. W-Duitsland. J.P. van der Meulen. R.J.J. Zijlstra, J.J. 22-24 maart 1982 van Kooten: The determination ol elastic elektrische weerstand in vloeibare constants of nematic liquid crystals Li-Sn en Na-Sn legeringen. Bijeenkomst from noise measurements ol scattered SON-Werkgemeenschap Chemie van de 2nd General Conference ol the Conden¬ laser light. Mol. Cryst. and Liq. Cryst. Vaste Stof. Lunteren, 11-12 januari 1982. sed Matter Division of the European Lett. 82 (1982)'.. Physical Society, Manchester. GrootBrittannië. 22-25 maart 1982. R.J.J. Zijlstra. Distribution model ol Bijeenkomst van de SON-Werkgemeen¬ G.H. van Yperen, R. Tprik. J.T.M. Walra¬ flicker noise in semiconductors. Phys. schap Molecuulspectroscopie. Lunte¬ ven, IF. Silvera: Nuclear relaxation and Stat. Sol. (a) 73 (1982) 11. ren, 1-2 februari 1982. bottlenecked recombination in spinA I M . Dicker: Vibronic relaxation in D. Frenkel, R. Eppenga: Monte Carlo polarized atomic hydrogen. molecular mixed crystals: a study by study of the isotropicnematic trans¬ G.J. de Bruin-Hordijk, R. Feenstra, H.L.M. ition in a tluid ol thin hard disks. Phys. photochemical hole-burning. Bakker, DG. de Groot, R. Griessen: H.M. van Noort, B. Wirnitzer, J. Schmidt Rev. Lett. 49(1982) 1089. (poster): Het mechanisme van de spin- Hydrogen absorption and critical point C A M . Mulder, H.W. Capel, J.H.H. Perk: lowering in thin PdH, lilms. The Heisenberg model: Classical ground roosterrelaxatie in de triple'.-toestand B.M. Geerken, R. Griessen, L.M. Huis¬ van tosforescerende moleculen. state and bilinear spin-wave theory. W.A.J.A. van der Poel, M. Noort, J.H. van man, E. Walker: Contribution ol optical Physica 1126(1982) 147. der Waals (poster): Jahn-Teller en kristal- phonons to the elastic moduli ol PdH, F.W. Nijhoff, H.W. Capel: Separable and PdD,. interactions and liquid 3He. II. Extrema veldeffecten in de metastabiele triplet of Landau expansion and phase diagram toestand van metaal porlines. C. de Lange, T. Janssen: Phonons and H.P.H. Thijssen, S. Völker (poster): in the weak-coupling limit. Physica electrons in incommensurate crystal Photochemical hole-burning in amor¬ phases. Europhysics Conference 111A (1982) 371. phous organic solids. Abstracts 13X35. F.W. Nijhoff, J. van de Linden, G.R.W. Ouispel. H.W. Capel, J. Velfhuizen: T. Janssen: Bifurcations in incommen¬ Linearization ol the nonlinear Schrodin- L.M. Huisman, B.M. Geerken, R Griessurate crystal structures. Europhysics ger equation and the isolropic Heisen¬ sen, E. Walker: Contribution ot optical Conference Abstracts CDW21. berg spin chain. Physica 116A (1982) 1. phonons to the elastic moduli of PdH, W. J.M. dfi Jonge. JA.H.M. Buys (invited): F.W. Nijhoff, J. van de Linden, G.R.W. and PdD,. Intern. Symp. on Electronic Soliton phonon scattering in TMMC and Quispel, H.W. Capel: Linearization ol the Structure and Properties of MetalDMMC nonlinear Schrödinger equation and the hydrogen Systems, Hichmond, USA. H.W. den Hartog. J. Meuldijk: Dielectric isotropic Heisenberg spin chain. Phys. 4-6 maart 1982. experiments on solid solutions of Lett. 89A (1982) 106. P. Griessen (invited): Isotope effects in alkaline earth and rare earth fluorides

94

Vaste Stof

leiders onder invloed van laserstraling. K?Fer rZn,F*. Micro-Mössbauerconferentie. Gent. België. 14 mei 1962. G. Bruis: 'Lineaire' magnetoweerstand van aluminium veroorzaakt door oneffen¬ heden in preparaat- en Fermi oppervlak Dynamics Days, Enschede. 25-26 mei H Sigg. H. Myron. P. Wyder. M. Pepper. 1982. D. Poole: Experiments on a AiGaAsT. Janssen: Universality and multi¬ GaAs (n-p) heterojundion. J.W. van Dijk. W.W. Beens. W.H. de Jeu: dimensional maps. R.W. van der Heijden, P. Wyder: Magneto- F.W. Nijhoff: On some linear integral Rotational viscosities and flow-align¬ ment in nematic liquid crystals. 12. Frei- plasma-eltecten in Bi in kwantiserende equations generating solutions of magneetvelden bij verinlrarood frequen¬ nonlinear PDE's. burger Arbeitstagung Flüssigkristalle, ties. Freiburg. W-Duitsland, 31 maart-2 april G.R.W. Quispel. On some Miura trans¬ A.G.M. Jansen. P.H. Woerlee: Elektrische formations. 1962. geleiding in Bitilms beneden 10 K. A.P. van Gelder: Verband tussen 'Ilf-ruis A. Janner: On the morphology of incom¬ British Radiolrequency Spectroscopy en frequentiemodulatie. Group. 'Optical Techniques in Magnetic mensurate crystals. Reunion sur les M.J.H van de Steeg, P. Wyder: Onder¬ Resonance'. Hull. Groot Bnttannie. Isolants Incommensurables. Dijon, zoek naar gebonden kwa'ks in halfge¬ Frankrijk, 27-28 mei 1982. 31 maart-2 april 1982. leiders. A.J. van Strien: Dynamics of triplet T. Janssen: Phonons and electrons in excitons in molecular crystals. R.P.A.R. van Kleef. H.W. Myron. P. Wyder: incommensurate crystal phases. Reu¬ F.C. Bos: Ascertainment ot the individual Deeltjes aggregatie in suspensies door nion sur les Isolants Incommensurables, spin-lattice relaxation rates in photDiion, Frankrijk, 27-28 mei 1982. middel van hoge magneetvelden. phorescent triplet state molecules. W. van der Lugt: Legeringen met een A.F. Aalders. P.H.J. Denteneer. J. Wie¬ H. van Kesteren: Dynamic nuclear pola¬ man, A.F.M. Arts, H.W. de Wijn: Kernneiging tot metaal-zoutovergang in de rization ot proton spins via photo-excited spinrelaxatie in de snelle tonengeleider vloeibare fase. Wetenschappelijke triplet states: the system phenanthrene La,,Ba,F3,Bijeenkomst Werkgemeenschap Meta¬ in fluorene. len FOM-TNO, Veldhoven, 28 mei 1982. B.J. Dikken. C.J. Sinke. A.F.M. Arts. D. Singel: Electron spin echo studies of H.W. de Wijn: Mössbauer spectroscopie J. Meuldijk. H.W. den Hartog: Depolari¬ zation and conduction experiments on hypertine interactions in the lowest in verdunde antilerromagneten. photoexcited triplet state ot tree base R.J.G. Goossens, C G.M. Visser, E.A.C.P solid solutions M; „fl,f ?+,. 2nd European porphin. van Hoppe. T.G.W. Winkels. J.l. Dijkhuis. Conf. on Solid State Chemistry, Veld¬ hoven, 7-9 juni 1982. H.W. de Wijn: De invloed van optisch A. Janner: Superspace groups. Durham pompen op de relaxatie van resonante tononen in robijn. Cryslallographic Meeting, Durham, International Conference on Ionic Groot-Brittannië, 5-8 april 1982. J.G.M, van Miltenburg, J.J.M. Geertzen, Liquids, Molten Salts and PolyelectroLP LM. Rabou. P.E. Mijnarends, H. J.l. Dijkhuis. H.W. de Wijn. Gestimuleer¬ 'ytes, Berlijn, W-Duitsland, 22-26 juni Neddermeyer: Experimental and theo¬ de fononemissie door optisch geëxci- 1982. retical study ot the electronic structure teerde centra. B.P. Albias. C. van der Marel, A.B. van ot Coo.aiFeo.os by polarized positron H. van der Vlist, W.C.M. Claassen. A.F.M. Oosten, W. Geertsma, W. van der Lugt: annihilation and angle-resolved photoArts. H.W. de Wijn: Dynamische proces¬ Electronic and structural properties emission. Proc. 6th Intern. Conf. on sen in tweedimensionale gedoteerde of some compound-forming alkaliPositron Annihilation, Arlington. Texas, antilerromagneten. based alloys. USA. 3-7 april 1982, p. 257. J.P. van der Meulen. R.J.J. Zijlstra: W. Geertsma: A simple model for Onderzoek van dynamisch gedrag van compound-forming liquid alloys vloeibare kristallen met behulp van laser-systems. NNV-Voorjaarsvergadering, Nijmegen, lichtverstrooiing 13 14 april 1932. W. Geertsma, W. van de Lugt: The Th. Rasing: Ver-inlrarood en RamanKnight shift, resistivity and thermospectroscopie aan de incommensurate- H.W. de Wijn: Magnonen en tononen. chemical properties of compoundIe structuur RbzZnBr* Bijeenkomst Werkgroep A Kryogene forming molten salts described by H. Meekes, Th. Rasing: IncommensuraTechniek, Utrecht, 15 april 1982. chemical thermodynamics. bel soda. P.A.M. Benistant, P Wyder: Elektron Netherlands Workshop on Electron J. Caro, DG. de Groot, R. Coehoorn, spectroscopie in metalen. Spin-Echo Spectroscopy, Leiden, 18-21 R. Griessen: Point-contact spectroscopy A.M. Duif, A.G.M. Jansen. P. Wyder, april 1982. of electron-phonon interaction in trans¬ N. d'Ambrumenil: PuntcontactspectroW.Th. Wenckebach: Magnetic ordering ition metals: a study of special inten¬ scopie in metalen met magnetische ol nuclear spins. sities. Proc. Intern. Conf. of Supercon¬ verontreinigingen. A.J. van Strien: Electron spin echo ductivity in d- and (band metals. Karls¬ R.J.M, van Vucht, G.F.A. van de Walle: studies of linear triplet excitons in ruhe. W-Duitsland, 28-30 jun- 1982, p. 573. De invloed van deformatie door torsie molecular crystals. J.H. van der Waals: Magnetic properties op de elektrische weerstand van eenvou¬ DJ. Singel, W.A.J.A. van der Poel (pos¬ of the lower excited states of some dige metalen bij lage temperaturen. ter): ESE study of hypertine interactions metal poiphins. Emil Warburg Symp., R.W. van der Heijden. H.M. Swartjes, in the lowest photoexcited tripiet state Mitwitz. Duitsland, 27 juni-1 juli 1982. P. Wyder: Quantumetlecten in de verof free base porphin. S. Völker: Photochemical hole-hurning infrarood stralingsdelectie met puntof porphyrins in crystals and glasses: contacten tussen normale metalen. the study ol vibronic relaxation and J.J.M. Franse: Magnetism and super¬ A.G.F. Dorscheidt. H. van Kempen: conductivity in Y4C03. Symp. on Y4C03, optical dephasing. Emil Warburg Symp., Warmtegeleiding in He II dicht bij T>. Mitwitz, Duitsland, 27 juni-1 juli 1982. Londen, Groot-Brittannië, april 1982. H. van Kempen: Conversieversterking PW. Kasteleyn, W.Th.F. den Hollander B.J. Dikken, A.F.M. Arts. H.W. de Wijn. in supergeleidende mixers. (invited): Random walks on inhomogeMössbauer-onderzoek aan de twee¬ J van Bentum: Stabiliteit van superge¬ dimensionale antiferromagneet neous lattices. Symp. on Random (At iRiFjta).

H. van der Vlist. W.C.M. Claassen. A.F.M. Arts. H.W. de Wijn: Impurity spin-wave excitations in K?Nii ,Mn,F4(x - 0.01). European Conf. Abslr. 6A(1982) 375.

Vaste Stof

95

Walks and their Application to the alloys. Poster PM-5. 7th Sagamore I P Regnault. J. Rossat Mignod. J Y Physical and Biological Sciences. Conf. on Charge. Spin and Momentum Henry. L.J de Jongh: Magnetic Proper¬ Gaithersburg. Maryland. USA. 28 juniDensities. Nikko. Japan. 25-30 augustus ties ot the quasi 2-d easy plane antiferro1 juli 1982. 1982. g J J i A. Janner: Tht rcie of superspace A.H. Verbruggen. R. Griessen: Multidila- J.J.M. Steijger. J.J.M. Frikkee L.J. de groups in crystal physics. Intern. Symp. tometnc method for measurements of Jongh. W.J. Huiskamp: Crossover in the on Symmetries and Properties of Nonthe electromigration ot hydrogen in critical behavior of the Ising antiferroRigid Molecules. Paris. Frankrijk. metals. Intern. Con I on Diffusion in magnet UnClj 4HiO in transverse 1-7 juli 1982. Metals and Alloys. Tihany, Hongarije. field. A.F. Aalders: Pulse-NMR results on the 27 augustus-3 september 1982. N. d'Ambrumenil. A.M. Duif. A.G.M. C. Haoen, A.H. Verbruggen, R. Griessen: Jansen. P. Wyder: Point contact specionic conductors Lti .Ba.Fj,. Summer School on Physics and Physical Chemis¬ Gorsky-ettect in concentrated a'-PdH,. troscopy ot internal field distributions Intern. Conf. on Diffusion in Metals try of Fast Ion and Mixed Conductors. in spin glasses. and Alloys. Tihany, Hongarije, 27 augus¬ Erice. Sicilië. Italië, 1-15 juli 1982. tus-3 september 1982J.E. Mooij: Kosterlitz-Thoutess transi¬ H.J.A. Bluyssen. L.J. van Ruyven: Stimu¬ tions and two-dimensional superconduc¬A.C.R. Hogervorst: Modref. a computer lated emission trom shallow donors program tor incommensurate structures. localized by a strong magnetic Held. tors. NATO Advanced Study Institute 7th European Crystallographic Meeting, 16th Intern. Conf. on the Physics of on Advances in Superconductivity, Jerusalem, Israël, 29 augustus-3 sep¬ Erice. Italië. 3-16 juli 1982. Semiconductors. Montpellier, Frankrijk. tember 1982. p. 34. 6-10 september 1982. D. Frenkel: Simulation of scaling beha¬ Third Joint Intermag Magnetism and Magnetic Mater sis Conference, International Conference on Magnetism, viour in Polymers. Symp. on Transport Phenomena in Molecular Liquids and Montreal, Canada. 20-23 juli 1982. Kyoto, Japan, 6-10 september 1982. Computor Simulations. Masnuy-St. L.J. de Jongh (invited): Solitons in mag¬ J.J.M. Franse (invited): ItinerantJean. België. 8-11 september 1982. netic chains. electron magnetism studied in high magnetic field and high-pressure expe¬ R. van Kleef, H.W. Myron. M.R. Parker, H.R. Segal, C.P. van Driel, C.B.W. Kerk P. Wyder: Magnetic flocculation of riments. dijk, R.P.A.R. van Kleef: High gradient particles in very high fields. World magnetic separation relating to the Nguyen Phy Thuy, H.J. Verdonk, A. MeFiltration Congress III, Downington, burning ot coal. novsky, J.J.M. Franse, R. Gersdorf: The magneto, anisotropy of Gd-Y alloys. USA, 13-17 September 1982. Proc. p. 769. MR Parker, R.P.A.R van Kleef. H.W. S. Völker: Optical relaxation processes T.D. Hien, N.H. Luong, N.H. Due, N.P. Myron, P. Wyder: Study ot particle Thuy, P.H. Frings, J.J.M. Franse: Magne¬ in porphyrins: a comparison between behaviour in high field magnetic tic properties of RCU2 IB = Dy, Ho. Er) crystalline and amorphous hosts stu¬ flocculation. died by photochemical hole-burning. and Dy,Yj ,Cu2 compounds. R.P.A.R. van Kleef, M.R. Parker, H.W. P.H. Frings, J.J.M. Franse, F.R. de Boer, 10th Molecular Crystal Symp.. St. Jovite, Myron, P. Wyder: Sedimentation ot Canada, 19-24 september 1982. A. Menovsky: Magnetic properties of colloids in high magnetic fields. J. Schmidt: Triplet exciton dynamics UjPt compounds. measured with electron spin-echo specZ. Smetana, V. Sima, E. Gratz, J.J.M. G.R.W. Ouispel: The nonlinear SchrOFranse: Neutron diffraction study of the troscopy. 10th Molecular Crystal Symp.. dinger equation and the anisotropic St. Jovite, Canada, 19-24 september B(Cu,,Nij)i,(R= Tb, Ho)system. Heisenberg spin chain. Scott Russell 1982. V. Sima, Z. Smetana, V. Sechovsky, Centenary Conf., Edinburg, GrootR. Grössinger, J.J.M. Franse: Magnetic Brittannië. 22 augustus-3 september P.J. Alonso, J. Casas Gonzalez, R. Alcaarrangement in the Dy(Fei,Alj2pseudo- la, H.W. den Hartog: An EPR study ot 1982. binary laves phases. Ni* centers in SrF2.Ni andBaFf.Ni. H.W. Capel, G.R.W. Ouispel, J. v.d. Lin¬ Europhysics Topical Conf. on Lattice den, F.W. Nijhoff (poster): Linearization C.H.W. Swüste, AC. Phaff, W.J.M. de Jonge: Collective excitations in some Defects in Ionic Crystals, Dublin, ot the nonlinear Schrödinger equation Ierland, september 1982. and the isotropic Heisenberg spin chain quasi Id Mn** compounds. K. Kopinga, H. Nishihara, W.J.M. de C.F. Kamma. P.H. Frings, J.C.P. Klaasse, etc. Scott Russell Centenay Conf., Jonge: Anisotropy effects in ferromag¬ J.J.M. Franse: Thermal expansion and Edinburgh, Groot-Brittannie. 22 augus¬ netic chain systems. specific heat anomalies in UPt below the tus-3 september 1982. AC. Phaff,C.H.W. Swüste, W.J.M, de ferromagnetic ordering temperature. Jonge: Impurity spin resonance and Intern. Conf. on Magneto Elasticity. XI International Colloquium on Group spin-cluster resonance m Nagoya, Japan, september 1982. Theoretical Methods in Physics, (CHtfjNHCotiMn.Ch 2HiO. J.J.M. Steijger, E. Frikkee, L.J. de Jongh, Istanbul, Turkije, 23-28 augustus 1982. J P.M. Smeels. E. Frikkee, K.M.H. MaeW.J. Huiskamp: Magnetic ordering in the A. Janner, B.W. van Beest: Tensorial layered compound (CDsNDji&uCU. properties of incommensurate crystals. sen, W.J.M. de Jonge: Magnetic struc¬ ture and relaxation phenomena in an 6th Yamada Conf., Hakone, Japan, T. Janssen, J.A. Tjon: Bifurcations and Ising chain system. September 1982. symmetry changes in crystals. P.W. Kasteleyn (invited): Some aspects J.A.H.M. Buys, W.J.M. de Jonge: Solilonof random walks on groups. phonon scattering in TMMC. Conference on High Field Magnetism, W.J.M. ds Jonge, M. Otto, F.A.P. Blom, Osaka, Japan, september 1982. C. van der Steen, K. Kopinga: Spin-glass FR. de Boer, J.J.M. Franse, W.C.M. P.E. Mijnarends: Band structure and momentum density in disordered alloys behavior of CdiMn)As2Mattens, P.F. de Chatel: Study of spinA.M.C. Tinus, H. Nishihara. J. Millenaar, Invited paper OM-2 (i.p.v. B.L Györffy). and valence-fluctuations systems in the 7th Sagamore Conf. on Charge, Spin and W.J.M. de Jonge: Ti in quasi 1d Ising Amsterdam high-field installation. like antiferromagnets. Momentum Densities, Nikko. Japan, A. Menovsky. F.R. de Boer, P.H. Frings, J.P.M. Smeets, E. Frikkee. W.J.M. de 25-30 augustus 1982. J.J.M. Franse.W agnetic properties of Jonge: Critical neutron scattering near single-crystalline UGe:. P.E. Mijnarends, A. Bansil: Positron the intermediate state in CoBr?. D;O. annihilation in disordered Cut ,Ni, D. Bloch, J. Voiron. L.J. de Jongh

96

Vaste Slof

(invited): High magnetic field spinPeterls diagrams. H.B. Brom: Partly deuterated methyl groups in solids at low temperatures (NMR. specific heat and neutron dittraction). Rotational Tunnelling in Molecular Solids. Braunschweig. W Duitsland. 27 oktober 1982. W.H. de Jeu: Liquid crystalline mate¬ rials: Physical properties and intermolecular interactions. Discussion Meeting ol the Royal Society: The Physics. Chemistry and Applications ol Thermotropic Liquid Crystals. Lon¬ den. Groot-Brittannië. 27 28 oktober 1962. H. De Raedt. A. Lagendijk (invited): Monte Carlo calculation of the thermodynamic properties of quantum lattice models. CECAM Workshop on Monte Carlo and Quantum Systems. Parijs. Frankrijk, 30 november-3 december 1982. D. Frenkel: Monte Carlo study of the isolropic-nematic transition in a fluid of infinitely thin hard platelets. IX Intern. Liquid Crystal Conl.. Bangalore. India. 6-10 december 1982. J. Schmidt: Triplet excitons in molecu¬ lar crystals studied by electron spin echo spectroscopy. Reunion de !a RCP sur les Cristaux Molèculaires. Chantilly. Frankrijk, 11-12 december 1982. H.B. Brom: DDM-(TCNQh, a spin-Peierls or magnetic transition? Intern. Conf. on the Physics and Chemistry of Synthetic and Organic Metals. Bourg St. Maurice, 14-18 decemtw 1982. Wetenschappelijke Bijeenkomst van de FOMWerkgemeenschap voor de Vaste Stof, Veldhoven. 16-17 december 1982. R.G. Oraltay, A. Menovsky. J.J.M. Fran¬ se: Supergeleiding en terromagnetism in Y4C03. P.H. Frings, A. de Visser, A. Menovsky, J.J.M. Franse: Magnetische eigenschap¬ pen van uraniumplatina verbindingen. J.C. Wolfrat, L.W. Roeland, A. Menovsky: De Haas-van Alphen-metingen en het kritisch veld van Nb^n. R.J. Meier: Magnetische eigenschappen van vast zuurstof. A. Lagendijk: Monte-Carlo aanpak van quantumsystemen. A. Lagendijk, R.J. Wijngaarden. l.F. Silvera: Rotondynamica van de vaste stoften. M. van Waveren, V.V. Goldman: Vibratieniveau's van Argontrim?ren. G.H. van Yperen, l.F. Silvera. J.T.M. Walraven, J. Berkhout. J. Brisson: Een directe microscopische studie van dubbelgepolariseerde atomaire waterstol met behulp van ESR. A. Driessen. E. v.d. Poll. l.F. Silvera: Orthopara conversie in vast H;en de fonontoestandsdichtheid.

Vaste Slof

A. Verbruggen. R. Griessen: Multidilato- structurele faseovergang in metr.e en electromigratie van waterstot inNb S Völker: How do optical transitions J Molenaar. A Lodder: Dingle tempera¬ dephase m molecular solids. turen en fermi oppervlakveranderingen J.F.C, wan Kooien (poster): Tripiet in Cu(H). excitonen in eendimensionale molecu¬ B.M. Geerken. R. Feenstra. R. Griessen. laire kristallen. K.H.J. Buschow. H U Künzi: H absorptie DJ. Singel. WA. JA van der Poel (pos¬ in amorfe legeringen. ter): Pulsed ENDOR of protons in free J. Caro. DG de Groot. R. Griessen: base porphin. Puntcontêctspectroscopie in PdHt en H.P.H. Thijssen: Optical hole-burning in PdD, porphins dissolved in organic solids. L.J. de Jongh: Een nieuw model voor B.W. van Beest. A. Janner: Tensoreigenschappen van incommensurabele ééndimensionale elektrische geleidmgseigenschappen van donor-acceptorkristallen. TCNQ-complexer. M. Boon: Spectra ot Bloch-electrons in magnetic Held: symplectic equivalen¬J.J.M. Steijger. E. Frikkee. L.J. de Jongh. ce between crystal symmetries. W.J. Huiskamp: Cross-over in het kritie¬ B. Dam. A. Janner: Modulatie en kristal- ke gedrag van de Ising-antiterromagneet vorm. MnCli. 4H]O in een transversaal veld. T. Janssen: Excitaties in incommen¬ G. Mennenga: Soortelijke warmte surabele kristallen. metingen aan verdunde Ising- en ge¬ J.J. Slot: Van Htisenberg-spinketens mengde IsinglXY-systemen. tot Hamiiton-systemen met een vrij¬ H.J.M, de Groot. R.C. Thiel. L.J. de heidsgraad. Jongh: Solitonen in een quasi-1-dimen¬ sionale verdunde Ising-terromagneet. J.P.M. Smeets, E. Frikkee. W.J.M, de P.A.M. Benistant: Directe waarneming Jonge: Een nieuwe intermediaire fase van Andreev-rellectie. in een spin-tlop-systeem. A.M.C. Tinus. W.J.M, de Jonge: Relaxa¬ R.W.J. Hollering: Supergeleiders met een overschot aan quasi-deeltjes. geïn¬ tie door solitonen. duceerd door straling met optische en J.P.M. Smeets, E. Frikkee. W.J.M, de ver-infrarood lasers. Jonge: Strukluur en relaxatie in H.J.A. Bluyssen, L.J. van Ruyven: Ising-ketens. K. Kopinga. W.J.M, de Jonge, A.C Phaff: Stimulated emission from shallow donors localized by a strong magnetic Anisotropie-effecten in quantinumfield. systemen. H.W. den Hartog, DJ. Oostra: RamanH.J.A. Bluyssen. A. van Etteger, L.J. van experimenten aan extrinsieke ionen¬ Ruyven: Transport properties in the supergeleiders. active layer of a double heterostructure H.W. den Hartog. J. Meuldijk: Percolatie injection laser measured by a strong in extrinsieke ionen-supergeleiders. magnetic field. H.W. den Hartog, G. van Opbroek. J. A.M. Duif, N. d'Ambrumenil: PuntconGroen: Het superdrukettect van het tact-spectroscopie in spinglas-systeEPR-signaal van SrCIfCo1*. men. J.C.M. Sprenkels, C.M.B, van der Zon, R.P.A.R. van Kleef: Fioccuiatie .an diaW.Th. Wenckebach, N.J. Poulis: Kern¬ magnetische deeltjes in hoge magneet¬ ordening in CafOHh: 'Selflocking' van velden. kernspins. H. Sigg: Impurity and 2-dimensional H.W. van Kesteren. W.Th. Wenckebach, electron interlace states in AIGaAsJ. Schmidt. N.J. Poulis: Dynamische GaAs heterojunctions. polarisatie van proton spins met R.J.M. van Vucht. G.F.A. van de Walle. behulp van optisch geëxciteerde tripiet- H. van Kempen: Invloed van anisotrope toestanden. verstrooiing op de elektrische weerstand van eenvoudige metalen. L.J. de Haas. C.M.B. van der Zon, W.Th. A.W.M, van de Pasen: Gestimuleerde Wenckebach. N.J. Poulis: Kernspinsupergeleiding in makroskopische roosterrelaxatie bij zner lage spintemtunneljunkties. peraturen. J.C.M. Sprenkels. J.C. Voorhoeve. J.C. Maan: Transportfenomenen in C.H.M. Meyer. W. Toledo. G. van Velzen. submikron haltgeleiderstrukturen in W Th. Wenckebach. N.J. Poulis:É/e*fron- magneetvelden. spin-roosterrelaxatie van 0?centra m P. Zwart. G.J. Lagendijk, P.E. Mijnarends. Ca(OH)}. L.P.L.M. Rabou, A.P. Jeavons, H.J. Akker¬ W.G. Bos. F.E.P.C. Hertoghs. B.G Sluyk. man: Plaatsgevoelige detector voor TO. Klaassen. N J. Poulis: Bepaling e*-e- annihilatiestraling. Paper BP23. van staggered susceptibiliteiten m een A.F. Aalders. M.Th.H. Gallé. A.F.M. Arls, 10-antilerromagneet via indirekte H,W. de Wijn: Kernspinrelaxatie in de interactie tussen kernspins. gemengde snelle lonengeleider M. Lachmansingh. J. Schlejen. A Labru- Lai ,Ba,F3,(0 s x < 0.1). |ere. TO. Klaassen. N.J. Poulis: De B.J. Dikken. C.R. de Kok. A.F.M. Arts.

97

98

H.W. de Wijn: Lokale magnetisch» eigenschappen van verdund» tweedi¬ mensionale antilerromégneten. B.J. Oikktn. PA A F Wouters. C.R. de Kok. A.F.M. Arts. H.W. de Wijn: *#ÖJSbauer-studie van K^fe, ,Zn,F4 nabii de percoiatiegrens R.J G. Goossens. E.A.C.P. van Hoppe. G. Winfce>s. J.I. Dijkhuis. H.W. de Wijn: Ruimtelijke en magneetveld effecten Op d» 29-cm - ' tononbottleneck in robijn. R J G Goosscns. J A M . Janssen. H. Smulders. J.I. Dijkhuis. H.W. de Wijn: F ononbottleneck in alexandriet (BeAljO+Cr3*) J.G.M. van Miltenburg. P. Batenburg. G.J. Jongcrden. J.I. Dijkhuis. H.W. de Wijn: Een nieuw relaxatieproces binnen het E(2Ehnneau in robijn: optischgeïnduceerd ftaman-proces gevolgd door direct venal. J.G.M. van Miltenburg, j . l . Dijkhuis. H.W. de Wijn: ftaman-ve,strooiing tan optisch-gegenereerde akoestische tv nonen nabij de rand ran de Brillouïnzone in robijn. W A H M Vlak. E. Frikkee. A.F.M. Arts. H.W. de Wijn: Neutronendittractie aan een gemengd magnetisch systeem: K]Co,F ei ,F*. H. van der Vlist. J. Sikkenk. A.F.M. Arts. H.W. de Wijn: Kritieke EPR-lijnbreedte in KjMnFt gedoteerd met Fe, Co ol Ni. J.P. van der Meuien. R.J.J. Zijlstra: Viscoélastische verhoudingen van een homogene reeks nematische vloeibare kristallen. R. Eppenga. D. Frenkel. R.J.J. Zijlstra: Monte Carlo-simulatie van de isotroopnematische overgang m een vloeistof van dunne schijfjes. G.R.W. Ouispel. F.W. Nijhof(, H.W. Capel. J. v.d. Linden (poster): Linearization of the anisotropic Heisenberg spin chain. H.W. Capel: Wick s theorem and time correlations in the transverse Ising chain. Proc. II. Intern. Symo. on Selected Topics in Statistical Mechanics. Dubna. USSR. 1982. 6. Voordrachten Th. Rasing: Experimenteel onderzoek aan RbiZnBrrkristallen. Colloquium. THDelft. 11 januari 1982. J.H. van der Waals: Jahn- Teller en kristalveldeffecten in por/mes Universiteit van Amsterdam, Fysisch Laboratorium. 14 januari 1982. T. Janssen: Bifurcation des structures de réseau. Séminatre de physique Ihéorique, Univ. Genêve. Zwitserland. 15 januari 1982. T.Janssen: Transitions de phase et modulations. Instilut de Physique Théorique. Univ. Genève. Zwitserland. 18 januari 1982.

Vaste Slof

P. Wyder: Punktkontaktspektroskopie m Uetaflen. Ruhr Univ Bochum. W-Duits¬ land. 21 januari 1982. A. Janner: Superraumgruppen in der Knstallographie Instilut tur Mineralogie. kristallographie und Strukturchemie. Technische Univ. Wien. Oostenrijk. 21 ianuari1 1982. P.E. Mijnarends: Positronenannihilalie. Colloquium Ehrentestit. InstituutLorentz. Leiden. 27 januari 1962. PW Kasteleyn: Random walks on latti¬ ces with traps. Landelijk Seminarium Statistische Mechanica. Nieuwegein. 5 februari 1982. D. Frenkel: Moleculaire dynamica van staafjes: exotische effecten m een sim¬ pel systeem. SON-Werkgemeenschap Vloeistoffen en Grensvlakken. Lurtteren. 8 februari 1982. R.J.J. Zijlstra: Current noise in silicon. Walter SchottkyHaus Rhemisch West falischen Technischen Hochschule. Aken. W-Duitsland. 11 februari 1982. T. Janssen: Incommensurabele kristal¬ len: een nieuwe fase in de vaste stof. Algemeen Colloquium. RU-Gronmgen, 18 februari 1982. J.T.M. Walraven: Nuclear polarization in atomic hydrogen. Massachusetts Institute of Technology. Cambridge. 3 maart 1982: Univ. Iowa. Iowa City. 4 maart 1982: Cornell Univ.. Ithaca. New York. USA. 12 maart 1982. J.C.M. Sprenkels: Demagnetisatie experimenten in Ca(OH)z Kamerlingh Onnes Laboratorium. Leiden. 12 maart 1982. F.W. Nijhoff: Linearization ol the non¬ linear Schrödinger equation and the Heisenberg spin chain. Landelijk Seminarium Statistische Mechanica. Amsterdam, 19 maart 1982. W.J.M, de Jonge: Experimenten in quasi 1ó systemen. Universitaire Instelling Antwerpen. 20 maart 1982. JE Mooij: Toepassingen van de Josephson-etlecten. Natuurkundig Laborato¬ rium. Vrije Universiteit. Amsterdam. 22 maart 1982. W.H. de Jeu: Models for liquid crystals. Société Chimique de Belgiques. Brussel. België. 23 maart 1982. W. van der Lugt: Merkwaardig gedrag van geleidingselektronen in vloeibare legeringen met sterke chemische inter¬ acties. Colloquium Kamerlingh Onnes Laboratorium. Leiden. 26 maart '982 J.C.M. Sprenkels: Dynamic polarization and nuclear demagnetization in Ca(0H)2SIN, VMIigen. Zwitserland. 26 maart 1982. W.H. de Jeu: Vloeibare kristallen mei beperkte positie orde. Lab. voor Alge¬ mene Natuurkunde. Groningen, maart 1982 W.H. de Jeu: Liquid crystals with limited positional order. Centre de Recherche sur les Macromolecules. Straatsburg. Frankrijk, maart 1982: Centre de Recher¬

che Paul Pascal. Bordeaux. Frankrijk. |uni 1982. L.J. de Jongh: Mode'es magnétiques simples. Introduction aux experiences et thértes: Applications aux systémes quasi urn- ou bidimensionnels. 12 Sêminaires. Lab. Louis Neel. CNRS. Grenoble. Frankrijk, maart |um 1982. S. Völker: Vibronic relaxation and optical dephasing of porphynns in crystals and glasses. Univ. Wisconsin. Madison. Department of Physics. USA. 5 april 1962. S. Völker: Photochemical hole-burning of porphyrins in glasses. IBM Research Laboratory. San Jose. California. USA. 8 april 1982. T. Janssen: Bifurcaties en modulaties in kristallen. Colloquium. TH-Twente. 28 april 1982. A. Janner: Incommensurate crystals in the superspace group approach. Laboratoire de physique des solides. Centre d'Orsay. Univ. Paris-Sud. Frankrijk. 29 april 1982. A. Janner: Wat is eigenlijk kristal? Een verhaal over incommensurabele kristalstructuren. Algemeen Natuur¬ kunde Colloquium. Nijmegen. 4 mei 1982. P.M. de Wolff: Interpretation and some applications of superspace groups. Dept. de Chimie Minerale. Genève. Zwitserland. 4 mei 1982. A. Janner: Kristalentzifferung im Keplerschen Geist. Physilalisches Kolloquium der Univ. Tubingen. W-Duitsland. 12 mei 1982. T. Janssen: Structure and dynamics of incommensurate phases. Seminaire. Institut Laue-Langevin. Grenoble. Frankrijk. 13 mei 1982. S Völker: Optical hole-burning in organic glasses. Max-Planck-lnstitut fur Festkorperlorschung. Stuttgart. W-Duitsland. 27 mei 1982. J.J.M. Franse: Magnetism in transition metals. Acht voordrachten aan de Univ. H3noi. Vietnam, mei 1982. W. van der Lugt: Vloeibare legeringen mei zout karakter Natuurkundig Collo¬ quium. Lab. voor Algemene Natuur¬ kunde. Groningen. 4 juni 1982. P. Wyder: Punikontaktspektroskopie: eine neue Technik in der Festkörperphysik. 25 Jahre Laboratorium für FestkörperphysiK ETH Zurich. Zwitser¬ land. 26 juni 1982. W.H. de Jeu: Microscopic one-particle description of reentrant nematics. Laboratoire de Physique des Sclides. Univ. Paris-Sud. Orsay. Frankrijk, juni 1982; Centre de Recherche Paul Pascal. Bordeaux, Frankrijk, juni 1982. Th.W. Ruijgrok. Voordrachten over nematische vloeibare kristallen met biaxiale moleculen Zakopane, Polen, juni 1982: Plovdiv. Bulgarije. 15 oktober 1982; Sofia, Bulgarije, 21 oktober 1982 P. Wyder: Het meest aantrekkelijke' in onze faculteit: ondenoek in hoge

99

magneetvelden. '25 Jaar wetenschaps¬ torschung. Jülich. W Duitsland. 29 okto¬ Amsterdam. 9 december 1962. beleid'. 5e lustrum Faculteit Wis- en ber 1982. A. Janner: Crystallography ot incommen¬ Natuurkunde. KU-Nijmegen. 2 september L.J. de Jongh: Verslag verbiiil Centre surate crystals. Allgemein Ptiysikali1982 d'Etudes Nucleates en Laboraloire sches Kolloquium der Univ. und der TechLouts Neet te Grenoble. Coll. Kamerlingh nischen Univ.. Munchen. W-Duitsland. 10 N.J. Pouliv Acht «oordrachten over de Onnes Laboratorium. Leiden, oktober december 1962. onderwerpen: Nuclear magnetic reso¬ 1962 nance and relaxation in A-15 superTM Klapwijk: Another look at critical conducting compounds. Nuclear magne¬ L.J. de Jongh: Niet lineaire excitaties currents. Massachusetts Institute of tic resonance and relaxation in id in magnetische ketens. spm-PeierlsTechnology. Cambridge. USA. 13 decem¬ antiterromagnets and 3d terromagnets. systemen en 1-dimensionale geleiders. ber 1982. Horn to reach nuclear spin temperatures Colloquium Ehrenfestii. Instituut in the pK range. Nuclear spin ordering. Lorentz. Leiden, oktober 1982. 7. Commit»* Nan-Kai Universiteit. Tian-jiu. China. J.T.M. Walraven: Spin-gepolariseerde 8-18 september 1982. atomaire materstot. Recente ontwikke¬ De Commissie van de Werkgemeen¬ O. Frenkel: Computersimulatie van lingen. Colloquium Ehrenfestii. Leiden. schap voor de Vaste Stol was op 31 smelten in 2 dimensies. Instituut voor 10 november 1982. december samengesteld uit: Theoretisch* Fysica. Utrecht. 17 septem¬ L.J. de Jongh: Phase transitions and prof.dr. H.W. de Wijn. voorzitter, leider ber 1982. magnetism. Symp. ter herdenking intree- werkgroep VS-UI rede prof. H. Kamerlingh Onnes in 1882. prol dr ir J.E. Mooij. wetenschappeli/k N.J. Poulis: Nuclear spin ordering. Kamerlingh Onnes Laboratorium. Nanjing Universiteit. Nanjing. China. secretaris, leider werkgroep VS-D II Leiden. 11 november 1962. 20 september 1962. dr. J. Bergsma L.J. de Jongh: Experimenten aan solito- D. Frenkel: Monte Carlostudie van de prof.dr. G. Blasse. leider werkgroep nen in magnetische ketens. Colloquium I - N-overgang in systemen van dunne VS UI schijfjes. Philips Natuurkundig Lab.. Natuurk. Lab. Vrije Universiteit. Amster¬ prof.dr. A.J. Dekker, leider werkgroep Eindhoven. 12 november 1982. dam, september 1982. VSG P. Wyder: Onderzoek in hoge magneet¬ prof.dr. R.P. Griessen. leider werkgroep G.R.W. Quispel: Een nieuwe methode velden. Koninklijke Maatschappij voor voor soli ton vergeli/kingen. Instituut VS-A II Natuurkundig 'Diligentia*. 's-Gravenvoor Theoretische Fysica. Utrecht. prof.dr. C. Haas hage. 15 november 1982. 1 oktober 1982. prof.dr. W.J. Huiskamp. leider werk¬ H.W. van Kesteren: Dynamische polari¬ groep VS-L III J. Schmidt: Triplet excitons studied by electron spin echo spectroscopy. Massa- satie van protonspins via optisch get* prof.dr. A.G.M. Janner. leider werkgroep citeerde triplet-toestanden. Kamerlingh VS-DN-N chussetts Institute of Technology. De¬ partment of Chemistry. Cambridge. USA. Onnes Laboratorium, Leiden. 19 novem¬ prof.dr. W.J.M, de Jonge, leider werk¬ ber 1982. 5 oktober 1982. groep VS-E J. Schmidt: Triplet excitons studied by H.W. Capel: The nonlinear Schrödinger prof.dr. P.W. Kasteleyn. leider werk¬ electron spin echo spectroscopy. Univ. equation and the anisotropic Heisenberg groep VS-th-L Rochester. Department of Physics. New spin chain. Physics Department. Belgra¬ prof.dr. J.J. van Loef. leider werkgroep York. USA. 7 oktober 1982. do. Joegoslavië. 23 november 1982. VSDI J.E. Mooij: Supergeleidende elektronica. J. Schmidt: De dynamica van tripiet prof.dr. A.R. Miedema KUNijmegen. 12 oktober 1982. excitonen in moleculaire kristallen. dr.ir. P.E. Mijnarends, leider werkgroep D. Frenkel: Computer studies ot topolo- RU-Groningen. Subfaculteit Scheikunde. VSP gical delects and phase transitions. 25 november 1982. prof.dr. F.M. Mueller, leider werkgroep Centre d Etudes Nucleates. Saclay. L.J. de Jongh: Experimenten aan soliVSBSB Frankrijk. 14 oktober 19S2. tonen in magnetische ketens. Coll. prol.drs. D. Polder F.W. Nijhof f: Linearization ot the aniso- Natuurk. Lab. Universiteit van Amster¬ prof.dr.ir. N.J. Poulis. leider werkgroep tropic Heisenberg spin chain. Theore¬ dam, november 1962. VS-LI tisch Seminarium. Universiteit van J.J.M. Franse: Magnetic properties of prof.dr. Th.W. Ruijgrok. leider werkgroep Amsterdam. 14 oktober 1982. intermetallic uranium compounds. VS-th-U J. Schmidt: Triplet excitons studied by Univ. Köln. W-Duitsland, november 1982. prof.dr. GA Sawatzky electron spin echo spectroscopy. Univ. L. Longa: Microscopic model tor antiprof dr. J. Schmidt, leider werkgroep Pittsburgh. Department of Chemistry, ferroelectric smeet ie-A phase. Lab. voor VS-L II Pennsylvania. USA. 14 oktober 1982. Algemene Natuurkunde. Groningen, prof.dr. I.F. Silvera. leider werkgroep J. Schmidt: Triplet excitons studied by november 1982. VS-A I electron spin echo spectroscopy. Wes- G.R.W. Quispel: A new look at solitons. prof.dr. M.J. Sparnaay leyan Univ.. Department of Chemistry. Theoretisch Seminarium. Enschede, prof.dr. J.F. Verwey Middletown, Connecticut. USA. 14 okto¬ 1 december 1982. prof.dr. G. de Vries, leider werkgroep ber 1982. J.H. van der Waals: Jahn-Teller instabili¬ VS-A I ty and crystal field effects ot metal por- prof.dr. A.R. de Vroomen C. de Lange: Electrons and phonons phms in n-alkane host crystals. Anorga¬ prof.dr.ir. P.M. de Wolff, leider werk¬ in incommensurate crystals. Theoreti¬ nisch Chemisches Institut oer Univ. groep VS-DND sch Natuurkundig Seminarium. TH Zurich, Zwitserland. 3 december 1982. Twente. 20 oktober 1982. prof.dr. P. Wyder, leider werkgroep VS-N P.M. de Wolff: Product structures useC prof.dr. J.J. Zijlstra. leider werkgroep S. Völker: Hole-burning in crystals and as a model ot incommensurate crystals. VS-U II glasses. A study ot the electronically Inst. f. Krlstallographie u. Mineralogie, excited states of porphyrins. Institute drs. FR Diemont vervulde de taak van München, W-Duitsland. 3 december of Physical Chemislry of the Polish secretaris. 1982. Academy of Science. Warschau. Polen, 20 oktober 1982. W.Th.F. den Hollander: Random walks De vergaderingen werden bijgewoond door dr. A.A. Boumans (directeur FOM), PW Kasteleyn: Random walks on latti¬ on lattices with randomly distributed traps. Seminarium Theoretische Fysica. dr. W Th Wenckebach (adjunct-leider ces with traps Inslilut für Festkörper-

100

Vaste Stof

VS-L I). ir. J. Labruière en drs. J.C. Voorhoeve (vertegenwoordigers FPR). drs. H.G. van Vuren (beleidsruimte en evaluatie). C. Westland (administrateur) en mcf. A.J.M. Luijckx ter assistentie van de secretaris. In de loop van het verslagjaar nam prof. dr. H.W. de Wijn de voorzittershamer van prof.dr. P. Wyder over. Prof.dr.ir. J.E. Mooij nam op zijn beurt het weten¬ schappelijk secretariaat van prol. De Wijn over. Prol.dr. Th.W. Ruijgrok nam de plaats in van prot.dr. J.A. Tjon als lid van de Commissie en als leider van de werk¬ groep VS-th-U. Overeenkomstig het voorstel van prof.dr. J.H. van der Waals is in zijn plaats prof.dr. J. Schmidt benoem! tot werk¬ groepleider van VS-L II en tot lid van de Commissie. Prof.dr. N.J. Trappeniers werd in verband met de opheffing van de werkgroep VS-A III overeenkomstig zijn verzoek ontheven van het lidmaatschap van de Commissie. Het beleidsruimtcproject 80.82.201 werd onder auspiciën van de Speciale Commissie voor de Technische Fysica gebracht. Als consequentie hiervan kon de werkgroep VS-D III, waarbij het project was ondergebracht, worden opgeheven en dr.ir. D. van Ormondt, die met de leiding van het project en de werkgroep was belast, kon worden ontheven van zijn lidmaatschap van de Commissie. Or. J. Bergsma vertegenwoordigt de Commissie in de Werkgemeenschap voor Kristal- en Structuuronderzoek van de Stichting SON, en omgekeerd. Prof.dr. G.A. Sawatzky vertegenwoordigt de Commissie in de SON-Werkgemeenschap voor Chemie van de Vaste Stof, prof.dr. C. Haas vertegenwoordigt deze SON-Werkgemeenschap in de FOMWerkgemeenschap voor de Vaste Stof. Het Uitvoerend Bestuur wordt in de Commissie vertegenwoordigd door prof. dr. J.J. van Loef. Prof.dr. G. de Vries vertegenwoordigt de Commissie in de CWGM-Metalen van FOM en omgekeerd. Het Dagelijks Bestuur van de Commissie bestaat uit de voorzitter, de secretaris, de wetenschappelijk secretaris van de Commissie en prof.dr. A.R. Miedema. De taak van de Commissie is nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissie van de Werkgemeen¬ schappen'.

Vaste Slof

101

Thermonucleair Onderzoek en Plasmafysica

M

Doelstelling

De Werkgemeenschap voor Thermo¬ nucleair Onderzoek en Plasmafysica stelt zich ten doel: 1 in internationale samenwerking, en voor wat de technische aspecten van het werk betreft ook in samenwerking met organisaties voor toegepast onderzoek en technische ontwikkeling in Neder land. bi| te dragen tot de oplossing van problemen met betrekking tot het win¬ nen van nuttige energie uit beheerste Ihermonucleaire reacties, in he! bi|zonder: a de fysische eigenschappen van plas ma s die van belang /ouden kunnen .run voor thermonucleaire toepassingen te onderzoeken: b technisch onderzoek en ontwikke¬ lingswerk mei betrekking tot thermonucleaire reactoren te volgen en even¬ tueel te bevorderen; c. theoretisch systeemonderzoek mot betrekking tot mogeh|ke thermonucleaire reactortypen uit te voeren, teneinde richting te geven aan het hierboven onder a en b. genoemde werk. d. kennis op do hierboven qenoomdo gebieden te helpen verspreiden. 2 bi| te dragen tot de vooruitgang van de plasmafysica in ruimere zin: in het bi|zonrler: a fundamenteel theoretisch on expe¬ rimenteel ptasmafysisch onderzoek te verrichten; b. onderzoek on onderwijs op het ge¬ bied van do plasmafysica nnn univerr,i toilon. hogescholen on andere instel lingen van wetenschappelijk onderzoek in Nederland lo bevorderen on door deel¬ neming daaraan to ondersteunen; o fysische, mathematische on tor.hni sche hulpmiddelen on workwi|Zen die nodig /i|n voor plasmafysir.ch onderzook to ontwikkolon 12 Toelichting Do IWRO in do naam v^n do werkgemoen schap genoemde vakgebieden, hot Ihor monucleaire onrlorzook on do plasma

102

fysica, overlappen elkaar vooralsnog grotendeels. Naarmate het onderzoek voortschrijdt za! evenwel het thermonu deaire onderzoek steeds meer met problemen buiten de plasmafysica wor den geconfronteerd, terwijl de plasma¬ fysica zich van haar kant zal uitbreiden, ook m richtingen die niet worden be¬ paald door de thermonucleaire proble matiek De werkgemeenschap stelt zich ten doel naast de thermonucleair ge nchte plasmafysica, waarin het zwaarte¬ punt van haar activiteiten ligt. ook de metthermonucleaire plasmafysica en het met plasmafystsche thermonucle aire onderzoek te bevorderen 13 Werkwijze De werkzaamheden worden uitgevoerd in het FOM Instituut voor Plasmafysica, het FOM-Instituut vonr Atoom en Molecuulfysica. aan do TH-Eir.dhoven en de TH-Twente. Het programma van do experimentele afdeling in hot FOM Instituut voor Plasmafysica wordt in de oorste plaats getoetst aan do Ihermonucleaire doel¬ stelling van de werkgemeenschap, dat van de externe groopon aan de plasma fysische doelstellingen, on dat van do theoretische afdeling in hot FOM-lnr.Ii tuut voor Plasmafysica aan hoido. Mot do Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) wordt in oon associatiecontrar.t samengewerkt mot hot dool gemeenschappelijke onderzoo kingon ovor plasmafysica on beheerste kernversmolting te vorrich'en Onder auspiciën van dit contract wordt hot onderzoek in beide FOM Instituten uit¬ gevoerd. waarbi| do kosten door heide partners worden gedragen. Met betrek king tot do onder I b on t r. genoemde punten wordt samengewerkt mol het ECN 2 Speurwerk De in 1981 afgebroken SPICA opstelling wordt vervangen door oon nieuwe opstel ling, die zich van zi|n voorganger onder scheidt door ren langgerekte doorsnede van de ontladingsbuis en door oen prin

cipieel ander ontwerp van de twee cir cuits voor de primaire stromen Werd in SPICA de poloidale stroom door spoelen gestuurd en de toroidale door het meta¬ len schild om de ontladingsbuis. in SPICA II zi|n deze functies verwisseld Een ander verschil is dat schild en spoe len voor de nieuwe opstelling uil alumi¬ nium zi|n vervaardigd en voor de oude uit koper. Voor SPICA II is een nieuw onlste kingssysteem ontwikkeld, dat twee voor lomsalie en twee vóorontladmgstrappen omvat. Verder zi|n de 50 kV condensatorbanken gereviseerd en uitgebreid mei een 360 V. 1.8 MJ power crowbar batterij van elektrolytische condensa¬ toren, en word! een nieuw bedienmgs systeem geïnstalleerd De diagnostiek wordt uitgebreid mot een CO.-lasor interferometer, oen magnetische lus voor metingen van hot diamagnettsme. een snelle Rontgen camera, een fibersys¬ teem voor meting van de plasmastroom met behulp van hot Faraday-effer.t en een vacuumsper.tromoter voor do bopa ling van de lonentemneraUkir In samen werking mot do Universiteit van Inns¬ bruck werd hof onderzoek betreffende do toepassing van variatie -principes voor het vinden van stabiele velden drukprofielon in cilindergoomotne vnort qozet. De theorie is in staat de evfnwichten die experimenteel Zi|n gevonden in reversed field pinches, schroofpin chos. tokamaks (met inbegrip van het holle drukprofiel van TORTURt to repro¬ duceren Ten etndo do ontlaflinfisduur te verlen¬ gen, word TORTUR uitgerust met oen i|zeron Iranr.formatorkrrn Ook goduron do do verlengde puls kan hot plasma met hoge bèta. dat ti|dens de snelle ophouw far.e ont.slaal rloor turbulente vorhillino. in stand worden gehouden Met behulp van Thomson-lichtvorstrooiinq werden olektronentomperaturen on dichtheden nabi| de ar, on aan do rand bepaald Lokale lonenlompofaturen werden ver kregen mot ladingsruil op een onergoti sc.ho walerslofhundol Een centrale temperatuur van ruim 1000 oV hi| oen plar.madichthoid van 8 x 10'' m ' werd behaald t)i| een i l room van ca. 45 kA.

Thormoniif.leair Onderzoek en Plasmafysica

Temperatuur en dichtheid nemen even¬ redig met de slroomsterkte toe. in over¬ eenstemming met een licht turbulente toestand óók tijden.» de piateautase. Een mogelijke kandidaat voor de sterke verhitting hfdens de opbouw van Je stroom is stroomgedreven turbulentie van het ionen-akoestische type (T, » T,); de turbulentie in de stationaire stroomtasc. gedurende welke T, « T,. kan veroorzaakt worden door stroomge¬ dreven eiektrostatische lonencyclotron-golven. Oe stationaire turbulente toestand blijkt de energie-opsluittijd (ca. 2 3 milliseconde) niet aan te tasten. Het is derhalve mogelijk gebleken door een snel turbulent vormingsproces gevolgd door een licht turbulente statio¬ naire lase. plasma's te produceren met temperaturen en energiedichtheden die de gebruikelijke tokamakwaarde met een (actor 2-3 overtreden. In toekomstig werk zal de verhitting door een aantal zeer snelle stroompulsen bij aanzienlijk hogere spanning worden onderzocht. Bij het vervolgen van de ruimteli|ke en tijdopgeloste temperatuurprofielen zal gebruik worden gemaakt van de elektro¬ nen-cyclotron emissie-(ECE)-spectrometer, die na een meetcampagne in Moskou in Rijnhuizen is teruggekeerd. Oe eleklronentemperaturen. bepaald met de zachte-röntgenspectrometer blijken tijdens het stroomplateau lager uit te komen dan de nauwkeurige Thomson-lichtverstrooiingsmetingen. De invloed van een sterk stralende zuurstofpopulatie nabij de wand wordt vermoed. Om de gevoeligheid van de metingen bij hogere temperaturen te verbeteren ( > 300 eV). zullen combina¬ ties van pindiodes en channeltrons worden gebruikt. In de zomer van 1962 is met de ECEspectrometer een serie metingen verricht aan de T-10-tokamak in het Kurchatovinstituut, die als meest opmerkelijke resultaat heeft opgeleverd dat de verhit¬ ting gedurende de 350 kW ERCH-puls lokaal kan worden gemeten. Duidelijk bleek de mogelijkheid om met deze verhittingsmethode het temperatuur¬ profiel plaatselijk dusdanig te beïnvloe¬ den, dat het optreden van instabiliteiten kan worden versterkt dan wel sterk onderdrukt, zichtbaar aan de amplitude van de zaagtand-oscillaties. Door zaag¬ tand-oscillaties als functie van de plaats te meten, kan men. nauwkeuriger dan voorheen mogelijk was. informatie over hel qprofiel verkrijgen. Naast het beproeven van bijverwarming met ECRH. werd tevenö gekeken naar hel effect van de injectie van bollel|es vasle stof van 100 jim diameter. Poten¬ tieel is injectie van dergelijke 'pellets' een melhode van brandr.lofsuppletie voor de uiteindeli|ke fusiereactor. De verstuiving van / o n holletie bleek

prachtig zichtbaar aan lokale (m plaats en ti|d) 'deuken' in de verkregen tem¬ per at uursignalen. In december is e*n contract gesloten met JET tot levering van een 12-kanaalsversie van bovengenoemde spectro¬ meter. Diagnostiek met neutrale deeltjes werd toegepast in TORTUR. en werd verder ontwikkeld met het oog op latere toe¬ passing in grote tokamaks. Bundelgeïnduceerde ladingsruil met eiektro¬ statische analyse van de hergeioniseerde deeltjes, werd in TORTUR gebru-M om de ionentemperatuur te meten. Daar¬ naast werd een prototype voor een vluchttijdanalysator gebouwd, waarmee in 1983 m de ASDEX tokamak te Gar chmg (O) wordt gemeten. In dit instru¬ ment worden begin en eind van de te meten vluchttijd gemarkeerd door secun¬ daire elektronen van folies die in de weg van de bundel zijn geplaatst. Door elektronen van de vóór- en de achterzijde in coïncidentie te meten, wordt een zeef sterke discriminatie tegen achtergrond¬ straling verkregen, waardoor deze methode bij uitstek geschikt lijkt voor toepassing bij opstellingen waarin DDof DT reacties optreden, zoals JET. Begin 1962 werd besloten de experimen¬ ten in RINGBOOG af te sluiten met enkele series metingen, allereerst bedoeld om het parametergebied vast te leggen dat met tokamakontladingen in deze opstelling toegankelijk is. en daarnaast om vast te stellen of in boogontladingen in waterstof met een bijmenging van helium het transport van helium zou kunnen worden gemeten. Dit programma is inderdaad aan het eind van het jaar afgesloten. Voor de metingen in hel tokamakregime werden aanzienlijke modificaties in de opstelling aangebracht, met name in de stroombron en het primaire circuit. Veel zorg vereiste ook het afregelen van het verticale magnetische veld dat de ontla¬ ding in de buis moet centreren. Uiteinde¬ lijk is het gelukt een tokamak-plasma met een dichtheid van 5 x 10" m --1 en een temperatuur in ie orde van 100 eV gedurende 100 ms te maken, waarvan de dichtheid door snelle gasinlaat goed m de hand kon worden gehouden In het boogregime werd gezocht naar spectraallijnen van neutraal en geïoni¬ seerd helium, geschikt voor een onder¬ zoek naar het transport van neutraal helium in. en geïoniseerd helium uit het plasma De resultaten waren positief voor geïoniseerd helium, maar necjalief voor hel neutrale gas Het onderzoek werd afgebroken toen duidfih|k werd. dat het programma van het Instituut geen ruimte bood voo< »>en voortgezet onderzoek aan transport van helium in RINGBOOGplasmas. De numerieke modelstudies van koude

Thrrmnnur.IrMif Ondrr/ork rn Plar.mafysica

plasmamantels waren in 1982 geconcen¬ treerd op het gedrag van helium als biimengsei m een watcstofpiasma. Ten einde het model - dat aanvankelijk was opgezet voor een beschrijving van RINGBOOG-plasma's - ook toepasbaar te maken op tokamakplasma's. werden ook neoklassiek en anomaal transport m de hete kern meegenomen. De code beschrijft 1 0 temperatuur- en dicht¬ heidsprofielen voor waterstof helium plasma's. In reactorplasma's blijken de berekende heliumconcentraties sterk afhankeli|k te zijn van het aangenomen anomale transport. Zo levert de ASDEXs=haaiwet c*n veel hogere verhouding van de heliumconcentraties op de as en bij de wand. dan de INTOR-schaalwet. Een uitbreiding van de cod* brengt de eindige massavefhouding van a-deeltjes en deuterium- of tritiumkernen in reke¬ ning. Met het oog op mogelijke experi¬ menten in RINGBOOG werden bereke¬ ningen uitgevoerd over de concentraties van helium in verschillende locusatie en excitatietoestanden en over de daar¬ door te verwachten emissie van spec¬ traallijnen Na uitvoerige voorstudies werd besloten een nieuw onderzoekprogramma met betrekking tot elektronen-cyclo' onresonantieverhitting (ECRH) te lanceren. Met de Franse associatiepartner CEA werden afspraken gemaakt over een experiment in de TFR-tokamak te Fontenay-aux-Roses. die in 1965 voor dit doel beschikbaar zal zijn. Er werd een team gevormd dat zich in 1982 heeft beziggehouden met het opstellen van fysische en technische specificaties voor het experiment, met de werkverde¬ ling tussen FOM en CEA. met de begro¬ ting en met de mogelijke keus van leve¬ ranciers. Over al deze zaken worden in 1983 beslissingen genomen. In de theoretische afdeling van Rijnhui¬ zen wordt onderzoek verricht naar de magnetohydrodynamische eigenschap¬ pen, golfdynamica. en transportver¬ schijnselen van toroidale plasma's. Een numerieke code (HBT) is ontwikkeld voor de magnetohydrodynamische beschrijving van evenwicht en stabiliteit van diffuse plasma's Systematische toepassingen van deze code zijn gaande. Hel werk betreffende het scherpe-grenslaagmodel is afgesloten met een analyse van evenwicht en stabiliteit van plasma's met een vri|e rand en voor een willekeu¬ rige vorm van de geleidende wand. en rekening houdende met de aanwezigheid van krachtvrije stromen tussen plasma en wand. Numerieke oplossingen zi|n gezocht van het stelsel integrodifferentisalvergelijkingen dat de dispersie beschrijft van laag-frequente golven m een loroidadl. botsingslo'"'" ; \>.,iua. In het elektroslatische geval is gebleken

103

dat <J» kromming van het magnetische veld ie«J( tot gelokaliseerde 'modes' die door Landau demping gedestabrliseerd worden. In het corresponderende botsingsgedomineerde regime wordt onderzoek verricht naar kinetische, botsings- en krommingseffecten op Airvén-goivcn. De absorptie en emissie van elektronen cyclotrongolven is bestu deerd voor voortplanting onder kleine hoeken ten opzichte van het magneti¬ sche veld. Ook thermische effecten van hogere ord« zi|n onderzocht. Behouds¬ wetten voor energie en impuls van golven in gemagneliseerd plasma zijn opge¬ steld: de uitdrukking voor de impuls verschilt van die van Abraham en Minkowski. Een overzichtsartikel over de theorie en de toepassingen van elektronen-cyclotrongolven in fusieplasma's is voltooid. Op het gebied van de transport¬ verschijnselen is bolsmgsbepaald trans¬ port in plasma's met ionensoorten van vergefi|kbare massa's en de dynamica van neutralen bestudeerd. Het accent van het werk ligt op het ontwikkelen van numerieke codes voor het transport in de piasmarandlaag van tokjmakontladin gen. waarbij wordt samengewerkt niet JET en de laboratoria in Culham en Garching. Een eerste twee-dimensionale code is gereedgemaakt. Een meer alge¬ meen onderzoek betrof de vraag of het mogeli|k is een magnetisch opgesloten plasma met gepolariseerde spin in stand te houden gedurende tijden die voor toepassing op het gebied van fusie interessant zijn. Het resultaat is dat de sterkte van quast-resonante depolarisatie van deeltjes in een inhomogeen mag¬ netisch veld zo groot kan zijn. dat de mogelijkheid van zulke toepassingen onwaarschijnlijk wordt. Verder is de medewerking aan de INTOR reactor¬ studie, uitgevoerd binnen het kader van de IAEA, voortgezet. Eind 1961 had het Ministerie van O&W aan de werkgroep TN III in Amsterdam een speciaal krediet toegekend om het principe van veelkanaals rf-versnellmg van ionenbundels te testen. Hiertoe is in 1961 het MSQALAC (Multiple Electro¬ static Ouadrupole Array Linear ACcelerator)-experiment opgezet. Vanwege het grote belang rf technieken te leren be¬ heersen, is samenwerking tot stand gebracht met prof.dr. H. Klein en mede¬ werkers van het InsIMut lur Angewandte Physik van de Universiteit van Frankfurt. In de definitieve fase is gekozen voot een vierkanaalssysteem met een 40 MHz-rfgenerator die He * -ionen versnelt van 40 tot 106 keV. Als resultaat van een grote inspanning van de TN Hl-groep en de AMOLFhuipgroepen was aan het einde van het jaar de 40 keV. 50 mA-He • bron ontworpen, geïnstalleerd en gereed voor testen

104

Paf alle! hieraan is voor de versneller een •nterdigitale H-lnlholte geselecteerd en ontworpen In een latere fase van MEQALAC worden negatieve ionen ver¬ sneld. Ter voorbereiding is een bron ont¬ worpen voor Li . in samenwerking met dr Th Sluyters (BNL. USA) en dr R Keller (GSI. BUD) In NIO8E (Negative IOn Beam Experi¬ ment) zt|n de fundamenteel georiënteer¬ de metingen aan negatieve oppervlakte lomsatie van waterstof en deuterium voltooid. Bewezen is o.a. dat de kans H te vormen niet afhangt van de ladings¬ toestand van r ;t inkomende deeltje ( H . H of H •) en dat de opbrengst aan H voor een polykristaliijn wolfraamoppervlak driemaal zo klein is als voor een eenkristal. Het apparaat is ver¬ bouwd, om de waarschijnlijkheden te meten dat lithium reflecteert aan geeesieerde woUraamoppervlakken als respectievelijk Li . Li en Li *. Het concept voor een DEnse Negative Ion Source Experiment (DENISE) bevat een bron waarin H * -ionen worden geëxtraheerd met 20 kV en vervolgens worden afgeremd tot een energie van ca. 2 keV. In het experiment is de afremfase bestudeerd. Het is mogelijk bij genoemde eindenergie de gewenste bundeldivergenlie te verkrijgen, zodat de langs de bundel geplaatste opper¬ vlakken inderdaad worden beschoten. Een eerste methode de oppervlakken ter plaatse met Cs te bedekken, leidde tot desastreuze doors>agen. Daarom is een aparte hoogvacuümfcamer gebouwd en geïnstalleerd, waarin de oppervlak¬ ken van cesium worden voorzien. Deze tweede methode is klaar om getest te worden. Metingen »»n hel Relativistische-Eiektronen-Bundel Experiment BPII zijn afgemaakt. Het laatste schot viel ^janu¬ ari 1983. Het experiment zal plaats¬ maken voor de Li bron. De 800 keV. 1 kA cm 'bundel werd geschoten m een koud waterstofplasma met een dichtheid van 7 x 10'* m --\ Analyse van metingen toont aan dat Langmuir-condensatie optreedt. De intensiteit van satellieten op optische spectrumlijnen. ten gevolge van het dynamische Stark-effecl. geeft een amplitude van plasma-oscillaties van ca. 1 MV/m. Verstrooiing van bundelelektronen, zowel in energie als in im¬ puls, impliceert velden van 10" Wm. Hoogstwaarschijnlijk ontwikkelen zich drie-dimensionale solitonen uit de plasma-oscillaties, in deze fase is de plasmaweerstand vriiwel klassiek, doch de solitonen zorgen voor sterke verstrooi¬ ing van de bundel elektronen. Mei het optreden van de condensatie lijkt ook de verhitting van hel plasma te stoppen De belangrijkste ontwikkelingen in 1982

bi| de werkgroep TN VI aan de TH-Twente zijn: - de ontwikkeling van multiline nano seconde-CO^pulsen. De energie-ex trac¬ tie bi| versterking is sterk afhankelt|k van het aantal rotatieiijnen dat aanwezig is in de laserpuls. Het is gelukt een puls met zes lijnen te genereren. - De technologie van de KrFlaser is verder ontwikkeld door het vinden van Frresistente optische componenten. In de werkgroep TN VII aan de THE is het deeltjestransport in plasma's m een magnetisch veld onderzocht wat betreft rotatie en systematische lonensnelheden in de richting van het magnetische veid Metingen zijn in got ie overeen¬ stemming met het modt. Een en ander is o.a. van belang voor de ontwikkelng van plasmabronnen Een algemene opzet is ontwikkeld van de beschrijving van excitatie in plasma's die grote voordelen heeft ten opzichte van de tot nu toe ge¬ bruikelijke uitsluitend numerieke botsmgsstraiingsmodellen. Het blijkt dat in overeenstemming met metingen de bezetting van geëxciteerde toestanden een superpositie is van een evenwichtsbezetting en een overbezetting die in evenwicht is met de vrije elektronen. Het onderzoek aan golfvoortplanting in inhomogene plasma's werd in 1962 op een aantal fronten voortgezet. De lineaire theorie van partiële conversie van elek¬ tromagnetische golven in plasmagolven in een resonan!ielaag van een nietgemagnetiseerd warm plasma werd af¬ gesloten. Een pubhkatie hierover is in voorbereiding. Daarnaast en in samen¬ hang met het vorige wordt onderzoek verricht aan het excitatieprobleem van elektromagnetische golven in een plas¬ ma, omgeven door een ionenlaag. Onderzocht worden in het bijzonder de stralingsimpedantie. het strahngspatroon inclusief de lekstralen en geleidegolven als functie van frequentie en plasmamodel. Wat het onderzoek aan MHD plasma s betreft, wordt getracht de verschillende bestaande variatieprincipes voor even wichten te unificeren of na te gaan onder welke omstandigheden welk principe te gebruiken is. Voor de elektronendichtheid bi| de in¬ gang van het generatorkanaal is een ondergrens van 10™ m --1 gevonden Bij lagere dichtheid ontstaat een onder¬ bezetting van toestanden met hoge energie, waardoor de ionisaüesnelhuid afneemt Uit de nieMineaire theorie van de romsalie instabiliteit kan worden afgeleid dat het seed gas plaalselifk volledig wordt geïoniseerd. De metingen van de lokale plasmaparameters worden voortgezet. De resultaten van hel onderzoek op het rjebied van de kinetische theorie van

Thf-rmonur.lfMir Onderzoek Rn Plasmafysica

gedeeltelijk geïoniseerde gassen, waarin alleen elastische botsingen belangrijk zijn, werden beschreven in het proef¬ schrift van F.J.F, van Odenhoven. Voor¬ bereidingen werden getroffen voor een project betreffende inelastische botsin¬ gen. Het project "Kinetische theorie van niet-ideale plasma's" resulteerde in twee pubiikaties. Er is een begin gemaakt met het onder¬ zoek aan corona-ontladingen en plasma¬ etsen en -depositie. Ook in 1982 verliep de bouw van de gezamenlijke Europese tokamak, JET, bijzonder voorspoedig. Tegen het eind van het jaar werd het laatste octant van de torus geplaatst en kon een begin worden gemaakt met het afmonteren van de machine. Intussen zijn de mag¬ neetvoedingen in bedrijf gesteld en is de opbouw van het meet- en regelsysteem ver gevorderd. Nederlandse fysici en technici zijn betrokken bij JET, hetzij door een aan¬ stelling, hetzij door hun werk in het kader van een overeenkomst tussen JET en hun Instituut. In beide opzichten staat de Nederlandse deelname kwali¬ tatief en kwantitatief op een goed niveau. Het contract met Rijnhuizen voor het ontwikkelen van een spectro¬ meter voor elektronencyclotronstraling schept een opening voor een voortge¬ zette participatie in de fase van de metingen. 3. Onderwerpen van onderzoek FOM-INSTITUUT VOOR PLASMAFYSICA Nieuwegein - Rijnhuizen, prof.dr. C.M. Braams 1. Toroïdale pinches 1.1. Opbouw van SPICA II 1.2. Ontwikkeling van diagnostiek ten behoeve van SPICA II 1.3. Theoretische ondersteuning 2. Turbulente verhitting 2.1. Het toroïdale experiment TORTURII 3. Ontwikkeling van diagnostiek 3.1. Ver-infraroodspectroscopie (ECE) 3.2. Diagnostiek met neutrale bundels 4. RINGBOOG II 4.1. Experimenteel werk aan de tokamak RINGBOOG II 4.2. Numerieke berekeningen aan koude plasmadekens 5. Elektronen-Cyclotron-ResonantieVerhitting (ECRH) 6. Diagnostiek - algemeen 6.1. Spectroscopie 62 Thomson-verstrooiing 7. Elektronische en mechanische tech¬ niek 7.1. Elektrotechniek 7.1.1. Bijzondere ontwerpstudies 7.1.2. Vermogenselektronica 7.1.3. Ontwerpgroep analoge en digitale elektronica

7.1.4. Elektronica - service, onderhoud, chemie en montage 7.1.5. Centrale computerfaciliteiten 7.1.6. Beheer van terminals naar externe computercentra 7.2. Mechanische techniek 7.2.1. Constructietekenkamer 7.2.2. Werkplaats 7.2.3. Vacuümtechniek WERKGROEP THEORIE Nieuwegein - Rijnhuizen, prof.dr. F. Engelmar.n 1. Magnetohydrodynamica 1.1. HBT, een numeriek programma voor de bepaling van MHD-evenwichts- en stabiliteitseigenschappen van toroïdale plasma's 1.2. Analytische theorie van interne kink- en 'ballooning'-modes 1.3. Interne'ballooning'-modes in diffuse evenwichten van het type tokamak, schroefpinch en TORTUR 1.4. Sigma-stabiele diffuse pinchconfiguraties in de hoog-bêtatokamakordening 1.5. Een vergelijking van twee methoden voor de bepaling van het evenwicht van axisymmetrische, toroïdale plasma's 1.6. Stabiliteit van evenwichten van hoog-bètatokamaks met 'vrije wand' 1.7. Stabiliteitsproblemen van stellaratoren en tokamaks 2. Dynamica van golven 2.1. De niet-adiabatische responsie van elektronen 2.2. Elsktrostatische driftgolven in toroïdale geometrie 2.3. Absorptie van elektromagnetische golven bij de cyclotron- en de plasma¬ frequentie voor quasi-parallelle voort¬ planting 2.4. Thermische hogere-ordecorrecties in elektronencyclotron-absorptie en •emissie 2.5. Elektronencyclotron-absorptie en •emissie in funieplasma's 2.6. Stralingstransport in een gemagnetiseerd Vlasov-plasma 2.7. WKB-benadering bij resonantie 2.8. Niet-lineaire golven in een Vlasovplasma 3. Transportverschijnselen 3.1. Limiter-simulatie voor JET 3.2. Twee-dimensionale computer¬ beschrijving van de plasmagrens 3.3. Botsingsbeheerst transport in toroïdale plasma's die ionen met verge¬ lijkbare massa bevatten 3.4. Botsingsbeheerst transport in een toroïdaal DT-plasma 3.5. Energiespectrum van neutralen uit ontladingen in TORTUR II 4. Diversen 4.1. Problemen van tokamakreactoren 4.2. Depolarisatie van de nucleaire spin in fusieplasma's 4.3. Gegeneraliseerde functies

WERKGROEP TN III Amsterdam - FOM-Inslituut voor Atoomen Molecuulfysica, prof.dr. J. Los 1. Experiment BP-llb 1.1. Experiment 1.2. Diagnostiek en metingen 1.3. Diamagnetische lussen 1.4. Spectroscopie 2. Intense bron van negatieve-waterstofionen (DENISE) 2.1. Experiment 2.2. Computer-algorithme CHEOPS 3. Negatieve oppervlak-ionisatie (NIOBE) 3.1. Verstrooiing van L i + aan gecesieerd wolfraam (110) 4. MEQALAC 4.1. He + -bron 4.2. PF-versnelstructuur 4.3. RF-systeem 4.4. Diagnostiek met veldverstoringmethode 4.5. Bron voor Mchte negatieve ionen WERKGROEP TN VI Enschede - Technische Hogeschool Twente, Afdeling Technische Natuur¬ kunde, prof.dr.ir. W.J. Witteman 1. Pulserende CO2-lasers van hoog vermogen 1.1. Onderzoek aan enkelvoudige glim¬ ontladingen in atmosferische CO2-lasers met grote apertuur (10 cm) 1.2. Injectie-mode-locking van CO2laser-pulsen 1.3. Multiline-nanosecondepulsen 1.4. Multi-atmosferische CO2-lasers 2. Excimeer-lasers 2.1. Compacte excimeer-UV-laser met elektronenexcitatie 2.2. Excimeer-lasers met hoge stroomdichtheid 2.3. Gasontladingsexcimeer-lasers 3. CO-lasers (TH-onderzoek) 3.1. Continue CO-lasers met afgesloten sysieem 3.2. Pulserende CO-laser WERKGROEP TN VII Eindhoven - Technische Hogeschool, Afdeling Elektrotechniek, Afdeling Technische Natuurkunde, prof.dr.ir. D.C. Schram, prof.dr. M.P.H. Weenink 1. Turbulentie en transport in botsingsarme plasma's 1.1. Energie- en deeltjestransport van ionen; rotatie 1.2. Ontwikkeling van botsingsstralingsmodellen 2. Energietransport in botsingsarme plasma's 2.1. Algemene theorie van golfvoortplan¬ ting in inhomogene media, 'full wave'oplossingen 2.2. Resonante energieabsorptie, reflec¬ tie en transmissie van elektromagne¬ tische golven, mode conversie 2.3. Toepassen van de Zacharov-vergelijkingen op profielberekeningen

2.4. Stralingseigenschappen van antennes in plasma's omgeven door een ionenlaag. inclusief verre-veldberekeningen, lekstralen, geleide golven en stralingsimpedantie 2.5. Variatieprincipes voor magnetohydrodynamische evenwichten (in sa¬ menwerking met het FOM-lnstituut voor Plasmafysica) 3. Turbulentie in MHD-generatoren 4. Kinetische theorie 4.1. Kinetische theorie van zwak geïoniseerde gassen 4.2. Kinetische theorie van niet-ideale plasma's 5. Corona-ontlading in lucht 6. Plasma-etsen en plasmadepositie

CM. Braams: Kernfusie. In: 'Kernenergie European Communities, EUR-FU BRU/ in beweging'. Handboek bij vraagstukken XII 132/82/EDV2). over kernenergie. Keesing Boeken, F. Engelmann: Plasma performance in Amsterdam, 1982, p. 134. single null and double null divertor C.M. Braams: Kernfusie. In: Energie. configurations. Vol. II. Part III. 3, Een blik in de toekomst. Het Spectrum, Appendix 11. p. 370. Utrecht/Antwerpen, 1982, Hoofdstuk 11, F. Engelmann: Ripple-induced losses p. 259. ot runaway electrons. Vol. II, Part. III. 1.4. Appendix 2, p. 195. C.A.J. Hugenholtz, B.J.H. Meddens: F. Engelmann. M. Tessarotto: Kinetic Multichannel COrlaser interferometer using a PbSnTe detector array. Rev. Sci. evaluation ot sputtering by chargeexchange neutrals. Vol. II, Part. III. 3, lnstrum.53(1982) 171. Appendix 10. p. 354. B. Brandt: On arc prevention in glow discharge treatment. Rev. Sci. Instrum. A.M. van Ingen, P. Manintveld: A power supply system for the poloidal field 53(1982)1088. coils ot INTOR. Vol. II, Part V, Appendix M. Tessarotto: Pertubative-variational I, p. 727. method in the theory of collisional transport for symmetric magnetoplasmas. Meccanica 17(1982) 76. European INTOR Phase Il-A Report, 4. Publikaties M. Tessarotto: Nonstationary irrevers¬ Brussel, 1982. (Commission of the ible thermodynamics ol a quiescent M. Bornatici, F. Engelmann, S. Novak, European Communities, EUR/FU BRU/ collisional magnctoplasma. Nuovo Cim. XII 132/82/EDV30). V. Petrillo: Absorption of a plasma ol Unite density around the electron cyclo¬ 69B (1982) 257. A. Nocentini, F. Engelmann: Note on tron harmonics. Plasma Phys. 23(1981) J.M. Akkermans: Free-boundary tokamak demixing ot deuterium and tritium in 1127. collision-induced toroidal transport. equilibria. Physica 115C (1982) 103. M. Bornatici: Theory of electron cvclo- J.J. Lodder: A simple model for a symme¬Vol. II, Part IV.1.1.6, p. IV-68. A.E.P.M. Abels-van Maanen, M.L. Wattron absorption ot magnetized plasmas. trical theory of generalised functions. Plasma Phys. 24 (1982) 629. Part I: Definition ot singular generalised kins: Limiter simulations for INTOR. Vol. II, Part VI.2.3/4, Appendix 2, p. VI-61. A.J.D. Lambert, R.W.B. Best, F.W. Sluijfunctions. Physica 116A (1982) 45. W.J. Goedheer: A simplified analysis ter: Van Kampen and Case formalism ap¬Part II: Operators on generalised of a radiative edge in INTOR. Vol. II, plied to linear and weakly nonlinear initi¬ functions. Physica 116A (1982) 59. Part VI.2.3/4, p. VI-130. al value problems in unmagnetized plas¬ Part III: Products of generalised A.M. van Ingen, P. Manintveld, B. Brandt: ma. Beitr. Plasmaphys. 22 (1982) 2 101. functions. Physica 116A (1982) 380. T.J. Schep, B.J. Braams. F. Pegoraro: Part IV: Tables. Physica 116A (1982) 392. Power handling and conversion systems. Non-adiabatic particle response in Part V: Some extensions and conclu¬ Vol. Ill, Part IX.2.6, p. IX-140. ASDEX-Upgrade Design Team and Toka¬ toroidal geometry. Phys. Fluids 25 sions. Physica 116A (1982) 404. (1982)1871. A. Kattenberg, R. Sillen: A low-fi coronal mak Theory Group (van FOM: B. Brandt): J.P. Goedbloed: Free-boundary high-beta loop model. II. Kink instabilities in loops ASDEXUpgrade. Definition ol a tokamak experiment with a reactor compatible tohamaks. I. Free-boundary equilibrium. surrounded by plasma. Sol. Phys. 79 poloidal divertor. Max-Planck-lnstitut (1982)343. Phys. Fluids 25 (1982) 852. für Plasmaphysik, Garching, IPP 1/197, J.P. Goedbloed: Free-boundary high-beta maart 1982. tokamaks. II. Mathematical intermezzo: Rijnhuizen Reports Hubert transforms and confor.nal map¬ G.H.J. Notermans, H.W. van der Ven, ping. Phys. Fluids 25(1982) 2062. H.J.B.M. Broeken: Proposal tor timeInterne Rapporten J.P. Goedbloed: Free-boundary high-beta resolved ion temperature measurements C.A.J. Hugenholtz, J. Fessey, L.C.J.M. tokamaks. III. Free-boundary stability. by means of Rutherford scattering of de Koek: Horn-antenna matched to Phys. Fluids 25 (1982) 2073. the JET heating beams. RR 82-140. oversized waveguide and vacuum win¬ F. Engelmann (co-author of): Internatio¬ A.W. Kolfschoten: Experimental studies dow for the JET 2-mm interferometer. nal tokamak reactor, Phase I. Executive of anomalous plasma heating in TORIR 82/001. Summary of the IAEA Workshop 1981. TUR II. RR 82-141. Deel proefschrift, J.H.H.M. Potters: Calculation of collision Nucl. Fusion 22(1902)135 (special topic). Utrecht, 21 april 1982. integrals for monotonous potential func¬ T.J. Schep: Report on the Xth Eur. Conl. J.H.H.M. Potters, W.J. Goedheer: A sum¬ tions. Application to momentum transfer on Contr. Fusion and Plasma Phys., mary of processes relevant for the parti¬ in ion-atom collisions. IR 82/002. Moscow 14-19 September 1981. Nucl. cle balance of a cold plasma blanket G.H J. Notermans, R.G. Smeenk, H.W. Fusion 22 (1982) 297. contaminated with a small amount of van der Ven: The energy straggling of J. Rem, R.M.O. Galvao: Ballooning stabi¬ helium. RR 82-142. H + -ions in C at energies of 50, 100, 150 lity to tokamak, screw finch, and turbu- J.P. Goedbloed. L.E. Zakharov: A compa¬ keV. IR 82/003. lently heated tokamak plasmas. Nucl. rison of two approaches for solving G.M.D. Hogeweij, JA. Verdoes: Verslag Fusion 22(1982) 1135. equilibrium problems for axisymmetric van een PASCAL workshop. IR 82/007. F. Engelmann: Plasma edge and divertor current-carrying plasmas. RR 82-143. C. Bobeldijk, J.A. Hoekzema: Evaluation characteristics in tokamak reactors. A.J. van den Bogert, E.J.M. van Heesch, of Compact Torus (C. T.) research. Comm. Plasma Phys. Cont. Fusion 7 W. Schuurman: Ideal MHO equilibrium IR 82/008. (1982)67. of a weakly toroidal plasma column A.M. van Ingen, P. Manintveld: New F. Engelmann: Requirements for impu¬ with elongated cross-section. Part III: design figures for the power supply of Non-elliptical cross-section and summa¬the INTOR poloidalfield coil system rity control, exhaust and plasma-wall ry. RR 82-144. with reduced size. IR 82/009. interaction in the next generation of P. Hellingman. H. Oosterom, A.B. Sterk, tokamaks fJET, JT-60, T-15. TFTR) and A.F. van der Grift, W.J.H. Nobbenhuis: in reactors IINTOR, etc.). Comm. Plasma European INTOR Phase I Report, Phys. Cont. Fusion 7(1982) 77. Brussel, april 1982. (Commission of the Ontwerpen en proeven voor de binnen-

106


spoel van SPICA II. IR 82/010. H.W. Piekaar, R.M.J. Sillen, Th. Oyevaar: Addendum to Internal Report 81/036. A far-infrared ECE grating polychromator. JET Contrast 19.2, Nieuwegein. IR 82/011. R.W.B. Best: The energy of a plasma wave. IR 82/016. C.M. Braams, C. Bobeldijk. F. Engelmann, W.J. Goedheer, JA. Hoekzema. H. de Kluiver, J. Lok, L.Th.M. Ornstein. H.W. Piekaar. J.H.H.M. Potters, W.J. Schrader, W. Schuurman (Editor B Brandt): Note tor the International Review Panel. The research programme of the FOMInstitute for Plasma Physics 'Rijnhuizen'. IR 82/024. W.J. Schrader: Resonante absorptie van IVUV) emissie-lijnen door H^moleculen. IR 82/025, A.P.M. Smeele: Een software library met routines voor meervoudige precisie. Afstudeerverslag RU-Utrecht. IR 82/026. C.J. Barth: Design of a 20-channel spec¬ trometer for Thomson scattering (short summary of the design of the optical system). IR 82/028. C. Bobeldijk, A.A.M. Oomens: Applica¬ tion for additional preferential support in behalf of SPICA II. IR 82/037. M. den Haan: De geschiktheid van enkele spectraallijnen voor het bepalen van heliumprofielen ineen waterslot plasma Afstudeerverslag RU-Utrecht. IR 82/041. T.C. van der Heiden, JA. Verdoes. G.M.D. Hogeweij: Een data acquisitie systeem voor individuele diagnostieken (DA VID). IR 82/045. J.J.M. Slot: Vluchtti/d-spectrometrie bi/ het TORTUR II experiment. Afstudeer¬ verslag RU-Utrecht. IR 82/049. W.J. Mastop: Energie (kosten) besparing op Rijnhuizen. IR 82/050. D.A. Bergman: Inventarisatie van laken van het Hoold van de Algemene Dienst. Voorstel voor de overdracht daarvan. IR 82/051. C. Imhof: 6809 - CAMAC. Afstudeerver¬ slag HTS-Hilversum. IR 82/057. R. Woltjer: Gebruik van single mode liber voor magnetooplische stroom¬ meting. Afstudeerverslag RU-Utrecht. IR 82/062. G.H.J. Notermans. R.G. Smeenk. J.F.M. Westendorp: The energy straggling of prolons in thin carbon toils. IR 82/064. C.J. Barth, F.Th.M. Koenen: The appli¬ cation ol gated RCA C31034A photomultipliers lor Thomson scattering. IR 82/065 N.J. Lopes Cardozo: Solt X-ray electron temperature measurements on TORTUR during the period 16 June - W July 1982 IR 82/066. A.M. van Ingen. A.B. Sterk: The highvoltage supply, gyrotron modulator, con¬ trol and timing system. IR 82/070. M. den Haan: Spectroscopische bepaling van de dichtheidsprofielen van He. He '

en He2* in een met He verontreinigd waterstotplasma. IR 82/071.

electron distribution on relaxation processes in an Atmospheric cesium seeded argon plasma. EUT Report 82 E-124. March 1982. PH. de Haan. H.J. Hopman. G.C.A.M. T. Hara. A. Veefkind, L.H.Th. Rietjens: Janssen: Anomalous scattering of a Numerical simulations on the inhcrr.o relativistic electron beam in a beamgeneous discharge structure in noble created plasma. Phys. Lett. 86A(1902) gas MHD generators AIAA J. 20 (1982) 467. 1473. PH. de Haan. G.C.A.M. Janssen, H.J. Hopman, E.H.A. Granneman: Injection C.A. Borghi: Discharges in the inlet of relativistic electron beam into neutral region of a noble gas MHD generator. hydrogen gas. Phys. Fluids 25 (1982) 592. Proefschrift, TH-Eindhoven. 1982 PH. de Haan. G.C.A.M. Janssen. H.J. A.J. Mesland: Linear and nonlinear Hopman: Angular distribution and radial instability theory of a noble gas MHD profile of a relativistic electron beam generator. Proefschrift. TH-Eindhoven. in vacuum. Plasma Phys. 24 (1982) 691. 1982. K. Yamagiwa, PH. de Haan, G.C.A.M. Janssen, H.J. Hopman: Low-frequency 5. Bijdragen aan conferenties e.d. instabilities excited by a partially neutra¬ lized relativistic electron beam. Plasma F. Engelmann: The physics of INTOR. Phys. 24(1982)951. The Institute of Physics (Plasma Phy¬ J.N.M. van Wunnik. P. Massmann: Plassics Group). Technological and Plasma matysische toepassingen van negatieve Physics Considerations in Fusion Reac¬ ionen geproduceerd aan oppervlakken. tors. Culham Laboratory. Abingdon. NTvN A48(1982)56. Groot-Brittannië. 15 januari 1982. B. Rasser, J.N.M, van Wunnik. J. Los: J.N.M. van Wunnik. J Los: Vorming van Theoretical models of the negative H bij botsing van H *, H?en Hornet ionization of hydrogen on clean tung¬ gassen en oppervlakken. Voorjaarsver¬ sten, cesiated tungsten and cesium gadering van de NNV-sectie Atomaire surtaces at low energies. Surface Botsingsfysica en Spectroscopie, LunScience 118 (1982) 697. teren. 4-5 februari 1982. J.N.M. van Wunnik. B Rasser, J. Los: D. Sterenborg, J.J.A.M, van der Mullen. H and D formation by scattering D.C. Schram: Meting van de concentratie H * and D* from a cesiated W(110) van metastabielen en van de excitatie surface. Phys. Z. A87 (1982) 288. van geëxciteerde deelt/es door middel H.J. Hopman. J. Los: Bundels negatieve van lluorescentie. Voorjaarsvergadering ionen. Trendartikel FOM-jaarboek. 1980. van de NNV-sectie Atomaire Botsings¬ p. 159. fysica en Spectroscopie. Lunteren. 4-5 februari 1982. F.A. van Goor: Pulse broadening in injection mode-locked TEA CO2 lasers. J.M.M.J. Vogels J.C.M, de Haas, D.C. Optics Communications 41 (1982) 205. Schram: Axial velocity measurements G.J. Ernst: A 10 cm aperture, high in a magnetized argon arc. Fruhjahrsquality TEA COt laser. Optics Communi¬ tagung DPG. Wurzburg. WDuitsland. cations 44 (1982) 125. 1-5 maart 1982. Proc. p. 516. D.C. Schram. M. Kuperus. F.W. Sluijter: C.J. Timmermans. J.L.H. Batenburg. Plasmafysica • een nieuwe positiebepa¬ G.A.J. Hermkens, D.C. Schram: Pulsed ling. NTvN A48< 1982) 48. high density de-cascaded arc. FruhjahrsB. van der Sijde. S. Adema. J. de Haas. tagung DPG. Wirzburg, W-Duilsland. C.J.M. Denissen. M.J.F. v.d. Sande: 1-5 maart 1982. Proc. p. 523. Thomson scattering applied to a noisy radiative plasma. Beitr. Plasmaphysik Workshop FOM-ECN. Consultatie over 22(1982)357. Kernfusie. Dag van de Industrie. J. v.d. Ree: Calculation or elastic and Nieuwegein. 16 maart 1982. inelastic scattering matrix elements C. Bobeldijk: Her SPICA ll-projecl van in e-H collisions between 1 and 4 Ry. Rijnhuizen. Phys. Rev. A 25 (1982) 1181. CM. Braams: Het Nederlandse lusieJ. v.d. Ree: Electron-hydrogen scattering onderzoek en de relatie met de industrie calculations al energies between 13.6 F. Engelmann; NET/INTOR. een experi¬ and 60 eV including u =• 3 levels. J. Phys. mentele fusiereactor. B 15 (1982) 2245. E.H.A. Granneman: Negatieve ionen als basis voor neutrale bundelverhitM.P.H. Weenink: Resonant energy ab¬ tmgssystemen. sorption in the ion sheath ol a plate antenna. Radio Sci. 17 (1982) 411. M.F. Videc C. Kooy: On the geometric A.W. Kolfschoten, H. de Kluiver: Plasma optic formulation ol radiation in a heating by low frequency current pulses rotating medium. S.I.A.M. J. Appl. Math. in TORTUR II. Proc. 3rd Joint Varenna42(1982)471. Grenoble Intern. Symp. on Heating in Toroidal Plasmas. Grenoble. Frankri]k. C.A. Borghi, A. Veefkind. J.M. Wet/er: 22-26 maart 1982. Vol. I. p. 185. Ellect ol radiation and non Maxwellian


107

C. Bobeldijk: Latest results in the fusion programme of the Netherlands. 16th IFRC (International Fusion Research Council) Meeting, Wenen, Oostenrijk, 30 maart 1982. NNV-Voorjaarsvergadering, Nijmegen. 13-14 april 1982. A.W. Kolfschoten: Resultaten van het turbulente verhittingsonderzoek in Rijnhuizen. L.Th.M. Ornstein, EP. Barbian, C.J. Barlh, W van den Boom, G.J. Boxman, J.J. Busser, R. Eppenga, W.J. Goedheer, C.A.J. Hugenholtz, O.G. Kruyt, H.A. van

der Laan. J. Lok, B.J.H. Meddens, RW. Polman. J.H.H M. Potters, W.J. Schrader. DA. van Wezep: Toroïdale waterstofbogen in RINGBOOG II. G.C.A.M. Janssen, J.H.M. Bonnie. E.H.A. Granneman, H.J. Hopman: Experimen¬ teel bewijs voor sterke plasmagolven aangeslagen door een relativistische elektronenbundel. P.J.M, van Bommel, E.H.A. Granneman, H.J. Hopman, P. Massmann: Vertraging, reflectie en neutralisatie van de primaire bundel in het experiment DENISE. Technical Digest, 'Conference on Lasers

and Electro-optics', Phoenix, Arizona, USA. 14-16 april 1982. W.J. Witteman, P.J.M. Peters: High po¬ wer density short pulse KrF laser, p. 6. P.J M. Peters, W.J. Witteman: Stable sealed transition-selective CO laser at room temperature- p. 90. G.J. Ernst, A.G. Boer: Large-aperture, high-quality CO2 TEA lasers, p. 36. IEEE International Conference on Plas¬ ma Sciences. Ottawa, Canada, 17-19 mei 1982. A.W. Kolfschoten. H. de Kluiver, H J B.M. Broeken, B. de Groot, T. Oyevaar, H.J. van der Meiden, C.J. Barth. E.C. de Bruin: Plasma hesting in TORTURII. Proc. p. 90. R. Jayakumar, M.R. Parker, D. Taggart, H.J. Hopman, H.H. Fleischmann: Experi¬ ments on mixed-CT configuration in RECEChrista. M.R. Parker, R. Jayakumar, D. Taggart, H.J. Hopman, H.H. Fleischmann: Obser¬ vations of long E-layers in RECE-Chhsta. D. Taggart, M.R. Parker, R. Jayakumar, H.J. Hopman, H.H. Fleischmann: 8efaIron acceleration of strong electron rings in HECE-Christa. H.H. Fleischmann. R. Jayakumar, D. Tag¬ gart, M.R. Parker, H.J. Hopm3n: Experi¬ mental results on the generation and gross stability of mixed CT-type ring%. Workshop on Plasma Confinement with energetic particles, Cornell University, USA, 18-21 mei 1982. F. Pegoraro, T.J. Schep, B.J. Braams: La 'Funzione di dispersione' di un plas¬ ma all'equilibno in una conligurazione toroidale. Proc 3° Congresso Nazionale Elettronica Quanlislica e Plasmi, Como, Italië, 27-29 mei 1982, p. 114. F. Engelmann, M. Tessarotto: Dipendenze parametriche del tasso di sputtering prodotto da neutri di charge-exchange per un modello di plasma blanket. Proc. 3° Congresso Nazionale Elettronica Quantistica e Plasmi, Como, Italië, 27-29 mei 1982, p. 181. R. Cano, F. Engelmann, C. Gormezano, L.Th.M. Ornstein, W.J. Schrader: Propo¬ sal lor electron cyclotron heating of a tokamak plasma. Workshop on Electron Cyclotron Heating, Brussel, België, 1 juni 1982. 1982 International Conference on Plas¬ ma Physics, Göteborg, Zweden, 9-15 juni 1982. J.W. Edenstrasser, W. Schuurman: Fini¬ te-beta minimum energy equilibria. Proc. p. 16. M. Bornatici, F. Engelmann, V. Petrillo, U. Ruffina: Finite Larmor radius correc¬ tions to cyclotron absorption and emis¬ sion. Proc. p. 128. M. Bornatici, F. Engelmann, C. Maroli, V. Petrillo: Absorption of electromagne¬ tic waves around the electron cyclotron

108


hydrogenic ions from cesiated surtaces. of the SPICA II experiment. Paper A22. ECOSS 5. Gent. België. 24-27 augustus SPICA Il-Team. presentation by P. Hel¬ 1982. lingman: Construction ot the high-beta R. Brako. K. Makoshi. DM Newns. J.N.M. experiment SPICA II. Paper D17. C.A.J. van der Geer. W. Kooijman. A A M van Wunnik: Effect ot parallel velocity on charge fraction in ion-surface scatte¬ Oomens. P.H.M. Smeets. F.Th.M. Koe¬ nen, A.J. Putter. H.J.F. van Ramele: ring. ECOSS 5. Gent. België. 24-27 The control and data acquisition system augustus 1982. W.J. Witteman (confert ice): High-inten¬ of SPICA II. Paper E35. sity e-beam pumped KrF lasers. Intern. Cont. and School 'Lasers and Applica¬ J.N.M. van Wunnik. J. Los: Resonant tions'. Boekarest, Roemenië, 30 auguscharge transfer in atom-metal surface tus-11 September 1982. reactions. 4th Intern. Workshop on W.J. Witteman (school): Generation ot Inelastic Ion-Surface Collisions, Middelnanosecond pulses in CO2 systems. fart, Denemarken. 21-24 september 1982. Intern. Con I and School 'Lasers and Z. Kolacinski, D.C. Schram. C.J. Timmer¬ Applications'. Boekarest, Roemenië. mans: A radiotrequency method for 30 augustus 11 september 1982. electric conductivity measurements at the arc boundary. 7th Intern. Conf. on 9th International Conference on Plasma Gasdischarges and their Applications. Londen, Groot Brit'annië. september Physics and Contr. Nucl. Fusion Res.. 1982, proc. p. 526. Baltimore. USA. 1-8 september 1982. R.M.O. Galvao, J.P. Goedbloed. J. Rem. C.J. Timmermans, G.A.J. Hermkens, P.H. Sakanaka, T.J. Schep. M. Venema: J.L.H. Batenburg: Electron density, Global kink and ballooning modes in •temperature measurements ot a 2000 high-0 systems and the stability of Amps pulse superimposed on a 60 Amps toroidal drift modes. CN-41/P-1-1. dc-cascade arc in argon. 6th Escampig, ML. Watkins, J.G. Cordey, A.E.P.M. Oxford, Groot-Brittannië, september Abels-van Maanen. J.E.C. Roberts. P.M. 1982. proc. p. 179. Stubberfield: Influence of edge plasma J.M. Wetzcr: Measurement of spatial models on JET predictions. CN-41/D-2-1. n, and T, distribution of discharges C.K. Chu. A.V. Deniz, DJ. Elkin, G. Erlein a closed cycle linear MHD generator. Symposium on New Trends in Unconven¬ bacher. Ft A Gross, R. Izzo, S. Johnston, 6th Escampig. Oxford, Groot-Brittannië, tional Approaches to Magnetic Fusion, September 1982, proc. p. 183. C. Kostek, F. Levinton, M. Machida, Stockholm, Zweden, 16-18 juni 1982. T.C. Marshall, R.L Merlino.G.A. Navratil. A.J.D. Lambert: Inclusion ol the full C. Bobeldijk. E.J.M. van Heesch. J.A. electromagnetic interaction in the calcu¬ D. Oepts: High-beta tokamak physics Hoekzema, A.F.G. van der Meer, D. lation ot correlations of distributions. studies. CN-41/M-5-1. Oepts, A.A.M. Oomens: Review of screw J.P. Goedbloed: Rapporteurstalk on The Second Intern. Workshop or. Nonpinches in SPICA and SPIV. paper P-1-1 (Galvao eta I.), P-1-2 (Bruber ideal Plasma, Wüstrow, DDR, 10-13 SPICA ll-team: Prospects lor SPICA II. oktober 1982. etal.),P-i-3(Takedaetai). J.W. Edenstrasser, G.F. Nalesso. W. P.P.J.M. Schram: Divergence and conver¬ Schuurman: Finite-beta minimum energy H.W. Piekaar, R.M.J. Sillen (invited), gence 0/ collision integrals in plasmas. equilibria ol RFP's, screw pinches and Th. Oyevaar, E.P. Gorbunov, A.A. Bagda- The Second Intern. Workshop on Nontokamaks. sarov, A. Cavallo: Electron cyclotron ideal Plasma, Wüstrow, DDR, 10-13 measurements on T-10. during ECH. oktober 1982. 6e Tagung Physik und Technik des Plas¬ Workshop Diagnostics for Fusion Reactor Conditions, Varenna, Italië, mas, Leipzig, DDR. juli 1982. 24th Annual Meeting of the Division of 6-17 september 1982 B. v.d. Sijde, J.J.A.M. v.d. Mullen, D.C. Plasma Physics of the American Physi¬ FA. van Goor: The pulse-broadening Schram (invited): Colhsional radiative cal Society, New Orleans, USA, 1-5 no¬ mechanism in injection mode-locked models in plasmas. Proc. p. 7. vember 1982. TEA CO! lasers. Max Born Centenary W. Schielke. H. Scheibner. C.J. Timmer¬ M. Machida, D. Oepts: Observations ol Conf.. The European Conf on Optical mans: Beitrag lur experimentellen MHD instability in TORUS II. Bull. Am. Diagnostik der Ausseren Positiven Saule Systems and Applications (ECOSA 82). Phys. Soc. 27 (1982) 1051. Edinburgh, Groot-Brittannië. 7-10 sep¬ der Hohikatodenbogenentladung H.W. Piekaar, R.M.J. Sillen. Th. Oyevaar. tember 1982. Spie vol. 369. (HKBE). Proc. p. 106. Electron cyclotron emission measure¬ H.W. Piekaar (invited). R.M.J. Sillen, J. Behnke, H. Scheibner, C.J. Timmer¬ ments on T-10 during ECH Bull. Am. mans: Interferometrische Gastempera- Th. Oyevaar, E.P. Gorbunov. A.A. Bagda- Phys Soc. 27 (1982) 1079. sarov, A. Cavallo: Electron cyclotron turbestimmung an Spektrallinien mit M. Venema, T.J. Schep. F. Pegoraro: measurements on T-10. during ECH Selbstahsorption. Proc. p. 105. The electrostatic drift mode in toroidal Prcc. Third Intern Workshop on Electron geometry. L.P.J. Kamp, M.P.H. Weenink: A bounda¬ Resonance Phenomena. Madison. E.H.A. Granneman, P.J. van Bommel, 9-11 september 1982. ry layer theory of the resonant excita¬ P. Massmann, H.J. Hopman. F. Siebention of plasma waves in a weakly inholist, J.N.M. van Wunnik, J.J.C. Geerlings. mogeneous plasma Xlth Symp. on the 12th Symposium on Fusion Technology. J. Los: A negative hydrogen ion source Physics of Ionized Gases, Dubrovnik, based on specular reflection of keV Jülich, W-Duitsland, 13-17 september Joegoslavië, 23-27 augustus 1982. Proc. positive ions on low worktunction sur¬ 1982. p. 359. A.M. van Ingen. P. Manintveld. A.B. Sterk: faces. J.N.M. van Wunnik. J.J.C. Geerlings. Design, construction and tests of the G.C.A.M. Janssen. H.J. Hopman, J.H.M. J. Los: H formation by scattering power crowbar and predischarqe circuit Bonnie. E.H.A. Granneman: Excitation

and plasma frequencies for quasi-paral¬ lel propagation. Proc. p. 129. J.M. Akkermans. J.P. Goedbloed: Effects of wall shaping and force-tree fields on tree-boundary tokamak equilibria. Proc. p. 359. B.J. Braams. F. Pegoraro. T.J. Schep Non-adiabatic particle response in toroidal geometry. Proc. p. 404. W. Schuurman, J.W. Edenstrasser: A variational principle tor finite- fclasma equilibria. Proc. p. 408. D. Düchs. F. Engelmann (invited): Phy¬ sics requirements tor a tokamak engi¬ neering test reactor. In: Phys. Scr. 72 (1982) 353. G C A.M Janssen. J.H.M. Bonnie. E.H A. Granneman. H.J. Hopman: Experimental evidence tor strong plasma waves by a relativistic electron beam. Proc. p. 151. J.M.M.J. Vogels. J.C.M, de Haas, B. Willems. F. Trommelen. D.C. Schram: Con¬ tribution for plasma momentum from neutral friction. Proc. p. 11. J.J.A.M. van der Mullen, 0. Sterenborg. D.C. Schram, B. van der Sijde: Fluores¬ cence measurements and its interest tor electron excitation. Proc. p. 335. F.J.F. van Odenhoven: Kinetic theory of transport processes in weakly ionized gases. Proc. p. 9.

Thermonuclrair Ontlnr/onk en Plasmafysica

109

of ion oscillations by a relativistic elecfon beam. M.R. Parker. C.B. Ruchti. D. Taggart. R. Jayakumar. H.J. Hopman, H.H. Fleischmann: Observation ol very elonpated particle rings and their compu¬ tational confirmation. H.J. Hopman. O Taggart. M. Parker. H.H. Fleischmann: Mixed-CT experiments in RECE-Christa at small toroidal fields. R. Jayakumar. M. Parker, O. Taggart. H.J. Hopman. H.H. Fleischmann: Fling dyna¬ mics in 'mixed-CT' configuration in RECE-Christa. D. Taggart, M. Parker. H.J. Hopman. H.H. Fleischmann: Betatron acceleration of electron rings in RECE-Christa.

A F C . Sens e.a.: Investigations on the gasdynamical effects of a non-uniform supersonic flow with streamers in a noble gas MHD generator. A.F.C. Sens. A. Veetkind: First experi¬ mental results with the Eindhoven shock tube-driven closed cycle MHD disk generator.

CO2 lasers. Physique des Plasmas, Univ. Montreal. Canada. 25 mei 1982. F.J.F, van Odenhoven: De kinetische theorie van zwak geïoniseerde gassen. Ernst Moritz Arndt Univ. Greifswald. DDR. 25 mei 1982. C. Bobeldijk: Antwoord op vragen van de Stuurgroep BMD. Provinciale Hoorzit¬ ting Stuurgroep Maatschappelijke Discussie Energiebeleid, Utrecht. 11 6. Voordrachten juni 1982. P. Hellingman: The construction of D.C. Schram: Excitation equilibrium of SPICA II. Electrotechnical Laboratory, high density plasmas. Nat Bur. of Plasma Section. Nuhari, Japan. 10 maart Standards, Washington. USA, 11 juni 1982. 1982. A.A.M. Oomens: Review of results in the H.J. Hopman: The ion resonance insta¬ screw-pinch high-fi line of research in bility and other phenomena investigated Rijnhuizen. Electrotechnical Laborato¬ in the Amsterdam REB experiment. ry, Plasma Section, Nühari. Japan, Tokamak Programme Workshop, SchlierNorth Carolina State Univ.. USA, 15 ju ti 10 maart 1982. see. WDuitsland, 8-10 november IS*"?. 1982. F. Engelmann: Introductions; summary H.J. Hopman: Research with relativistic F. Engelmann: The physics of INTOR. and conclusions on Topic 10: Hydrogen electron beams in the Netherlands. Max-Planck-lnstitut fur Plasmaphysik, permeation and outgassing. Cornell Univ., Ithaca, New York, USA, Garching, W-Duitsland, 25 juni 1982. F. Engelmann, J.P. Rager: Summary 10 maart 1982. H.W. Piekaar: ECE measurements on and overall conclusions. EUR FU 82 A.A.M. Oomens: The screw-pinch high- & T-10. IV. Kurchatov Institute, Moskou, CCFP PC 8/36. line of research in Rijnhuizen. Institute USSR. 12 juli 1982. C. Bobeldij*: i>PICA II. of Plasma Physics, Nagoya Univ.. NaC.J. Timmermans: High pressure arcs L.Th.M. Ornstein (invited): Electron cyclo¬ goya, Japan. 16 maart 1982. in argon. Ernst Moritz Arndt Univ. tron resonance heating in tokamaks. W.J. Schrader: Applications of highGreifswald. DDR, juli 1982. P. Massmann. E.H.A. Granneman, J. Los: power sowces at millimeter wavelengths L.Th.M. Ornstein: Experiments in elec¬ Creation and acceleration of negative in tokamak research. Meeting on Gyrotron cyclotron resonance heating. ion beams tron Development, Vélizy-Villacoublay, Thomson-CSF, Dept. Tubes ElectroniFrankrijk. 29 maart 1982. ques, Vélizy-Villacoublay, Frankrijk, W.J. Schratier: Considerations on a 60 • J.J. Lodder: Gegeneraliseerde functies 5 augustus 1982. 70 GHz transmission system for electronin quantumelektrodynamica. RUJ.P. Goedbloed: Macroscopic plasma cyclotron heating on TFR. Workshop on Utrecht, 2 april 1982. behaviour. Undergraduate Seminar H.J. Hopman: Significance ol negative HighPower Microwave Transmission on Controlled Fusion, Massachusetts ions for fusion. Cornell Univ., Ithaca, Sytems for ECRH, Abingdon, GrootInstitute of Technology, Plasma Fusion New York. USA. 19 april 1982. Brittannie, 7 december 1982. Center, Cambridge. USA. 23 september W.J. Witteman: The generation of AM D.C. Schram, B.F.M. Pots. H.W.H. Van 1982. mode-locked lasers. Compact TEA CO? L.H.Th. Rietjens: MHD systems. Euro¬ Andel: Interpretation of CO2 collective scattering in terms of fluctuations and lasers. Excimer-lasers. High-power KrF pean Colloquium, ECN, Petten, septem¬ lasers. Institute of Electronics of Acagross plasma motion. 4th APS Conf. ber 1982. High Temp. Plasma Diagnostics. Boston, demia Sinica in Peking, China. 4-7 mei D.C. Schram: Plasma science and plas¬ 1982. USA. 1982. APS bulletin 27 (1982) 820, ma applications in industry. Depart de code A15. W.J. Witteman: The physics and techno¬ Physique. Univ. Montreal, Canada, A.J.D. Lambert: Coherent non-linear logy of CO lasers. Anhuei Institute of 1 oktober 1982. interaction of longitudinal plasma wa¬ Optics and Fine Mechanics of Academia D.C. Schram: Measurement of turbulen¬ ves. Seminario Fisico Matematica, Sinica in Anhuei, China. 11 mei 1982. ce using laser scattering. Univ. British Trieste. Italië. 28-29 september 1982, W.J. Witteman: Discharge andebeam Columbia. Vancouver. Canada. 6 oktober Metodi matematici nella dinamica dei excimerlasers. Anhuei Institute of 1982. lluidi e dei gas ionizatti, p. 65. Optics and Fine Mechanics of Academia D.C. Schram: Plasma physics and appli¬ M.P.H. Weenink (invited): A survey of Sinica in Anhuei. China, 14 mei 1982. cations. Univ. British Columbia, Vancou¬ resonant energy absorption in plasmas. W.J. Witteman: The technology of pulsed ver. Canada, 7 oktober 1982. Proc. Indian Nat. Acad.. 48, A. Suppl. 2. CO2 lasers. China Univ. of Science and D.C. Schram: Thermal plasmas and 1982, p. 51. Technology, 12 mei 1982. excitation equilibrium. Univ. Minnesota, M.P.H. Weenink: De werkzaamheden van F. Engelmann: INTOR, de volgende stap Minneapolis/St. Paul, USA. 10 oktober in de ontwikkeling van een tokamak1982. Commissie H van URSI. Nederlands fusiereactor. TH-Twente, Enschede. 12 EleMronica- en Radiogenootschap. 47. P.P.J.M. Schram: Kinetic theory of trans¬ mei 1982. 1982. p. 25. port processes in ionized gases. 11. Wissenschaftlichen Tage der Sektion PhyW.J. Witteman: AM of highpivssure sik/Electronik der Ernst Moritz Arndt 20th Symposium on Engineering As¬ CO2 lasers. Zhejiang Univ., Hangchow, Univ. Greifswald. DDR. 15 oktober 1982. pects of MHD. Irvine. Cal.. USA. 1982. China, 17 mei 1982. C. Bobeldijk: Energie uit lusie. Neder¬ H.J. Flinsenberg e.a. Instability analysis W.J. Witteman: Pulsed high-power la¬ landse Ingenieursvereniging, NIRIA. of the first power runs with the Eindho¬ sers. Ebeam pumped excimerlasers. Amsterdam, 2 november 1982. ven MHD blow-down facility. Shanghai Institute of Opties and Fine E.H.A. Granneman: The negative ion P. Massee e.a.: Gasdynamic performan¬ Mechanics. Shanghai. China. 18 mei program at FOMAmsterdam. Brookhace in relation to the power extraction ol 1982. the Eindhoven MHD blow-down facility D.C. Schram: Collective scattering with ven National Laboratory. Upton, USA.

110


16 november 1982. L.P.J. Kamp: Linear wave conversion in mhomogeneous plasmas. Laboratoirede Telecommunications de I'Univ. Catholique de Louvain. Louvainla-Neuve. Bel¬ gië. 18 november 1982. H.J. Hopman: Vorming van negatieve waterstofionsn aan een oppervlak en mogelijke toepassing als plasmadiag¬ nostiek. FOMInstituut voor Plasma¬ fysica. Rijnhuizen. 16 december 1982.

De taken van de Commissie zijn nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissies van de Werkgemeenschap-

samengesteld: voor ECN: prof.dr. JA. Goedkoop, voorzitter prof.dr. H.G. van Bueren drs. M. Bustraan De Beleidscommissie voor het FOM¬ ir. A.C. Timmers Instituut voor Plasmafysica had aan het voor FOM: eind van het verslagjaar de volgende dr. R. Bleekrode samenstelling: prof.dr. C.lW Braams prof.dr.ir. W.J. Witteman. voorzitter prof.dr. J. Los dr. R. Bleekrode prof.dr.ir. W.J. Witteman dr. AA. Boumans drs. F.R. Diemont vervulde de taak van drs. M. Bustraan secretaris. 7. Commissies ir. A.C. Timmers De Commissie van de Werkgemeen¬ drs. FR. Diemont vervulde de taak van De vergaderingen werden bijgewoond schap voor Thermonucleair Onderzoek secretaris. door dr. AA. Boumans en dr. C. Ie Pair en Plasmafysica was op 31 december (directie FOM), prof.dr. C. van der Leun samengesteld uit: (namens het Uitvoerend Bestuur van De vergaderingen werden bijgewoond prof.dr.ir. W.J. Witteman, voorzitter, FOM), prof.dr. F. Engelmann (adjunct¬ door prof.dr. C.M. Braams en prof.dr. leider werkgroep TN VI directeur FOMInstituut voor Plasma¬ F. Engelmann (directie FOM-Instituut prol.dr. C.M. Braams, wetenschappelijk voor Plasmafysica), dr. C. Ie Pair (directie fysica), dr. B. Brandt (Euratommedesecretaris, directeur FOMInstituut voor FOM), prof.dr. C. van der Leun (namens werker), dr. H.J. Blaauw (Economische Plasmafysica Zaken), mr. J.D. Blomhert (Buitenlandse het Uitvoerend Bestuur van FOM), prof. dr. R. Bleekrode Zaken), ir. R.C. Cadée (Wetenschaps¬ dr. J. Kistemaker (leider werkgroep drs. M. Bustraan beleid), ir. R.A. van Welt en drs. J.W. TN III tot 1 mei 19G2). prof.dr. J. Los prof.dr. F. Engelmann. adjunct directeur (leider werkgroep TN III vanaf 1 mei 1982) Huysmans (Onderwijs en Wetenschap¬ FOMInstituut voor Plasmafysica, leider en drs. H. Benschop (ter assistentie van pen), drs. J.D Elen (ECN). drs. H. Ben¬ schop (ter assistentie van dr. C. Ie Pair) theoretische afdeling dr. C. Ie Pair). en mej. DP. Hattke (ter assistentie van prof.dr. J. Los. leider werkgroep TN III prof.dr.ir. P.C.T. van der Laan In de loop van het verslagjaar werd prof. de secretaris). dr. J. Polman dr. JA. Goedkoop op eigen verzoek ont¬ prof.dr.ir. D.C. Schram, leider werkgroep heven van het lidmaatschap van de Com¬ In de loop van het verslagjaar trad prof. TN VII dr. J. Kistemaker in verband met zijn missie. Drs. M. Bustraan werd in zijn prof.dr.ir. JA. Steketee pensionering uit de Commissie. Zijn op¬ plaats benoemd. ir. A.C. Timmers volger prof.dr. J. Los werd in zijn plaats prof.dr. M.P.H. Weenink. leider werk¬ De Beleidscommissie is een adviserende benoemd. groep TN VII subcommissie van de Commissie van de prof.dr.ir. L. van Wijngaarden Werkgemeenschap voor Thermonucleair De Coördinatiegroep Kernfusie FOMdrs. FR. Diemont vervulde de taak van Onderzoek en Plasmafysica. ECN coördineert het fusie-onderzoek secretaris. in Nederland en adviseert beide stich¬ tingen en diverse ministeries. Het Beheercomité, dat in het kader van De vergaderingen werden bijgewoond het associatiecontract Euratom-FOM is door dr. AA. Boumans en dr. C. Ie Pair opgericht, was op 31 december samen¬ (directie FOM), prof.dr. C. van der Leun gesteld uit: (namens het Uitvoerend Bestuur), drs. voor Euratom: J. Hovestreijdt (beheerder Instituut), prof.dr. D. Palumbo dr. C. Bobeldijk, dr. B. Brandt, prof.dr. G. de Sadeleer H. de Kluiver, dr. L.Th.M. Ornstein en dr. dr. F. Valckx J. Rem (stafleden Instituut), ir. P.J.M, van voor FOM: Bommel en dr. A.A.M. Oomens (vertegen¬ dr. AA. Boumans woordigers FOM-personeelsraad) en drs. prof.dr. J.A. Goedkoop, voorzitter H. Benschop (Beleidsruimte, ter assis¬ dr. H. Weijma tentie van dr. C. Ie Pair). prof.dr.ir. W.J. Witteman drs. F.R. Diemont vervulde de taak van In de loop van het verslagjaar trad prof. secretaris. dr. J. Kistemaker (in verband met zijn pensionering) uit de Commissie. Prof.dr. De vergaderingen werden voorts bijge¬ J. Los nam zijn plaats in als werkgroep¬ woond door prof.dr. C.M. Braams (direc¬ leider van TN III en als commissielid. teur FOM-'nslituut voor Plasmafysica), prof.dr. J. Kistemaker (leider werkgroep TN III tot 1 mei 1982), prof.cr. J. Los Overeenkomstig zijn verzoek werd prof. (leider werkgroep TN III vanaf 1 mei 1982) dr. J.A. Goedkoop ontheven van het lid¬ en dr. Ch. Maisonnier (Euratom, vaste maatschap van de Commissie en werd drs. M. Bustraan in zijn plaats benoemd. gast). Het Beheercomité is ingesteld om toezicht te houden op de uitvoering van Het Dagelijks Bestuur van de Commissie het associatiecontract Euratom-FOM. bestaat uit de voorzitter, de secretaris en de wetenschappelijk secretaris van De Coördinatiegroep Kernfusie FOMde Commissie. ECN was op 31 december als volgt


111

Theoretische Hogeenergiefysica 1. Algtm—n 1.1. Doelstelling Het doel van de Werkgemeenschap voor Theoretische Hoge-Energiefysica is het verrichten van theoretisch onderzoek op het gebied van de eigenschappen en wisselwerking van elementaire deeltjes. Dit onderzoek is deels van fundamentele aarij, deels ook meer direct gericht op de interpretatie van nieuwe experimen¬ tele resultaten. Door de gecompliceerd¬ heid van de te analyseren experimentele gegevens en de omvangrijkheid van de wiskundige apparatuur is net gebruik van de meest geavanceerde rekenautomaten noodzakelijk geworden. Steeds meer wordt in het theoretisch onderzoek in groepen gewerkt. Ook de onderlinge samenwerking van de theo¬ retische groepen in Nederland neemt toe en er wordt een nauw contact met experimentele groepen nagestreefd. Een goed contact met CERN is een belangrijk aspect van de internationale samenwerking.

2. Speurwerk De sterke ontwikkeling van de elementaire-deeltjesfysica zoals die met de ontdekking van de J/^-resonantie in 1974 was begonnen en in 1977 met de ontdekking van de upsilonresonantie een nieuwe impuls heeft gekregen, heeft zich ook in 1982 voortgezet. Met name is de ontdekking van het W-boson in december 1982 van de allergrootste betekenis. Onderzoek naar de charmonium- en bottomoniumspectra vindt gestadig voortgang, zowel wat betreft de toestan¬ den met 'verborgen' als met 'open' charm of bottom. Wat velen verbaast is, dat er geen aanwijzingen voor de 'top'-quark gevonden worden. Deze is gewenst om een evenwichtige beschrijving van ele¬ mentaire deeltjesprocessen toe te laten waarbij flavor-changing' neutrale stro¬ men worden onderdrukt. Grote overeenkomsten maar ook ver¬ schillen tussen de diverse 'onium-spec-

112

tra treden aan de dag. De voornaamste verschillen zijn de relatieve drempel¬ hoogten voor verval naar deeltjes met open flavor. Dat de massaverschillen binnen het charmoniumspectrum van vergelijkbare grootte zijn als die binnen het bottomoniumspectrum, moet mis¬ schien worden verklaard vanuit een geo¬ metrisch gluon-quarkmodel. Meer onder¬ zoek op dit gebied en op het gebied van gluon-quarkwisselwerkingen in het alge¬ meen is noodzakelijk en veel werk wordt hieraan besteed. Het onderzoek naar geünificeerde ijkveldentheorieën heeft zich vooral gericht op de 'grand unification theories' die binnen het kader van een enkele simpele groep, bijvoorbeeld SU(5), zowel zwakke en electromagnetische als sterke wissel¬ werkingen tracht te combineren. Ener¬ zijds leidt dit tot instabiliteit van het nucleon, waarbij de (uiterst geringe) vervalwaarschijnlijkheid wordt veroor¬ zaakt door de in de theorie voorkomende uiterst zware ijkbosonen. Anderzijds wordt de weg geopend voor neutrino's met een rustmassa ongelijk nul (en wel van de orde van enkele elektronvolts) en een verklaring voor het feit dat het heelal baryonen en geen antibaryonen bevat. Een probleem blijft nog de permanente quarkopsluiting. Mogelijkerwijs bieden hier de 'lattice field theories' uitkomst. Verder is nog onduidelijk, ondanks veel theoretisch werk, hoe gravitatie in de elementaire-deeltjesfysica moet worden geïncorporeerd. Bij al deze problemen is de moeilijkheid dat storingsrekening, zo succesvol bij quantumelectrodynamica, niet meer toepasbaar is. Veel werk is besteed aan het begrijpen van de eigenschappen van hadronen in het kader van de quarktheorie Door de aanwezigheid van talloze meson- en baryonresonanties van het klassieke type (charm loos en bottomloos) en de aanwezigheid van zoveel onderlinge koppelingen is dit een omvangrijk werk dat bovendien wordt gehinderd door de afwezigheid van kennis van de funda¬ mentele interacties. Fenomenologie, onder anuere in de vorm van het MITbagmodel en zijn varianten, is voorlopig de aangewezen weg.

3. Ondfwerpen v«n omtoaoefc WERKGROEP H-th-A Amsterdam - Instituut voor Theoreti¬ sche Fysica, prof .dr. K.J.F. Gaemers, prof.dr. S.A. Wouthuysen 1. Uktheorieën op een rooster 1.1. Effectieve OCD-lagrangeaan bij sterke koppeling (buiten FOM-verband) 1.2. Glueball massa's 1.3. Dynamische symmetriebreking 2. Geometrische aspecten van ijktheorieën 2.1. Mechanica van continue systemen in differentiaalmeetkundige formulering 2.2. Dirac-theorie van constraints (meetkundig) 2.3. Toepassingen van 2.1. en 2.2. op Yang-Mills- vergelijkingen WERKGROEP H-th G Groningen - Instituut voor Theoretische Natuurkunde, prof.dr. D. Atkinson 1. Niet-lineaire methodes in de quantumchromodynamica 2. /3-verval en mogelijke links-rechtssymmetrie 3. Supersymmetrie en supergravitatie (buiten FOM-verband) WERKGROEP H-th-L Leiden - Instituut-Lorentz, proi.dr. F.A. Berends, prof.dr. J.A.M. Cox 1. Stralingscorrecties in e + e~-interacties 2. Supergravitatie 3. Mathematische methoden in de quan'umveldentheorie WERKGROEP H-th-N Nijmegen - Instituut voor Theoretische Fysica, prof.dr. C. Dullemond, prof.dr.ir. J.J. de Swart, prof.dr. R.Ph.l. Van Royen 1. Baryon-baryonen baryon-antibaryonwisselwerking en resonanties 2. Fase-analyse van pp- en np-verstrooiing bij lage-energie 3. 'Improved-Coulomb-potential' voor de relativistische Schrddinger-vergelijking 4. Gemodificeerde Rffectieve-drachttheorie en de P-matrix voor gekoppelde kanalen 5. Groepentheoretisch onderzoek, in het bijzonder de groepen Sp en SU(n), ter

Theoretische Hoge-eneryiefysica

W.J. Schoenmaker: Study of the gluon e • e - -collisions. 22th Cracow School of propagator in the axial gauge. Nucl. Theoretical Physics. Zakopane. Polen. Phys. B194 (1982) 535 30mei-14 juni 1982. FA. Berends. R. Kleiss. S. Jadach: J.J. de Swart. T.A. Rijken (invited): Radiative corrections to muon pair and Baryon baryon interactions. Intern. quark pair production in electron-posi¬ Conf. on Hypernuclear and Kaon Phy¬ tron collisions in theZ0 region. Nucl. sics. Heidelberg. W Duitsland. 20-24 juni Phys. B 202 (1982) 63. 1982. p.oc. p. 271. F.A. Berends. R. Kleiss. P. de Causmaec- D. Atkinson: Unification of weak and ker. R. Gastmans W. Troost. TT. Wu: electromagnetic interactions. NuclearMultiple bremsstrahlung in gauge Structure international Summer School. theories. II: Single bremsstrahlung. Dronten. 16-28 augustus 1982. WERKGROEP H-th-U Nucl. Phys. B 206 (1982) 61. E.A. Bergshoeff: Conformal supergravity Utrecht- Instituut voor Theoretische P.J.M. Bongaarts: Maxwell's equations in ten dimensions. Workshop on SuperFysica, prof.dr. G. t Hooft. prof.dr. JA. in axiomatic quantum field theory. II: gravity. Trieste. Italië. 4-18 september Tjon Covariant and non-covariant gauges. 1982. 1. Oplossingen van klassieke ijkveld Journ. Math. Phys. 23(1982) 1881. vergelijkingen P.J.M. Bongaarts: The quantized Max¬ 1.1. Zelfduale oplossingen op een 6. Voordrachten well field and its gauges: a generaliza¬ hypertoruS tion of Wightman theory. In: 'Differential Landelijk Seminarium NIKHEF, Amster¬ 1.2. Multi-monopolen geometric methods in mathematical dam. 8 januari 1982. 1.3. Topologische excitaties in multiphysics'. Eds. H D Doebner, S.J. Anders- D. Atkinson: Infra-red singularities in Higgs-systemen son. H.R. Petry. Springer Verlag. Berlijn. the gluon propagator. 2. Dimensionale compactificatie 1982. P.W. Johnson: Gluons and three-jet 3. Massaloze limiet voor spontaan gebroken ijktheorieën (ook buiten FOMP.J.M. Bongaarts: Particles, fields, and events. verband) quantum theorie. In: 'Geometric tech¬ W.J. Schoenmaker: Field theories in niques in gauge theories'. Eds. R. Marti¬ 4. Ouantumeffecten in soiitonen the Schrödinger representation. ni, E.M. de Jager, Springer Verlag. Ber¬ 4.1. Effectieve veldentheorie voor lijn. 1982. J. Sn.it: Effective Lagrangian and dyna¬ soiitonen mical symmetry breaking from lattice R.H.P. Kleiss: Monte Carlo simulation 4.2. Rubakoveffect of radiative processes in electron-posi¬ QCD. CERN. Genève. Zwitserland, 23 5. Eguchi-Kawai-modellen januari 1982. tron scattering. Proefschrift, Leiden, 6. Hoge-ordelimiet voor veldentheoreti¬ 22 juni 1982. W.A.M, van der Sanden: Very low energy sche storingsreeksen (buiten FOMproton-proton scattering. Universiteit verband) R.A. Bryan: Parametrization of the van Zurich Zwitserland, 18 februari elastic sector of the nucleon-nucleon 7. Dinucônresonanlies 1982. scattering matrix. I. Phys. Rev. C 24 8. NN-verstrooiing met A-vrijheids¬ (1981) 2659. graden Landelijk Seminarium Hoge-EnerqiefysiJ.E. Ribeiro: Matrix elements of the exchange operator for arbitrary angular ca, Nijmegen, 19 februari 1982. 4. Publikalies momentum two meson states. Phys. Rev. C. Dullemond: The geometrie quark D 25 (1982) 2406. J. Hoek: On the Deser-Van Nieuwengluon model. huizen algebraic Vierbein gauge. Letters G.J.M. Austen: Effective range forma¬ G. Rupp: Radial spectra and hadronic in Math. Phys. 6(1982)49. lism and the electromagnetic interaction decay widths of light and heavy mesons. J. Hoek: SCELFE manual. ITFA-82-4. with applications to proton-proton J.J. de Swart: The P-matrix. J. Hoek, N. Kawamoto, J. Smit: Baryons scattering. Proefschrift, Nijmegen, R.P. Van Royen: Normalization indepen¬ in the et/ective Lagrangian ol strongly 18 maart 1982. dence of anomalous dimensions. coupled lattice QCD. Nucl. Phys. B199 C. Dullemond. G. Rupp, TA. Rijken, E. (1982) 495. van Beveren: A numerical method for J. Hoek: Effective action description solving a coupled many channel SchrO- and strong coupling expansion in lattice J. Smit: Estimate ol glueball masses dinger equation. Comp. Phys. Comm. QCD. XXI. Internationale UniversitatsIrom their strong coupling series in wochen fur Kernphysik, Schladming, lattice QCD. Nucl. Phys. B206 (1982) 309. 27(1982)377. S.A. Wouthuysen: Locally related FerG. Rupp: Spectra and decay properties Oostenrijk, februari 1982. mion fields. Bulletin de la Société Math, ol speudoscalar and vector mesons in a R H P . Kleiss: Higgs bosons at LEP. de Belgique. t.XXXII (1980). Verschenen multichannel quark model. Proefschrift, RUGroningen. 15 maart 1982. F.A. Berends: Survey of radiative correc¬ in 1982. Nijmegen, 16 september 1982. tions at PETRA and LEP NIKHEF-H, D. Atkinson, P.W. Johnson, K Stam: D. Marker, T.A. Rijken. G. Bohannon, Nonperturbative confinement in quan¬ P. Signed: Optimized polynomial expan¬ Amsterdam, 26 maart 1982. R H P . Kleiss: Bremsstrahlung proces¬ tum chromodynamics. II. Mandelstam's sion: Potentials and pp phase shift ses in QED and QCD. NIKHEF-H, gluon propagator. Journ. Math. Phys. analyses. Phys. Rev. C 25 (1982) 2914. Amsterdam, 26 maart 1982. 23(1982) 1917. P. van Baal: Some results for SU(N) gauge fields OÜ the hypertorus Comm. M. Bergvelt: Geometry and partial dilleD. Atkinson: Het neutron als (niet-)elerential equations. NIKHEF, Amsterdam. Math. Phys. 85(1982)529. mentair deeltje. NTvN A48 (1982) 78. 23 april 1982. E. Bergshoeff, M. de Roo, B. de Wit, P. van Nieuwenhuizen: Ten-dimensional J. Smit: Glueballs in lattice QCD. Lande¬ 5. Bijdragen aan conferentie» e.d. Maxwell-Einstein supnrgravity, its lijk Seminarium HEF, Amsterdam, currents, and the issue of its auxiliary F.A. Berends: Electron-positron collisi¬ 23 april 1982. fields. Nucl. Phys. B195 (1982) 97. ons: theory and experiment. Vosbergen- W.J. Schoenmaker: Confinement in quantum chromodynamics. Vrije Univer¬ E. Bergshoeff. M. de Roo: The superconferentie, Vlieland, 11-14 mei 1982. current in ten dimensions. Phys. Lett. F.A. Berends: Radiative corrections in siteit. Amsterdam. 28 april 1982. 112B(1982)53.

ondersteuning van het onderzoek aan het quark-bag-model 6. Studie van het hadronspectrum en hadronverval op grond van eenvoudige quarkpolentialen 7. Toepassingen van de renorrneringsgroep op tweede-orde-faseovergangen en aanverwante problemen 8. Berekeningen aan hoge-energieprocessen met OCD

Theoretische Hogeenergiefysica

113

0. Atkinson: Th» gluon in QCD. Univ. Belgrade. Joegoslavië. 6 mei 1982. G.J. Austen: The electromagnetic poten¬ tial lor the ' Relativistic' Schröriinger equation. Theoretisch Seminarium, Nijmegen. 19 mei 1982. TA. Rijken: Quarks in an 0(3,2) dielectricum. Colloquium HEF. NIKHEF. Amsterdam. 16 juni 1982. E. van Beveren: Meson spectroscopy and decay. Colloquium HEF. NIKHEF. Amsterdam, 18 juni; ICTP, Trieste. Italië. 9 oktober; Theoretisch Seminarium. RWTH-Aken, W-Duitsland. 28 oktober; Theoretisch Seminarium. Groningen. 15 november 1982.

J. Smit: Gauge theory on a lattice. Nijme¬ gen. 23 november 1982. M. de Roo: Conformal supergravity. Landelijk Seminarium NIKHEF. Amster¬ dam, 26 november 1982. K. Stam: Sera decay and left-right sym¬ metry (theory). Landelijk Seminarium NIKHEF. Amsterdam. 26 november 1982. J. Smit: Dynamical symmetry breaking with Maioran* Susskind fermions. Biele¬ feld. W-Duitsland, 2 december; DESY, Hamburg, W-Duitsland. 9 december 1982.

J. Hoek: Strong coupling expansion of the generating functional tor gauge systems on a lattice with arbitrary sour¬ ces. Colloquium on Recent Progress in Lattice Gauge Theory. Saclay, Frankrijk. 15 juli 1982. J. Smit: Estimate ol glueball masses from their strong coupling expansion in lattice QCD. Colloquium on Recent Progress in Lattice Gauge Theory, Parijs, Frankrijk, 20 juli 1982. J.J. de Swart: Quarks, de fundamentele bouwstenen der materie. Wetenschappe¬ lijk programma ter gelegenheid van het 5e lustrum van de Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen, Nijmegen, 2 september 1982. M. de Roo: Recent developments in field theory. Landelijk Seminarium NIKHEF. Amsterdam, 17 september 1982. C. Oullemond: Hadron spectroscopy and decays. HogeEnergiefysica Semina¬ rium, NIKHEF, Amsterdam, 24 septem¬ ber 1982. G. Rupp: A multichannel quark model of mesons. Theoretisch Seminarium, Nijmegen, 29 september 1982. F.A. Bais: Topologische excitaties in iiktheorieën. Voordracht NNV, Techni¬ sche Hogeschool, Eindhoven, 12 oktober 1982. W.J. Schoenmaker: Dyson-Schwinger equations in QCD. Argonne Nat. Lab., USA, 20 oktober 1982. C. Dullemond: Magnetische monopo/en. Algemeen Natuurkunde Colloquium, Nijmegen, 26 oktober 1982. F.A. Bais: Magnetische monopolen. Universiteit van Amsterdam, 28 oktober 1982. P.J.M. Bongaarts: De Feynman-padintegraal in quantummechanica en quantumveldentheorie. Amsterdam, 30 oktober, 12 november, 10 december 1982. W.J. Schoenmaker: Self-consistent equations in QCD. Universiteit van Am¬ sterdam, 11 november 1982. J.J. de Swart: An improved Coulomb potential. Theoretisch Seminarium, NIKHEF-K, Amsterdam, 11 november; Theoretisch Seminarium, Nijmegen, 1 december 1982.

De Commissie van de Werkgemeen¬ schap voor Theoretische Hoge-energiefysica was op 31 december samenge¬ steld uit: prof.dr. S.A. Wouthuysen, voorzitter, leider werkgroep H-th-A prof.dr. C. Dullemond, wetenschappelijk secretaris, leider werkgroep H-th-N prof.dr. D. Atkinson, leider werkgroep H-th-G prof.dr. F.A. BerenJs, leider werkgroep H-th-L prof.dr. J.A.M. Cox, leider werkgroep H-th-L prof.dr. A.N. Diddens prof.dr. K.J.F. Gaemers, leider werkgroep H-th-A prof.dr. G. 't Hooft, leider werkgroep H-th-U prof.dr. Th.W. Ruijgrok prof.dr. J.J. de Swart, leider werkgroep H-th-N prof.dr. J.A. Tjon, leider werkgroep H-th-U prof.dr. R.Ph.l. Van Royen. leider werk¬ groep H-th-N drs. FR. Diemont vervulde de taak van secretaris.

114

De taak van de Commissie is nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissies van de Werkgemeenschap¬ pen'.

7. Commissie

De vergaderingen werden bijgewoond door dr. J.A.M. Vermaseren (vertegen¬ woordiger van de theoriegroep NIKHEFH), door drs. J. Heijn (Beleidsruimte), dr. H.D. Dokter (namens dr. C. Ie Pair), dr. H.P.C. Rood (namens prof.dr. D. Atkinson), door dr. P.J.M. Bongaarts en dr. J. Smit (vertegenwoordigers FPR) en door mej. A.J.M. Luijckx, ter assistentie van de secretaris. In de loop van het verslagjaar werd prof. dr. Th.W. Ruijgrok overeenkomstig zijn verzoek ontheven van de leiding van H-th-U. Prof. Ruijgrok blijft a titre person¬ nel lid van de Commissie. Prof.dr. J.A. Tjon werd benoemd tot medewerkgroepleider van de H-th-U. Prof.dr. K.J.F. Gaemers, die evenals prof. Tjon reeds lid van de Commissie was, werd benoemd tot medewerkgroepleider van H-th-A. Het Dagelijks Bestuur van de Commissie bestaat uit de voorzitter, de secretaris en de wetenschappelijk secretaris van de Commissie.

Theoretische Hoge-energiefysica

n Itt!

n m ^saiiiiniii mis minimum nan

• • • • a m n n i •••••••••••»«

115

NIKHEF Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica

1.1. Doelstelling, geschiedenis Het doel van het Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-Energiefysica is het onderzoek van subatomaire deel¬ tjes en hun wisselwerkingen. Voorzover dit mogelijk is met middelgrote ener¬ gieën kan dit ter plaatse gebeuren met de eigen 500 miljoen elektronvolt elek¬ tronenversneller MEA. Indien aanmerke¬ lijk hogere energieën gewenst zijn, vereist het onderzoek gebruik van zeer grote versnellers in het buitenland. Globaal gesproken, wordt het laatste onderzoek verricht door de sectie Hogeenergiefysica van het instituut, tiet eerste door de sectie Kernfysica. Dit neemt niet weg dat ook medewer¬ kers van K deelnemen aan onderzoek¬ projecten in het buitenland. Omgekeerd wensen vele buitenlanders onderzoek te verrichten met MEA (Medium Energy Ac¬ celerator) op grond van diens voortreffe¬ lijke eigenschappen. Bovendien omvat de sectie K een radiochemische afde¬ ling. De neiging om gebruik te maken van steeds hogere energieën in het sub¬ atomaire onderzoek hangt samen met het feit dat de schaal van de te onder¬ scheiden structuren omgekeerd even¬ redig is met de beschikbare energie. Het is deze verschuiving naar hogere energieën, die het bouwen van grote versnellingsmachines noodzakelijk heeft gemaakt. Cm de processen te bestuderen, die zich binnen de straal van een proton (10 -t! m) voltrekken en die dus de structuur van het proton zouden kunnen onthullen, heeft men deeltjes van miljarden elektronvolt nodig. Het onderzoek heeft het bestaan aange¬ toond van allerlei tot voorheen niet be¬ kende deeltjes, die hetzij direct bij een hoogenergetische botsing van twee pro¬ tonen kunnen ontstaan, hetzij uit de ont¬ stane deeltjes als vervalprodukten vrij¬ komen. Het heeft voorts structuurele¬ menten binnen het nucleon blootgelegd,

116

de zogenoemde quarks. De levensduur van de nieuw gevonden deeltjes is soms zo klein, dat zij zelf niet aan de dag treden, doch zich alleen door hun vervalprodukten manifesteren. Zoals de studie van het atoom tot de quantummechanica heeft geleid, die een geheel nieuw inzicht in het fysisch gebeuren heeft verschaft, zo zijn ook door het onderzoek in de hoge-energie¬ fysica verschijnselen ontdekt, die wijzi¬ gingen van ons denken noodzakelijk hebben gemaakt. Het is niet onwaar¬ schijnlijk, dat een voortgezette studie van deze verschijnselen tot nog meer f unf undamenteel nieuwe inzichten zal leiden. Het belang van de beoefening van de hoge-energiefysica in Nederland ligt in de eerste plaats in de inspirerende werking die ervan kan uitgaan op de gehele natuurkunde in Nederland. Deze inspiratie zal enerzijds komen door het fundamentele karakter van de probleem¬ stelling in de elementaire-deeltjesfysica en anderzijds door de uitdaging, aan het adres van ingenieurs en experimentato¬ ren wat betreft de oplossing van de ge¬ compliceerde technl sche problemen van de experimentele hoge-energiefysica. Ook in de kernfysica heeft zich een verschuiving voltrokken naar hogere energieën, teneinde de fijnere details te kunnen onderscheiden. Hierbij zijn twee tegengestelde wegen ingeslagen. Enerzijds wordt gebruikgemaakt van (versnelde) gecompliceerdere deeltjes dan vroeger (zware ionen). Aan de andere kant wordt intensiever gebruik¬ gemaakt van meer elementaire deeltjes: elektronen, muonen en pionen. Het NIKHEF-K specialiseert zich op het laatste gebied. Onderzoek daarop zal ertoe bijdragen zeer gedetailleerde en, vooral, zeer betrouwbare informatie te krijgen over kernstructuren en kern¬ processen. De reden hiervoor is dat de wisselwerking van elektronen en muonen met kernen, de elektromagne¬ tische, zeer goed bekend is. Dit geldt niet voor pionen, maar voor pionen van zeer lage eneigie wordt de wisselwer¬

king ook betrekkelijk eenvoudig; juist in dat gebied heeft gebruik van een elektro¬ nenversneller als MEA voordelen. Het belang dat de internationale gemeenschap aan dit werk hecht blijkt wel uit de vele aanvragen om experi¬ menten met MEA te mogen verrichten. Eind 1981 is een internationale commissie ingesteld om te adviseren over de toewijzing van bundeltijd aan voorgestelde onderzoeksprojecten. Het kernfysische werk is primair gericht op vermeerdering van onze kennis van de natuurwetten. De kern is aaarbij wel genoemd een ideaal 'laboratorium' voor bestudering van de eigenschappen van 'rneer-deeltjessystemen' in het alge¬ meen. Het chemische werk met de versneller is gericht op onderzoek van de invloed van straling op chemische reacties (stralingschemie) en op produktie van radioactieve isotopen voor studie van chemische reacties met thermische en met snelle atomen ('hot atom' chemie). Als hulp hierbij wordt dosimetrie bestu¬ deerd en worden werkzame doorsneden voor fotonucleaire reacties gemeten. Tenslotte worden chemische reacties bestudeerd waarin tot stilstand geko¬ men pionen en muonen een rol spelen, onder andere door meting van muonspinrotatie. De sectie K van het NIKHEF vindt haar oorsprong in het Instituut voor Kernphysisch Onderzoek (IKO), dat in 1946 opge¬ richt werd door de Stichting FOM, de Gemeente Amsterdam en de NV Philips' Gloeilampenfabrieken. Zowel fysisch als chemisch onderzoek werd eerst uitgevoerd met een cyclotron, dal proto¬ nen tot 50 miljoen elektronvolt ver¬ snelde. Toen dit verouderd begon te raken werd besloten over te gaan op onderzoek met elektronen, waarvoor eerst een 95 MeV-versneller (EVA) werd gebouwd. Het zeer succesvolle onder¬ zoek daarmee leidde tot het voorstel voor de bouw van MEA; het besluit daar¬ toe vereiste echter uitbreiding van het

NIKHEF

IKO tot sectie van een Nationaal Insti¬ tuut. Het kernfysisch onderzoek in Nederland buiten het NIKHEF wordt gecoördineerd door de eveneens in 1946 opgerichte Werkgemeenschap voor Kernfysica van FOM. In deze werkgemeenschap werd in 1955 een Werkgroep Mesonenphysica geformeerd, die uitgroeide tot de in 1963 opgerichte Werkgemeen--.hap voor Hoge-energiefysica. Het experimentele werk op dit gebied werd in 1975 naar het Nationaal instituut overgebracht: in juni van dat jaar is een overeenkomst gete¬ kend tussen de Stichting FOM. de Stich¬ ting IKO. de Universiteit van Amsterdam en de Katholieke Universiteit Nijmegen, waarbij het Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-Energiefysica (NIKHEF) is opgericht. De Werkgemeen schap voor Hoge-energiefysica houdt zich nu nog uitsluitend bezig met het theoretisch onderzoek en veranderde daarom van naam. Voor de sectie H is in de Watergraafsmeer te Amsterdam een nieuw laboratorium gebouwd, dat in 1980 werd betrokken. Het instituut vormt de thuisbasis voor groepen die experi¬ menten uitvoeren bij hogeenergieversnellers: in z\,n werkplaatsen wordt de benodigde detectieapparatuur gebouwd voor deze experimenten: meet¬ apparatuur en rekenmachines zijn beschikbaar voor het uitwerken van de gegevens die bij de versnellers worden verkregen. Een gedeelte van het projiamma wordt in Nijmegen uitgevoerd. In 1977 besloot de Vrije Universiteit te Amsterdam zich bij het NIKHEF aan te sluiten en een belangrijk deel van haar kernfysisch onderzoek in de sectie K te gaan verrichten. 2. Speurwerk 2 1 Sectie K Het onderzoek van kernen mei elektro¬ nenbundels is in het verslagjaar goed op gang gekomen. Aan het einde van het jaar was een twaalftal experimenten in uitvoering. Hierbij is gebleken dat de gebouwde apparatuur goed werkt. In het lageenergiestation. waar elektronen lot een energie van 140 MeV kunnen worden gebruikt, werden mclingen ver richt aan de magnetisatieverdeling In kernen Hierbi) worden elektronen gede tecteerd die over 180° zijn verstrooid. De experimenten werden uitgevoerd bij esn scheic!'-nd vermogen van 0.1" o en bij bundolstromen van 50 /iA. In het 500 MeV eindstation werden zowel discrete kerntoestanden rm.f oe QDDspectrometer bi| hoop scheidend vermogen (O.OPn) bestudeerd als coïncidenties lussen verstrooide elektronen en uilge

NIKHEF

stoten protonen waargenomen met de beide spectrometers. Metingen uit de eerste categorie worden uitgevoerd om een aantal facetten van modelbereke¬ ningen te toetsen. Zo werden birvoorbeeld overgangen naar een aantal toe¬ standen in Pd- en Pt-isotopen onderzocht als functie van de overgedragen impuls als een gevoelige toets van het "inter¬ acting boson model'. Toestanden met groot impulsmoment die kunnen worden beschreven als relatief eenvoudige deeltje-gat-excitaties. werden onderzocht en een aantal magnetisatieovergangen worden onder de loep genomen. Coïncidentiemetingen met beide spectrome¬ ters werden uitgevoerd zowel aan de lichte kern 3He als aan zwaardere kernen, bijvoorbeeld ;7 AI. Voor het eerste experi¬ ment werd een cryogene trefplaat ont¬ worpen en gebouwd door de gro»p van professor Postma in Delft. Deze werkt voortreffelijk. Voor de zwaardere kernen werd een totaal scheidend vermogen behaald, dat correspondeert met een piekbreedte van 200 keV Met de instal¬ latie van een detectietelescoop in de ODQ spectrometer voor de onderdruk¬ king van elektronenachtergrond werd bereikt dat nu ook de fotoproductie van pionen met deze spectrometer kan worden waargenomen. Een aantal resul¬ taten werd gepresenteerd tijdens de International Conference on Nuclear Structure te Amsterdam. De magnetische kanalen voer bundels pionen en muonen kwamen gereed. In november 1982 werden de eerste bun¬ dels secundaire deeltjes geproduceerd. Met behulp van vliegtijdmetingen werd de bundelsamenstelling (pionen. muonen en elektronen) bepaald. Hieruit bleek dat de kanalen aan de verwachting voldoen. Het grootste deel van de appa¬ ratuur voor pionen muonexperimenten werd voltooid, zoals detectors voor hel meten van pionische en muonische röntgenstraling en een verstrooiings¬ kamer met Ge-detectortelescopen voor pionverstroonngs- en absorptiemeting?n. Een nieuwe bundelstop met grote openingshoek voor de primaire elektronei'bundel werd ontworpen en gebcuwd Deze zal het rnogeli|k maken de intensi¬ teit van de secundaire bundels aanzienli|k op te voeren In dit programma moet behalve de inbreng, van de VU-groep (onder andere voor de bouw van het pionenkanaal) ook die van de vakgroep Kernfysica van de THDelfl worden ge¬ noemd Deze groep was vooral betrokken bij het ontwerp en de bouw van meet¬ apparatuur De theoretische afdeling richt een be¬ langrij rteel van fMar aandacht op dfi interpretatie van experimenten. Zo werd onderzoek verricht naar meerduidighe¬

den in de impulsbenadenng met het doel de analyse van quasi-*lastische (e.e> en (e.e'N)-metmgen te verbeteren. De niet-energiegewogen Coulomb-somregel in het onafhankelijke-deeltjesmodel werd bestudeerd als onderdeel van de interpretatie van elektronverstrooungsexpenmenten. met als doel condities te vinden waarbij de keuze van het Kernmodel zo min mogelijk invloed heeft. Overgangsdichtheden en stroomverdelingen van collectieve toestanden en reuzenresonanties werden onderzocht met een random-phase approximation • theorie. De berekende overgangsdicht¬ heden blijken uitstekend overeen te stemmen met experimentele gegevens Hetzelfde model werd ook toegepast op sterkten van Gamov Teller en Mlovergangen, waarbij i-gat excitaties in rekening werden gebracht. Voor de berekening van vormfactoren voor elektronverstrooiing werd een conversieprogramtn» qemaakt. in samenwer¬ king met de groep van professor Glaudemans in Utrecht, waarmee schillenmodelgolffuneties kunnen worden inge¬ voerd in de berekening. In het verslagjaar werd in toenemende mate gebruik gemaakt van de elektron¬ vrije fotonbestralingsopstelling voor radiochemisch onderzoek bij de versnel¬ ler MEA. Een aantal bestralingen werd ook elders uitgevoerd, zoals met d« 3MV Van de Graaffversneller te Utrecht en de hoge-fluxreactor var. het ECN Ie Petten. Additiereacties van hoogenergetische en thermische tritium- en chlooratomen met een serie onverzadigde ver¬ bindingen werden bestudeerd. De grote verschillen in opbrengsten van produkten tussen snelle en thermische reacties worden nu toegeschreven aan de produktie van CCb-rad'calen als gevolg van de hoge stralingsdosis. Chloor-chloorsubstitutiereacties werden onderzocht voor mengsels van chloorbenzenen. ter¬ wijl onderzoek naar reacties van het meerwaardige "Cmet gesubstitueerde aromaten is begonnen. De pulsradiolyseexperimenten werden afgerond. Met nieuwe berekeningen konden de gewon¬ den reactiviteiten worden verklaard. Opnieuw werden verbindingen met '2
117

2 2 Sectie H Oe >>e
118

gy Antiproton Ring). Hiermee zullen zeer lage-cnergie-p^bundeis van zeer hoge intensiteit worden verkregen. NIKHEF neemt deel aan het SING-cxperiment (Amsterdam. Bedford. Gerieve. Londen (QNO. Surrey. Trieste) en heeft daartoe ciiindervormige dradenkamers gebouwd. Op het gebied van de neutrtnofysica neemt NIKHEF deel aan twee experimen¬ ten Eén is e«n experiment met het met deuterium gevulde bellenvat BE8C. Hierin werkt NIKHEF samen met groepen uit Bergen. Bologna. Padua. Pisa. Saclay en Turï|n. Een van de belangrijkste resultaten van dit experiment betreft de bepaling van de chirale koppelings¬ constanten uL. uu. dL en dn door de meting van neutrale-stroominteracties van r en r. aan het proton en het neutron van he! deuterium respectievelijk. Het tweede experiment, een samenwerking tussen CERN. Hamburg. NIKHEF. Rome en Moskou maakt gebruik «an een grote. 200 ton wegende, zwaar geïnstrumen¬ teerde magnetische hadronen elektroncalorimeter. In dit experiment is onder andere een zeer precieze bepaling van de Weinberg-hoek gedaan. Verder zijn on¬ dergrenzen bepaald van de massa van verscheidene zogenaamde nieuwe deeft'Ci. zoals axions. zware neutrino's en sommige super symmetrische deeltjes. Door deze groep wordt een experiment voorbereid om mogelijke neutrinooscillaties te meten.

zame doorsnede van r-lepton paarpraduktie als functie van de zwaartepunts¬ energie en de conclusies die hieruit volgen ten aanzien van de straal van het r-lepton (< 10 - ! * cm). Voor het eerst zijn metingen gedaan bi| een zwaartepunts¬ energie van 40 GeV: dit is een eerste stap •n het DESY programma van opvoering van de bundelcflcrgie. waarbif gehoopt wordt de massa van de topquark te passeren Ten slotte wordt bij SLAC deelgenomen aan een experiment bij de « * -e - -opslag ringen PEP. in samenwerking met UC San Dtego. Santa Barbara en Dans Met dit experiment zal twee-fotonfysica worden bestudeerd. Hiertoe is een voor¬ waartse detector gebouwd met Nalfcristallen «oor de jresitzm meting var. de energieën van verstrooid* elektronen en een bij NIKHEF gebouwde Cerenkov teller voor de identificatie van voorwaart¬ se hadronen. Het experiment maakt te¬ vens gebruik van de Time Projection Chamber' van de PEP-4 collaboratie. De eerste analyseresul' «ten zijn beschik¬ baar gekomen 3. Onderwerpen van omfcraoefc

1. Kernfysica 11 Elektronverstrooiing 1.1.1. Kernstructuur en -modellen, mag¬ netische overgangen en hoge-spintoestanden 1.1.2. Hoge impulscomponenten in ^He Met de EHS(European Hybrid System)en diep-gebonden gattoestanden faciliteit. waarvoor NIKHEF een aantal 1.1.3. Elektro-pionproduktie grote dradenkamers heeft gebouwd, 1.2. Pionen- en muonenfysica is onder andere de levensduur van een 1.2.1. Pionisch* en muonische atomen aantal gecharmeerde deeltjes bepaald. 1.2.2. Pionverstrooiing bij lage energie Hierbij is gebruik gemaakt van een 1.2.3. Muonkernvangsl en muon-geindu klein hoge-frequemiebellenvat met ceerde splijting groot scheidend vermogen LEBC. 1.3. Theorie 1.3.1. Coulomb-somregel Op het gebied van de e • -e - -fysica neemt 1.3.2. Foto-kernreacties en „i-gatmodei NIKHEF deel aan een aantal experimen¬ 1.3.3. Atomaire massa's ten bij DESY en SLAC. Met de Crystal 1.4. Radiochemie Ball-detector worden bij de e * -e - -op1.4.1. 'Hot alom chemie en muoniumsiagring DORIS van DESY metingen chemie gedaan aan elektron-positron-interac¬ 1.4.2. Stralingschemie ties in het bottoniumgebied (bb-spec1.4.3. Isotopenproduktie troscopie). In dit experiment wordt door 2. Hoge-energiefysica NIKHEF (Nijmegen) samengewerkt met 2.1. Neutrino's in 0? groepen van Caltech. Carnegie-Mellon. 2.2. Neutrinoreacties met neutrale Cracov. OESY-Hamburg. Harvard. Prince¬ stromen ton. Erlangen. SLAC. Firenze en Würz2.3. PETRA, e * e -reacties bij 40 GeV burg. zwaartepunlsenergie 2.4. ACCMOR. produklie van gechar¬ Bij de PETRA-opslagnngen werkt NIK¬ meerde deeltjes in hadroninteracties HEF samen in de MARKJ-collaboratie 2.5. EHS. produMie van kortlevende (Aken. DESY. Madrid. MIT. NIKHEF. deeltjes Peking). Enkele belangrijke resultaten 2.6. Tweefolonfysica(PEP) zi|n: de meting van de ladingsasymme2.7. Micro-processors en triggertrie ïn de produktie-hoekverdeling van n systemen paarproiiuKlie als gevolg van de inter¬ 2.8. Totale werkzame doorsnede bij ferentie van zwakke en elektromagneti¬ CERNColliderenergieen sche interacties: de meting van de werk¬ 2 9 Crystal Ball, fotonfysica bij DORIS

NIKHEF

76 7T Br decay in tritluoromethanes. ming energy. IMucl. Phys. A383( 1982) 11. Radiochem. Radioanal. Lett. 55(1982) G.A. Brinkman, J.Th. Veenboer: Reac¬ 113. tions of recoil tritium atoms with fluoro0. de Jong, C.N.M. Bakker, B.W. van Hal¬ benzenes. Radiochim. Acta 29 (1981) 21. teren, F.M. Kaspersen, H. Kooiman: G.W.M. Visser, E.L. Diemer, F.M. Kasper¬ Excitation labeling of simple organic sen: The nature of the Astatine-protein 4. Publikaties r6 77 molecules with Brand Br. Int. J. Appl. bond. Int. J. Appl. Radiat. Isotop. 32 Radiat. Isotop. 33 (1982) 69. (1981)905. Sectie K D. de Jong, B.W. van Halteren: On the H. de Vries: The beam system at NIKHEFOm preparation of carrier free CF^ Br. K (formerly IKO). Argonne National G. Audi, M. Epherre, C. Thibault, A.H. Laboratory report ANL/PHY-81-2(IV-G-1). Wapstra, K. Bos: Masses ot Rb, Cs and Int. J. Appl. Radiat. Isotop. 33(1982) 387. L.T. van der Bijl: Nuclear structure of Fr isotopes. Nucl. Phys. A378 (1982) 443. B M. van der Leij: Labeling with reactor Sr and ^Zr investigated by (e,e') and C.N.M. Bakker, G.A. Brinkman, B.W. van produced fluorine-18. J. Lab. Comp. (p,p') reactions. Proefschrift, Vrije Uni¬ Halteren, D. de Jong, J. Visser: Cross Radiopharm. 19 (1982) 1509. versiteit, Amsterdam, 11 november 1982. sections for photon induced nuclear L. Lindner, P. Polak: On the production E. Jans: Determination of the proton reactions. J. Lab. Comp. Radiopharm. 19 ot no-carrier-added 32Si, a potential spectral function of 3He with the (e.e'p) (1982) 1329. research tool. Radiochim. Acta 31 reaction. Proefschrift, Universiteit van E. Bason, T. Bressani, E. Chiavassa, S. Amsterdam, 1 september 1982. Costa, G. Dellacas.i, M. Gallic A. Musso, (1982) 23. M. Rapefti, W. van Doesburg, A.G. E. Roduner, G.A. Brinkman, P.W.F. Louw- D. de Jong: Chemical effects ot the 76 77 7 7r Zephat, R. van Dantzig, J.D. Davies, S.M. rier: Muonium-substituted organic free radioactive decay - Kr - « Br reactions ot recoil bromine in the gas Playfer, K. Bos, D. Frame, E.G. Michaeradicals in liquids. Muon-electron les, C.W.E. van Eijk, W. Lourens, G. Ker¬ hyperfine coupling constants and the phase. Proefschrift, Universiteit van Amsterdam, 29 september 1982. nel, A. Stanovnik, N.W. Tanner, N. Mirselectivity of formation of methyl-and K.D. van der Linde: Recoil 18Fchemistry fahrai: ir- 'SO backward elastic scatte¬ fluorinesubstituted cyclohexadienyl in fluoroalkanes. Proefschrift, Universi¬ ring in the (3,3) resonance region. Phys. type radicals. Chem. Phys. 73 (1982) teit van Amsterdam, 27 januari 1982. Lett. 1186(1982)319. 117. R.N. Bhave, G.A. Brinkman, B.S.M. Rao, H. Sagawa, Nguyen Van Giai: RPA Calcu¬ G.W.W. Visser: Some aspects of the organic, biological and inorganic che¬ B.W. van Halteren: Reactions of recoil lation of Gamov-Teller and Ml states 3S CI atoms with liquid chlorotoluenes. including S-hole excitation. Phys. Lett. mistry of astatine. Proefschrift, Univer¬ siteit van Amsterdam, 29 september Radiochim. Acta 31 (1982) 185. 113B (1982) 119. 1982. L.T. van der Bijl, H.P. Blok, R. Frey, A. A.M. Selig, L Lapikas, P.K.A. de Witt Richter, P.K A. de Witt Huberts: Quen¬ Huberts, T. Suzuki: Quenching of M3 Sectie H ching ot the electron scattering form strength in the ground state of 65Cu. factor of the 1 * state 3.48 MeV in *«Sr Z. Phys. A307 (1982) 247. B. Adeva et al. (D. Buikman, H.S. Chen, and the influence of the &(1232)-isobar. M.T.A. Teeling, A.H.W. Aten Jr., P.W.F. P. Duinker, J.C. Guo, D. Harting, M.C. Ho, Z. Phys. A305 (1982) 231. Louwner, J. Boersma, D.J. Apers: Annea¬ E.J. Luit, G.G.G. Massaro): Experimental G.A. Brinkman: Doserates during isotope ling of radiomanganese in KMnO4 and in limits on the production of excited lepproduction. In!. J. Appl. Radiat. Isotop. mixed crystals of KMnO4 with KCIO4, tons and stable heavy leptons. Phys. 33(1982)109. KReO4and KBF4. J. Inorg. Nucl. Chem. Rev. Lett. 48 (1982) 967. 43(1981)3047. B. Adeva et al. (D. Buikman, H S. Chen, G.A. Brinkman: In-beam production of P. Duinker, J.C. Guo, D. Harting, M.C. Ho, labeled compounds. Int. J. Appl. Radiat. M.T.A. Teeling, A.H.W. Aten Jr., J. Boer¬ E.J. Luit, G.G.G. Massaro): Experimental Isotop. 33(1982)525. sma, P.W.F. Louwrier, D.J. Apers: The sl sm 76 tests of higher-order Quantum Electro¬ GA. Brinkman: Reactions of radioactive chemical state of Br, ' Se and As recoil atoms with(Halo)ethylene>. Chem. recoil atoms in KSrOj crystals. J. Inorg. dynamics at small distances. Phys. Rev. Lett. 48(1982)721. Rev. 82 (1982) 245. Nucl. Chem. 43 (1981) 3043. J.Th. Veenboer, G.A. Brinkman: Reac¬ G.A. Brinkman, J. Visser: Reactions of B. Adeva et al. (H.S. Chen, P. Duinker, tions of recoil T atoms with liquid rrcoil '8F, 3imCI and 3I>CI atoms with D. Harting, M.C. Ho, E.J. Luit, G.G.G. chloroethylenes. Padiochim. Acta 30 CCU, CHJLsandCFCh. Radiochem. Massaro, H. Rykaczewski): Measurement (1982) 193. Radioanal. Lett. 54 (1982) 331 ot charge asymmetry in e*e~ - ti + y.~. B.W. van Halteren, J.Th. Veenboer, G.A. J.Th. Veenboer, G.A. Brinkman: Reac¬ Phys. Rev. Lett. 48(1982) 1701. Brinkman: Exchange reactions of 'hot' tions of recoil Tritium with liquid chloro- B. Adeva et al. (H.S. Chen, P. Duinker, and 'thermal' 38CI atoms with dichloro- methanes. Radiochim. Acta 31 (1982) 7. D. Harting, M C. Ho, E.J. Luit, G.G.G. benzenes. Radiochem. Radioanal. Lett. G.W.M. Visser, E.L. Diemer: The reaction Massaro, H. Rykaczewski): Search tor 51 (1982) 373. of astatine with aromatic diazonium charged Higgs. scalar taus and a test compounds. Radiochem. Radioanal. of technicolor models. Phys. Lett. 115B E. Jans, P. Barreau, M. Bernheim, J.M. Lett. 51 (1S82) 135. (1982)345. Finn, J. Morgenstern, J. Mougey, D. Tarnowski, S, Turck-Chieze, S. Frullani, F. G.W.M. Visser, EL. Diemer: The synthe¬ D. Allasia et a'. (S. Barlag, P. van Dam, Garibaldi, G.P. Capitani, E. de Sanctis, sis of organic Atcoumpounds through E. de Wolf. B. Jongejans, A. Tenner, M.K. Brussel, I. Sick: Quasifree (e.e'p) thallium compounds. Int. J. Appl. Radiat. C. Visser, R. Wigmans). Proton and neu¬ reaction on 3He. Phys. Rev. Lett. 49 Isotop. 33 (1982) 389. tron structure functions from antineutri(1982) 974. J. Visser. C.N.M. Bakker. G.A. Brinkman, no interactions in deuterium. Phys. Lett. B. Proot, E. Jacobs: Cross sections per 117B (1982) 262. T. Johansson, J. Konijn, T. Krogulski, S. equivalent quantum for (y,n) reactions G.W. van Apeldoon, D. Harting, D.J. Polkanov, H.W. Reist, G. Tibell: Radiaon C, N, O, F and Cl. Int. J. Appl. Radiat. tionless 3d - Is transition in muonic Holthuizen, B.J. Pijlgroms, M.M.H.M. Isotop. 33(1982) 1381. atoms of "8U. Phys. Lett. 116B (1982) Rijssenbeek et al.: Rapidity density B.J. Wielinga, K. Mulder, R. van Dantzig, distributions in antiprotonproton colli¬ 402. D. de Jong. G.A, Brinkman. B.W. van Hal¬ 1. Slaus: The reaction 3He + p — p + p + d sions. Phys. Lett. 115B (1982) 55. teren: Chemical effects of the 7e 7rKr studied with BOL at 69 MeV3He inco¬ G.W. van Apeldoon. D. Harting, D.J.

2.10. LEAR, antiproton-protoninteractiesbij lage energie 2.11. Instrumentatieprojecten 2.12. Theoriegroep

NIKHEF

119

Holthuizen, J.M. de Leeuw. B.J. Pijlgroms, M.M.H.M. Rijssenbeek et al.: The reaction pp - <\(1236) ±(1236) at beam momenta of 7.23 GeV/c and 12.0 GeV/c. Z. Physik C (Particles and Fields) 12(1982)95. J.C.M. Armttage et al. (J.C.M. Armitage, G.J. Bobbink, F.C. Erné, P. Kooijman, J.C. Sens, J. Timmer): Dilfraction Disso¬ ciation in Proton-Proton Collisions at ISR Energies. Nucl. Phys. B194(1982) 365. G. Amison et al. (L.O. Hertzberger, D.J. Holthuizen): First observation of Corre¬ lations between high transverse momen¬ tum charged particles in events from the CERN proton-antiproton collider. Phys. Lett. 118B (1982) 173. G. Arnison et al. (L.O. Hertzberger, D.J. Holthuizen): Transverse momentum spectra for charged particles at the CERN proton-antiproton collider. Phys. Lett. 118B (1982) 167. D.P. Barber et al. (D. Buikman, H.S. Chen, P. Duinker, J.C. Guo, D. Harting, M.C. Ho, E.J. Luit, G.G.G. Massaro): Measurement of hadron production and three-jet event properties. Phys. Lett. 108B (1982)63. S. Barlag, P. van Dam, E. de Wolf, B. Jongejans, A. Tenner, C. Visser, B. Wigmans et al.: Charged hadron multiplici¬ ties in high energy anti-neutrino neutron and proton interactions. Z. Physik C (Particles and Fields) 11 (1982) 283. M. Barth et al. (P.A. van der Poel, L. Gatignon, D.J. Schotanus, A. Stergiou, R.T. Van de Walle): A study of K*p elastic scattering and reaction K* p K + p-K* Tt- 170GeV/c.Z. Physik C(Parti¬ cles and Fields) 16(1982) 111. M. Barth et al. (L. Gatignon, PA. v.d. Poel, D.J. Schotanus, A. Stergiou, R.T. Van de Walle): Inclusive production in K + p Interactions at 70 GeV/c. Phys. Lett. 1178(1982)267. R. Battiston et al. (B. Koene, L. Linssen, R. van Swol, J. Timmermans): First re¬ sults on low momentum transfer elastic scattering at the CERN proton-anti¬ proton collider. Phys. Lett, 115B (1982) 333. R. Battiston et al. (B. Koene, R. van Swol, J. Timmermans): Measurement of the protonantiproton elastic and total cross section at a centreofmass energy of 540 GeV. Phys. Lett. 117B (1982) 126. E. Bergshoeff et al. (B. de Wit, P. van Nieuwenhuizen): Ten-dimensional Max¬ well-Einstein supergravity, its currents, and the issue of its auxiliary fields. Nucl. Phys. B195 (1982) 97. F. Bergsma, J. Dorenbosch, M. Jonker, C. Nieuwenhuis, F. Udo et al.: Measure¬ ment of the ratio of the cross-sections of muon neutrino and antineutrino scattering on electrons. Phys. Lett. 117B (1982) 272. G.J. Bobbink et al. (G.J. Bobbink, MA. van Driel. F.C. Erne, W.G.J. Langeveld,

120

J.C. Sens): Correlations between high momentum secondaries in pp collisions at v s = 44.7and62.3GeV. Nuci. Phys. B204(1982) 173. D. Brick et al. (H. de Bock, F. Crijns. W. Kittel, W. Metzger, C. Pols, M. Schouten, R. T. Van de Walle): Approach to scaling in inclusive i r V i r - ratios at 147GeV/c. Z. Physik C (Particles and Fields) 13 (1982) 11. D. Brick et al. (H. de Bock, F. Crijns, W. Kittel, W. Metzger, C. Pols, M. Schouten, R. T. Van de Walle): Hadron production in ir+p, K+pandpp collisions at 147GeV/c and properties of jet-like multiparticle systems. Z. Physik C (Particles and Fields) 15(1982) 1. D. Brick et al. (H. de Bock, F. Crijns, W. Kittel, W. Metzger, C. Pols, M. Schouten, R. T. Van de Walle): Inclusive strangeresonance production in pp, T* p and K+p interactions at 147GeVlc. Phys. Rev. D25( 1982) 2248. D. Brick et al. (H. de Bock, F. Crijns, M. Schouten, R. T. Van de Walle): Measure¬ ment of the multiplicities in the colli¬ sion of hadrons with heavy nuclei at 200 Ge Vic. Nucl. Phys. B201 (1982) 189. D. Brick et al. (H. de Bock, F. Crijns, W. Kittel, W. Metzger, C. Pols, M. Schouten, R. Van de Walle): Topological, total and elastic cross sections for K+p, -rt+p and pp interactions at 147 GeV/c. Phys. Rev. D25 (1982) 2794. T.H. Chang, K.J.F. Gaemers, W.L. van Neerven: Order as corrections to inter¬ mediate boson masses. Phys. Lett. 108B (1982) 222. T.H. Chang, K.J.F. Gaemers, W.L. van Neerven: QCD corrections to the mass and width of the intermediate vector bosons. Nucl. Phys. B202(1982) 407. P. Cvitanovic et al. (P.G.M. Lauwers): The planar sector of field theories. Nucl. Phys. B203 (1982) 385. C. Daum et al. (C. Daum, L.O. Hertzberger, W. Hoogland, R.T. Jongerius, G. Polok, W. Spierenburg, H.G. Tiecke, L.W. Wiggers): Inclusive A(1,520) production in 100 GeVpBe interactions. Z. Physik C (Particles and Fields) 13(1982) 273. P. Duinker: Reviewof e + e- physics. Rev. Mod. Phys. 54(1982)325. P. Duinker, J.C. Guo, D. Harting, F. Hart¬ jes, L.O. Hertzberger, J. Hoekstra, J. Konijn, G.G.G. Massaro, A.H. Walenta: Space resolution of a drift chamber with multiwire sampling. Nucl. Instr. and Meth. 201(1982)351. Z. Dziembowski, W.J. Metzger, M. Zralek: Can the Isgur-Karl model be succesfully applied to mesonbaryon two-body reac¬ tions?!. Physik C (Particles and Fields) 14 (1982) 201. K.J.F. Gaemers: Higgs bosons and heavy flavours at LEP. Phys. Lett. 119B (1982) 212. L. Gatignon, R.C. Hwa, P.A. v.d. Poel. A. Stergiou, R.T. Van de Walle; Quark

distribution in the Kaon: A study of hadron structure by low-p, reactions. Phys. Lett. 11 SB (1982) 329. J.C. Guo, F.G. Hartjes, J. Konijn: The use of laser induced electron clusters tor drittchamber tests. Nucl. Instr. and Meth. 204(1982)77. N.D. Hari Dass, P.G.M. Lauwers: Some approximate calculations in SUI2) lattice mean field theory. Nucl. Phys. B210(FS6) (1982) 388. L.O. Hertzberger: The fast Amsterdam multiprocessor (FAMP) system. Comp. Phys. Comm. 26 (1982) 79. W. Hoogland: Detectoren voor elemen¬ taire deeltjes. Natuur en Techniek 50 (1982) 142. B. Humpert, W.L. Neerven: Diagramma¬ tic mass factorisation. Phys. Rev. D25 (1982) 2593. M. Jonker, J. Panmön, F. Udo et al.: Expe rimental study of differential crosssections in charged-current neutrino and antineutrino interactions Phys. Lett. 109B(1982) 133. M. Jonker, J. Panman, F. Udo et al.: The response and resolution of a finegrain marble calorimeter for hadronic and electromagnetic showers. Nucl. Instr and Meth. 200(1982) 183. J. Konijn et al.: Rotational bands in '52Sm, observed following the (a,2ny) reaction. Nucl. Phys. A373 (1982) 397. C. de Marzo et al. (F. Crijns, W.J. Metzger, C. Pols, T. Spuybroek): A study of deep inelastic hadron-hadron collisions with a large acceptance calorimeter trigger. Phys. Lett. 112B (1982) 173. C. de Marzo et al. (F. Crijns, W.J. Metzger, C. Pols, T. Spuybroek): Multiparticle production on hydrogen, argon and xenon targets in a streamer chamber by 200 GeV/c proton and antiproton beams. Phys. Rev. D26 (1982) 1019. W.J. Metzger: High-pr hadron-hadron interactions and QCD. Acta Physica PolonicaB13 (1982) 691. W.L. van Neerven: Momentum substraction scheme in the axial gauge. Z. Physik C (Particles and Fields) 14 (1982) 241. B. Niczyporuk et al. (A.C. König, D.J. Schotanus): Measurement of R in e + eAnnihilation for ys between 7.4 and 9.4 GeV/c. Z. Physik C (Particles and Fields) 15 (1982) 299. W.T.H. Oers et al. (B. Koene): *He(p,2ppH reaction at intermediate energies. Phys. Rev. C25( 1982) 390. G.D. Patel et al. (G.W. van Apeldoorn, D. Harting, D.J. Holthuizen, B.J. Pijlgroms, M.M.H.M. Rijssenbeek): General features of pp interactions at 7.3 GeV/c. Z. Physik (Particles and Fields) 12(1982) 189. F. Piuz et al. (J. Timmermans): Evaluation of systematic errors in the avalanche localization along the wire with cathode strips readout MWPC. Nucl. Instr and Meth. 196(1982)451.

NIKHEF

A. Vayaki et al. (DJ. Holthuizen, B.J. Pijlgroms): A comparison ol pp annihila¬ tions into charged particles, e + e ~ — hadrons and e*e- - i, T - hadrons. Z. PhysikC (Particles and Fields» 15(1982) 193. R.T. Van de Walle: Partons in solt hadronicprocesses. Progress in Scientific Culture, Ettore Majorana, Vol. 6.4,1982, p. 368. B.M. Whyman et al. (G.W. van Apeldoorn, D. Harting, D.J. Holthuizen, B.J. Pijlgroms, M.M.H.M. Rijssenbeek): Inclusive resonance production in 7.3 GeV/c pp interactions. Z. Physik (Particles and Fields) 12 (1982) 203. B. de Wit: Conlormal invariance in exten¬ ded supergravity. In: 'Supergravity 1981'. Eds. S. Ferrara, J.G. Taylor, Cambridge Univ. Press, 1982, p. 267. B. de Wit: Functional methods in quan¬ tum Held theory. In: 'Fundamental Inter¬ actions'. (Proc. of the 1981 Cargese School on Fundamental Interactions). Eds. M. Levy et al., Plenum Press, New York, 1982, p. 1. B. de Wit, M. Rocek: Improved tensor multiplets. Phys. Lett. 109B (1982) 439. B. de Wit, H. Nicolai: N = 8 Supergravity. Nucl. Phys. B208 (1982) 323. B. de Wit, H. Nicolai: N = 8 Supergravity with local SO(8) XSU(8) invariance. Phys. Lett. 108B (1982) 285. G.F. Wolters: Magnetic moments and structure ol the nuclei 3H, 3he and ol baryons. Z. Physik A306 (1982) 33. G. Arnison et al. (L.O. Hertzberger, D.J. Holthuizen): Some observations on the first events seen at the CERN protonantiproton collider. Phys. Lett. 107B (1981) 320. B. Humpert, W.L. van Neerven: Mass and infrared regularization in a non-lightlike axial gauge. Phys. Rev. 024 (1981) 2245. D. Buikman: Aspects of electromagnetic and weak interactions in electron posi¬ tron annihilation at PETRA. Proefschrift, Universiteit van Amsterdam, 15 septem¬ ber 1982. P.A.J. van Deurzen: Inclusive -meson production in 93 and 63 GeV/c hadron interactions. Proefschrift, Universiteit van Amsterdam, 17 februari 1982. R.T. Jongerius: Single and double frmeson production in hadronic inter¬ actions at 100 and 175 GeV/c. Proef¬ schrift, Universiteit van Amsterdam, 11 mei 1982. B.J. Pijlgroms: Multiparticle production in pp annihilation reactions at 7.23 GeV/cand 12GeV/c. Proefschrift, Univer¬ siteit van Amsterdam, 3 februari 1982. P. v.d. Poel: Inclusive strange particle production on K + p interactions at 70 GeV/c. Proefschrift, Katholieke Univer¬ siteit Nijmegen, 4 februari 1982. P.D.V. van der Stok: Multiturn injection into the CERN proton synchrotron boos¬ ter. Proefschrift, Universiteit van Am¬

NIKHEF

sterdam. 6 oktober 1982. E. de Wolf: Charged current neutrino and antineutrino interactions in hydro¬ gen and deuterium. Proefschrift, Univer¬ siteit van Amsterdam. 26 mei 1982. ACCMOR-rapport R. Bailey et al. (C. Daum, G. de Rijk. C. Hardwick, W. Hoogland. H, Tiecke, L. Wiggers): Investigation ol charm produc¬ tion in hadronic interactions using highresolution silicon detectors. CERN/ SPSC/82-57.

CHA RM rapporten F. Bcrgsma, J. Dorenbosch, M.J. Jonker, C.H.M. Nieuwenhuis et al.: Search for coherent muon pair production by neu¬ trinos and antineutrinos. CERN-EP/ 82-154. F. Bergsma, J. Dorenbosch, M.J. Jonker, C.H.M. Nieuwenhuis et al.: Bounds on supersymmetric particles from a proton beamdump experiment. CERN-EP/82193. F. Bergsma, J. Dorenbosch, M.J. Jonker, C.H.M. Nieuwenhuis. F. Udo et al.: Experimental study ol the nucleon structure functions and ol the gluon distribution from charged-current neutrino and antineutrino interactions. CERN-EP/82-194. F. Bergsma, J. Dorenbosch, M.J. Jonker. C.H.M. Nieuwenhuis, F. Udo et al.: Experimental study of the reaction v»e- ~ iL-ve. CERN-EP/82-206. M.J. Jonker, F. Udo et al.: Measurement of the polarization ol positive muons produced in high-energy antineutrino interactions. CERN-EP/82-207. M.J. Jonker, F. Udo et al.: The limited streamer tube system of the charm colla¬ boration. CERN-EP/82-148. NIKHEF-H-rapporten P. Duinker, J.C. Guo, D. Harting, F. Hart¬ jes, J. Hoekstra, L.O. Hertzberger, J. Konijn, G.G.G. Massaro, A.H. Walenta: Space resolution of a drift chamber with multi-wire sampling. Nr. 1. P. Cvitanovic, P.G. Lauwers, P.N. Scharbach: The planar sector ol Held theories. Nr. 2. A.G. Tenner, M.E.J. Wigmans: Measure¬ ment ol 1-prongs in the antineutrino deuterium experiment. Nr. 3. W.L. van Neerven: Momentum subtrac¬ tion scheme in the axial gauge. Nr. 4. J.C. Guo, F.G. Hartjes, J. Konijn: The use of laser induced electron clusters lor drift chamber tests. Nr. 5. P.G. Kuijer (supervisors B.J. Pijlgroms. D. Harting): pp Reactions at 7.23 GeV/c and 12 GeV/c. Master Thesis. Nr. 6. P. Rewiersma. Twistedpair cables. Nr. 7. G.F. Wolters: Electromagnetic radii and quark structure of the nucleon. Nr. 8. J - M . Frère, J A M . Vermaseren: Radiative

corrections to masses in the standard

model with two scalar doublets. Nr. 9. B. de Wit: N = 8 Supergravity. Nr. 10. RA. Kunne (supervisors S.J.M. Barlag. A.G. Tenner): One pion production by neutrino charged current interactions on neutrons. Nr. 11. G.F. Wolters: Electromagnetic form fac¬ tors and quark structure of the nucleon. Nr. 12. J. Buskens. B. Koene. L. Linssen, P. Rewiersma, H. Schuijlenburg, R. van Swol, J. Timmermans. M. Haguenauer, G. Roiron, J. Velasco: Small highprecision wire chambers for the measu¬ rement of pp elastic scattering at the CERN collider. Nr. 13. B. de Wit, H. Nicolai: Unification and extended supergravity. Nr. 14. J A M . Vermaseren: Two photon pro¬ cesses at very high energies. Nr. 15. B. de Wit, R. Philippe, A. Van Proeyen: The improved tensor multiple! in N = 2 supergravity. Nr. 16. B. de Wit: N = 8 Supergravity. Nr. 17. G.F. Wolters: Electromagnetic form fac¬ tors and quark structure of the nucleon. Nr. 19. W.L. van Neerven, J.A.M. Vermaseren, K.J.F. Gaemers: Lepton-jet events as a signature for ^-production in pp colli¬ sions. Nr. 20. E. Bergshoeff, M. de Roo, B. de Wit: Conformal supergravity in ten dimen¬ sions. Nr. 21. N.D. Hari Dass, P.G. Lauwers, A. Patkós: An analytic variational study of the phase structure ol compact QED on the lattice. Nr. 22. N.D. Hari Dass, P.G. Lauwers: Variational study ol Z(2) lattice gauge theories. Nr. 23. W. Hoogland et al. (the ACCMORCollaboration, C. Daum, L.O. Hertzberger, W. Hoogland, R.T. Jongerius, G. Polok, W. Spierenburg, H.G. Tiecke, L.W. Wig¬ gers): Inci'isive -meson production in K~, p and pBe interactions at 100 GeV/c. Nr. 24.

B. de Wit: Multiple! calculus. Nr. 25. HL. Groenstege, G.J. Evers: COCO & PRIME, an intelligent interlace lor multiwire proportional chambers, interlacing the RMH - system to the F AMP - system. Nr. 26.

PEP9-rapporten J.C. Sens: Recovery of Nal crystals. TG257. HP. Paar, J.C. Sens: Spot checks ol the septum field map. TG259. J.C. Sens: Comment on the momentum distribution ot Bhabha events. TG260. J.C. Sens: Test ol septa/SQ1 compen¬ sation. TG261. W.G.J, Langeveld: Note on the accuracy ot Jan Timmer's veld routine. TG263. J.C.M. Armitage: The R.F. Shielding of DC1. TG273.

J.Weber: Crossing counter clock. TG274.

121

360GeV x'p interactions: evidence for leading quarks. CERN/EP/82-203. M. Aguilar-Benitez et al. (W. Kittel. D. Toet): Charm D-meson production in 360 Ge We pp interactions: comparison with *-pat the same energy. CERN/EP/ 82-204. HEN-rapporten F. Rohde: Interne Formaten. April 1982. HEN 223. F. Rohde: Scanhandleiding NA-22. Juli 1982. HEN-224. L. Gatignon et al.: Inclusive meson pro¬ duction in K + p interactions at 70 GeV/c. Oktober 1982. HEN-225. K. FialKowski. W. Kittel: Parton models of low momentum transfer processes. December 1982. HEN 226 L. Gatignon, R.T. Van de Walle: Calcu¬ lation of the invariant longitudinal function for the interaction K p — Ks° +Xat68 GeV/c from the data published by Yager et al. and Barnes et al.. December 1982. HEN-227. 5. Bijdragen aan conferenties e.d. Sectie K

F.C. Erné, K.H. Kees: Progress in IDC off line software. TG275. HP. Paar: Check of septa magnetic field. TG276. A.M. Eisner, H.P. Paar: Towards an extraparticle pass 1 filter. TG279. HP. Paar: Observation of hadrons in PEP-9 proper. TG281. B.K. van Uitert: Bhabha angular and energy distributions fcont.) TG283. B.K. van Uitert: The X, Y and Z of driftchamber multiplicities in PEP-9. TG284. CERNIISR-rapporten G.J. Bobbink, MA. van Driel, F.C. Erné, W.G.J. Langeveld. J.C. Sens, MA. Botje. R.J. Goossens, P. Hoppenbrouwer, B.K. van Uitert (RU-Utrecht): Correlations between high momentum secondaries inpp collisions a r s s = 44 7and62.3GeV CERN/EP/82-35. G.J. Bobbink, M.A. van Driel. F.C. Erné. W.G.J. Langeveld, J.C. Sens, M.A. Botje, R.J. Goossens. P. Hoppenbrouwer. B.K.

122

van Uitert (RU-Utrecht): The production of high-momentum particles and reso¬ nances in pp collisions at the CEPN intersecting storage rings. CERN/EP/82181. N. Amos et al. (G.J. Bobbink, M. Botje. F. Linde (RU-Utrecht)): Comparison of pp and pp elastic scattering at v s = 52.8 GeV. CERN/EP/82-163. EHS-rapporten M. Aguilar-Benitez et al. (F. Hartjes, P. van Hal, W. Kittel, A. Stergiou, D. Toet): The European Hybrid Spectrometer • A facility to study multihadron events produced in high energy interactions. CERN/EP/82-75. M. Aguilar-Benitez et al. (F. Hartjes, A. Stergiou, D. Toet): Lifetime measure¬ ment of charm mesons produced in n p and pp interactions at 360 GeV/c. CERN/ EP/82-188. M. Aguilar-Benitez et al. (P. van Hal. D. Toet): Charm Dmeson production in

11th IHAC Symposium. Davis. Califor¬ nia, USA, 16-21 augustus 1981. GA. Brinkman, J.Th. Veenboer: Reac¬ tions of recoil T and Mu CCU and CiHnCU-n. GA. Brinkman, E. Roduner, P.W.F. Louwrier: Reactions of muonium with arenes. (III-6). D. de Jong, G.A. Brinkman, B.W. van Hal¬ teren, H. Kooiman. J.Th. Veenboer: Reactions of m- 77Br formed bv the decay of7S 77Kr with gaseous halomethanes. (XV-3). L. Lindner, P. Polak: A source of the 32Si _ 32p decgy system. (XVII-1). GA. Brinkman: Chemistry of energetic chlorine atoms. (VII-4). H. de Vries: The beam system at NIKHEFK (formerly IKO). (IV-G-1). The QDD and QDO spectrometers at NIKHEF-K. (V-E-1). Workshop on Highresolution, large-acceptance spectrome¬ ters, Argonne National Laboratory, Argonne, Illinois, USA, 8-11 september 1981. A.H. Wapstra: {Outline for) Compilation, evaluation and extrapolation of nuclear mass data. First Conf. on Nuclear Struc¬ ture Data Evaluation, APS/Division of nu¬ clear physics fall meeting, Asilomar con¬ ference grouds. Pacific Grove, Califor¬ nia. USA, 27-30 oktober 1981. NNV-Voorjaarsvergadering, Nijmegen, 13-14 april 1982. R. Moddemeijer. G. Blommesteijn. R. van Dantzig C. Stolk, JA. T|on: Faddeev cal¬ culations compared with each othpr and

NIKHEF

with experimental data tor p(d,pp)n at and A » Ep=SOMeV H. Sagawa. Nguyen van Giai: RPA calcu¬ lations of spin-dependent excitations G.A. Brinkman. P.W.F. Louwrier: Muonspinrotatie aan muoni che radikalen with S-holt excitations. H. Sagawa. T. Suzuki. C. Gaarde: On the in aromaten en alkenen. H. de Vries: The electron scattering faci¬ quenching of spin-dipole transition strength due to isobar-hole mixings. lities at NIKHEF K. A. Bronkhorst. PC. Dunn, P.H.M. Keizer. S.K Platchkov. J.M. Cavedon. J.C. Cle¬ L Lapikas, P.K.A. de Witt Huberts: Expe¬ mens. B Frois, D. Goutte. M. Huet. P. riments with the 2-spectrometer coinci¬ Leconte. X-H. Phan. S. Williamson. dence facility (e.e'p) coincidence experi¬ P.K.A. de Witt Huberts. L. Lapikas. I. Sick: Meson exchange effects in the ments at NIKHEFK. 5 PC. Dunn. P.K.A. de Witt Huberts: A faci¬ magnetic form factor of 'V. P.Y. Berlin. B. Coupat. G. Fourtnier, lity for charged pion detection at A. Gerard. E.W.A. Lingeman. J. Miller. NIKHEFK. J. Pirard. B. Saghai. K.K. Seth. P. Vernin: T - -helium isotopes differential elastic Hot Atom Chemistry Symposium, Davis. scattering cross sections below 65 Me V California. USA, 27 juni-3 juli 1982. G.A. Brinkman: Reactions of recoil Tand P.W.F. Louwrier: Radiolysis of chloroMu with liquid chloroethyienes. benzene. 5th Tihany Symp. on Radiation G.A. Brinkman: Chemistry of energetic Chemistry, Siovok. Hongarije. 19-24 chlorine atoms. G.A. Brinkman: Reactions of Bromine-76 September 1982. J.H. Koch: Photonuclear reactions at and Bromine-77 formed by decay of Krypton-76 and Krypton-77 with gaseous intermediate energies. Workshop on 'The use of electron rings for nuclear haiomethanes. physics research in intermediate energy G.A. Brinkman: Reactions of Muonium region'. Lund. Zweden, 5-7 oktober 1982. with arenes. P.K.A. de Witt Huberts: fe.e'X) experi¬ L. Lindner: A source of Siliconments at NIKHEFK. Workshop on 'The 32/Phosphorus32 decay system. use of electron rings for nuclear physics P. Polak: Recoil chemistry of research in intermediate energy region', Phosphorus-32 in salts MPF&. Lund, Zweden. 5-7 oktober 1982. H. Sagawa: Deformed independent particle model and yrast spectra in the NNV-Najaarsvergadering. Petten. 15 n*Gd region. INS Symp. on Dynamics oktober 1982. of Nuclear Collective Motion. Lake W. Duinker: Pionic shifts and widths of Yamanku. Japan, 6-10 juli 1982. deeply bound states in Mg, Al. Au and H. Sagawa: Self-consistent RPA theory Bg isotopes. and spin-dependent excitations. Kyoto A.J.H. Donné. G. van Middelkoop, T. Summer Institute on Microscopic Theo¬ Prins, L. de Vries, J. van der Laan, L. ries of Nuclear Collective Motions. Lapikas. A. Selig, J. Verheven: The Kyoto, Japan, 12-16 juli 1982. NIKHEF 180° electron scattering facility P.K.A. de Witt Huberts: Coincidence and some preliminary results. experiments at NIKHEF-K. Gordon Pho- M Berkhout. W.H.A Hesselink. Tj. Ketel. tonuclear Conf., Boston, Mass.. USA. G. van Middelkoop: A channel for low9-13 augustus 1982. energy pion experiments. J.H. Koch: Photonuclear reactions and isobar propagation. Gordon Photonu¬ J.H. Koch: Photo- and electroexcitation clear Conf., Boston. Mass., USA. 9 ' 3 of ^-isobars in nuclei. Workshop in augustus 1982. Photo- and Electroproduction of Pions. Mainz. W-Duitsland. 1-3 november 1982. C. de Vries. T. de Forest Jr.. C.W. de International Conference on Nuclear Jager, E. Jans. J.H. Koch. L. Lapikas. Structure, Amsterdam, 30 augustusR. Maas. H. de Vries, P.K.A. de Witt 3 September 1982. P.K.A. de Witt Huberts (invited): Magne¬ Huberts: Future le.ep) experiments at IKO. Proc. of the Workshop on Nuclear tic electron scattering • comparison physics with real and virual photons. with other reactions. From collective states to quarks in R. van Dantzig. G.J.F. Blomrriestein. P. Moddemeijer: On the deep minimum in nuclei'. Eds. H. Arenhöve. A.M. Sarius. Eologna. Italië. 25-28 november 1980: proton-induced deuteron breakup. Lecture notes in physics, vol. 137. L.R. Kouw, L.T. van der Bijl, HP. Blok: The contribution of the (p,d)
N'KHEF

burg. H.G. Tiecke. L.W. Wiggers): Obser¬ vations of inclusive charm production in high energy x + Be interactions. Moriond Workshop on Heavy Flavours. Les Arcs. Frankrijk. 24-30 januari 1982. B. Koene. R. van Swol. J. Timmermans et al.: First results from the UA4 experi¬ ment at the CERN Collider. XVII th Rencontre de Moriond, Les Arcs. Frank¬ rijk. 20-26 maart 1982. J. Bailey et al. (J. Bailey. R. Blokzijl. K. Bos. J.C. Kluyver. J. Konijn. L. Linssen): A polarized antiproton beam at LEAR. Workshop on Physics at LEAR with Low Energy Cooled Antiproions. Erice. Italië. 9-16 mei 1982. J. Bailey et al. (J. Bailey, R. Blokzijl. K. Bos. J.C. Kluyver. J. Konijn. L. Linssen): Status report on experiment PS172. Workshop on Physics at LEAR with Low Energy Cooled Antiprotons, Erice. Italië. 9-16 mei 1982. B. Koene. R. van Swol. J. Timmermans et al.> Measurement of elastic scattering and ol the total cross section at the CERN pp Collider. 2-nd Intern. Conf. on Physics in Collision. StocKholm. Zwe¬ den. 2-4 juni 1962. P.H.A. van Dam: Measurement of the neutral to charged current cross section ratios tor neutrino interactions on photon and neutron. Proc. of the Intern. Coni. 'Neutrino '82'. Balatonfüred. Hon¬ garije. 14-19 juni 1982. Boedapest 1982. Vol. 2. p. 51. ES. Miller et al. (J.C. Sens): Back¬ grounds at the SLC. Proc. of the SLC Workshop on Experimental Use of the SLAC Linear Collider, Stanford, Californië. USA. SLAC-report 247. 1982. Xlllth International Symposium on Multiparticle Dynamics. Volendam. 6-11 juni 1982. BRUSSELS-CERNGENOVA-MONSNIJMEGEN-SERPUKHOV-Collaboration: Inclusive production in K+p-interactions at 70 GeVlc. Inclusive A polariza¬ tion inK + p interactions. Energy and quantum number flow in K*p and t*p interactions at 32 and 70 GeV/c. Quark distributions in the Kaon. G.J. Bobbink et al. (G.J. Bobbink. MA. van Driel, F.C. Erné. W.G.J. Langeveld. J.C. Sens. MA. Botje. R.J. Goosens. R.K. van Uitert. DA van Wezep (RUUtrecht): Dilfractive production of high momentum it and K meson in pp colli¬ sions at ^s-44 7 GeVat the CERN ISR. The production of high momentum lambda, anti-lambda, \(I52O), W1020) and antiproton particles in pp collisions at v s = 63GeV. PH.A. van Dam: Hadronproduction in a i'-Di experiment: a comparison with the Lund fragmentation model. B. Koene. R. van Swol, J. Timmermans: Measurement of the elastic scattering and of the total cross section at the

123

CERN 0p Collider. L. Gatignon: WA 27 results. XXI International Conference on High En*rgy Physics. Parijs. Frankrijk. 26 31 juli 1982. C. Oaum et al. (C. Oaum. H. Dijkstra, 1.0. Hertzberger. W. Hoogland. R.T. Jongerrus. W Spierenburg. H.G. Tiecke. L.W. Wiggers): Inclusive charm produc¬ tion in high energy x/pBe interactions. C. Oaum et al. (C. Daum. H Dijkstra. C. Hardwick. W Hoogland. R.T. Jongerius. W. Spierenburg. H.G. Tiecke. L.W. Wiggers): Double 4> meson production in 100 GeV/c x'Be interactions. BARl-CRACOWLIVERPOOL MPlNIJMEGEN-Collaboratie: A study ot large transverse energy hadron-hadron interactions at 150 and 300 GeV/c using a large acceptance calorimeter. LEBCEHS-Collaboratie: Charmed particle production in 360 GeV t-p and 360 GeV pp interactions. LENA-Coflaboratie: ft scan results in e*e~ annihilation between 7.4 and 9.4 GeV.

6. Voordrachten

Sectie K Colloquia gehouden in het NIKHEF te Amsterdam.

Nguyen Van Giai (Orsay): Self-consistent descriptions ot nuclear excitations. H. Sagawa: Spin dependent excitations and isobar-hole effects. P.J. Brussaard (Utrecht): Statistical treatment of the shell model. G.A. Brinkman, J. Visser: Verslag van reis door India.

C. Hajduk (Univ. Hannover): An exciting affair ot three virtual Xs in A = 3 nuclei. Sectie K J.J. de Swart (Nijmegen): An improved C. de Vries: Kernfysisch onderzoek in Coulomb potential. Amsterdam met de nieuwe, 200 m lange. B.L.G. Bakker (VU): An NN interaction 500 MeV elektronenversneller. Universi¬ from Bag Model Quark Interchange. teit van Amsterdam. 18 februari 1982. A. Zemel (Rehovot/KVl): Applications C. de Vries: New aspects in (e.e'h (e.e'X) of IBA plus two quasiparticles. reactions. Charlottesville. New Hamp¬ S.Y. van der Werf (KVI): Breakup reac¬ shire. USA. 21 april 1982. tions and spin-isospin vibrations. G.A. Brinkman: Readies van muonium W. Hersman (Univ. New Hampshire): met aromaten. IRI. Delft, mei 1982. Collective excitations in t54Gd using H. Sagawa: Response function theory high resolution electron scattering: for nuclear excitations. INS. Tokyo Univ., a test of the IBA. Japan. 25 juli 1982. J. Morgenstern (Saclay): Deep-inelastic electron scattering in the quasi-elastic C. de Vries: Status, near future and distant future of the Amsterdam elec¬ and ^-region. tron scattering facility. Seoul. Korea. J.S. OConnell (NBS. Washington): September 1982: Tokyo. Japan, septem¬ Electron scattering and the Coulomb ber 1982. Sum Rule C. de Vries. Initial results from the C.W. de Jager: Electron scattering test W.J. Metzger: Particle production at ot the IBA and magnetic Ml transitions. electron scattering facilities in Amster¬ 200 GeV p and p in Xenon. M.J.A. de Voigt (KVI): y.y Energy corre¬ dam. Amherst. Massachusetts. USA, AMSTERDAM-BERGEN BOLOGNAlations and band crossing phenomena. September 1982. PADOVAPISA-SACLAYTORINOCollaH. Sagawa: HF + RPA approach lor boratie: Preliminary measurement ot the Tj. Ketel (NIKHEF-K. VU): Experiments highly excited states. with hypernuclei. ty and f, • nucleon charged current G.A. Brinkman: Reacties van muonium A.E.L. Dieperink (KNI): Geometrical total cross section. Fragmentation of interpretation of the Interacting Boson en aromaten. Sectie Organodynamica. the hadronic system in a v deuterium Lunteren, 9 november 1982. experiment, comparison with the Lund Model. J. Konijn: Muon induced tission. Gronin¬ model. Production of neutral strange Z. Sujkowski (KVI/Swierk): Giant dipole particles in 0? and Oi charged current resonances coupled to high-spin states. gen, 26 november 1982: Utrecht. 30 november 1982. interactions. Single pion production C.J. van der Poel (Utrecht): High spin in charged current anlineutrino deute¬ states in nuclei in the upper hall ot the E.W.A. Lingeman: De werkgelegenheid voor natuurkundigen nu en in de toe¬ rium interactions at high energies. sd-sheli. B. de Wit: Unilication and extended W.A. Sterrenburg (KVI): Isovector modes komst. RU-Utrecht, 17 december 1982. supergravity. in light nuclei exci'ed with (3He,t) reac¬ H. Sagawa: Highly excited states in heavy nuclei. IPN. Orsay, Frankrijk, tions. 20 december 1982. G.A. Peterson (Univ. Massachusetts. N. Amos et al. (G.J. Bobbink. M. Botje. G.A. Brinkman: Research at NIKHEFK. Amherst): Measurement ot transverse F Linde (RU-Utrecht)): Comparison of Lucas Height - Sydney. Australië. 22 from factors from the lightest to the pp and pp elastic scattering at december 1982. heaviest of nuclei. s = 30 4 and s = 52.8 GeV. VI Euro¬ s s L.T. van der Bijl (NIKHEF-K, VU): Nuclear J.H. Koch: Theoretische Kernphysik. pean Symp. on nft and q<J interactions. Uebungen zur Theoretischen Kernphy¬ structure aspects ot ssSr. Santiago de Composteiia. Spanje. sik. Gastcolleges Universitat Hannover. R. van Dantzig: Phenomenology of ir^ 30 augustus-3 september 1982. W-Duitsland, wintersemester 1981/1982. B. de Wit: Multiple! calculus. September multineutron interactions. B. Schoch (Mainz): Photon experiments Sec tie H School on Supergravity and Supersymon nuclei below and above the pion metry. ICTP. Triest, Italië. 6-15 septem¬ Colloquia gehouden in het NIKHEF te production threshold. ber 1982. Amsterdam. M. Thies (VU): Pion-nucleus reaction G.F. Wolters: Electromagnetic lorm mechanisms in the 3-3 resonance factors and quark structure of the Landelijk seminarium, 8 januari 1982. region. nucleon 5-th Intern. Symp. on High H. Reinders (Rutherford): Spectroscopy J.J.J. Kokkedee (THOelft): QuantumEnergy Spin Physics. Brookhaven. with QCD sum rules mechanica en de werkeli/kheid. New York. USA. 16-22 September 1982. D. Atkinson (Groningen): Infrared D. Garner (TRIUMF): Reaction kinetics MA. van Driel. J.C Sens. Comparison behaviour of the gluon propagator. of muonium chemistry. of photodiode and photomultiplier PW. Jonhson (Groningen): Three iet K. Berei (Hungarian Academy ot Scien¬ response in applications at high energy angular distributions. The effect of heal on radiation damage ces. Budapest): Reactions of some W.J. Schoenmaker (Groningen): Field recoil halogens in simple aliphatic in large Nal crystals Intern. Workshop theories in the Schrodinger picture: on Bismuth Germanate. Princeton, USA, and aromatic systems. a new perturbation scheme. T. Suzuki (Saclay. Kyoto): Scaling vio¬ 10-13 november 1982. lation in quasi-elastic electron scatte¬ J.W. van Holten (CERN): The VN expan¬ ring sion and supersymmetry breaking.

NIKHEF

4 februari 1982. R. van der Sanden: c en bproduktie in MM. Shapiro (Washington): Neutrino W. Hoogland: Report of Monond Work¬ hadronfysica. 25 juni 1982. astrophysics at high energies. shop on new flavours. 5 februari 1982. Ch.G. van Weert (Amsterdam): Neutrino H. van Dam (Utrecht/Chapel Hill C.P.): T. Bacon (Imperial College, Londen): Exchange of massless spin-2 gravitons. transport in stellar collapse. Photoproduction of charm at the SLAC 12 juli 1982. Hybrid facility. 12 februari 1982. R. Philippe (Leuven): W pair production R. Blokzijl: Computer links in de hogeF. Meyers (Nijmegen): Holografische in electron-positron annihilation, 19 juli energietysica, 12 november 1982. technieken in de bellenvat fysica. 1982. T. Walsh (DESY): Magnetic monopoles, 26 februari 1982. J. Armitage: A progress report on PEP-9, 19 november 1982. M Veltman (Ann Arbor): The rho para¬ 9 september 1982. N.D. Hari Dass (CERN): Variational meter, 2 maart 1982. calculations in lattice gauge theories, H.P. Paar: Hoog energetische electron- Landelijk seminarium, 24 september 22 november 1982. proton botsingen in Fermilab: toekomst¬1982. muziek? 5 maart 1982. G.G.G. Massaro: Electroweak neutral Landelijk seminarium, 26 november S. Fredrikson (Stockholm): Diquarks, currents. 1982. 12 maart 1982. C. Dullemond (Nijmegen): Baryon specE.P.J. van den Heuvel (Amsterdam): J.J.J. Kokkedee (Delft): Quantummecha- troscopy and decays. Stellar collapse and the formation of G.W. van Apeldoorn: Proton decay and nica in werkelijkheid, 18 maart 1982. neutrino stars. P.G. Kuijer: Detectie van zware bosonen collider results. J. van Klinken (Groningen): Superin het UA1 experiment. 19 maart 1982. M.E.J. Wigmans: Neutrino physics. allowed beta-decay and left-right sym¬ J.A.M. Vermaseren: The status of e*emetry: experiment. physics and the status of QCD. Landelijk seminarium, 26 maart 1982. K. Stam (Groningen): Superallowed betaM. de Roo (Groningen): Recent develop¬ decay and left-right symmetry: theory. C. Quigg (Parijs/Fermilab): Perspectives ment in field theory. M. de Roo (Groningen): Contormal on hadron structure. supergravity. L. Van Hove (CERN): Hadronic phase transition and quark gluon plasma. B. Jongejans: Results from the (P)D F.A. Berends (Leiden): Survey oi radia¬ experiments, 1 oktober 1982. M.C.T. Raaymakers (Nijmegen): De tive corrections at PETRA and LEP. W. Hoogland: High energy physics in eigenschappen en toepassingen van R.H.P. Kleiss (Leiden): Bremstrahlung Japan, 8 oktober 1982. BGO, 30 november 1982. processes in QED and QCD. W. Metzger (Nijmegen): Hard hadronP.G. Seiler (SIN-Villigen): Methods to hadron physics, 15 oktober 1982. measure the muon neutrino mass, B. Andersson (Lund): Het Lund-model J.A.M. Vermaseren: The current status 30 november 1982. (deel 1), 18 oktober 1982. of the axion, 2 april 1982. P.H.A. van Dam: Progress report on B. Andersson (Lund): Het Lund-model A. Patkós (Niels Bohr Inst., Kopenha¬ NA25, 3 december 1982. gen): Application of variotional techni¬ (deel 2), 19 oktober 1982. H. Nicolai (CERN): Is the Wess-Zumino B. Andersson (Lund): Het Lund-model ques to the isotopic transfer matrix model inconsistent? 7 december 1982. tor spin models and lattice gauge theo¬ (deel 3), 21 oktober 1982. J. Hoekstra: Het elektrisch dipoolries, 2 april 1982. K. Fialkowski (Lund): Parton models of moment van het neutron, 10 december F. Udo: De LEP-proposals, 15 april 1982. soft hadronic collisions, 22 oktober 1982. F. Klinkhamer (Leiden): De eerste secon¬ 1982. M.F. Sohnius (DAMTP, Cambridge): W.M. van Leeuwen: Software in HEP, de, 16 april 1982. Unbalanced off-shell supergravity, 29 oktober 1982. 13 december 1982. Landelijk seminarium, 23 april 1982. R.K. Eliis (CERN): Unravelling higher Landelijk seminarium, 17 december Symposium Hoge-Energiefysica en 1982. twist. Astrofysica, 4-5 november 1982. M. Bergvelt (A nsterdam): Geometry and K.J.F. Gaemers: The Standard model of I. Bigi (Aken): On deviations from the Standard model of weak interactions. partial differential equations. elementary particles. G. 't Hooft (Utrecht): Construction of V. van den Doel (Amsterdam): Gauge F.R. Klinkhamer (Leiden): Elementary particles and forces in the early uni¬ planar diagram field theories in four theories in two dimensions. verse. J. Smit (Amsterdam): Glueballs in dimensions. W.L.G.A.M. van Neerven: Some aspects lattice QCD. B.Q.P.J. de Wit: Unification at the of higher QCD corrections to the DrellPlanck scale. S. Reucroft (CERN): Charmed particle Van process. G. Marx (Budapest): Neutrinos and hunting with the European Hybrid galaxy formation. Sectie H Spectrometer IEHS): status and future A.G. Tenner: Detection of extraterres¬ plans, 7 mei 1982. Wetenschappelijke voordrachten gege¬ trial neutrinos. B. Wiik (DESY, Hamburg): e + e- physics H.P. Trautvetter (Munster): The solar ven buiten het NIKHEF. below LEP energies, 14 mei 1982 J.C. Sens: De fragmentatie van protonen neutrino problem. in botsingen bij hoge energie. Algemeen D. Morrison (CERN): Structure of the M.E.J. Wigmans: Experimental search Colloquium KUN, Nijmegen, 26 januari proton, 27 mei 1982. lor a nonzero neutrino restmass. 1982. L. Van Hove (CERN): Some aspects of H. van der Laan (Leiden): Activity in ultra relativistic ion collisions, 28 mei nuclei of galaxies and quasars, obser¬ W. Kittel: Partons in hadron-hadron collisions. Fysica Colloquium, Univ. 1982. vational evidence. Oielefeld, W-Duitsland, 9 februari 1982. R. Sanders (Groningen): Activity in R.A. Kunne: Neutrino's uit de ruimte, nuclei of galaxies and quasars. theore¬ K.J.F. Gaemers: Quantum chromodyna¬ 4 juni 1982. mica. Colloquium Vrije Universiteit tical models. T.A. Rijken (Nijmegen): Quarks in an Amsterdam, 10 februari 1982. 0(3,2) Dielectricum, 16 juni 1982. E.P.J. van den Heuvel (Amsterdam): J.A.iVI. Vermaseren: The current status E. van Beveren (Nijmegen): Meson spec- Stellar evolution and formation of of the axion. Colloquium Aachen, Aken, troscopy and decay, 18 juni 1982. neutron stars

NIKHEF

125

NIKHEF bestuur bestaat uit 8 leden, 20 juli 1982. W-Duitsland. 11 februari 1982. te benoemen door FOM. de Universiteit W. Hoogland: Electron-proton botsingen P. Duinker: Experimental details of the van Amsterdam, de Katholieke Univer¬ PETRA experiments. Introduction in bij zeer hoge energie. Algemeen Collo¬ high energy e*e' machines. 'Enseigne¬ siteit Nijmegen en de Vrije Universiteit. quium KUN. Nijmegen, 16 februari Op 31 december was hot bestuur als ment du 3e Cycle de la Physique en 1982. volgt samengesteld: W. Kittel: Weiche-Hadron Wechselwir- Suisse Romande'. Cours du Semestre prof.dr.ir. J.J.J. Kokkedee (FOM), d'étè 1982. 22 juli 1982. kungen. Fysik Kolioquium, Univ. Inns¬ voorzitter P. Duinker: Status of and search tor bruck. Oostenrijk. 23 februari 1982. new leptons at PETRA. Review Lecture prof.dr. J. Blok (FOM), plaatsvervangend K.J.F. Gaemers: A measurement of the aan de international School of Subnuvoorzitter masses of the W and Z bosons as a clear Physics, 20-th course: Gauge dr. C.J.M. Aarts (KUN) precision test of the standard model. Interactions: Theory and Experiment, prof.dr. D.W. Bresters (UvA) Colloquium Instituut-Lorentz. Leiden. Erice-Trapani, Sicilië, Italië. 3-14 prof.dr. J.C. Kluyver (FOM) 24 februari 1982: Colloquium Instituut augustus 1982. dr. K.O. Prins (UvA) voor Theoretische Fysica. Amsterdam. prof.dr. R.T. Van de Walle (KUN) 23 maart 1982. B. de Wit (invited): N = 8 Supergravity. dr. J.J. Vasmel (VU) B.K.S. Koene: Results Irom the UA4 Third Marcel Grossman Meeting on the dr. AA Boumans verzorgde het experiment. Collider Colloquium. CERN, Recent Developments of General Rela¬ secretariaat. Genève. Zwitserland. 19 maart 1982. tivity, Shanghai. Volksrepubliek China. De vergaderingen werden voorts bijge¬ B. de Wit: Gauge invariance in N = 8 30 augustus-2 september 1982. supergravity. RUGroningen, Theoreti¬ B. de Wit: Introduction to gauge theo¬ woond door de directie van het sche Fysica, 22 maart 1982. ries. CERN School of Physics. Cambrid¬ NIKHEF, prof.dr. A.N. Diddens (weten¬ schappelijk directeur NIKHEF-sectie H). B. de Wit: N = 8 Supergravity. Instituut ge. Groot-Brittannie. 5-18 september prof.dr. A.H. Wapstra (wetenschappelijk voor Theoretische Fysica, Utrecht. 17 1982. directeur NIKHEF-sectie K) en dr. J. april 1982. R.T. Van de Walle: Hadron Structure Schutten (beherend directeur NIKHEF) B. de Wit: Extended supersymmetry from Low-pr'Jets'. Invited talk Euroen mevr. E.N.H.J. Johannes ter assis¬ and supergravity. Univ. Libre de Bruxelphysics Conf. on Jet Structure for tentie van de secretaris. les. België. 27 april 1982. Quark and Lepton Interactions', Erice. W. Hoogland: Charm and productionSicilië. Italië. 15 september 1982. at SPS energies. KEK. Ohomachi. K.J.F. Gaemers: Order c% corrections to Voor de beide secties dienen weten¬ Tokyo. 27 april 1982: Osaka Univ.. 18 the W- and Z masses. DESY Workshop schappelijke adviescommissies te augustus 1982; Saga Univ., 25 augustus on electroweak interactions, Hamburg. worden ingesteld. In 1982 was dit voor 1982: Tohoku Univ.. Sendai. Japan. 23 de sectie H gebeurd. Voor de sectie K W-Duitsland. 28 september 1982. juli 1982. bleef het Dagelijks Bestuur van de We¬ K.J.F. Gaemers: Production ol exotic tenschappelijke Raad deze taak uit¬ particles in fixed target collisions. B. de Wit: Hidden symmetries. Univ. oefenen. Libre de Bruxelles. België. 29 april 1982. CERN voorbereiding fixed target work¬ J.C. Sens: Status ol PEP-9. SLAC Group shop. Genève Zwitserland. 7 oktober 1982. Leaders Meeting, Stanlord, Californië. De Wetenschappelijke Adviescommis¬ USA, 5 mei 1982. sie was op 31 december als volgt J.C. Sens: The scientific work of V.L. B. de Wit: N = 8 Supergravity. Univ. Libre Telegdi. Chicago. Illinois. USA. 22 okto¬ samengesteld: prof.dr. A.N. Diddens. voorzit! :r de Bruxelles. Brussel. 5 mei 1982: ber 1982. prof.dr. FA. Berends Leuven, 7 mei 1932: Univ. Libre de W.L. van Neerven: Aspects ol higher Bruxelles. België. 11 mei 1982. order QCD corrections to the Drell-Yan dr. P. Duinker dr. W. Hoogland P. Duinker: QED processes. Tests of process. Colloquium Aachen. Aken, dr.ir DJ. Schotanus electro-weak theories. Enseignement W-Duitsland, 2 december 1982. prof.dr. A.G.C. Tenner du 3e Cycle de la Physique en Suisse K.J.F. Gaemers: Future possibilities Romande'. Cours du Semestre d'été for neutrino and muon scattering. CERN dr. F. Udo 1982. 6 mei 1982. fixed target workshop, CERfJ - Genève. Zwitserland, 7 december 1982. P. Duinker: Characteristics ol hadron Het Dagelijks Bestuur van de Weten¬ events. Searches lor new particles. Two-AG. Tenner: Hadron final states in v schappelijke Raad was op 31 december experiments. SPS Fixed target work¬ Photon interactions. Enseignement du als volgt samengesteld: shop, Genève, Zwitserland. 7 december prof.dr. A.H. Wapstra. voorzitter 3e Cycle de la Physique en Suisse Ro¬ 1982. mande1. Cours de Semestre d'été 1982, dr. J.M. Bailey 13 mei 1982. W.J. Metzger: Hard hadron-hadron scat¬ dr. R. van Dantzig dr. J.H. Koch P. Duinker: Particle production in tering. Physics Colloquium Univ. Liver¬ dr. P.W.F. Louwrier hadron events. Tests ol quantum chro- pool. Grcot-Brittannie. 10 december prof.dr. G. van Middelkoop modynamics. 'Enseignement du 3e 1982. prof.dr C. de Vries Cycle de la Physique en Suisse Romandr. P.K.A. de Witt Huberts de'. Cours du Semestre d'été 1982. 7. Commissies 27 mei 1982. Op 1 januari 1981 was de bestuurlijke B. de Wit (invited): N = 8 Supergravity. integratie van het NIKHEF-sectie H en Sixth Workshop on Current Problems het IKO een feit. Sindsdien bestaat het in High-Energy Particle Theory. Floren¬ Interimbestuur van hei NIKHEF-sectie ce. Italië, 2 juni 1982. H. Rykaczewski: Latest results on expe¬ H niet meer, en is het NIKHEF-bestuur ingesteld. Hel IKO is als seclie K ,n het rimental tests ol eleclroweak theories NIKHEF opgegaan. at PETRA JEN. Madrid. Spanje, 28 juni Hel Curatorium van de Stichting IKO 1982. W. Hoogland: Low Q2 physics with an ep houdt zich niet meer met de gang van collider. KEK, Oho-machi. Tokyo. Japan. zaken in het instituut bezig. Het

126

NIKHEF

Hi HUI ffill iiiill

127

Halfgeleiders

1.1. Doelstelling De Werkgemeenschap Halfgeleiders is voortgesproten uit de Contactgroep 'Technische Halfgeleiderfysica en •elektronica'. In deze Contactgroep, opgericht in 1976, namen 8 universitaire groepen deel, die onderling informatie uitwisselden en hun onderzoek coördi¬ neerden. In mei 1981 volgde de omzet¬ ting in een FOM-Werkgemeenschap 'Halfgeleiders', nadat ZWO goedkeuring had gegeven aan structurele steunver¬ lening door FOM aan het halfgeleideronderzoek. De Werkgemeenschap stelt zich ten doel het fundamenteel onderzoek op het gebied van de technische halfgeleider¬ fysica en -elektronica te bevorderen en te coördineren. Het onderzoek omvat een betrekkelijk breed spectrum van onderwerpen, waarbij de mogelijke toepassing van de onderzoekresultaten bij de fabricage van halfgeleidermaterialen of -elemen¬ ten steeds duidelijk op de achtergrond aanwezig is. De bestudeerde onderwerpen zijn ruw¬ weg onder te brengen in vier gebieden, te weten: a. materiaalonderzoek; b. technologisch onderzoek ten behoe¬ ve van de fabricage van halfgeleider¬ materialen en -elementen; c. onderzoek aan halfgeleiderelemen¬ ten; d. onderzoek aan geïntegreerde schake¬ lingen; e. onderzoek van ontwerpmethoden voor geïntegreerde schakelingen. Uiteraard is de hierboven gegeven inde¬ ling zeer globaal. Er bestaat een sterke wisselwerking tussen de diverse aan¬ dachtsgebieden. De Werkgemeenschap beschouwt het mede als haar taak innoverend onder¬ zoek ten behoeve van de industrie te sti¬ muleren en waar nodig te initiëren. Een groot gedeelte van het onderzoek heeft dan ook betrekking op onderwerpen die

128

kunnen leiden tot een praktische toepas¬ sing. Bij de beoordeling van projecten wordt de mogelijke praktische toepas¬ sing, de utilisatie als een belangrijk cri¬ terium gehanteerd. Teneinde de over¬ dracht van onderzoekresultaten naar toekomstige gebruikers te vergemakke¬ lijken, streeft de Werkgemeenschap naar een zo goed mogelijk overleg met de industrie. Bij bijna alle projecten zijn of worden daartoe gebruikerscommissies in het le¬ ven geroepen, die, zoals de naam aan¬ geeft, zijn samengesteld uit potentiële gebruikers van de onderzoekresultaten. 2. Speurwerk Het wetenschapsgebied 'Halfgeleiders' omvat vele facetten, zoals de quantumfysica van de halfgeleiders, de fysica van verontreinigingen en defecten in halfge¬ leiders, fabricagemethoden zoals de submicronlithografie, ionenimplantatie en rekristallisatie met behulp van laser¬ bundels, bouwelementen zoals transis¬ tors, zonnecellen, sensors, Schottkydiodes, halfgeleiderschakelingen met geringe drift en temperatuurafhankelijk¬ heid, filters, A/D-converters en automa¬ tisering van het ontwerpen van schake¬ lingen en technieken voor het simuleren van de eigenschappen van materialen, bouwelementen en schakelingen. Het vakgebied omvat vele vakdisciplines, en voor het bereiken van een goede wetenschappelijke kwaliteit en kwanti¬ teit is een zeer goede coördinatie vereist. De leden van de Contactgroep hebben gekozen voor aansluiting bij de Stichting FOM, omdat zij menen dat de bij FOM gebruikte procedures van coör¬ dinatie en kwaliteitsbewaking het meest geschikt zijn voor dit vakgebied. Ander¬ zijds heeft de Contactgroep zich terdege gerealiseerd, dat het spectrum van fun¬ damenteel onderzoek wat breder is dan het bij FOM gebruikelijke. Een ander facet van het door de Werkge¬ meenschap Halfgeleiders bestreken vakgebied is, dal het vakgebied van groot belang is voor de Nederlandse industrie en dus voor de welvaart en het

welzijn in Nederland. Daar het universitaire onderzoek in de halfgeleiderfysica en -elektronica pas in 1966 in Nederland werd gestart, bestaat er nog een relatief grote achterstand ten opzichte van vooral de Verenigde Staten en Japan. Het is daarom ook niet verwon¬ derlijk, dat de in de Werkgemeenschap samenwerkende werkgroepen aandrin¬ gen op een snelle groei en daartoe vele kwalitatief goede onderzoekonderwerpen hebben ingediend voor de najaars¬ evaluaties in 1980 en 1982. Bovendien werden door leden van de Werkgemeen¬ schap projecten Ingediend voor het Programma voor Technische Natuur¬ kunde en Innovatie en bij de Stichting voor de Technische Wetenschappen. Daar vele projecten werden toegewezen, bestaat de Werkgemeenschap Halfgelei¬ ders nu uit 17 werkgroepen. Door de sterk gesegmenteerde financie¬ ring van het onderzoek, gevoegd bij het feit dat verscheidene subsidies een tijde¬ lijk karakter hebben, is veel energie nodig om steeds in de nodige middelen te voorzien. Het voeren van een nationaal-hornogeen en geïntegreerd beleid ten aanzien van het halfgeleideronderzoek op langere termijn wordt daardoor ernstig bemoeilijkt. Te vrezen valt dat in deze omstandigheden Nederland ten opzichte van het buitenland de achter¬ stand voorlopig wel niet zal kunnen inhalen. In het volgende worden de belangrijkste ontwikkelingen en onderzoekresultaten van het onder de verantwoordelijkheid van de Werkgemeenschap Halfgeleiders uitgevoerde onderzoek gedurende het verslagjaar gegeven. De resultaten van de werkgroep THFE-F (Amsterdam) zijn opgenomen in het ver¬ slag van het FOM-Instituut voor Atoomen Molecuulfysica. In de werkgroep THFE-A (Amsterdam) werd de invloed van ijzer als verontreini¬ ging opgelost in silicium bestudeerd. De elektronische structuur van de geïso¬ leerd voorkomende ijzeratomen werd be¬ paald door meting van de hyperfijnwis-

Halfgeleiders

selwerkingen met 29Si-kernen. De vor¬ ming van onzuiverheidsparen bestaande uit een substitutioneel goudatoom en een interstitieel ijzeratoom, werd vastge¬ steld. De eigenschappen van deze paren voldoen in goede mate aan een model waarin antiferromagnetische koppeling tussen de gelocaliseerde momenten wordt aangenomen. Het bestaan van deze paren geeft verdere opheldering over de elektronische instabiliteiten waarvan ijzer in silicium de oorzaak vormt. Het onderzoek met behulp van dubbelresonantie aan de negatieve vacature in silicium vond in het verslag¬ jaar zijn experimentele voltooiing. De elektrongolffunctie werd nauwkeurig bepaald op ongeveer 75 roosterposities in 27 schillen. Het opmerkelijkste resul¬ taat is de constatering dat een breking van spiegelsymmetrie optreedt. De ver¬ klaring van dit effect is te vinden in de invloed van veel-elektroneffecten. De werkgroep THFE-D I in Delft heeft zich bij het voortzetten van het onder¬ zoek aan gehydrogeneerd amorf silicium (d-Si:H) ten behoeve van zonnecellen, geconcentreerd op het onderzoek van de eigenschappen die bepalend zijn voor het rendement van de cellen. In de eerste plaats is gekeken naar de toestandsdichtheid van de elektronen in de verboden band. Een nieuwe methode is ontwikkeld waarmee de toestands¬ dichtheid wordt bepaald uit de sterke niet-lineairestroomspanning-karakteristiek van een n-i-n-structuur. Een fysisch model is hiervoor opgesteld. Een groot voordeel van de methode is dat hij onge¬ voelig is voor oppervlaktetoestanden van het intrinsieke materiaal in tegen¬ stelling tot de veelgebruikte veldeffectmethode. Daarnaast is het dynamisch gedrag van deze structuren bestudeerd in verband met mogelijke toepassingen als nietlineair element. Hierbij is aandacht gegeven aan ladingsopslageffecten en 'threshold switching'. De hoge soortelijke weerstand van a-Si:H enerzijds en de goede fotoge¬ leiding anderzijds hebben geleid tot een onderzoek aan a-Si:H ais fotoreceptor voor elektrofotografie. Dit onderzoek is gedaan in samenwerking met Océ-Van der Grinten (buiten FOM-verband). In werkgroep THFE-D II zijn met behulp van de techniek van Chemical Vapour Deposition polykristallijne Si-lagen verkregen onder verschillende groeiomstandigheden. Deze lagen zijn vervol¬ gens onderzocht met behulp van röntgendiffractie; in het bijzonder is daarbij gelet op voorkeursoriëntatie (textuur) en kristalperfectie van de individuele kristallen in één laag. Hieruit is gebleken dat, onder uiteenlopende groeiomstan-

Hallgeleiders

digheden, verschillend georiënteerde kristallen steeds een opmerkelijk ver¬ schil in kristalperfectie vertonen. In de werkgroep THFE-D Ml is in septem¬ ber 1982 een onderzoek gestart dat de ontwikkeling beoogt van een monolithi¬ sche siliciumtechnologie die beter dan thans het geval is, is aangepast aan de resultaten •••"! analoge geïntegreerde schakelingen met hoge kwaliteit. Ge¬ streefd zal worden naar een verbetering van de actieve componenten ten aanzien van hun ruis en hoogfrequent-eigenschappen. Een proces waarin bipolaire transistors en junctie-FET's met kleine afmetingen kunnen worden vervaardigd, zal worden ontwikkeld op basis van het gecombineerde gebruik van de ionenimplanteur en de met FOM-steun ver¬ worven 'pattern generator' en 'mask aligner'. In de verdere toekomst is de ontwikkeling van een heterojunctieproces (Sipos on Si) gepland op basis van een LPCVD-reactor. In de werkgroep THFE-E III (Eindhoven) wordt onderzoek verricht aan het la¬ dingstransport in MIS-dioden die met be¬ hulp van verschillende technologische processen tot stand komen. Het blijkt, dat door een behandeling van de oppervlakken van monokristallijn p-silicium met bepaalde fluorhoudende oplossingen, een zéér dunne (1,2-2nm) stabiele oppervlaktelaag tot stand komt. De elektrische eigenschappen van de devices kunnen goed door het thermionische emissiemodel worden beschre¬ ven. Het opbrengen van het metaal met behulp van het verstuivingsproces blijkt een grote invloed te hebben op de eigenschappen van de cellen. Naast barrièreverhoging vindt er compensatie plaats van acceptors in het depletiegebied, mogelijk door in-diffusie van verontreinigingen onder invloed van het elektrisch veld. In de werkgroep THFE-G is bij het onder¬ zoek van het ionentransport gebleken dat het gedrag van L i + -ionen in SiOj aanzienlijk verschilt van dat van Na + ionen. Zo wordt L i + gevangen in energe¬ tisch dieper centra dan Na *, en is de beweeglijkheid ook verschillend. Dit is in tegenstelling met wat gepubliceerd is in de literatuur, waar gesteld wordt, dat de kinetiek van deze beide ionen hetzelfde is. De activiteiten van de werkgroep THFE-N I (Bloem, Giling. KUN) verplaat¬ sen zich van het onderzoek aan het half¬ geleidermateriaal silicium naar het mate¬ riaalonderzoek aan de halfgeleider galliumarsenide. Belangrijk voor de industrie is kennis omtrent de invloed die materiaaldefecten hebben op de

werking van vastestoflasers, diodes, kortom alle elektronische devices. Het programma van de werkgroep is voor een belangrijk deel gericht op het aan¬ tonen en karakteriseren van deze defec¬ ten in structuren gemaakt van galliumaluminium-arsenide en de relatie met de 'groeigeschiedenis' van het device. De werkgroep THFE-T I (Enschede) is haar onderzoek op het gebied van de toepassing van implantatie van hoogenergetische ionen in de IC-technologie begonnen met de bestudering van het 'anneal'-gedrag en de concentratiever¬ deling van de ionen. Een dubbele fotoduodiode is gemaakt en heeft interessante toepassings¬ mogelijkheden vanwege een verhoogde UV- en blauwgevoeligheid, vergeleken met conventioneel gemaakte fotodiodes. Een nieuwe methode voor Low Pressure CVD is ontwikkeld, waarmee het econo¬ misch gebruik van de gassen en de uni¬ formiteit van de laagdikte sterk wordt bevorderd. Dankzij medewerkers van Philips kon een nieuw charge domain filter gemaakt worden en kreeg de groep de beschikking over structuren in de P2CCD-techniek. Om de rol van de oppervlaktetoestanden op de 'charge transfer inefficiency' te kunnen vaststellen, is de meettechniek verder verfijnd en geheel geautomati¬ seerd. Een internationale samenwerking met de Northwestern University (USA) en met de Tohoku-universiteit in Japan is tot stand gekomen op het gebied van de synthese van CCD-schakelingen voor meerwaardelogica en de toepassing als niet-recursief filter. Het werk op het gebied van de ontwerpkunde van comple¬ xe digitale IC'S heeft geleid tot een octrooiaanvraag, samen met een Neder¬ landse firma betreffende een adresseerbare schakellijn. In de werkgroep THFE-T II wordt de in¬ vloed van gasadsorptie en van laagenergetische ionen op de elektronische en optische eigenschappen van halfge¬ leidergrensvlakken bestudeerd. Met behulp van optisch spectroscopie zijn de overgangen van bezette naar onbezette oppervlaktetoestanden van een drietal Si-oppervlakken ((100), (110) en (111)) bij 300 en 80 K in het energie¬ gebied van 1 tot 3 eV bepaald. Tevens wordt de kinetiek van gasadsorptie in het monolaaggebied aan dezelfde half¬ geleideroppervlakken onderzocht. De invloed van laagenergetische edelgasionen op de elektronische eigen¬ schappen van het Si(111)-oppervlak is onderzocht met behulp van ellipsometrie, oppervlaktegeleidingsmetingen en veldeffectmetingen. Met de uitbrei¬ ding van dit onderzoek naar de verschil¬ lende effecten van ionenbombardement

129

in de buitenste laag van halfgeleiders (roosterschade en implantatie) in situ met behulp van spectroscopische ellipsometrie en elektrische metingen is een begin gemaakt. De bestudering van de negatieve trans¬ versale magnetoweerstandsverandering van een gelokaliseerd twee-dimensio¬ naal elektronengas in een (lOO)Si-inversielaag is voortgezet. In het temperatuurgebied 1,3 K < T < 4,2 K zijn voor het eerst een drietal overgangen, afhankelijk van de elektronendichtheid, waarge¬ nomen. In de werkgroep THFE-T III werd met de promotie van ir. L.J. Bousse een belang¬ rijke mijlpaal bereikt in het ISFETproject. Voor de verklaring van de wer¬ king van ISFET's werd een model opge¬ steld en met metingen geverifieerd. Er werd een gevoeligheidsparameter gedefinieerd in afhankelijkheid van de eigenschappen van het grensvlak isolator-elektroliet. Hiermee werd tevens de basis gelegd voor een uitbreiding van het ISFET-project ten aanzien van nog op te lossen problemen van praktische aard. Zo is een onderzoek gestart naar de mogelijkheden voor het in-vivo calibreren van ISFET's. Tevens is uitbreiding van het project Biosensors gerealiseerd door ook andere parameters via het FET-principe te meten, zoals bloeddruk en geluid. Daarnaast is gestart met een meer algemeen onderzoek naar chemi¬ sche sensors op halfgeleiderbasis. De uitbreidingen van het project Bio¬ sensors zijn mogelijk geworden door steun uit de eerste, tweede en derde geldstroom, en gestimuleerd door een initiatief van vier vakgroepen van de afdeling Elektrotechniek, die de werk¬ groep Sensors & Actuators oprichtten. Ten behoeve van deze werkgroep werden de aanwezige faciliteiten gebundeld en uitgebreid terwijl via interne verhui¬ zingen en verbouwingen een gemeen¬ schappelijk laboratorium tot stand kwam. Verwacht mag worden dat dit S&A-laboratorium in 1983 operationeel wordt. De werkgroep TMFE-U is in 1982 opge¬ richt. In de loop van 1982 heeft een veran¬ dering van onderzoeksveld plaatsgehad. De activiteiten met betrekking tot amorfe meta'en zijn vrijwel beëindigd. Als nieuwe ontwikkeling dient het onder¬ zoek van oppervlakken en dunne lagen vermeld te worden. Binnen de groep worden dunne lagen zowel bereid als geanalyseerd. Voor de bereiding is een CVD-opstelling aanwezig en is 1982 is apparatuur voor de groei van dunne (Si-)lagen met behulp van plasmadepo¬ sitie in een glimontlading gereedge¬ komen. Veel aandacht wordt nu besteed aan meetfaciliteiten, die gekoppeld

130

worden aan de 3MV- en de 6MV-Van de Graad versnellers Aan de 3MV-machine is een combinatie van analyse-, prepareer- en laadkamers in aanbouw, waarin onder UHV-condities dunne lagen bestudeerd kunnen worden met een aantal analysetechnieken (RBS +channeling, AES, LEED. UPS, ellipsometrie). Voor de channelingmetingen is een zeer precieze UHV kristalmanipulator met een groot aantal vrijheidsgraden geconstrueerd en in gebruik genomen. De 6MV-generator biedt een unieke mogelijkheid voor studies aan diepte¬ profielen van lichte elementen in mate¬ rialen met behulp van resonante kernreacties. Op deze wijze zijn met succes metingen aan waterstofprofielen in silicium uitgevoerd. 3. Onderwerpen van ondtrzoefc WERKGROEP THFE-A Amsterdam - Natuurkundig Laborato¬ rium der Universiteit van Amsterdam, dr. C.A.J. Ammerlaan 1. Elektronenstructuur monovacatures in silicium 2. Warmtebehandelingseffecten in zuurstof- en koolslofrijk silicium 3. Complexvorming in silicium, gedo¬ teerd met overgangsmetalen 4. Ondiepe acceptortoestanden in halfgeleiders 5. Stikstof in silicium en diamant

geïntegreerde actieve componenten (buiten FOM-verband) 5. Geïntegreerde radio-ontvangsyste¬ men en daarvoor benodigde schakelin¬ gen (buiten FOM-verband) 6. Implanteerbare elektronische biotelemetrie-systemen (buiten FOMverband) 7. Geïntegreerde schakelingen met variabele ladingsdragerdomeinen (bui¬ ten FOM-verband) 8. Computer aided circuit and layout design (buiten FOM-verband) WERKGROEP THFE-D IV Delft- Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof.dr.ir. J.B. Le Poole 1. lonenlithografie WERKGROEP THFE-E II Eindhoven - Afdeling der Elektrotech¬ niek, prof.dr. F.N. Hooge 1. 1/f-Ruis WERKGROEP THFE-E III Eindhoven - Afdeling der Technische Natuurkunde, prof.dr. F. van der Maesen 1. Ladingstransport in MIS-zonnecellen WERKGROEP THFE-E IV Eindhoven - Afdeling der Technische Natuurkunde, prof.dr. M.J. Steenland 1. Submicronfysica van half geleidende verbindingen

WERKGROEP THFE-F Amsterdam - FOM-Instituut voor Atoomen Moiecuulfysica, prof.dr. F.W. Saris 1. Kristallografie van oppervlaktelagen en grensvlakken 1.1. Metaal-siliciumgrensvlakken 1.2. Structuur van siliciumoppervlakken 1.3. Oppervlaktestructuur van III-Vkristallen 1.4. Foto-emissie van Ml-V-oppervlakken en grensvlakken met synchrotonstraling 2. Si-MBE en zonnecelprogramma WERKGROEP THFE-D II 2.1. Silicium-molecuulbundelepitaxie Dellt - Laboratorium voor Metaalkunde, 2.2. Zonnecelprogramma prof.dr.ir. S. riadelaar 1. Microstructuur van polykristallijne WERKGROEP THFE-G siliciumlagen Groningen - Laboratorium voor Techni¬ 2. Korreigrensstru 'uren en korrelgrens- sche Natuurkunde, prof.dr. J.F. Verwey diffusie bij polykristallijn silicium 1. Ionentransport in S1O2 2. SiO2-lagen op (gerekristalliseerd) WERKGROEP THFE-D III poly-Si Dellt - Afdeling oer Elektrotechniek, prof.dr.ir. J. Davidse WERKGROEP THFE-N 1. Componenten met geringe ruis en Nijmegen - Katholieke Universiteit, goede hoogfrequent eigenschappen afdeling Vaste Stol Fysica III, prof.dr. 2. Geïntegreerde temperatuurtransJ. Bloem ducenten en nauwkeurige referentie1. Kristalgroei en defectfysisch onder¬ bronnen (buiten FOM-verband) zoek van epitactisch gegroeide lagen 3. Het ontwerpen en realiseren van van galliumarsenide, gemaakt uit depo¬ hoogkwalitatieve tegengekoppelde sitie van metaalorganische verbindingen versterkers (buiten FOM-verband) 2. Het groeien en etsen van éénkristallijn 4. Het aanpassen van de technologie silicium in een hete-wandreactor (buiten bij het realiseren van hoogkwalitatieve FOM-verband) WERKGROEP THFE-D I Dellt - Afdeling der Elektrotechniek, prof.dr.ir. S. Middelhoek 1. Toestandsdicntheidsmetingen in amorf silicium met behulp van n + - i - n * devices 2. Optische optimalisatie van zonne¬ cellen van amorf silicium 3. Eigenschappen van amorf silicium als fotoreceptor (buiten FOM-verband)

Halfgeleiders

3. Groei en karakterisatie van amorfe, polykristallijne en èênkrislallijne siliciumlagen, gemaakt door depositie uit de gasfase (CVD) (buiten FOM-verband) WERKGROEP THFE-T I Enschede - Afdeling Elektrotechniek, prof.ir. O.W. Memelink 1. MOSIC-technologie 1.1. Diepe ionenimplantatie 1.2. Toepassing van diepe ionenim¬ plantatie 1.3. 'Low pressure CVD' van poly-Si, SiO2 en SIJN* (buiten FOM-verband) 2. CCD-devices 2.1. Invloed van oppervlaktetoestanden op ladingstransport 2.2. 'Charge domain filters' 2.3. Programmeerbare transversale CCD-filters (buiten FOM-verband) 2.4. Meerwaarde-logica 3. CAD van complexe digitale IC'S (bui¬ ten FOM-verband) WERKGROEP THFE-T II Enschede - Atde'.'ng Technische Na¬ tuurkunde, prof.dr. G.A. Bootsma (t). prof.ir. O.W. Memelink (wnd.) 1. Adsorptie op halfgeleideropper¬ vlakken (buiten FOM-verband) 2. lonenborribardement op halfgeleideroppervlakken 3. Dunne lagen op halfgeleiders (buiten FOM-verband) WERKGROEP THFE-T III Enschede - Afdeling Elektrotechniek, dr.ir. P. Bergveld 1. Ontwikkeling iongevoelige veldeffecttransistors (buiten FOM-verband) 2. Ontwikkeling concepten voor ionen gasgevoelige non-field effecttransistors 3. Ontwikkeling bloeddruksensor en minimicrofoon WERKGROEP THFE-U Utrecht - Fysisch Laboratorium, prof.dr. W.F. van der Weg 1. Synthese van materialen voor energiegelieerde toepassingen 1.1. Groei van dunne lagen polykristallijn silicium 1.2. Groei van dunne lagen amorf silicium 1.3. Adsorptie van gassen op nikkel¬ oppervlakken (buiten FOMverband) 1.4. Bereiding luminescerende glazen 2. Analyse van de structuur en samen¬ stelling van materialen en hun grens¬ vlakken 2.1. Instrumentatie 2.2. Foto-emissie van siliciumopper¬ vlakken met synchrotronslraling 2 3. Optische melingen: luminescentie. IR-transmissie en absorptie, ellipsometrie 2 4. RBS en channeling aan Ni-en Sioppervlakken, RBS aan NiZr

Hallqolfiidrrs

2.5. Bepaling van waterstofprofielen met behulp van tandem-Van de G.uaffversneller 2.6. Elektrische karakterisering: foto¬ geleiding. Hall-effect. C-V-metingen

E.H. Nordholt: Operationele versterkers met stroombronvoeding. Elektronica, nr. 17(1982)45. EH. Nordholt. W G.M. Straver: Een geïn¬ tegreerde voonersterker voor movingcoil pickup elementen. Elektronica, nr. 18(1962)39. 4. PuMifcatws G.C.M. Meijer: Integrated circuits and RL. Kleinhenz. Y.H. Lee. J.W. Corbett. components lor bandgap references E.G. Sieverts. S.H. (Muller. C.A.J. Ammer- and temperature transducers. Proef¬ laan: EPR observation of an Au-Fe com¬ schrift. Delft, maart 1982. plex in silicon. I. Experimental data. G.C.M. Meijer: Monolitische temperaPhys. Stat. Sol. (b) 108 (1982) 363. tuurtransducenten. Deel 1. enkelvoudig* EG Sieverts. S.H. Muller. C.A.J. Ammer sensoren en PTA T-sensoren. Electronilaan. RL. Kleinhenz. J.W. Corbett: EPR ca. nr. 23(1982) 13. Deel 2. geïntegreerde observation of an Au-Fe complex in sili¬ sensoren met intrinsieke referentie. con. II. Electronic structure. Phys. Stat. Elektronica, nr. 24 (1982) 25. Sol (b) 109 (1982) 83. F.X.M. Doorenbosch: A monolithictlly S.H. Muller. G.M. Tuynman. E.G. Sieverts. integrated wide-tunable sine oscillator. C.A.J. Ammerlaan: Electron paramagne¬ Proefschrift. Delft, april 1962. J. Davidse: Elektronische versterkers en tic resonance on iron-related centers phaselock loop. DUM (1982). in silicon. Phys. Rev. B25 (1982) 25. T.G.M. Kleinpenning: On low-frequency E.G. Sieverts. S.H. Muller: Heattreatnoise in tunnel junctions. Solid State ment centers in silicon and their Electr. 25(1982)79. g values. Phys. Stat. Sol. (b) 110(1982) K89. T.G.M. Kleinpenning: On lit noise of hot E.G. Sieverts, J.W. Corbett: The neutral electrons in silicon. Physica 113 B + C divacancy in silicon. Solid State Com(1982) 189. mun. 43(1982)41. H.S. Ahluwalia. E J P. May. L.K.J. VanW. den Boer: Threshold switching in damme: Second and third harmonic hydrogenated amorphous silicon. Appl. generation in the presence of a direct Phys. Lett. 40(1982)812. current. J. Appl. Phys. 53(1982)6482. W. den 8oer: Determination of midgap L.K.J. Vandamme, A. Douib: Specific density of states in a-Si:H using space- contact resistance and noise in contacts charge-limited currents measurements. on thin layers. Solid State Electr. 25 J. Physique 42-C4 (1981/1982) 451. (1982) 1125. R.H. Klazes. M.H.L.M. van den Broek. F.N. Hooge: On expressions for lit noise J. Bezemer. S. Radelaar: Determination in mobility. Physica 114 B + C (1982) 391. of the optical bandgap of amorphous A.H.M. Kipperman, R.J.C, van Zolingen: silicon. Phil. Mag. B 45 (1982) 37.'. High rate vacuum deposited silicon Y.S. Oei. F.W. Schapink. S. Radelaar: layers. Solar Energy Materials 7(1982) TEM investigation of grain boundaries 51. in polycrystalline silicon. J. Physique G Greeuw. M.W. Hillen. G.H.P. Köhnke: C1 (1982) 21. Setup for the simultaneous measure¬ M. Hendriks. S. Radelaar. Th H de Keijments ol quasistatic and high-frequency ser. R. Delhez: Morphology and resisti¬ C-V characteristics of MOS capacitors. vity of CVD polycrystalline silicon layers Rev. Sci. Instrum. 53 (1982) 1452. containing carbon. J. Physique C1 (1982) G. Greeuw: Comments on: Thermally 307. stimulated hole current in silicon dio¬ C. Wissenburgh. R.J.H. Janse: A low-cost xide. Physica Scripta 26 (1982) 45. J.J.M. Binsma. HA van der Linden: Pre¬ interactive computer-driven full-color paration of thin CilnS} films via a two raster-scan display system. Computer stage process. Thin Solid Films 97 (1982) Graphics 15 nr 4 (1981) 336. 237. EH. Nordholt. P.K. Nauta. M. van der Veen: A New method tor realizing L.J. Giling: Gastlowpattern in horizontal JFET's and super B's in a standard epitaxial reactor cells observed by bipolar IC process. IEEE J. of Solidinterference holograph'/. J. Electrochem. Sta'e Circuits SC-17 (1982) 81. Soc 129(1982)634 EH Nordholt: Extending op amp capa¬ K Tsukamoto, L.J. Giling. T. Yasuda: bilities by using a current-source power On the origin ol the formation ol facets supply. IEEE Trans, on Circuils and and deep etch pits on HCI etched \1I1\ Syslems CAS 29 (1982) nr. 6. silicon wafers (I). J. Crystal Growth 57 G.C.M. Meijer: A lew power easy-to(1932)412. calibrate temperature transducer IEEE K. Tsukamoto. L.J. Giling: On the origin J. of Solid-State Circuits SC-17 (1982) 3. ol the formation ol facets and deep etch EH Nordhclt. B C van Eerden: An mte pits on HCI etched 1111] silicon waters grated amplifier lor an active car-radio III). J. Crystal Growth 60(1982) 339. antenna IEEE J o( Solid-State Circuits A M Beers. J. Bloem: Temperature SC-17 (1982) 591 dependence ol the growth rate of silicon

131

prepared through chemical vapor deposi¬P Bergveld. M.G. Eggmk. J H.I. Ono m tweedimensionaal-elektronentranstion trom sitane App Phys. Lett. 41 kiewicx. J.H.J. Peuscher: Hulpmiddelen port nabii het St/SiOrgrensvitk. (1962) 153 voor Diabetici, haalbaarheidsstudie naar J. Benmer. R.H. Kiazev Geelt nieuwe J.J.M. Binsma. L.J. Giling. J. Bloem: industriële activiteiten. Rapport Centrum optische bandatstand meer informatie luminescence of CulnSt I. The broad voor Micro Electronic» Twente. oktober over de toestanddichtheid ••« tmort band emission and its dependence on 1982 silicium'' the delect chemistry. J. ol Luminescence F H.P.M. Habraken. A ET Kuiper. A. v. WJ.H. Schins. J. Bezemer. S Radelaar: 27(1982)38 Oostrom. Y. Tamminga. J B Theeten: Reknstallisatie en korrelgroet m polyJ.J.M. Binsma. L.J. Giiing. J. Bloem: Characterization ol low-pressure knstalltin silicium. luminescence ol CulnS* II. Exctton and chemical vapor deposition and ther¬ near »dge emission j. of Luminescence mally grown silicon nitride films J. Appl. A.H.M. Kipperman (invited): Photovoltaic 27(1982)55. Phys 53(1982)404 systems. Application m buildings. 1e J. Magill. J. Blown. R.W Ohse: The me¬ A. «an Oostrom. L Augustus. F.H.P.M. Symp Europèen des economies, d'Ener¬ chanism and kinetics of evaporation Habrake>i. A.E.T. Kuiper: Quantitative gie et des Energies Rcdecouvertes au from laser irradiated UOj surfaces. Auger microanalysis ol the siliconService de l'Habitat. Parijs. Frankri|k. J. Chem. Phys. 7» (1962) 6227. oxygen-nitrogen system. J Vac. Sci. 27 april 1982. A.B. Bhattacharyya. H Wallinga: An area Technol. 20(1982)953 W. den Boer. R.M van Stntp Optical variable MOS vancap and its application G.E. Thomas. L.J. Beckers. F.H.P M. optimization ol amorphous silicon solar in progiammable tap weighting ol CCD Habraken. A.E.T. Kuiper: Preparation cells. Proc. 4th European Community transversal litters. IEEE Trans. El. Dev. of surface silicon nrtnde films by low Photovoltaic Solar Energy Conf. Sues*. É D - » (1982) 827 energy ion implantation. Appl. Phys. Italië. 10-14 mei 1982 Lett. 41 (1982) 56. H. Waiting*: Charge-coupled device A.H.M. Kipperman: The photovoltaic filters. Tijdsch. NEWS 47(1982) 65. solar system, analysis and basic rules. F.H.P.M. Habraken. A.E.T. Kuiper. Y. L. Spaanenburg: Marmelade or Jam. 4th European Community Photovoltaic Tamminga: Thermal nitridalton ol IEEE Computer (1992). Solar Energy Conf. Stresa. Mali*. 10-14 silicon dioxide films. J. Appl. Phys. 53 L. Spaanenburg. L. Schimmeipennink: mei 1982. Proc.. p. 280. (1982)6996. Adresseerbare schakelliin. PatentaanF.H.P.M. Habraken. A.E.T. Kuiper. A van H G. Kerkhoff. HA J. Robroek: The logic vraag nr. 8201481 (1982). design ol Multiple-Valued Loyic tune Oostrom. Y. Tamminga. J.B. Theeten: L. Spaanenburg: Maatontwerp van digi¬ Ctiaricterutlion ol LPCVD and thermal lions using Charge-Coupled Devices. tale schakelingen. Tijdsch. NERG 47 Proc. of the 12th Intern. Symp. on silicon nitride films. Acta Electronic» (1982) 229. Multiple-Valued Logic. Pariis. Frankrijk. :4 (1982) 203. 25-27 mei 1982. p. 35. J. Middelnoek. S. Oosterhoft. TA.H.M. r.HM. Spit: The thermodynamics and M. Hendriks. R. Oelhez. Th.H. de Keijser. Schollen: Paleniaanvraag nr. B232761 kinetics ol hydrogen solution in some S. Radelaar: Carbon doped polycrystai(1982). metallic glasses. Proefschrift. Utrecht. line silicon layers. 2nd European Conf. F.H.P.M. Habraken. G A Bootsma: Study 13 januari 1982. on Solid State Chemistry. Veldhoven. ol adsorption phenomena in ultrahigh f>-9 jum 1962. AII7 vacuum using ellipsometry. Ada Elec 5. Bijdragen «an conferenties e.d. tronica 24 (1981/82) 167 L K J Vandamme: Contact noise as a G.A. Bootsma. L.J. Hanekamp. O.L.J. Bijeenkomst van de SON Werkgemeen¬ diagnostic tool Vorfrage auf der 11 Gijzeman: Chemisorption investigated schap Chemie van de Vaste Stof. Lunte- Intern. Tagung über Elektr. Kontakte. by Ellipsometry. In: Chemistry and Phy¬ ren. 11-12 januari 1982. Berlijn. W Duitsland. 7-11 juni 1982. sics of Solid Surfaces IV. Eds. R. VanseJ.J.M. Binsma: Defectchemie van CuInS? p. 60. low. R. Howe. Springer Verlag. Berlijn. bestudeerd via optische en elektrische P. Bergveld: Electrolyte-insulation1982. eigenschappen en Mossbauerspectro- semiconductors systems. Summer Cour¬ scopie. L. Wollerbeek. M H J Hottenhuis. F.G se on Solid State Sensors and Transdu Kuper: Dillerentiai reliectometer lor cers. Katholieke Universiteit Leuven. A.J.P. van Enckevort Microtopogralie studies ol adsorption on stepped crystal vanuit oplossingen gegroeide kristallen. Celgiê. 8-11 juni 198?. surlaces. Rev. Sci. Inslrum 53(1982) A.M. Beers: Temperatuurafhankeliikheid P. Bergvo.'d: ISFET realizations for bio 1058 medical applications. Summer Course van de groei en oppervlaktestructuur van silicium bij depositie uit de gaslase on Solid State Sensors and Transducers. L. Bousse: The chemical sensitivity ol Katholieke Universiteit Leuven. Beigié. electrolyte/tnsulalor/silicon structures. via 8-11 juni 1982. Proefschrift. TH Twenle. 18 juni 1982. F.L.H. Gielen. P. Bergveld: Comparison J. Bloem: Nucleatiemechanisme op Si M. Sprenger: Stickstolf m Silinum ol electrode impedances ol Pi. Pilr and voor kristalgroei uit de gasfase. Sympo¬ Arbeitskreis Punktde'ekte m Silwum. Ir-AIROF electrodes used in electrophy sium Kristalgroei *n Oppervlakken KKN. Stuttgart. W-Ouitsland. 23-24 juni 1982 siological experiments Med & Bioi. Eng. Nijmegen, 19 februari 1982. G.C.M. Meijer: Monolithic temperature «Comp 20(1982)77 transducers. Tempcon Conl. Londen. P. Bergveld: Silicium, toonaangevend Groot Britlanme. 30 |uni 1982. NNV Voorjaarsvergadering Nijmegen. basismateriaal: vaste slof sensoren en 13-14 april 1982 L.J. Giling: Hydrodynamics of earner actuatoren. Polytechnisch Tiidschóft. EG Sieverls. S.H Muller. C A J Ammer- gases m horizontal epitaxial reactors. Elektrotechniek/Elektronica. Jrs. 37. laan: Hetgoudi/iei complex m silicium Intern. Meeting on the Relationship Vol. 2(1982)31. between Epitaxial Growth Conditions H Albers. S Spit. A. lubbes. O Rijke. and the Properties of Semiconductor L. Bousse: Werking aan IS f ET pHH. Bakker. Antimoondiffusie m polyEpitaxial Layers. Perpignan. Frankrijk. sensoren. Scintilla bulletin, de Vonk. krislaiii/n silicium. 30 augustus-1 september 1982. 12 oktober 1982 J. Bisschop. T.G.M. Klempenning. F.N. J. Weyher. J. van de Ven: Selective Hooge: l/l Ruis. L Bousse: Single electrode potentials E J Korma Isolatorlagen op polyknstal- etching of n type GaAs in a CrOrHF-HsO related to flat-band voltage measure¬ system under laser illumination. Intern. li/n silicium ments on EOS and MOS structures. Meeting on the Relationship between J Chem Phys. 78(1982)5128 H.H.J.M. Niederer: Lokalisatie-effecten

132

Halfgeleiders

Epitaxial Growth Conditions and the Properties of Semiconductor Epitaxial Layers, Perpignan, Frankrijk, 30 augus¬ tus-1 september 1982. M. Sprenger, S.H. Muller, C.A.J. Ammerlaan: The negatively charged vacancy in silicon: hypertine interactions Irom ENDOR measurements. 12th. Intern. Conf. on Defects in Semiconductors, Amsterdam, 31 augustus-3 september 1982. E.J. Korma, J. Snijder, J.F. Verwey: S1O2 layers on polycrystalline silicon. Intern. Colloquium on Polycrystalline Semicon¬ ductors, Perpignan, Frankrijk, 2-4 sep¬ tember 1982. C.A.J. Ammerlaan: Detect completing in iron-doped silicon. Intern. School on Defect Complexes in Semiconductor Structures Matrafured, Hongarije, 13-17 September 1982. J. Middelhoek, S. Oosterhoff: Deep im¬ planted layers ol boron in silicon. Proc. or the 4th Intern. Conf. on Ion Implanta¬ tion, Berchtesgaden, W-Duitsland. 13-17 september 1982. J. Weyher, J. v.d. Ven: Diluted Sirtl etching under laser illumination (DSL method). Kontaktgroep Kristalgroei Nederland: Nieuwe ontwikkelingen in de kristalgroei, Nijmegen, 15 oktober 1982. L.J. Bousse, P. Bergveld, W.E. van der Linden: ISFET's in flow analysis. Scien¬ tific session on electrochemical detec¬ tion in flow analysis, Matrafured, Honga¬ rije, 17-20 oktober 1982.

gelokaliseerde elektronen in een (lOO)Si-Group on measurement and automation, inversielaag. Enschede, 21 juni 1982. S. Spit: Korrelgrensdiffusie in silicium. L. Bousse, P. Bergveld (poster): On the Vakgroep Techn. Nat. RU-Utrecht, juni impedance of Si-SiOrelectrolyte sys¬ 1982. tems. F.H.P.M. Habraken, A.E.T. Kuiper, Y. J. Middelhoek: Chips. Seminar De com¬ Tamminga, E.J. Evers, G.A.P. Engelberputer in het natuurkunde onderwijs'. tink: Analyse van LPCVD silicium oxyni- NVON, Enschede, augustus 1982. trides met behulp van AES, RBS, ellipso-L.J. Giling: Temperature and tlows in metrie en de reactie 'Hf'^N. 4'2C. horizontal epitaxial reactors. Univ. Per¬ C.F.A. van Os, J. Bezemer: Banden van pignan, Frankrijk. 1 september 1982. polykristallijn silicium, vervaardigd L. Bousse: De bepaling van elektrodepo¬ door snelle afkoeling. tentialen met elektrolyt/isolator/siliciumcapaciteiten. Colloquium Technische Natuurkunde, TH-Twente, 29 september L.J. Giling: Mechanisms of Chemical 1982. vapour deposition. Convegno Nazionale su Material! di interesse elettronico, L. Bousse: Toepassing van halfgeleider/ Milaan, Italië, 1-3 december 1982. isolator/elektrolyt-structuren voor de L. Spaanenburg, R.C.C. Luchtmeyer, studie van oxide-oppervlakken. KruijtR.J.L. Morel: STAS: A mixed-level speci¬ colloquium, RU-Utrecht, 15 oktober 1982. fication tool for VLSI chip assembling J. Bloem: Een zonnige toekomst. THand simulation. Proc. of the TENCON Twente, Enschede, 15 oktober 1982. 82, Hong Kong, 6-8 december 1982, p. 54. J.J M. Binsma: Defect chemie van M. Sprenger, C.A.J. Ammerlaan: De golf- CulnS2. Univ. Leipzig, DDR, 21 oktober functie van de vacature in silicium. 1982. Wetenschappelijke Bijeenkomst Werk¬ L.J. Giling: Adsorption on silicon during gemeenschap vour de Vaste Stof, Veld¬ chemical vapour deposition. Microhoven, 16-17 december 1982. Electronica instituut 'Leonardo Torres E.H. Nordholt, L.P. de Jong: Design of Ouevedo', Madrid, Spanje, 26 oktober high-performance preamplifiers tor opti¬ 1982. cal receivers. Digest of Technical Papers L.J. Giling: The influence of reconstruc¬ ESSCIRC, Brussel, België, 198?. tion on the crystal growth of silicon. J. Klijn, D.C. van Maaren, G.C.M. Meijer: Micro-Electronica Instituut 'Leonardo A temperature-controlled oscillator. Torres Quevedo', Madrid, Spanje, 27 Proc. IEEE Custom Integrated Circuits oktober .982. Conference, 1982, p. 57. C.A.J. Ammerlaan: Silicium: Techniek en wetenschap. Algemeen Natuurkondig Colloquium, Universiteit van Amsterdam, 6. Voordrachten 18 november 1982. L. Spaanenburg: VLSI: een uitdaging P. Bergveld: Chemische sensoren. Indusvoorde EL-ingenieur. EL-colloquium, triedag België, Leuven, 23 november TH-Twente, 20 januari 1982. 1982. P. Bergveld: Elektromagnetische bloed- L.J. Giling: Mechanisms ofCVD. MASstroomtransducers. S&A Colloquium PEC, FAST, Milaan, Italië, 2 december TH-Twente, 29 januari 1982. 1982. J. Bloem: Nucleatie op silicium geduren¬A.H.M. Kipperman: Energie uit zonlicht. de kristalgroei uit de gasfase. KU-Nijme- NNV, Afd. Eindhoven, TH-Eindhoven, gen, 19 februari 1982. 14 december 1982. J. Middelhoek (invited): Voordrachten CA. Muller, E.H. Nordholt, D. van Willi¬ over IC-technoiogie en samenwerking gen: Toespraken gemaakt naar aanlei¬ universiteit en industrie. Microelectro¬ ding van de uitreiking van de Vederprijs nics & Electrical Eng. Dept. of Trinity 1980. Tijdschrift van het NERG, deel 47, College en Irish Development Authority nr. 3, 1982. and Nat. Board of Science and Techno¬ logy, 24 26 maart 1982. 7. Commissie L. Spaanenburg: Het ontwerpen van digitale schakelingen. Symposium De Commissie van de Werkgemeen¬ NERG, Enschede, 16 april 1982. schap Hallgeleiders was op 31 decem¬ J. Middelhoek: IC-Fabricagetechnieken. ber als volgt samengesteld: Symposium NERG, Enschede, 16 april prof.dr. J.F. Verwey, voorzitter, leider 1982. werkgroep THFE-G

Wetenschappelijke Bijeenkomst Werk¬ gemeenschap Halfgeleiders, Lunteren, 23-24 november 1982. M. Sprenger, C.A.J. Ammerlaan: De elektron-golltunctie van de vacature in silicium. E.H. Ncrdholt: Analoge elektronische schakelingen: trefpunt van technologie en CAD. Y.S. Oei, F.W. Schapink, S. Radelaar: TËM-Investigation of grain boundaries in polycrystalline silicon. M. Hendriks, R. Delhez, Th.H. de Keijser, S. Radelaar: Carbon doped polycrystal¬ line silicon layers. T.G.M. Kleinpenning: 1/f Ruis in fotodetectoren. A. Straayer, F. van Beek (poster): MISdioden met gesputterde metaallagen en een dunne I-laag (50-400 A). G. Greeuw, S. Bakker: Invloed van de nastooktemperatuur op de beweeglijke ionenconcentratie in MOS-structuren. E.J. Korma: Isolerende lagen op polykristallijn silicium. L. Spaanenburg: Realiseerbaar VSLIontwerpen. CACSD-dagen, TH-Delft, J.J. de Graaf: AES en ellipsometrisch onderzoek naar de vorming en samen¬ 17 mei 1982. stelling van SisNflagen op Si(211j opper¬P. Bergveld. ISFET toepassingsmoge¬ vlakken met behulp van laagenergeti- lijkheden voor de analytische chemie. sche N£ ionen. CT colloquium, TH-Twente, 15 juni 1982. L. Spaanenburg: Gegevensbeheersing H.H.J.M. Niederer, R.H.W. v.d. Leur: Relatieve magnetoweerstand van zwak voor Microelectronica. ASI Working

Halfgeleiders

prof.dr.ir. S. Middelhoek, wetenschap¬ pelijk secretaris, leider werkgroep THFE-D I prof.dr. GA. Acket dr. C.A.J. Ammerlaan, leider werkgroep THFE-A dr.ir. P. Bergveld, leider werkgroep TH F ET III

133

prof.dr. J. Bloem, leider werkgroep THFE-N prof.dr.ir. J. Davidse, leider werkgroep THFE-D III ir. J. Delcour prof.dr.ir. P.M. Dewilde prof.dr. F.N. Hooge, leider werkgroep THFEEII prof.dr.ing. J AG Jess prof.dr. F.M. Klaassen, leider werkgroep THFEE I prof.dr.ir. K.B. Klaassen drs. R.P. Kramer prof.dr. F. van der Maesen, leider werk¬ groep THFEE III prof.ir. O.W. Memelink, leider werkgroep TH F E-T I, wnd. leider werkgroep THFETII prof.dr.ir. J.B. Le Poole, leider werkgroep THFE-D IV prof.dr.ir. S. Radelaar, leider werkgroep THFED II prof.dr. F.W. Saris, leider werkgroep THFEF prof.dr. M.J. Steenland, leider werkgroep THFEE IV prof.dr. W.F. van der Weg. leider werk¬ groep THFE-U prof.dr. P. Wyder prof.dr. R.J.J. Zijlstra dr. C. le Pair vervulde de taak van secretaris.

Alle leden van de commissie die geen werkgroepleider zijn, zijn te beschouwen als lid van de commissie a titre per¬ sonnel. Ptof.dr. J. Bloem fungeert als con'actman tussen de Werkgemeenschap en de Stichting SON. Het Dagelijks Bestuur van de Werkge¬ meenschap bestaat uit de voorzitter, de secretaris, de wetenschappelijk secretaris en prof.dr. F.W. Saris. De taak van de Commissie is nader omschreven in 'Bestuurstaken van de Commissie van de Werkgemeenschap¬ pen'.

De vergaderingen werden bijgewoond door prof.dr. H. de Waard (namens het Uitvoerend Bestuur van FOM), dr. A.A. Boumans (directeur FOM), dr. L.S.J.M. Henkens (Wetenschapsbeleid), ir. J.L. Wackie Eijsten respectievelijk ir. B.M. Geerken (ter assistentie van de secreta¬ ris) en door drs. H.G. van Vuren, ter ver¬ vanging van de secretaris. In de loop van het verslagjaar verleende ZWO instemming met de oprichting van de werkgroepen THFE-D III, THFE-D IV, DV, THFF-F. IV. THFEE III en THFE-U. Tot werkgroepleiders werden respectie¬ velijk benoemd, prof.dr.ir. J. Davidse, prof.dr.ir. J.B. Le Poole, prof.dr. T. Poor¬ ter, prof.dr. M.J. Steenland, dr.ir. P. Bergveld en prof.dr. W.F. van der Weg. Prof.dr. M.J. Steenland werd hierdoor tevens als lid van de Commissie be¬ noemd. Prof.dr. H. Groendijk werd in verband met zijn emeritaat ontheven van het lidmaatschap van de Commissie. Prof.ir. O.W. Memelink werd tot waar¬ nemend werkgroepleider van THFE-T II benoemd na het overlijden van prof.dr. G.A. Bootsma op 29 augustus 1982. In verband met het overlijden van prof.ir. T. Poorter op 22 oktober 1982 is de werk¬ groep THFE-D V niet van start gegaan.

134

Halfgeleiders

Speciale Commissies

135

Theoretische Natuurkunde

De Speciale Commissie voor de Theoretische Natuur¬ kunde (SCThN) is in 1973 ingesteld in hoofdzaak om het FOM-bestuur bij te staan bij de beoordeling van voorstellen op het gebied van de theoretische natuur¬ kunde en om het FOM-bestuur te adviseren in alge¬ mene zin bij beleidskwesties, die de theoretische fysica betreffen. Het beleid van FOM is er steeds op gericht geweest, theorie en experiment zoveel mogelijk met elkaar in contact te brengen. Daarom is het theoretisch onder¬ zoek nimmer in een aparte werkgemeenschap onder¬ gebracht, maar steeds ingedeeld bij een van de bestaande werkgebieden. Het is niet de bedoeling van het FOM-bestuur dit beleid te wijzigen. Door het krapper worden van de budgetten voor onderzoek sinds het begin van de jaren zeventig, ook dus voor theoretisch onderzoek, is het echter ook nodig geworden de onderzoekvoorstellen scherper dan voorheen te selecteren en onder¬ ling tegen elkaar af te wegen. De vrees bestond dat het theoretisch onderzoek, waarbij het vaak niet mogelijk is de plannen vooraf zo concreet te formuleren als bij de experimentele onderzoekingen meestal wel het geval is, bij de selectieprocedure in de werkgemeen¬ schappen niet de nodige steun zou verkrijgen, die een zekere continuïteit van de werkzaamheden zou waar¬ borgen.

anderszins moeilijk in het programma van een be¬ staande werkgemeenschap kan worden ingepast. Het FOM-bestuur stelt zich op het standpunt, dat de natuurkunde in zijn geheel door FOM moet kunnen worden bestreken. Ook daarom was het wenselijk voorzieningen te treffen, die in dergelijke gevallen een adequate kwaliteitsbeoordeling van voorgestelde theo¬ retische onderzoekingen zou waarborgen. De commissie bestaat uit de werkgroepleiders, de plaatsvervangende en de adjunct-werkgroepleiders van ds FOM-groepen op het gebied van de theoretische natuurkunde. Daarnaast zijn enkele leden op persoon¬ lijke titel benoemd. De commissie heeft ook al vanaf 1973 geadviseerd over de voorstellen van theoretische aard in de Beleids¬ ruimte van FOM. In een bijzonder geval, nl. als een gehonoreerd onderzoekvoorstel niet in een bepaalde werkgemeenschap kan worden ondergebracht, bestaat de mogelijkheid dit onderzoek onder de directe verantwoordelijkheid van de SCThN te plaatsen, die dan dus, in weerwil van haar speciale karakter, toch een project 'beheert'. In het tijdvak van haar bestaan is dit éénmaal het geval geweest: gedurende de jaren 1973-1978.

Het FOM-bestuur achtte het daarom wenselijk derge¬ lijke voorstellen ook te laten beoordelen door een breed samengestelde groep van theoretici, waardoor tegelijk de mogelijkheid werd geopend om de theore¬ tische voorstellen onderling af te wegen. In de tweede plaats bestaat in tijden van schaarste bij verschillende werkgemeenschappen de neiging om hun programma scherp af te grenzen. Dit kan een gevaar betekenen voor onderzoek dat zich op een grensgebied tussen twee werkgemeenschappen bevindt, of dat

136

Theoretische Natuurkunde

Commissie

prcf.dr. P. Mazur, leider werkgroep

MVIL

De Speciale Commissie voor de Theore¬ prof.dr. BR.A Nijboer tische Natuurkunde was op 31 december prof.dr. Th.W. Ruijgrok, leider werkgroep als volgt samengesteld: H-th-U prof.dr. P.W. Kasteleyn, voorzitter, prof.dr.ir. J.J. de Swart, leider werkgroep leider werkgroep VS-th-L H-th-N prof.dr. D. Atkinson, leider werkgroep dr. A. Tip H-th-G prof.dr. IA. Tjon, leider werkgroep di. D. Bedeaux, adjunct-leider werkgroep VS-th-U M VIL prof.dr. R.Ph.l. Van Royen, leider prof.dr. F.A. Berends, leider werkgroep werkgroep H-th-N i-th-L prof.dr. B.J. Verhaar prof.dr. E. Boeker prof.dr. G. Vertogen, leider werkgroep prof.dr. H.J. Boersma U VIN prof.dr. P.J. Brussaard, leider prof.dr. R. van Wagenmgen, leider werkgroep K VIU werkgroep K II prof.dr. H.W. Capel, adjunct-leider prof.dr. M.P.H. Weenink, leider werkgroep VS-th-L werkgroep TN VII prof.dr. W.J. Caspers dr. Ch.G. van Weert, adjunct-leider prof.dr. J.A.M. Cox, leider werkgroep werkgroep M VIA II H-th-L prof.dr. F.W. Wiegel, leider werkgroep prof.dr. C. Dullemond, leider werkgroep M VIT Hth-N prof.dr. S.A. Wouthuysen, leider prof.dr. F. Engelmann, leider theoriewerkgroep H-th-A groep FOM-Instituut voor Plasmafysica drs. F.R. Diemont vervulde de taak van prof.dr. M.H.J.J. Ernst, leider werkgroep secretaris. M VIU II dr. T. de Forest In 1982 werd de vergadering van de prof.dr. K.J.F. Gaemers, leider werk¬ Commissie bijgewoond door drs. H. groep H-th-A Benschop als plaatsvervangend secre¬ prof.dr. S.R. de Groot, leider werkgroep taris. M VIA II prof.dr. J. Hilgevoord De Commissie werd uitgebreid met dr. prof.dr. J. Hijmans, leider werkgroep D. Bedeaux, prof.dr. M.H.J.J. Ernst, M VIA I prof.dr. K.J.F. Gaemers, prof.dr. G. 't Hooft, dr. H.F.J. Knops, prof.dr. A. Lod¬ prof.dr. G. 't Hooft, leider werkgroep der, prof.dr. G. Vertogen en prof.dr. H-th-U F.W. Wiegel. prof.dr. N.M. Hugenholtz, leider werkgroep M Vl-G prof.dr. F. lachello prof.dr. A.G.M. Janner, leider werkgroep VS-DN-N dr. H.F.J. Knops, leider werkgroep

MVIN prof.dr.ir. J.J.J. Kokkedee prof.dr. A. Lande, leider werkgroep K Vl-G

prof.dr. J.M.J. van Leeuwen, leider werkgroep M XI- D prof.dr. A. Lodder, adjunct-leider werk¬ groep VSA II

Theoretische NatuurKur.de

137

Technische Fysica

De Special* Commissie voor de Techni¬ sche Fysica (SCTF) werd in 1974 inge¬ steld om te adviseren over voorstellen voor onderzoek waaraan e«n technischfysische verdienste kan worden toege¬ schreven. De inhoud van deze taak is sinds 1978 aanzienlijk verzwaard door de instelling in dat jaar van het Programma voor Technische Natuurkunde en Inno¬ vatie. Hierdoor werd voor het eerst - mede op instigatie van de Speciale Commissie-expliciet de mogelijkheid geopend bij FOM aanvragen in te dienen voor technisch-fysisch onderzoek. In het kader van dit programma zijn de belang¬ rijkste taken van de SCTF: - begeleiding van de beoordelings¬ procedure; - het doen van concrete aanbevelingen aan het FOM-bestuur over de conse¬ quenties die aan het resultaat van de evaluatie zouden moeten worden ver¬ bonden; - toezicht houden op de utilisatie van al het in uitvoering genomen technischfysische onderzoek; en - de supervisie over de zogenoemde TF-werkgroepen (deze zijn opgericht voor die technisch-fysische onderzoek¬ projecten die op grond van inhoudelijke overwegingen niet op de gebruikelijke wijze in een werkgemeenschap of insti¬ tuut kunnen worden ondergebracht). Daarnaast adviseert de commissie het FOM-bestuur over algemene beleids¬ zaken die op die technische natuur¬ kunde betrekking hebben. 2. Werkzaamheden en ontwikkelingen In 1982 werd de financiering van het Programma voor Technische Natuur¬ kunde en Innovatie ingrijpend gewijzigd. De Minister van Onderwijs en Weten¬ schappen besloot op voorstel van FOM een bedrag van Ml 2,15, dat binnen FOM aan technische-fysisch onderzoek wordt besteed, voortaan via de STW in plaats van ZWO ter beschikking te stellen. Deze overheveling vloeit voort uit in

138

1981 tussen STW en FOM gemaakte afspraken. Een van deze afspraken is dat FOM voor het Programma voor Techni¬ sche Natuurkunde en Innovatie jaarlijks een lumpsum of bloksubsidie van de STW ontvangt. De hoogte hiervan wordt bepaald als volgt. Met ingang van 1983 wordt het bloksubsidie jaarlijks geredu¬ ceerd met een percentage dat ten hoog¬ ste 15% per jaar bedraagt, doch in elk geval niet hoger is, dan verantwoord is om de verplichtingen met betrekking tot reeds aangevangen projecten na te komen. Voor nieuwe aanvragen kan FOM voorzover het bloksubsidie daartoe niet toereikend is, een afzonderlijk beroep op de STW doen. FOM heeft zich in principe bereid verklaard om technischfysische projecten die rechtstreeks bij de STW worden ingediend en door de STW worden genonoreerd, in haar pro¬ gramma op te nemen. Jaarlijks zal het bloksubsidie voor deze nieuwe projecten weer met een bepaald bedrag worden verhoogd. Aldus is voor het Programma voor Technische Natuurkunde en Innovatie een goede financierings¬ structuur geschapen. De omvang van het programma zal in de toekomst afhankelijk zijn van enerzijds de hoogte van het STW-budget (dat de komende jaren aanzienlijk zal toenemen) en ander¬ zijds v?n de mat» waarin rechtstreeks of via FOM technisch-fysische onder¬ zoekprojecten van concurrerend niveau - in vergelijking met projecten uit ande¬ re technisch-wetenschappelijke disci¬ plines - bij de STW worden ingediend. De werkzaamheden van de Commissie bestonden voor het grootste deel uit de behandeling van de aanvragen die in het kader van de KOM-beleidsruimte werder? ingediend voor het Programma voor Technische Natuurkunde en Innovatie. In de doelstelling van het programma, de beoordelings- en selectieprocedure en de filosofie en werkwijze van de gebruikerscommissies trad in het verslagjaar geen opmerkelijke wijziging op. Dit was - zoals eerder aangegeven wel het geval met de financierings¬ structuur en als gevolg daarvan ook

enigermate met de wijze waarop de uiteindelijke besluiten werden genomen. Er werden 46 aanvragen ingediend, waarvan 29 nieuwe voorstellen. De 17 projecten waarvoor een vervolgaanvraag werd ingediend, konden allemaal worden voortgezet. Hiervan vallen er 4 buiten het werkgebied van de STW; deze zijn gehonoreerd ten laste van het ZWO-subsidie. De overige 13 voorstellen zijn gehonoreerd ten laste van het bloksubsidie; aangezien de middelen daar¬ voor niet geheel toereikend waren, verstrekte de STW daarop op ons verzoek een aanvulling. Van de 29 nieuwe aan¬ jagen wercien op grond van de beoorde¬ ling door de FOM-jury er 10 met hoge en 9 met lagere prioriteit voor financiering bij de STW voorgedragen, 9 aanvragen werden afgewezen en 1 werd er naar de indiener terugverwezen. De STW besloot voor 8 van de aan haar voorgelegde aanvragen direct (in juni) middelen ter beschikking te stellen. Over de overige 11 voorstellen werd in de loop van 1982 successievelijk een besluit genomen. Daaraan ging een tweede afweging van deze aanvragen tegen voorstellen uit andere technisch-wetenschappelijke disciplines door een STW-jury vooraf. Van deze 11 voorstellen werden er nog 5 gehonoreerd. Daar ook de terugver¬ wezen aanvraag, inmiddels aangepast voor informatie met betrekking tot de utilisatie die de FOM-jury niet meer, in de beoordeling kon betrekken, en opnieuw - maar nu rechtstreeks bij de STW ingediend - werd gehonoreerd, werden er uiteindelijk 14 van de 29 nieuwe aanvragen gehonoreerd. De honoreringsgraad kwam daarmee in het verslagjaar uit op 48%. Een resultaat waarmee men tevreden kan zijn! 3. Omvang van hel programma TN&I De omvang van het Programma voor Technische Natuurkunde en Innovatie in 1982 wordt bepaald door drie factoren: het aantal nieuwe projecten dat in het verslagjaar werd gehonoreerd (24), het

Technische Fysica

aantal projecten dat in 1982 werd beëin¬ digd (1), en het aantal projecten dat in het verleden is gehonoreerd en in het verslagjaar werd voortgezet (34). Een overzicht van de ontwikkeling van de omvang van het programma staat in tabel 1. Zoals uit het voorgaande reeds blijkt zijn in 1982 meer nieuwe projecten geho¬ noreerd dan uit paragraaf 2 blijkt. Dit hangt samen met het feit dat voor technisch-fysisch onderzoek langs twee wegen aanvragen kunnen worden inge¬ diend. In de eerste plaats eens per jaar via FOM in het kader van de beleids¬ ruimte (zie hiervoor). In de tweede plaats rechtstreeks bij de STW. Van deze laat¬ ste mogelijkheid wordt in toenemende mate gebruik gemaakt. Bij de beoorde¬ ling van deze aanvragen helpt FOM de STW door over de voorstellen het advies van referees te vragen. Vervolgens com¬ pleteert de STW het protocol met het weerwoord van de indieners, waarna in een STW-jury het project wordt afge¬ wogen tegen voorstellen uit andere wetenschapsgebieden. Bij honorering worden technisch-fysische projecten dour de STW bij FOM ondergebracht. Daarna bestaat er geen verschil meer met projecten die via FOM zijn ingediend. Een totaal-overzicht van de in 1982 gestarte projecten staat in tabel 2. 4. Speurwerk Deze paragraaf heeft alleen betrekking op het onderzoek in de werkgroepen d.. onder supervisie van de SCTF zijn geplaatst. Het speurwerk van de tech¬ nisch-fysische projecten in andere werk¬ groepen komt, voorzover reeds van belang, elders in dit Jaarboek aan de orde bij de desbetreffende werkgemeen¬ schappen, instituten en de Werkge¬ meenschap Halfgeleiders. De belangrijkste ontwikkelingen in het project (TF I) 'Apertuursynthese voor ultrasone medische diagnostiek' waren: In de zaalakoestiek is een voorstudie op het gebied van de verstaanbaarheid van spraak positief afgesloten. Het project wordt nu voortgezet met finan¬ ciële steun van een Nederlandse elek¬ tronische industrie. Het meet- en verwerkingssysteem voor het industrielawaai lijkt een succes te worden. Het aantal industriële aanvra¬ gen voor evaluatie en toepassing neemt toe. Ook de Nederlandse overheid heeft belangstelling. Het proefmodel voor de medische echodiagnostiek is geassembleerd. De eerste ervaringen geven een verbluffend hoge verwerkingssnelheid aan (akoestische beeldconstructie van 512-512 data sam¬ ples in 12s), bij een hoog scheidend vermogen (beter dan 1mm). Voorstellen

Technische Fysica

Tabel I: Omvang van het programma voor Technische Natuurkunde en Innovatie sinds 1977. jaar

1977

1978

1979

1980

1981

1982

2 3 34

9 11 401

21 20 908

29 32 1698

35 43 798

58 67 3518

aantal projecten aantal medewerkers materieel krediet (in kt)

aan een aantal oliemaatschappijen in Europa en de Verenigde Staten voor het gezamenlijk sponsoren van een seismisch project in de groep zijn aange¬ nomen. De werkzaamheden zullen begin¬ nen op 1 januari 1983. In het kader van het project (TF II) 'Natuurlijke convectie in zonnewarmtecollectors' werd een prototype zonne¬ collector met spleetstructuren in ont¬ wikkeling genomen. Uit een klein model is gebleken dat de transmissie voor het zonlicht gunstig blijft met de toegepaste structuren. Het rekenmodel voor de circulatie van de kolomlus (TF III) met beschrijving van het tijdsafhankelijke gedrag is getest aan de modelopstelling: de circulatiesnelheid als reactie op een verandering in de luchtinbreng wordt goed beschre¬ ven. Er blijkt een oscillatie op te treden, welke binnen het oplossingsgebied van het stationaire model ongedempt, ge¬ dempt of sterkt gedempt kan zijn. De hieruit volgende stabiliteitsgrenzen zijn in overeenstemming met de metingen, evenals de voorspelde trillingstijd. Het probleem van het schatten van parameters aan rechte objectgrenzen in beelden (TF IV) is theoretisch opge¬ lost. Bovendien zijn praktisch bruikbare benaderingen te geven waarmee al zeer nauwkeurige schattingen verkregen kunnen worden. In het kader van het project (TF V) 'Super¬ geleidende schakelaars en gelijkrichters' is de 25 kA-transformator in het najaar doorgemeten op zijn wisselstroomverliezen bij de werkfrequentie van 0,1 Hz. De gemeten waarden zijn vergeleken met berekeningen. Het blijkt dat de ac-verliezen bij 0,1 Hz en de gevraagde stroomsterkte van 25 kA secundair en de aan¬ wezige stroomverandering (± 10 kA/s) beperkt blijven tot 2 W maximaal. Dit betekent dat de verliezen in de trans¬ formator het rendement met slechts 0,4% beperken. Bij de studie van de invloed van het omringende gas op het hanteren van poeders in het algemeen en op het malen en mengen van poeders in het bijzonder (TF VI) zijn vooral maalexperimenten gedaan. De gasomgeving blijkt

een duidelijke en grote invloed te hebben op het maalgedrag. Zowel de maalsnelheid als de fijnheid van het gemalen poeder hangen af van gassoort en gasdruk. Ook eventuele agglomeraat¬ vorming wordt beïnvloed door de gas¬ omgeving. Kwalitatief kunnen deze resul¬ taten verklaard worden door het stro¬ mingsgedrag van het poeder. Onderzoek bij de Nijmeegse installatie voor sterke continue velden (TF VII) heeft aangetoond dat ook voor diamagnetische deeltjes magnetische flocculatie mogelijk is. Deze experimenten leverden tevens een methode op om via een additionele fysische parameter de invloed van elektrolyten op de stabiliteit van suspensies te onderzoeken. Computersimulaties met behulp van een heldere gasionenbron (TF VIII) hebben laten zien dat een radiaal magnetostatisch elektronenfocuseersysteem met sferische aberratie nul mogelijk is. Hiermee kan een ruimtelijke openingshoek van 2TX.2 sterrad gehaald worden. Er zijn in samenwerking met TNO twee octrooiaanvragen ingediend betreffende foto-elektrische watersplitsing onder invloed van zonnestraling (TF XI). Ten behoeve van 'thin film DC SQUID' meetsystemen (TF XII) werden complete SQUIDS gefabriceerd met de benodigde beschermende behuizing. Geïntegreerde gradiometers, geheel met dunne-laagtechnieken vervaardigd, met kleine afmetingen en grote gevoeligheid, werden eveneens vervaardigd. Een mathematisch model is opgesteld ter beschrijving van conceiitiatiegolven in vloeistof/gasbellenmengsels (TF XIII). Voorts is een experiment ontworpen en gebouwd waarmee thans in stilstaand water met opstijgende bellen gemeten kan worden aan concentratiegolven. Door middel van een 'case-study' aan F-centra in KC1 is definitief aangetoond dat met elektronspinecho-kernmodulatiespectroscopie (TF XIV), een 'ENDORachtig' onderzoek aan hyperfijninteracties van kernen in de vaste stof kan worden uitgevoerd. Met name is de methode zeer geschikt voor kernen met een klein magnetisch moment. Bij toe-

139

Tabel ?: In 1982 gehonoreerde nieuwe projecten in het programma voor TN&I. projectnummer

indiener(s)

titel

EEL0O.0025

prof.ir. J. van der Plaats

DME00.0040

EEL11.0114

prol.dr.ir. B.M. Korevaar dr.ir. Th.H. de Keijser dr ir E.J. Mittemeijer prof.dr.ir. W.J. Witteman dr. G.J. Ernst dr.ir. L.P.B.M. Janssen prof. J.M. Smith prof.ir. OW. Memelink ir. H.G. Kerkhoff prof.dr.ir. D.C. Schram dr. F.J. de Hoog prof.ir. J. van der Plaats

Optische verdeler/multiplexer ten behoeve van geïnte¬ greerde digitale glasvezelcoinmunicatienetten voor telefonie, audio- en videodistributie en nieuwe diensten Warmtebehandeling en compactering van zeer snel gestolde ('liquid quenched') aluminiumlegeringen

DEL22 0185

dr.ir. A. Venema

FAM22.0192

FAM22.0215

prof.dr. M.J. van der Wiel dr. W. Hogervorst dr. J. Langelaar dr. A. Dönszelmann prof.dr.ir. L. van Wijngaarden prof.dr. M.J. van der Wiel

DTN22.0217

prof.dr. H. Posdna

UNS22.0218

prof.dr. W.F. van der Weg prof.dr. G. Blasse dr. F.J. de Hoog prof.dr. ir. D.C. Schram prof.dr.ir P.C.T. van der Laan dr.ir. J. Flokstra dr.ir. G.J. Gerritsma dr. M.J. Peters prof.dr. L.C. van der Marel dr. K. Wallinga prof.ir. OW. Memelink prot.br.ing. O.E. Herrmann prof.ir. O.W. Memelink ir. H.G. Kerkhoff prof.dr. L.C. van der Marel dr. L.J.M, van de Klundert dr. A. Veefkind ir. A.F.C. Sens prof.dr. L.H.Th. Rietjens dr.ir. P. Bergveld prof.dr. G.A. Bootsma dr.ir. P. Bergveld prof.ir. O.W. Memelink prof.ir. T. Poorter

TTN00.0071 DTN00.0075 TEL00.0095 ETN11.0112

TTN22.0213

ETN22.0219

TTN22.0222

TEL22.0224

TEL22.0225 TTN22.0226 EEL22.0228

TEL22.0234 TEL22.0235 DEL22.0238 FAM22.0244 FAM22.0279

140

prof.d'. J . Kistemaker dr.ir. A.J.H. Boerboom dr. J. Haverkamp dr. P.G. Kistemaker

affiliatie

werk¬ groep

THE

TF X

THD

Mt XII

Onderzoek aan een 1000 Joule-lasersysteem

THT

TN VI

Extrusieprocessen in reactieve systemen

THO

TF III

Charge-coupled devices for digital signal processing

THT

THFE-T I

Plasma etsen en plasmadepositie

THE

TN VII

Glasvezelaftakkingen; fysische en systeemtechnische eigenschappen van een glasvezelaftakking en de invloed van aftakkingen op de pulsdispersie bij digitale transmissiesystemen Het ontwerp en de realisatie van oppervlaktegolf¬ componenten en sensors in silicium Marktonderzoek ten behoeve van een Laser-Applicatieen Informatiecentrum in Amsterdam (LAICA)

THE

TFX

THD

THFE D I

AMOLF VU UvA

AI

Hydrodynamica van vloeistof/gasbellen-mengsels

THT

TF XIII

Zachte röntgenbron voor ontwikkelen van röntgenoptiek en -microscopie Gesloten koelsysteem o.a. voor een supergeleidende magneet voor spinafbeelding Luminescerende zonneconcentratorsystemen

AMOLF

Al

THD

TFXV

RUU

THFE-U

Corona-ontlading in lucht

THE

TNVII

Cryogene magnetometers

THT

TFV

Charge domain filters

THT

THFE-T I

Multiple-valued logic integrated circuits (MVL-IC's)

THT

THFE-T I

Supergeleiders geschikt voor wisselstroomtoepassingen

THT

TFV

Gasdynamische effecten in MHD-generatoren

THE

TN VII

Ontwikkeling van chemische sensoren op basis van halfgeleidermateriaal met chemisch gevoelig oppervlak Ontwikkeling van silicium (bloed)-druksensor en microfoon op basis van het 'field-effect' principe Bipolaire technologie voor geavanceerde analoogdigitaal IC's Gaskernreactor; dynamisch-chemische evenwichten Een tandem-massaspectrometer voor botsingsgeïnduceerde dissociatie van biomoleculen in het hoge massagebied (m/z tot 5000)

THT

THFE-T III

THT

THFE-T III

THD

THFE-D V

AMOLF AMOLF

Al Al

Technische Fysica

passing van de methode blijkt onlinedata-acquisitie en interactieve databewerking (o.a. met parametrisch en nietparametrisch modelleren) essentieel te zijn. De mogelijkheid van het bepalen van de absolute grootte van het kern¬ modulatie-effect levert tot nu toe ontoe¬ gankelijke informatie op over het aantal betrokken kernen. 5. Ondwwrpen van onderzoek WERKGROEP TFI Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof.dr.ir. A.J. Berkhout 1. Zaal- en bouwakoestiek 2. Verkeers- en industrielawaai 3. Echo-akoestiek WERKGROEP TF II Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof.ir. C.J. Hoogendoorn t. Natuurlijke convectie in zonnewarmtecollectors 2. Luchtstromingen in ruimten met thermische stratificatie WERKGROEP TF III Delft- Laboratorium voor Fysische Technologie, prof. J.M. Smith 1. Meng- en dispersieprocessen in meerfasensystemen 1.1. Hydrodynamica van roerders en geroerde vaten (buiten FOM-verband) 1.2. BeUenkolommen (deels buiten FOMverband) 1.3. Gaswolkbestrijding met watersproeisystemen (buiten FOM-verband) 2. Hanteren van visceuze en niet-newtonse vloeistoffen 2.1. Dubbel-schroefextruders en hun toepassingen als reactoren en proces¬ sors (buiten FOM-verband) 2.2. Turbulente mengsystemen in viscoelastische oplossingen (buiten FOMverband) WERKGROEPTF IV Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof.dr. I.T. Young 1.1. Implementatie van datastructuur in een algemeen programmapakket voor beeldbewerking 1.2. De invloed van spatiele discretisatie op de nauwkeurigheid van metingen in beelden 1.3. De bruikbaarheid van de Fresneltransformatie voor het bepalen van fysische parameters in interferentie¬ patronen 1.4. Ontwikkeling van adaptieve lineaire filters (buiten FOM-verband) 1.5. Computerverwerking van 'real-time' interferogrammen. verkregen met een holografische opstelling 1.6. Digitale bewerking van holografi¬ sche interferentiebeelden, opgenomen met een dubbelpuls-robijnlaser, ten behoeve van trillingsanalyse

Technische Fysica

WERKGROEP TFV Enschede - Technische Hogeschool Twente. Afdeling Technische Natuur¬ kunde, prof.dr. L.C. van der Marel 1. Supergeleidende gelijkrichters voor sterkstroom; bouw en analyse 2. Magnetische, thermische en mecha¬ nische supergeleidende schakelaars voor sterkstroom j . Hardware en software meet-, stuuren controlesystemen voor supergelei¬ dende gelijkrichters 4. Supergeleidende transformatoren 5. Verbindingstechnieken tussen sterkstroomsupergeleiders 6. A.C.-verliesmetingen aan commer¬ ciële enkelvoudige of (zelf) samenge¬ stelde supergeleiders (grotendeels buiten FOM-verband) 7. Ontwerp en samenstellen van a.c. sterkstroomsupergeleiders WERKGROEP TF VI Eindhoven - Laboratorium voor Fysi¬ sche Technologie, prof.dr. K. Rietema 1. De invloed van het omringende gas bij malen en mengen van poeders 2. Het stromingsgedrag van poeders in roterende trommels en de invloed van het omringende gas hierop 3. De invloed van de gassoort en de gasdruk op het fluïdisatiegedrag van poeders (buiten FOM-verband) 4. De invloed van de gasdruk van een inert gas op de conversie van chemische reacties, uitgevoerd in een gefluïdiseerd katalysatorbed (buiten FOM-verband) 5. Het stromingsgedrag van gefluïdiseerde poeders in een verticale transportpijp (in ZWO-verband) WERKGROEP TF VII Nijmegen - Fysisch Laboratorium, prof.dr. P. Wyder 1. Magnetische separatie door middel van sterk inhomogene velden (HGMS) 1.1. Bouw proefinstallatie 1.2. Studie van deeltjesaggregatie in hoge magneetvelden WERKGROEP TF VIII Delft- Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof.dr.ir. J.B. Le Poole 1. Computersimulaties van een radieel elektrostatisch elektronen-'ocuseersysteem 2. Magnetostatisch radieel elektronenfocuseersysteem met controleerbare sferische aberratie WERKGROEP TF IX Eindhoven - Afdeling Werktuigbouw¬ kunde, prof.dr.ir. M.J.W. Schouten 1. Ontwikkelen van dunnelaagsignaalopnemers voor industriële toepassing in werktuigbouwkundige constructies WERKGROEPTFX Eindhoven - Afdeling der Elektrotech-

...jk. prof.ir. J. van der Plaats 1. Optische verdeler/multiplexer ten behoeve van geïntegreerde digitale glasvezelcommunicatienetten voor telefonie, audio- en videodistributie en nieuwe diensten 2. Glasvezelaftakkingen, fysische en systeemtechnische eigenschappen van een glasvezelaftakking en de invloed van aftakkingen op de pulsoispersie bij digitale transmissiesystemen WERKGROEP TF XI Utrecht- Laboratorium voor Vaste Stof, prof.dr. G. Blasse 1. Foto-elektrochemische watersplit¬ sing WERKGROEP TF XII Delft - Laboratorium voor Technische Natuurkunde, prof.dr.ir. J.E. Mooij 1. Ontwikkeling van DC SOUID-meetsystemen WERKGROEP TF XIII Enschede - Afdeling Werktuigbouw¬ kunde, prof.dr.ir. L. van Wijngaarden 1. Bewegingsvergelijkingen voor water/ luchtbellenmengsels 2. Experimentele opstelling ten behoeve van metingen aan concentratiegolven WERKGROEP TF XIV Delft- Laboratorium voor Technische Natuurkunde, dr.ir. D. van Ormondt 1. Bepaling van hyperfijninteracties in de vaste stof door middel van elektr^nspinecho-kernmodulatiespectroscopie 2. Bepaling van de absolute grootte van kernmodulaties in elckironspinechospectroscopie 3. Ontwikkeling en fabricage van tril¬ holten (X-band), speciaal geschikt voor elektronspinecho-spectrometers met relatief zwakke microgolfbronnen 4. Automatisering van elektronspinecho en ENDOR-experimenten met behulp van microcomputers 5. Ontwikkeling van softwarepakketten voor interactieve bewerking van elektronspinecho-data. o.a. parametrisch (autoregressief) en niet-parametrisch (FFT) modelleren en 2Dspectroscopie 6. Publikaties A.J. Berkhout: Van de Redactie. Geluid en Omgeving 5 (1982) 80. E. Poggiagliolmi, A.J. Berkhout, M.M. Boone: Phase unwrapping, possibilities and limitations. Geophysical Prospec¬ ting 30 (1982) 281. M M . Boone: De akoestische antenne als meetinstrument van industriegeluid. Geluid en Cmgeving 5 (1982) 194. A.J. Berkhout: Seismic Migration imaging of acoustic energy by wave field extrapolation. Tweede en volledig herziene uiigave. Amsterdam. 1982.

141

A.J. Berkhout. D. de Vries: A note on the Eindhoven. Delft, 1982. Rapport TNTF 8206. optimization of the Philips artificial P. van Riel, E. Kaman: Princeps project L.P.B.M. Janssen, M.M.C.G. Warmoesreverberation system tor concert halls. description. Delft, 1982. kerken: Fysisch Technologisch Bij-deRapport voor Philips. Delft, 1982. D. de Vries: Akoestische problemen in Hand-Boek. Delft, 1982. MM. Boone: Handleiding voor het meten het auditorium van de Nederlandse A.K. Bin, J.M. Smith: Mass transfer in a van pulsresponsies in zalen d.m.v. de ambassade in Washington L J. USA plunging liquid jet absorber. Chem. Eng. zmepmethode en MAMS. Delft, 1982. objectieve en subjectieve evaluatie. Commun. 15(1982)367. M.M. Boone: Korte beschrijving MAMS T.b.v. Ministerie van Buitenlandse L.H.J. Goossens, H.J.A. van Pagee, P. (Mobiel Akoestisch Meetsysteem). Zaken. Delft, 1982. Tessel: Vertical turbulent diffusion in Delft. 1982. D. de Vries: Akoestiek van het C.W. Post air-driven water flows. Journal of HydrauM.M. Boone: Geluidmetingen bij Shell concert theatre, Long Island University, ics Div., ASCE, 108 HY9 (1982) 995. Nederland Chemie Moerdijk m.b.v. de New York, USA - objectieve en subjec¬ A. Choudry: Automated Digital proces¬ sing of interterograms. Proefschrift, synthetische Akoestische Antenne van tieve evaluatie. T.b.v. Residentie TH-Delft, 1982. MAMS. Rapport gewaakt i.o.v. Shell Orkest. Delft, 1982. Nederland Chemie Moerdijk. Delft, 1982. D. de Vries: Ruimteakoestiek. Syllabus K. Rietema: Science and technology of M.M. Boone: Geluidmetingen bij CSMt.b.v. opleiding muziekregistratie. Delft, dispersed two-phase systems. Chem. Halfweg m.b.v. SYNTAKAN. Rapport ge¬ 1982. Eng. Sci. 37(1982) 1125. maakt i.o.v. CSM-Halfweg. Delft, 1982. D. de Vries, M.M. Boone: Rapport be¬ G. van Duijn, K. Rietema: Segregation M.P. de Graaff: Apertuursynthese voor treffende de pulsresponsiemetingen of liquid-tluidized solids. Chem. Eng. ultrasonore medische diagnostiek. Deel- verricht in de Arnold Schönbergzaal van Sci. 37 (1982) 727. verslag FOM projekt 78.80.81. Delft, 1982. het Koninklijk Conservatorium te Den G. van den Langenberg-Schenk: The P.R. Mesdag: Processing of the Roches¬ Haag op vrijdag 26 maart 1982. Rapport rheology of gas fluidized powders as ter Data • Februay 1982. Processing t.b.v. de Rijks Gebouwendienst. Delft, determined in a vertical standpipe. ol the Rochester Data • June 1982. 1982. Proefschrift, Eindhoven, 18 juni 1982. Processing of the Rochester Data • C.P.A. Wapenaar, A.J. Berkhout: Velocity C.B.W. Kerkdijk, J.J. Dijkhuis, H.R. Segal, November 1982. Rapporten voor door determination in a non-horizontally lay¬ R.P.A.R. van Kleef, H.A. van der Sloot: NATO gesteund project 'Character of the ered medium by means of inverse wave- High gradient magnetic separation of ultrasound wave propagation in Inhomo- Held extrapolation of CMP data. Final fly ash. IEEE - Trans. Magn. Mag-18 geneous Media. Delft, 1982. (1982) 858. report voor GeoOuest. Delft, 1982. L.G. Booy, R.H. Bense: Geluidmetingen J. Ridder: Synthetisering van aperturen. M.R. Parker, R.P.A.R. van Kleef, H.W. in de grote zaal van het auditorium van Rapport uitgebracht op verzoek van Myron, P. Wyder: Particle aggregation de THEindhoven. Rapport nr. 220.223-I TPD/TNO-TH. Delft, 1982. in colloids in high magnetic fields. t.b.v. Philips Eindhoven. Delft, 1982. A. Heimans, L. Nijs, D.J. de Wit: ModelJ. Magn. Magn. Mater. 27 (1982) 250. R.H. Bense: Verilicatie Rasti-apparatuur. studies van laagbouwverkavelingen. P.A. Breddels, G. Blasse: The lumines¬ Rapport nr. 220.223-M t.b.v. Philips Delft, 1982. cence properties of some ruthenium (II) Eindhoven. Delft, 1982. complexes and solid dye films in relation J. Ridder, L.F. van der Wal: Optimale C.A.E. Rijk, R.H. Bense, D. de Vries: to their application in photoelectrowerktrequentie SAS. Rapport uitge¬ Verstrooiing van geluid door geprofi¬ bracht op verzoek van Organon-Teknika. chemical cells. Ber. Bunsenges. Phys. leerde oppervlakken. Rapport nr. Chem. 86 (1982) 676. Delft, 1982. 200.223-III t.b.v. Philips Eindhoven. P.A. Breddels, P.A.M. Berdowski, G. J. Ridder: Resolution as function of Delft, 1982. Blasse, D.R. McMillin: Luminescence lateral position. Rapport uitgebracht ot some CU' complexes. J. Chem. Soc. R.H. Bense: Rasti-metingen in de geluid- aan GeoOuest Int. Delft, 1982. Faraday Trans. 2 78 (1982) 595. transmissiekamers van de TH-Eindho- J. Ridder: Program ZF0C1. Rapport P.H.M, de Korte, G. Blasse: Water photoven, de galmkamer en de kleine dode uitgebracht aan GeoOuest Int. Delft, electrolysis using NiTiO3 and N/fVözOe kamer van de TPD. Rapport nr. 220.2231982. as photoanodes. J. Sol. State Chem. 44 IV t.b.v. Philips Eindhoven. Delft, 1982. L.F. van der Wal, J. Ridder: Program (1982) 150. R.H. Bense: Rasti-metingen in de stads¬ TDCON. Rapport uitgebracht aan schouwburg Groningen. Rapport nr. GeoQuest Int. Delft, 1982. R.U.E. t Lam, L.G.J. de Haart, A.W. 220.223-V t.b.v. Philips Eindhoven. J. Ridder: Invloed van overspraak op Wiersma, G. Blasse, A H A . Tinnemans, Delft, 1982. elfectiviteitZOFalgoritme. Rapport A. Mackor: The sensitization of SrTiOo R.H. Bense: Rasti-metingen in college¬ uitgebracht aan Organon-Teknika. Delft, photoanodes by doping with various transition metal ions. Mat. Res. Bull. zaal P2 van het gebouwencomplex van 1982. de THEindhoven. Rapport nr. 220.223-VI A.J. Berkhout: Techniques de Migration 16(1981) 1593. t.b.v. Philips Eindhoven. Delft, 1982. acoustique. In: 'Outils et modèles A. Mackor, G. Blasse: BrandstofprodukR.H. Bense: Rastimetingen in het activi¬ mathématiques, l'analyse de systèmes tie door middel van fotoelektrochemie teitencentrum 'De Eendracht' te Gemert. et Ie traitement du signal'. Ed. CNRS. met de zon als energiebron. EnergieRapport nr. 220.223 t.b.v. Philips Eind¬ Parijs, 1982, p. 669. spectrum 6 (1982) 185. hoven. Delft, 1982. J.M. Smith: Chemical kinetics and reac¬ J. Schoonman: A photoelectrochemical R.H. Bense: Rastimetingen in het tion mechanisms. J.H. Esperon. McGraw conversion and storage cell. Chem. Phys. Auditorium van de Nederlandse Ambas¬ Hill. The Chemical Engineering Journal Lett 86(1982)515. sade in Washington, DC, USA. Rapport 25(1982) 122. J. Schoonman: Electrochemical conver¬ nr. 220-223-VIII t.b.v. Philips Eindhoven. sion and storage of solar energy. M. van Doorn: Giftige brandbare gasDelft. 1982. Ber. Bunsenges. Phys. Chem. 86(1982) wolken zijn goed te bestrijden met 660. R.H. Bense: Rastimetingen in de ijshal watersproeiers. Techniek, NCI, april van Eindhoven. Rapport nr. 220.223-IX 1982. p. 16. J. Schoonman, D.R. Franceschetti, J.W. t.b.v. Philips Eindhoven. Delft, 1982. Hanneken: Electiochemical determina¬ R.G.J.M, van der Lans, P. Vellinga: R.H. Bense: Rastimetingen in de grote Onderzoek naar een mogelijke systema¬ tion of local hydrogen concentration in zaal van de stadsschouwburg Eindho¬ tische afwijking van de output van een a metal. Ber. Bunsenges. Phys. Chem. 86 ven. Rapport nr 220.223-X t.b.v. Philips (1982)701. frequentievolger bij lage presence.

142

Technische Fysica

L. van Wijngaarden: Waves in gas/liquid J.J.P. Bruines, V.J. de Waal. J E Mooij: flows. Advanced Seminar on the Theory Comment on: 'DC SQUID: Noise and of Dispersed Multiphase Flow, Madison, optimization' by Tesche and Clarke. Wisconsin, USA, 26-28 mei 1982. J. Low Temp. Phys. 46 (1982) 669. I.T. Young: Analysis of microscope V.J. de Waal, T.M. Klapwijk: A compact integrated DC SQUID gradiometer. Appl. images. Bijdrage aan de Socièté Francaise de Microscopie électronique, Phys. Lett. 47 (1982) 669. L. van Wijngaarden: Bubble interactions Université de Reims, Frankrijk, 27 mei 1982. in liquid/gas flows. Appl. Sc. Res. 38 (1982)331. J.M. Smith: Gas-liquid dispersion. I. Chem. E. Jubilee Symp. Proc, (Mixing) A. Biesheuvel, L. van Wijngaarden: The 4.1 tot 4.5, mei 1982, Londen, The Insti¬ motion of pairs of gas bubbles in a tution of Chemical Engineers, Rugby, perfect liquid. J. Engng Math. 16 4 1982. (1982) 349. M.J.W. Schouten: Condition monitoring H. Barkhuijsen, R. de Beer, E.L. de Wild, D. van Ormondt: Measurement of hyper- of bearings; a measuring technique in tine interactions with electronspinecho an experimental stage. AGARD Conf. on spectroscopy. Application to F centres Problems in Bearings and Lubrication, AGARD/NATO, Ottawa, Canada, 31 meiin KC1. J. Magn. Reson. SO (1982) 229. 3 juni 1982, Proc. p. 4-1. M.P. de Graaff, A.J. Berkhout: On the 7. Bijdragen aan conferenties e.d. principle of computerized acoustic focussing, a wave theoretical approach. G.J. van den Brink, C.J. Hoogendoorn: Book of abstracts, EAEG meeting, Seasonal heat storage efficiency in Cannes, Frankrijk, 8-12 juni 1982, p. 23. water saturated soils. Proc. ISES Con¬ A.J. Berkhout: Multiple elimination as gress - Solar World Forum, Brighton, part of the pre-stack migration process. Groot-Brittannië, augustus 1981, Book of abstracts, EAEG meeting, Pergamon Press, Vol. I, p. 760-764. Cannes, Frankrijk, 8-12 juni 1982, p. 48 L.F. van der Wal: De ontwikkeling van G. Blasse: Photoelectrochemistry, puls-echo technieken in de medische principles and possibilities. Roermond diagnostiek. NAG-bijeenkomst, Utrecht, Intern. Conf. on Catalysis, Roermond, 16 februari 1982. Proc. Delft, 1982, p. 23. 11-15 juli 1982. M.M.C.G. Warmoeskerken, J.M. Smith: The performance of pitched blade turbi¬ nes in stirred gas-liquid dispersion. 12th Acoustical Imaging Congress, Kurzfassung der Beterate der GVCLonden, Groot-Brittarnië, 19-22 juli 1982. Fachausschüsse 'Mischvorgënge' und A.J. Berkhout, M.P. de Graaff: New possi¬ Anwendung von Radioisotopen in der bilities in data measurement, signal Vertahrenstechnik'. VDI, Bad Dürkheim, processing and information extraction; W-Duitsland, 22-23 maart 1982. philosophy and results. Proc., New YorkF.H. Groen, R.A. Rooth: Het scheiden van London, 1982, p. 269. gelijktijdig optredende patronen in een P.R. Mesdag, D. de Vries, A.J. Berkhout: trillende plaat met behulp van dubbel- An approach to tissue characterization pulshologratie. NNV-Voorjaarsvergade¬ based on wave theory, using a new ring, Nijmegen, 13-14 april 1982. velocity analysis technique. Proc., New I.T. Young: Qualitative image analysis. York-Lonion, 1982, p. 479. NNV-Voorjaarsvergadering, Nijmegen, L.F. van der Wal, D.Ph. Schmidt, A.J. 13-14 april 1982. Berkhout: Acoustic determination of sub-bottom density profiles using a parametric sound source. Proc., New Fourth European Conference on York-London, 1982, p. 721. Mixing, Noordwijkerhout, 27-29 april 1982. J.M. Smith, L.H.J. Goossens: The mixing 3rd Joint Intermag - Magnetism and of ponds with bubble columns. Paper Magnetic Materials, Montreal, Canada, C2, p. 71. BHRA Fluid Engineering, 20-23 juli 1982. Cranfield, Bedford, Groot-Brittannië. H.R. Segal, C.P. van Driel, C.B.W. KerkR.G.J.M, van der Lans, J.M. Smith: The dijk, R.P.A.R. van Kleef: High gradient circulation velocity in a bublle column magnetic separation relating to the loop. Paper VIII, p. 471. burning of coal. M.M.C.G. Warmoeskerken, J.M. Smith: M.R Parker, R.P.A.R. van Kleef, H.W. Description of the power curves of Myron, P. Wyder: Study of particle turbine stirred gas-liquid dispersions. behaviour in high field magnetic floePaper G1, p. 237, idem. cu lat ion. R.P.A.R. van Kleef, M.R. Parker, H.W. M.M. Boone: Opsporing van industriële Myron, P. Wyder: Sedimentation of lawaaibronnen met een synthetische colloids in high magnetic fields. akoestische antenne. NAG-bijeenkomst, Utrecht, 12 mei 1982. Proc. Delft, 1982, H. Barkhuijsen, R. de Beer, K. Nederveen, p. 1. D. van Ormondt: Measurement of HFI

Technische Fysica

with W-and 2D-ESE spectroscopy. Joint 5th Intern. EPR Symp. and 24th Rocky Mountain Conf., Denver. USA. 1-5 augus¬ tus 1982. J. Andriessen. D. van Ormondt: Manybody analysis of nuclear quadrupole interaction in t7 ions. 8th Intern. Conf. on Atomic Physics, Götfiborg. Zweden, 2-6 augustus 1982. J. Schoonman, A. Mackor: Storage of hydrogen in a PEC cell. Fourth Intern. Conf. on the Photochemical Conversion and Storage of Solar Energy. Jeruzalem, Israël, 8-13 augustus 1982. R. van Kleef, H.W. Myron, M.R. Parker, P. Wyder: Magnetic flocculation of particles in very high fields. World Filtration Congress III. Downington, USA, 13-17 september 1982. Proc. p. 769. R. de Beer, D. van Ormondt: Measure¬ ment of HFI by means of time domain EPR, an alternative tor ENDOR. Proc. of the Intern. Conf. on Magnetic Resonance in Solids, organized by the British Radiofrequency Spectroscopy Group, Oxford, Groot-Brittannië, 22-24 september 1982, p. 25. J.M. Smith, R.G.J.M. van der Lans, P. Vellinga: Velocity characteristics in bubbly two-phase downflow. Selected Topics in Two-Phase Flow, Trondheim, Noorwegen, 27-28 september 1982. Lec¬ ture Series no. 5, p. 3.1. L. van Wijngaarden: Bubble interaction in liquid/gas flow. Selected Topics in Two-Phase Flows, Trondheim, Noorwe¬ gen, 27-28 September 1982. F.H. Groen, R.A. Rooth: Separation of vibration modes of different frequencies by synchronized holographic interterometry. Conf. on Holographic Data Non¬ destructive Testing, Dubrovnik, Joego¬ slavië, 5-8 oktober 1982. 52nd SEG meeting, Dallas, USA, 17-21 oktober 1982. A.J. Berkhout, M.P. de Graaff: The inver¬ se scattering problem in terms of multiple elimination and seismic migra¬ tion. Book of abstracts, p. 113. A.J. Berkhout, J. Ridder, D.E. Larsson: High-speed interactive system for inter¬ pretive migration. Book of abstracts, p. 7. P. van Riel, A.J. Berkhout: Limits to seismic trace inversion by interactive modeling. Book of abstracts, p. 208. D. de Vries, A.J. Berkhout: Minimum entropy as a tool for velocity analysis. Book of abstracts, p. 32. V.J. de Waal, G.J. van Nieuwenhuyzen, T.M. Klapwijk: Design and performance of integrated DC SQUID gradiometers. Applied Superconductivity Conf., Knoxville, Tennessee, USA, 30 november3 december 1982. W. Cottaar: Invloed van gassamenstelling en druk op het maalgedrag van poeders. PAO-cursus Particle Technolo-

143

gy. Noordwijkerhout. 13-17 december research in The Netherlands. Round P.W.J. de Graaf (vertegenwoordiger 1982. table Discussion • AGARD Fluid Dyna¬ Economische Zaken), ir. M. Hendriks L. Dorst, A.W.M. Smeulders: The estima¬ mics Panel. Univ. Trondheim. Zweden. (vertegenwoordiger FPR), ir. F.C.H.D. tion of parameters of digital straight 23 september 1982. van den Beemt (waarnemer STW) en door line segments. Proc. 6th Intern. Conf. on R.G.J.M. van der Lans: Dynamica van drs. H.G. van Vuren ter assistentie van Pattern Recognition, München, W-Duitsbellenkolommen. Afdelingscolloquium de secretaris. land. 1982. p. 601. Technische Natuurkunde, 4 oktober 1982. L. Dorst: A local contrast enhancement tilter. Proc. 6th Intern. Conf. on Pattern L.P.B.M. Janssen: Zelfversterkende Recognition, München, W-Duitsland. polymeren. Afdelinpscolloquium. Tech¬ 1982, p. 604. nische Natuurkunde. 4 oktober 1982. L. Dorst (invited): The estimation of parameters of digitized straight line Polymer Extrusion II Conference, Lon¬ segments. Nederlandse Vereniging voor den, Groot-Brittannië, 1982. Patroonherkenning en Beeldverwerking. L.P.B.M. Janssen, B.J. Schaart, J.M. Delft, 6 oktober 1982. Smith: The twin screw extruder as a M.M. Boone: Messungen von Industriepolymerisation reactor. Proc. p. 15.1. larm mit 'SYNTAKAN': die synthetische J.M. Smith: Static mixers in extrusion akustische Antenne. Forschungssemiapplication. Proc. p. 20.1. L.P.B-M. Janssen, R. Boetes, J.M. Smith: nar 'Industrielarm', Maria Laach, WSelf-reinforcingpolymers. Proc. p. 25.1. Duitsland, 22 oktober 1982. L. van Wijngaarden: Hydrodynamica van water/luchtbellen mengsels. Insti8. Voordrachten tuut-Lorentz, Leiden, 27 oktober 1982; G. Blasse: Sensibilisering door charge- TH-Eindhoven, 11 november 1982. J.M. Smith: Rheology of turbulence. transfer overgangen. Agfa-Gevaert Assessment of mixing quality. GasResearch, Antwerpen, Belgiö, S maart liquid mixing in low viscosity fluids. 1982. C.J. Hoogendoorn: Thermisch gedreven Gas-liquid mass transfer. Liquid-liquid systems. Mixing phenomena in termenstromingen. Colloquium Natuurkunde, ters and biological reactors. Lezingen¬ RU-Groningen, 18 maart 1982. W. Cottaar: Invloed van het omringende cyclus Conferentie Mixing of Liquids, Linköping, Zweden, 1-3 november 1982. gas bij poederbewerking. Colloquium G. Blasse: Titanate photoelectrodes. Proceskunde, Eindhoven, 20 april 1982. Changchun Institute of Physics, Chang¬ L. Dorst (invited): De meetnauwkeurigchun, China, 6 november 1982. heid van rechte grenzen op twee¬ G. Blasse: Photoelectrochemistry and dimensionale rasters. Stichting Meetsolar energy. Beijing Institute of Phy¬ en Besturingstechnology, Werkgemeen¬ sics, Beijing, China, 12 november 1982. schap Meten, Utrecht, 11 mei 1982. P. Wyder: Onderzoek in hoge magneet¬ L.P.B.M. Janssen: Gebruik van een velden. Koninklijke Maatschappij voor dubbelschroetextruder als chemische Natuurkunde 'Diligentia', 's-Gravenhage, reactor. Colloquium RU-Groningen, 15 november 1982. 17 mei 1982. L. Dorst: Kwantitatieve interterometrie. Colloquium Informatietheorie/Patroon¬ herkenning, TH-Delft, 19 mei 1982. L.P.B.M. Janssen: Rheologie van degen. Themadag 'Extrusie' van de Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek in Wageningen, 4 juni 1982. L. Dorst: Verduidelijking van beelden. Binaire beelóoperaties. TH-cursus Beeldbewerking voor industriële toepas¬ sing, TH-Delft. 14-17 juni 1982. J. Schoonman: Solar energy conversion. Ris» National Laboratory, Roskilde, Denemarken, 19 augustus 1982. C.J. Hoogendoorn: Thermal solar engi¬ neering lor developing countries. Ope¬ ningsvoordracht Intern. Summer Course, Dubrovnik, Joegoslavië, 30 augustus 1982. P. Wyder: Het meest 'aantrekkelijke' in onze faculteit: onderzoek in hoge magneetvelden. '25 jaar wetenschaps¬ beleid', 5e Lustrum Faculteit Wis- en Natuurkunde, KU-Nijmegen, 2 septem¬ ber 1982. L. van Wijngaarden: Gas-liquid flow

144

D. van Ormondt: Meting van hyperfijninteracties met electronspinecho-spectroscopie. NMR-discussiegroep, Analytische Sectie KNCV, KU-Nijmegen, 17 december 1982. A.J. Berkhout: One day seminar on migration. Shell, Rijswijk, 1982. 9. Commissie De Speciale Commissie voor de Techni¬ sche Fysica was op 31 december als volgt samengesteld: prof.dr.ir. J.B. Le Poole, voorzitter dr. C. le Pair, secretaris prof.dr. F.W. Saris, wetenschappelijk secretaris ir. J. Delcour dr.ir. R. Keuning prof.dr.ir. CA. Verbraak prof.dr.ir. G. Vossers prof.dr.ir. W.J Witteman De vergaderingen werden bijgewoond door dr. L.S.J.M. Henkens (vertegen¬ woordiger Wetenschapsbeleid), dr.

Technische Fysica

Trendartikelen

147

Echo-akoestisch onderzoek: kijken met geluid A.J. Berkhout Laboratorium voor Technische Natuurkunde, Technische Hogeschool Delft

In echo-akoestisch onderzoek wordt het te onderzoe¬ ken medium vanaf het oppervlak 'belicht' met akoes¬ tische golven. Het invallende veld wordt gereflecteerd aan de inhomogeniteiten. Het gereflecteerde veld wordt geregistreerd aan het oppervlak en levert gede¬ tailleerde informatie over het medium. De groep 'Akoestische Technieken' van de afdeling Technische Natuurkunde aan de TH-Delft verricht fundamenteel en industrie-gericht echo-akoestisch onderzoek op drie gebieden: 1. Seismisch bodemonderzoek 2. Medische echo-diagnostiek 3. Ultrasoon onderzoek van materialen. Hoewel de technische uitvoering in bovengenoemde toepassingsgebieden sterk verschilt, kan toch gebruik worden gemaakt van een overkoepelende theorie die een effectieve communicatie tussen de verschillende onderzoekgebieden mogelijk maakt. Bij moderne echo-technieken speelt dataverwerking en informatie¬ extractie een belangrijke rol ('akoestische informa¬ tica'). De nieuwste technologieën maken het mogelijk hoogwaardige akoestische sensors (transducenten) direct te koppelen met intelligente digitale appara¬ tuur. Principes en toepassingsgebieden

In akoestische echo-technieken wordt een te onder¬ zoeken medium 'belicht' met akoestische golven. Informatie over de mechanische eigenschappen van het inwendige wordt afgeleid uit een registratie van het gereflecteerde golfvcld. Voor de meeste proble¬ men in de praktijk is het nodig het medium te belich¬ ten vanaf verschillende posities op het oppervlak en wordt de informatie-extractie dus uitgevoerd op ver¬ schillende registraties. De eigenschappen van de gereflecteerde golven worden bepaald door twee eigenschappen van het medium: I. De propagatie-eïgemchappen, die afhangen van de globale akoestische parameters van het medium,

Echo-akoestisch onderzoek: kijken met geluid

zoals gemiddelde snelheid en gemiddelde absorptie; 2. De re/7ecï/e-eigenschappen, die afhangen van de lokale akoestische parameters, zoals plaatselijke variaties in de elasticiteitsmodulus. In vele toepassingen zijn de globale parameters van het medium goed bekend, maar plaatselijke variaties zijn onbekend, en het is het doel van echo-technieken om deze plaatselijke variaties af te beelden met behulp van het gereflecteerde golfveld. Hierbij gaat het niet alleen om lokalisatie maar ook om karakterisering. In fluïda hebben we maar met één golftype te maken, de longitudinale golf. Maar in media waarin aanzien¬ lijke schuifkrachten kunnen optreden, moet ook rek.ning gehouden worden met transversale golven. Bovendien kunnen aan grensvlakken nog oppervlak¬ tegolven ontstaan. In de medische echo-diagnostiek spelen alleen longitudinale golven een rol. In seismische echo-technieken komen tevens transversale en oppervlaktegolven voor, maar in de praktijk worden bijna uitsluitend longitudinale golven gebruikt voor informatie-extractie; de bijdragen van de andere golftypen worden zo goed mogelijk onderdrukt, door toepassing van speciale meet- en verwerkings¬ technieken. Voor het ultrasoon materiaalonderzoek worden alle bovengenoemde golftypen gebruikt. Anders dan in de seismiek, kunnen hier wél gemakke¬ lijk transversale golven worden opgewekt, door hel toepassen van wiggen tussen transducent en materiaal. Oppervlaktegolven spelen een belangrijke rol b'j het detecteren en lokaliseren van oppervlaktcscheuren in const ructiemalerialen. In de echo-akoesliek kent men drie basisproblemen: 1. Maximaliseren van de verhouding-signaal/ storing 2. Optimaliseren van het axiale- en laterale schei¬ dend vermogen 3. Informalie-exlractie en -presentatie.

149

Stoorsignalen worden niet alleen bepaald door statis¬ tische achtergrondruis, maar ook door niet-gewenste golt'typen en herhaalde reflecties (multiple scattering). Het axiale scheidend vermogen wordt gegeven door de pulslengte van elke echo; het laterale scheidend ver¬ mogen wordt bepaald door het aantal verschillende hoeken waaronder elke inhomogeniteit wordt belicht. In moderne echo-systemen worden pulslengte en be¬ lichtingseigenschappen geoptimaliseerd voor elk punt in het medium tijdens de dataverwerkingsfase. Meerkanaalstechiekcn zijn hierbij essentieel. Ten slotte: bij de informatie extractie gaat het om de vertaling van echo-akoestische gegevens in termen van geologi¬ sche grootheden (bodemonderzoek), weefselparame¬ ters (medische toepassingen) of mechanische eigen¬ schappen en defecten (materiaalonderzoek).

Theoretische aspecten

In fig. 1 wordt een overzicht gegeven van de gebruikte frequenties in de bovengenoemde toepassingen. Elk frequentiegebied is een compromis tussen scheidend vermogen en indringdiepte: bij een grotere band¬ breedte is het scheidend vermogen beter, maar de indringdiepte is door de sterkere absorptie kleiner een grotere bandbreedte impliceert nl. een hogere centrumfrequentie.

olie- en oppervlaktegas-onder/oek onderzoek

Het "voorwaartse" probleem In fig. 4 is schematisch weergegeven hoe een geluidgolf S(Zo) die wordt opgewekt door één of meer bronnen aan het oppervlak z = Co» z>cr> ' n het medium uitbreidt, wordt teruggekaatst door inhomogeniteiten in het vlak z = zm, zich weer naar het oppervlak voortplant en gemeten wordt door één of meer detectors D(;o) aan het oppervlak (z = Zo)EXPLORATIE SEISMOI OGIE

10

I02

10'

NDT

MEDISCH :>

I0 4

107

Fig. I: Frequentiegebieden bij de verschillende toe¬ passingen van echo-akoestiek.

Grootheid

Sedimenten

Fig. 2 geeft enkele belangrijke akoestische eigen¬ schappen voor verschillende media. Sedimenten vormen meestal een gelaagd medium, weefsels be¬ staan voornamelijk uit een verzameling van puntvorming inhomogeniteiten; andere materialen kunnen zowel reflecterende grenslagen als verstrooiende puntinhomogeniteiten bezitten.

geluidsnelhcid

2500 m/s (long.) 1540 m/s (long.) 6000 m/s (long.)

Fig. 3 geeft een idee van het grote verschil in meet¬ technieken. In figuur 3a worden vier seismische vibra¬ tors getoond; elke vibrator weegt vele tonnen. Figuur 3b laat een medische meerkanaalstransducent zien en in figuur 3c wordt een éénkanaalstransducent getoond op een blok beton.

Fig. 2: Akoestische eigenschappen van verschillende media.

150

Weefsel

Constructiematerialen

7500 kg/m3

dichtheid specifieke akoestische impedantie

2000 kg/m'

1000 kg/m'

5xI0 6 kg/m 2 s

1,5 x 106 kg/m2s 45 x 106 kg/m2s

absorptie

0,88 dB/X

0,11 dB/X

0,01 dB/X

Fig. 3: Echo-akoestisch onderzoek in de praktijk, a) Seismiek; b) Medische echo-diagnostiek; c) Mate¬ riaalonderzoek.


Het inverse probleem

Voor primaire reflecties kunnen we dus schrijven:

PUo) = D(2b) [ Swfe,;,„)R(z„,)W[;,„^ J sfo), (1)

waarbij: W(j,„,Jo) = propagatiematrix voor de invallende golf, W(jo,r,„) = propagatiematrix voor de gereflecteerde golven, R(*m) = reflectiematrix, P(Zo) = datavector die de gereflecteerde golven be¬ vat, gemeten aan het oppervlak via de detectiematrix D(zo). De propagatiematrices worden bepaald door de akoes¬ tische golfvergelijking en globale akoestische para¬ meters van het medium. De reflectiematrix wordt bepaald door de elastische randvoorwaarden en de plaatselijke variaties in de elastische parameters van het medium.

In het inverse probleem is P(Zo) gegeven en worden de propagatie-effecten van het medium en de eigenschap¬ pen van het data-acquisitiesysteem er zo goed mogelijk uit verwijderd. Het resultaat is een schatting voor R, of wel: een afbeelding. Het inversieproces bestaat uit twee stappen: 1. Inverse golfveldextrapolatie: (3)

waarbij

2. Selectie van R(Zm) uit het geëxtrapoleerde resultaat: mZm,Zn)R(Zn)W(Zn,Zm)

In simulaties wordt R gespecificeerd en worden de propagatie-effecten van het medium en de eigenschap¬ pen van het data-acquisitiesysteem (bronnen en detec¬ tors) hieraan toegevoegd volgens (1). Voor verschillen¬ de registraties, ten gevolge van verschillende bron-

0(z„)

S„(IO>

*

W

» R(zJ

»)wT

+I

(4)

voor m = M-1, M-2, ....,0 met R(z M ) = P(z M ).

De matrices D(zo)W(zo,zm) en W(zm,2o)S(Zo) hebben een beperkte spatiele bandbreedte, en daarom moet ook het inverteren binnen een begrensde bandbreedte gebeuren. De spatiele bandbreedte is zo groot mogelijk indien: a. D(Zo) en S(jo) diagonaalmatrices zijn, of wel: bronnen en detectors zijn omnidirectionaal, b. het aantal kolommen van D(ZQ) en S(Zo) groot h, of wel: elke inhomogeniteit wordt onder een groot aantal verschillende hoeken 'belicht' (grote apertuurhoek).

D|20)

Fig. 4: Mathematisch-fysisch model van echo-data; zie vgl. 2. configuraties en/of bronposities, kan (1) uitgebreid worden tot

Het bovenstaande inversieproces kan ook vertaald worden in een opt'male focusseringsprocedure, waar¬ bij de bron- en de detectorconfiguratie gegeven wor¬ den door (fig. 5): (5a)

(2) waarbij S(zo) = bronmatrix, waarin elke kolom de bron¬ eigenschappen beschrijft voor één experiment, P(zo) = datamatrix, waarin elke kolom de gereflec¬ teerde data bevat die het gevolg zijn van de bron¬ configuratie in de overeenkomstige kolom van S(z0).


(5b) Let op dat voor e'ke diepte een nieuwe bron- en detec¬ torconfiguratie gekozen moet worden ('dynamisch focusseren'). In de focusseringspraktijk worden voor de overdrachtsfuncties A, en B, alleen tijdvertragingen genomen; bovendien wordt voor het zenden een vaste

151

focusafstand gekozen. Vergelijkingen (5a) en (5b) geven aan dat deze procedure niet optimaal is: A, en Bt moeten berekend worden uit de geïnverteerde propagatiematrices. Bovendien is toepassing pas echt goed mogelijk indien de responsie van elke individuele bron apart wordt geregistreerd en alle registraties in een digitaal afbeeldend systeem optimaal gecombineerd worden via het inverteringsschema (3). Echosystemen met een hoog scheidend vermogen en een grote verhouding-signaal/ruis maken gebruik van digitale synthese volgens (3).

Onderstel dat de golfpropagatie van het vlak z = z„ naar het oppervlak z = ZQ gegeven is: (6a)

Indien we nu het medium tussen zm en ZQ homogeen onderstellen, dan kan (6a) ook in termen van een spa¬ tiele convolutie worden geschreven: (6b)

P(x,y,Zo,u,) = voor elke w„ waarbij Azm = Zm-ZoFourier-transformatie van (6b) levert op:

source pulse

focussed response x,kv,zm,Uj),

(6c)

waarbij = exp[ - j V*2 - (k2 + k2)]Azm voor k2 + iv(kx,kv,Azm,u,) = exp[ - V(*? + *.?) voor l l met k = w/c. Uit de vergelijkingen (6) volgt dat voor de propagatiematrix W het inverteren neerkomt op in het spatiele Fourier-gebied delen door W. Aangezien W exponen¬ tieel afneemt voor k2x+k2>k2, betekent dit voor de practische toepassingen dat slechts dan een bruikbaar resultaat wordt verkregen, indien voor elke w, het inverteren wordt uitgevoerd in de beperkte bandbreedte W(kx,ky,Azm,^

Fig. 5: Het inverse probleem, gepresenteerd in termen van een dubbel focussen'ngsproces.

k = -k

k =k

k2 + k2
Fig. 6: De voortplanting van akoestische golven wordt beschreven door een operator die een beperkte spatie¬ le bandbreedte bezit.

Cirenzen aan hef scheidend vermogen In het bovenstaande is reeds uiteengezet dat het inverteren van de propagatiemalrices niet volledig kan wor¬ den uitgevoerd. Dit belangrijke probleem kan in het Fourier-gebied eenvoudig worden toegelicht.

152

1. De temporele bandbreedte bepaalt de pulslengte en daarmee het axiale scheidend vermogen. 2. De spatiele bandbreedte bepaalt het laterale scheidend vermogen. Fig. 7 toont de akoestische afbeelding van een puntvormige inhomogeniteit in een homogeen medium. De sterke verbetering in lengte-eigenschappen van de responsie na toepassing van het inversieproces springt in het oog. Grcn/en aan het scheidend vermogen wor¬ den gegeven door de kleinst haalbare afmetingen van de hoofdlob in figuur 7b:

Echo-akoestisch onderzoek: kijken mei geluid

lijk als zender en ontvanger kunnen werken. Fig. 9a toont een 271-elementstransducent die recentelijk in Delft door de groep Akoestiek is gebouwd. De elemen¬ ten hebben in de langsrichting een breedte van 350 j»m; ze zijn van elkaar gescheiden door een snede van ca. 40fim. Deze sneden worden aangebracht door een laser-systeem met computerbesturing, dat speciaal voor dit doel is gemodificeerd. De micro-elektronica achter de 271 elementen verzorgt de door micro-processors bestuurde elektrische be¬ krachtiging van elk element en regelt de voorbehande¬ ling van de 271 echo-signalen. Het resultaat wordt doorgestuurd naar een speciale rekeneenheid (proces¬ sor) voor het uiteindelijke inverteringsproces. Elk element belicht een gegeven inhomogeniteit vanuit Fig. 7: Akoestische afbeelding van een puntvormige inhomogeniteit in een homogeen medium fsimulatie), a) Vóór inverteren; b) Na inverteren.

Fig. 8: Akoestische afbeelding van pijpleidingen onder de zeebodem (simulatie), a) Vóór inverteren; b) Na in verteren.

a. In de axiale richting Azmm=c/Af waarin Af de temporele bandbreedte van het akoes¬ tische systeem voorstelt. b. In de laterale richting -lvm„, = c/f, waarin/, de centrale temporele frequentie van het akoestische systeem is. Als voorbeeld: de grenzen aan het scheidend vermogen van een medisch echo-akoestisch systeem met een bandbreedte van A/= I MHz en een centrale frequen¬ tie van/. = 2 MHz wordt gegeven door £;:„„„= 1500/10*= 1,5 mm, AA-m,„= I5OO/2.106 = 0,75 mm. Fig. 8, ten slotle, illustreert het effect van toepassing van het inversieproces aan de hand van een akoestische afbeelding van pijpleidingen onder de zeebodem. Ten gevolge van de beperkte belichtingshoek (60°) kunnen de zijkanten niet worden afgebeeld. Akoestische sensors In de medische echo-diagnosiiek en in het akoestische materiaal-onderzoek maken bronnen en detectors gebruik van het pic/o-elcktrisch effect: een elektrische puls wordl omge/et in een akoestische puls (/enden) en omgekeerd (ontvangen). Bij moderne transducenten voor opnamen met een hoog scheidend vermogen wordt gebruik gemaakt van een lineaire rij ('array') met een groot aantal kleine elementen die onafhankc-

Echo-akoeslisch onderzoek: kijken mei geluid

153

bij een uLceptubeie indringdiepte; en, gegeven een bepaalde temporele frequentie-inhoud" een groot aan¬ tal onafhankelijke kleine elementen maakt een hoog lateraal scheidend vermogen mogelijk. Voorbeelden uil de praktijk Fig. 10 geeft een blokschema van het echo-akoestische systeem, dat kort geleden in degroep Akoesiiek van de TH-Delft is ontworpen en dat is gebouwd in nauwe samenwerking met TPD-TNC/TH.

Fig. 9a: Prototype van een 271-kanauIs meetkop, zoals onlangs is ontwikkeld door de groep Akoestiek van de TH-Delft. De transducenten (piëzo-elektrische elementen) bevinden zich onderin, de elektronische schakelingen daarboven (achter de verticale lichte stroken). De micro-elektronica in de meetkop regelt de voorbewerking van de signalen en de communica¬ tie lussen de 271 transducenten en de apparatuur die de afbeelding produceert ('imaging hardware').

«ihomogmitrit

Fig. 9b: Door te werken met een rij ('array') van vele kleine zend-ontvangelementen, wordt elke inhomogeniteit onder een groot aantal verschillende hoeken 'belicht'.

een bepaalde hoek. Hoe groter het aantal verschillende belichtingshoeken, des te beter het inverteringsschema kan werken. Dit effect wordt bereikt met een groot aantal kleine onafhankelijke elementen die in alle richtingen uitstralen en ontvangen (fig. 9b). De temporele frequentie-eigenschappen van de zendontvangelementen worden bepaald door het type piëzo-elektrisch materiaal, de dikte ervan, de wijze waarop 'aanpassingslagen' worden toegepast en de eigenschappen van de elektrische schakelingen. Zoals reeds is gezegd: een grote temporele bandbreedte van elk element in een ^schikt frequentiegebied maakt een hoog axiaal scheidend vermogen mogelijk

154

— HOST PROCESSOR

VSM

AP

t=S

BM INTER¬

DATA ACQUISITION £ ^ = » FACE «

RT \noEO

BM 1

l:

TRANS¬ DUCER

Fig. 10: Echo-akoestisch systeem zoals onlangs ont¬ worpen en gebouwd in Delft. AP = array processor (FPS I20B). VSM'= video scanned memory. BM = bulk memory (2 Mbyte). RT= real time.

Toepassing in de medische wereld staat voor de deur. Instrumentatie en beeldvorming zijn uniek, in het bijzonder voor klinische toepassingen. In fig. II wordt een verschil in kwaliteit tussen een conventio¬ neel systeem en het Delftse systeem geïllustreerd aan de hand van een aantal draden in een waterbassin. De resultaten zijn geheel conform de theorie. We laten nu drie voorbeelden zien uit verschillende toepassingsgebieden. 1. Bodemonderzoek. De Dienst Grondwaterverkenning (DGV) van TNO verricht seismisch onderzoek, mede ten behoeve van de steenkoolinventarisatie in Nederland. Er is een nauwe samenwerking tussen de DGV en de groep Akoestiek, vooral op het gebied van de seismische inversietechnieken ('seismische deconvolutie en seis¬ mische migratie'). Fig. 12a laat seismische echodata zien, opgenomen en bewerkt door de DGV. De verschillende aardlagen zijn duidelijk zichtbaar. Fig. Mb toont het met het Delftse inversie-systeem verkregen beeld. Bij dit laat¬ ste is het laterale scheidend vermogen aanmerkelijk be¬ ter, vooral in het gebied waar de lagen ten opzichte van elkaar zijn verschoven (de zgn. breukzone).


/•/!;. / / : l-xho-akocstische ajhccldim: van een aanlul draden in ecu iwtcrhas'iin 160 dB dynamic ranac). ui Resultaten van een conventioneel systeem; h) Re¬ sultaten van het Pel the svsieem.

/•'/>. 12. Tocpuvsini: van de Pelftse inversietechniek op seismisclw data, a) I Dor inverteren; f') -\'<' inverteren.

o n t l f f / f

if^k

k 11 k f • r i

rTift

2. Medisch onderzoek In fig. 13a wordt een medium getoond dat akoestisch vergelijkbaar is met lichaamsweefsel. Er zijn echo¬ vrije ruimten opgenomen (vergelijkbaar met cysten) en kleine, akoestische-harde puntinhomogeniteiten. Fig. 13ft Iaat zien dat de verschillende structuren be¬ trouwbaar worden afgebeeld en dat in deze situatie het scheidend vermogen beter is dan 0,5 mm.

3. Akoestisch materiaalonderzoek De echo-akoestische afdeling van de TechnischPhysische Dienst (TPD) van TNO verricht akoestisch onderzoek onder meer voor onderwaterapplicaties en voor niet-deslructief materiaalonderzoek. Er is een nauwe samenwerking tussen de TPD en de groep Akoestiek. Fig. 14 toont een voorbeeld hoe in principe scheurdetectie kan plaatsvinden. Merk op dat in dit voorbeeld de Rayleigh-golf een belangrijke rol speelt.

Aft = 0 7 dB/cm/MHz Vtt - 1540 (i/s

bron

3a» O

L tmSL

'

1

long. direct i: long. na diffractie r-. R : oppervlakte golf Fig. 14a: Schematische voorstelling van belangrijkste type golven bij detectie van een scheur.

2c»

Fig. 14b: Akoestische afbeelding. «CM

L tysrs": 0 0 75 cm

Rtfltctore: 0 0.03 cm

Fig. 13: Echo-akoestische afbeelding van een weefselfantoom, a) Schematische weergave van het medium; b) Echo-akoestische afbeelding.

156

Echo-akoestisch onderzoek: kijken mei geluid

Slotopmerkingen Zoals reeds is gezegd, zal binnenkort begonnen wor¬ den met de klinische evaluatie van het Deiftse medische echo-systeem. Parallel hieraan wordt gewerkt aan een seismische ontwikkeling, waarbij vooral de drie¬ dimensionale aspecten een grote rol zullen spelen. Het fundamentele werk in beide projecten wordt gesteund door respectievelijk FOM en STW. De toepassings¬ aspecten worden in ruime mate gesteund door de in¬ dustrie. TNO, met name de TPD en de DGV, zal een belangrijke rol blijven vervullen in de contacten met de toekomstige gebruikers. Het akoestische materiaalon¬ derzoek lijkt vooral grote mogelijkheden te bieden voor toepassingen buitengaats. Literatuur 1. J.F. Claerbout: Fundamentals ofgeophysical data processing. McGraw-Hill, New York, 1976. 2. A.J. Berkhout: Seismic migration. Elsevier, 1980, Amsterdam (second edition, 1982). 3. A.J. Berkhout, J. Ridder, L.F. v.d. Wal: Acousti¬ cal imaging by wave field extrapolation, part 1 and 2. Proc. of the 10th Acoustical Imaging Congress, Can¬ nes, Oktober 1980, Plenum Press, p. 513-567. 4. J.J. Jones, S. Leeman, J. Blackledge: Quantitative ultrasound scatter imaging. Proc. ISMII1'82, Berlijn, Oktober 1982, Computer Society Press, p. 325-330.


157

llbl

Centra in halfgeleiders CAJ. Ammerlaan Natuurkundig Laboratorium der Universiteit van Amsterdam

De halfgeleiderfysica mag zich verheugen in een ople¬ ving van de belangstelling. De maatschappelijke ge¬ volgen van de soms als stormachtig overkomende ont¬ wikkelingen in de technische toepassingen van half¬ geleidercomponenten zijn hieraan niet vreemd. Geïntegreerde schakelingen, bij voorkeur als 'chip' aangeduid, en zonnecellen zijn voorbeelden van half¬ geleiderelementen waarmee vakgenoot en leek zich bezighouden. De technische veelzijdigheid van half¬ geleiders berust op de omstandigheid dat in deze materialen de elektrische geleiding in sterkte regelbaar is. Bovendien is er keuze in elektronen- en gaten¬ geleiding (resp. n-type en p-type materiaal) waardoor p-n-overgangsstructuren gerealiseerd kunnen worden. De beheersing van de elektrische eigenschappen ge¬ schiedt door het op gecontroleerde wijze aanbrengen van centra in de halfgeleider. Al naar de ligging van de elektronenniveaus wordt onderscheid gemaakt in ondiepe en diepe centra. Eerstgenoemde beheersen meer de evenwichtsgeleiding, terwijl de tweede soort vooral van invloed is op de tijdsafhankelijke proces¬ sen. Aan de hand van het voorbeeld 'donors in halfge¬ leiders' worden deze twee typen in het onderstaande artikel besproken. In de grondtoestand vertonen de donors de karakteristieken van diepe niveaus, terwijl hun aangeslagen toestanden alle kenmerken van on¬ diepe niveaus dragen. Halfgeleiders

Halfgeleiders worden gekarakteriseerd door het ont¬ breken van energie-eigenwaarden en bijbehorende toestanden in een bepaald traject in het energiespec¬ trum van de elektronen. De toestanden bij lage ener¬ gieën, die de valentiebanden vormen, zijn in de grond¬ toestand geheel met elektronen bezet. Gescheiden door de zogenaamde verboden zone liggen daarboven de geleidingsbanden, die in de grondtoestand leeg zijn. In deze omstandigheden zijn halfgeleiders mate¬ rialen zonder spectaculaire eigenschappen. De elek¬

Centra in hallgeleiders

trische geleiding is klein, want slechts door thermische aanslag kan een gering aantal elektronen uit de valentieband naar de geleidingsband overgaan. De intrin¬ sieke geleiding, afkomstig van deze vrije elektronen in de geleidingsband en van vrije gaten in de valentieband, neemt exponentieel toe met de temperatuur. Afgezien van diamagnetisme bezitten halfgeleiders met hun in covalente bindingen met gepaarde spins opgeborgen elektronen, geen opvallende magnetische karakteristieken. Optische quanta worden slechts geabsorbeerd als hun energie toereikend is om de verboden zone te overbruggen. In diamant, waarvan de bandafstand 5,5 eV bedraagt, zijn fotonen in het gebied van zichtbaar licht met hun energie van 1,6 tot 3,1 eV niet in staat deze interne excitaties tot stand te brengen. Zuiver diamant heeft daardoor een visuele doorzichtigheid als van het zuiverste water. Op over¬ eenkomstige wijze geldt dit voor halfgeleiders als silicium en germanium, die eveneens in de diamant¬ structuur kristalliseren, maar een kleinere bandaf¬ stand bezitten (respectievelijk 1,17 en 0,75 eV). De transparantie ligt hier bij golflengten in het infrarood. De verboden zone, het zij herhaald, is het dominan¬ te gegeven voor de fysische verschijnselen in halfge¬ leiders. Het bestaan van de verboden zone is voor¬ waardelijk gebonden aan de éénkristalstructuur in een halfgeleider. Een verboden zone in de bandenstructuur zal optreden wanneer een geschikte poten¬ tiaal met perfecte ruimtelijke regelmaat optreedt. Centra

Het bandenschema wordt doorbroken wanneer door de aanwezigheid van centra in de halfgeleider de kris¬ talpotentiaal afwijkingen van periodiciteit vertoont. De veelheid van bestaande centra kan ruwweg worden getweeëndeeld in centra van meer fysische en van meer chemische aard. Tot de eerste categorie behoren intrinsieke kristalroosterfouten, zoals roostervaca¬ tures, zelfinterstilirlen, dislocaties en swirls. In prin-

159

cipe zijn de meeste van deze fouten altijd aanwezig als gevolg van thermodynamische wetmatigheden. Van chemische aard zijn onzuiverheidsatomen die als resultaat van de bereidingsgeschiedenis, maar meestal als opzettelijke toevoeging in het halfgeleiderkristal zijn aangebracht. In het algemeen veroorzaken de centra elektronenniveaus in de verboden zone. Een uitzondering hierop vormen de isoelektronische ver¬ ontreinigingen, bijvoorbeeld GaP:As p , die door de grote gelijkenis tussen onzuiverheids- en gastrooster¬ atoom een te geringe verstoring betekenen. De niveaus in de verboden zone hebben een grote in¬ vloed op de elektrische en optische eigenschappen van halfgeleiders. De centra kunnen elektronen uit¬ wisselen met de banden; dus als donor of acceptor fungeren. Een fraaie illustratie is te zien in fig. I. De Hope-diamant is een p-type halfgeleider door

de aanwezigheid van ongecompenseerde boriumatomen als substitutionele verontreiniging. De steen ontleent zijn blauwe kleur aan absorpties die samen¬ hangen met de excitatie van elektronen uit de valentieband naar lege acceptortoestanden. De boriumonzuiverheden verhogen de waarde, om niet te spreken van de schoonheid, van deze unieke halfgeleider in bijzon¬ dere mate. Centra zijn een zegen voor halfgeleidertechnologen die de elektrische eigenschappen van de materialen naar eigen wens willen beïnvloeden. Centra zijn een uitdaging voor de fysicus met belangstelling voor de fundamentele beschrijving van deze systemen. In het bijzonder is het onderzoek van centra die diepe niveaus in de verboden zone veroorzaken, een zwaar¬ tepuntsthema in de huidige halfgeleiderfysica. Fig. 2 is een overzicht over enige verrichte studies aan silicium. Aan veel onzuiverheden in silicium werd reeds aandacht besteed, meer is nog als opgave voor de toekomst gelaten. Men mag hierbij bedenken dat aan silicium meer onderzoek is gewijd dan aan enige andere vaste stof. Voor andere halfgeleidermaterialen vertoont de landkaart meer witte plekken. Een fundamentele verhandeling over de elektroni¬ sche structuur van een centrum start met de formule¬ ring van de Hamiltoniaan H en de oplossing van de Schrödinger-vergelijking H\j/ = E\l/ naar de energie¬ eigenwaarden E en de bijbehorende golffuncties ^. In het onderhavige geval is een voor de hand liggende schrijfwijze

H=H„+ V,

frig. I: De geschiedenis van 's werelds beroemdste halfgeleider, de Hope-dianumt, naat terug tot zijn vondst omstreeks 1640 in de Kollur-mijn in India. Dit mei tragiek omweven juweel behoort thans tol de collectie van het Smithsonian Institution Museum in Washington, U.S.A.

160

(1)

waarin Ht) de Hamiltoniaan is voor de perfecte half¬ geleider en V is toegevoegd als specifieke potentiaal voor het defect. De kristalterm H{) is zeker belangrijk. Eenzelfde verontreiniging, gekarakteriseerd door een eigen V, zal in verschillende hal (geleiders immers uiteenlopende eigenschappen hebben. Anderzijds is ook de term V van belang, omdat in de zeilde halfge¬ leider velschillende verontreinigingen een verschillend gedrag vertonen. Van meet af aan K dus duidelijk dat /ƒ,, en V op voet van gelijkheid behandeld moeten «orden. Gastheer (halfgeleider) en gast (defect) vor¬ men één geheel. Op de eigenschappen van liet centrum laat elk zijn eigen invloed gelden. In de volgende paragrafen wordt een bepaalde combi¬ natie van halfgeleider en verontreiniging enigermate gedetailleerd besproken. De keuze is daarbij gevallen op de substhulioncle donors in silicium en germanium.

Centra in

waarde 15,36 heeft. Aldus gemodificeerd luiden de resultaten:

DONORS - energieniveaus Verontreinigingen genomen uit kolom V van het perio¬ dieke systeem, zoals P, As, Sb en Bi, opgenomen op substitutionele roosterplaatsen in de elementaire half¬ geleiders uit kolom IV, met name silicium en germani¬ um, fungeren als donor. Het fysische beeld kan eenvou¬ dig gehouden worden. Vier van de valentie-elektronen van de verontreiniging worden gebruikt voor het for¬ meren van de covalente bindingen met de vier naastebuur halfgeleideratomen. Het vijfde elektron van de verontreiniging blijft over en is licht ioniseerbaar naar een vrije toestand in de geleidingsband. Het ondervindt de aantrekkende werking van de positieve donorlading. Dit beeld is overeenkomstig de binding

B.

H H Ca Sc Ti Rb

Zr

Cs Ba La Hf Fr

Ra Ac

V

a

Mn F .

Co Ni CU J

Nb Mo Te Ru Rh Ta

W Rr

Os Ir

Pt

H Ga

fi*

.*»

Ag Cd

Sn Sb

Au Hg Tl

Pb Bi

s*

Kr

Po At

Rn

X»

\ \

Ce Pr No¬ Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Th Po

ll

Np Pu Am Cm Bk Cf

Tm Yb Lu

Es Fm Md No Lw

Fig. 2: Karakteristieken van verontreinigingen in silicium. LJ Substitutionele verontreiniging (O vermoedelijk), • Interstitiële verontreiniging (U vermoedelijk), C Gegevens over niveauschema beschikbaar, Cl Elektronspinresonantie-spectrum waargenomen.

van een enkel elektron aan een proton in het waterstofatoom. In dit waterstofmodel is de potentiële energie van het donorelektron V= -ez/4irt0r. De bekende energie-eigenwaarden zijn E„= -e*mc/8efyi2n2=. 2 -13.6//J eV. De uitgebreidheid van de golffuncties wordt gekarakteriseerd door de Bohr-baanstralen a„ = neoh1/irmee2— 0,053 n nm. Aanpassing van deze resultaten is nodig omdat in het donorgeval het 'waterstofatoom' zich in een halfgeleiderkristal bevindt. De beweging van een elektron wordt in de halfgeleider beschreven met de effectieve massa m*, die in de plaats treedt van de massa me van een vrij elektron. Voorts wordt de elektrostatische aantrekking in de halfgelei¬ der door het medium afgeschermd. De potentiaal V wordt gereduceerd met de diëlektrische constante tn die in silicium de waarde 11,4 en in germanium de

Centra in halfgeleiders

£ „ ~ -(l/n2)

x (w»//ne) x (1/6?) x 13,6 eV, (2)

a„i=.nx (mc/m*) x er x 0,53 x 10 "'m.

(3)

Voor de praktische waarden geldend voor silicium, m*= 0,32 me en f r = 11,4 vindt men voor de grondtoe¬ stand n = 1 van de enkelvoudige donor: £, = -33 meV, a, = 19x10 1()m. De lage waarde van de bindingsenergie E, in vergelij¬ king tot de breedte van de verboden zone kwalificeert deze toestand als een ondiep niveau. De Rydberg-reeks van aangeslagen toestanden wordt beschreven met het hoofdquantumgetal n. In de aangeslagen toestanden bevindt het elektron zich gemiddeld op grotere afstand van de donor en is daaraan minder sterk gebonden. Het gebruik van een macroscopische diëlektrische constante wordt achteraf gerechtvaardigd door de grote waarden die de theorie levert voor de baanstralen a„ in verhouding tot de roosterparameter. De effectieve massa-theorie, die omstreeks 1960 door Kohn en Luttinger is ontwikkeld, is de weten¬ schappelijk beter verantwoorde versie van het water¬ stofmodel. De invloed van de halfgeleider wordt via Ho in rekening gebracht, waardoor het resultaat verder wordt verfijnd. De multipliciteit van de minima van de geleidingsband - vier in het geval van germanium, zes in het geval van silicium - leidt tot een even grote ont¬ aarding van de grondtoestand van de donor. In een potentiaal met sferische symmetrie blijft deze ontaar¬ ding behouden. Dicht bij de donor zal het discrete atomaire karakter van het kristal zich echter bemerkbaar maken. De potentiaal zal daar de ruimtelijke ordening van de eerste buren op tetraëderposities weerspiegelen, en aldus een component van deze sym¬ metrie, puntgroep 43m, bevatten. De ontaarding splitst zich daardoor als volgt: silicium: sextets — singulets(/l|) +doublet s(£) -(-triplet s(7",), germanium: quartets — singulets(/l,) +triplet s(7"(). Ook de p-toestanden, die in de waterstofreeks drie¬ voudig zijn ontaard, splitsen zich en wel in een singulet p0- en een doublet p , -niveau. De oorzaak hiervan is de anisotropie van de dispersierelatie E(k) rond de geleidingsbandminima. Een goede beschrijving van het verband-£(A:) vereist de invoering van een longitudi¬ nale en een transversale effectieve massa.

161

Resultaten van de effectieve massa-theorie zijn weer¬ gegeven in fig. 3. Om niet in te vee! details te ver¬ vallen, zijn slechts een paar van de vele niveaus uit de Rydberg-reeks getekend. De experimenteel verkregen resultaten voor diverse donors, enkelvoudige uit ko¬ lom V en dubbele uit kolom VI van het periodieke systeem, zijn ter vergelijking opgenomen. Bij de chalcogenide-donors is voor het tweede donorniveau de ionisatie-energie gedeeld door Z1 ( = 4). Opvallend is de zeer goede overeenstemming tussen theorie en experiment voor de aangeslagen toestanden 2po en 2p ± . Wat de ls-toestand betreft is het resultaat voor de ls(E)- en ls(T|)-niveaus zeer redelijk te noemen. Daarentegen liggen de toestanden ls(A,) aanmerkelijk dieper dan de effectieve irassa-theorie voorspelt. De oorzaak van deze afwijking is duidelijk. In de potentiaal kan men schematisch twee gebieden onderscheiden. Op grote afstand wordt de Coulombpotentiaal effectief door de halfgeleideratomen afge¬ schermd. De werking op lange afstand van de aantrek¬ king wordt correct met V <x l/efr in rekening ge¬ bracht. Dicht bij de donor is de afscherming onvolle¬ dig en vervalt de factor f r in de noemer van de poten¬ tiaal. De potentiaal is daar veel dieper dan de gebruik¬ te formule aangeeft. Als gevolg van deze 'centrale-celcorrectie' valt de bindingsenergie groter uit. De elek¬ tronen in de aangeslagen toestanden 2p en hoger be¬ vinden zich op grote afstand van de donor. Bovendien is vanwege |^(0)| 2 = 0 voor p-golffuncties hun dicht¬ heid in de centrale cel extra laag. Het gebruik van een afgeschermde Coulomb-potentiaal is voor deze toe¬ standen klaarblijkelijk geheel in orde. Ook voor ls(£) en Is(7*i) toestanden geldt dat deze een knoop hebben op de donorpositie r = 0. Dit vloeit voort uit ds bijzon¬ dere vorm van de lineaire combinatie van golffuncties waaruit deze toestanden zijn samengesteld. Ook hier zijn daarom de centrale-cel-correcties gering, al zijn ze meetbaar aanwezig en hebben ze het verwachte teken. De ls(>4|) golffuncties hebben een s-karakter ten op¬ zichte van de donorpositie. Een elektron in deze toe¬ stand heeft een redelijke ophoudkans in de centrale cel. Het bijbehorende energieniveau ligt daardoor die¬ per dan overeenkomt met de waarde van de effectieve massa-theorie. De ls(/l ^-toestand is de werkelijke grondtoestand. De ionisatie-energie is afhankelijk van de chemische aard van de donor. Zoals verwacht, zijn de correclies voor de dubbele donors hel grootst. Om deze behandeling in juist perspectief te plaatsen, moet worden opgemerkt dat de effectieve massa-theorie en zijn toepassing op enkelvoudige donors in sili¬ cium en germanium een gevestigd klassiek hoogte¬ punt in de halfgeleiderfysica verlegenwoordigt. De

162

u .

-

-5 E (ltl*VI

~

0

-

-« -

Is—~ T,

A,

A,—

•

.

-15 EMT

P As Sb lol Germanium

Si

u

-10 -20

"5— -

-30 "

-

-

E T,

Is

-40 -

"

A,

-50 -

A,

-fin EMT

9 As Ib) Silicium

Sb

lireV)

EMT C

S"

S7t S«P it'll. (c) Silicium

Tt»

Wil.

Fig. 3: Energieniveaus van donors ten opzichte van de geleidingsband bij E = Q meV. De experimenteel be¬ paalde waarden vergeleken met de effectieve massa¬ theorie (EMT). a) Ondiepe enkelvoudige donors in germanium, b) Ondiepe enkelvoudige donors in silicium, c) Dubbele donors in silicium in neutrale en éénmaal geïoniseerde toestand.

Cenlra in halfgeleiders

tweewaardige chalcogenidedcnors hebben, zoals fig. 3c laat zien, ionisatie-energieën van 200 tot 600 meV. Aangezien de verboden zone in silicium 1170 meV breed is. zijn dit typisch diepe niveaus en zijn de bijbe¬ horende golffuncties sterk gdocaliseerd. De in fig. 3c gepresenteerde gegevens zijn van recente datum. De ligging van de ls(E) niveaus is zelfs nog onbekend. Tot verrassing van eigenlijk iedereen zijn ook met deze diepe centra goed gedefinieerde hogere Rydbergniveaus verbonden.

ven. Uiteraard is deze in sterkte evenredig met de grootte van de betrokken magnetische momenten. Mr van hei elektron en n„ van de kern. en van het con¬ tact tf(0) - tussen beide. Gebruik makende van ftr= -gjigS en Mn = JtnM\' laat d* spin-Hamilloniaan zich schrijven als

DONORS -golffwKtics

De elektron-spin is gequantiscerd volgens ms = ±\;dc kernspin wordt op soortgelijke wijze beschreven met het quantumgetal m,. In de benadering voor sterke velden worden de energieniveaus gegeven door

Nauwkeurige informatie over de golffunctie wordt verkregen uit elektronspinresonantie (ESR). De neu¬ trale kolom-V-donors en de éénmaal geïoniseerde kolom-VI-donors bezitten een oneven aantal elektro¬ nen. De spins van de elektronen paren zich tot een toisle S = v . De donors hebben een permanent magne¬ tisch moment en zijn daardoor in ESR waarneembaar. Voor dit systeem is de eenvoudigste toereikende uit¬ drukking voor de energie: HfsR = -

(5) met

(6)

Magnetische resonantie zal optreden wanneer het quantum hv van opvallende straling gelijk is aan het energieverschil tussen de niveaus met ms- - ' e n ms - + \. De resonantieconditic luidt dus

(4)

(8)

De eerste term is de energie van het magnetisch mo¬ ment van het elektron in een magneetveld B: de Zee¬ man-energie. Hypcrfijn-inicractie tussen elektron en magnetische donorkern wordt in de tweede term gege-

(9)

A

•' \ \ /

13M.U.M

Het ESR-spcctrum bestaat uit 21+ I resonanties, behorende bij de kernquantumgetallen mt=-f, -/ + I + /. Fig. 4 laat enige voorbeelden zien. Het midden van de spectra ligt bij magneetveld B - hv/gjiH en de onderlinge afstand van de hyperfijncomponenten bedraagt a/gjig. De hyperfijnkoppclingsconslante a is dus eenvoudig uit het ESR-specirum te bepalen. Via de relatie (6) is deze kennis direct om te rekenen in ; ^(0) ; -, dat wil zeggen in de waarschijnlijkhcidsdichthcid van het gebonden donorelektron op de donorkern. Tabel I vermeldt de karak¬ teristieken van isotopen die bij dc/c studies werden Tabel I. Stabiele magnetische isotopen van enkelvou¬ dige en dubbele donors in elementaire halfgeleiders. Donor

i fig. 4: Spectrum van de elektronspinresonantie van fa) Ge:As. fh) Si.Sb en (c) Si:Tc'. xTe omval alle lellurium-isniopen met kernspin 1-0.

Cenlra in halfgeleiders

IV

Ivotix'p

"p

Nalimrliikc .ihnnil.innc (••)

inn

1 :

100

1

;

t

•»

•'Sh

"B. "S 'V-

kcrrupin NtacncliMh monicnl / .{„/ (A) {fis)

100 n."6

< > :

1 2 1 :

- I.I.MT » I.4'9O !

2W

t 4.080 » Wl » (1.5UI

1 "* 1 •

•'Tc

ft.W

1 ;

0.JW7I

163

Tabel II. Resultaten van elektronspinresonantie (ESR) aan enkelvoudige en dubbele donors en van de effectieve massa-theorie (EMT). Half- Do¬ nor gevïider

Isoloop

Ge

P As Bi

"P "As -'"Bi

Si

P As Sb

"P As '-'Sb

Bi

sSeTe*

,5631 + 2.2634 ,5700 + 0,9593 ,5671 + 0,9067

35.6 61,5 181

tf(0> = IO«'m

•') (10"'m

ESR

EMT

0,17 0,69 2,15

0,023

+ 2,2634 117,53 + 0.9593 198,35 + 1,3436 186,80 + 0,7276 101,52 + 0,0967 1475,4

0,439 1,747 1.175 1,179 13,736

0,038

"Hl

,9985 ,9984 ,9986 ,9986 i 2.OO03

•'•'S 77 Se '--'Te '"Te

.2.0054 ;2,0057 .2,0023 .2,0023

+ 0.4289 + 1.0682 -1,4718 -1,7742

6,13 13,07 16,59 16,60

0,306

75

'-•'Sb

Si

a/h (MHz)

A

312,4 1658,4 2896,3 3491,7

')

van het vrije atoom, los van de halfgeleider. Tabel III geeft zulk een vergelijking. Inspectie leert dat het elektron van de enkelvoudige donors voor circa 1%, en van de dubbele donors voor circa 10% tot de cen¬ trale cel kan worden gerekend. Hei ir.ziclu dat zowel de halfgeleider via Ho als de onzuiverheid via fôp de donorgolffunctie hun invloed laten gelden, wordt bevestigd. Een geslaagde toepassing van de techniek van con¬ structie van golffuncties uit atomaire 'orbitals' kan worden ontleend aan de antistructuurdefecten. Een antistructuurdefect bestaat uit één enkel atoom in een binaire legering op een substitutionele plaats op het subrooster van de andere samenstellende component.

Tabel III. Spindichtheden \ \p(0)\2 op de kern Kolom 2 geeft de experimentele waarde voor de donor (d) in silicium. In kolom 3 staat een berekende waarde voor een vrij atoom (a) in de (ns)2 fnp)3-configuratie. Kolom 4 vermeldt de onderlinge verhouding. Element

l*(0)i3 (IO 3(l m

P As Sb S Se Te

0,439 1,747 1,177 6,13 13,07 16.M

•')

i W)' j (I0'"m •') 48,99 113,15 145,30 67,08 137,87 170,84

1^(0) 11 0,009 0,015 0,008 0,091 0,095 0,097

toegepast. In tabel II zijn resultaten van ESR-onderzoek verzameld. Al dit ESR-werk heeft betrekking op donors in de Is (/l|)-grondtoestand. De waarden die de effectieve massa-theorie levert voor !^(0)| 2 , zijn ook in tabel II opgenomen. Vergelijking leert dat de experimenteel bepaalde waarden 10 tot 100 maal zo groot zijn als de theoretische. Dit bevestigt de sterke lokalisatie van hel elektron in de centrale cel. Dit beeld was reeds opgeroepen door de beschouwing van de energie van de grondtoestand. De kwantitatieve interpretatie van het donor¬ elektron in de grondtoestand met behulp van de effec¬ tieve massa-theorie is geen groot succes. De theo¬ rie is voortreffelijk voor gedelokaliseerde elektronen, maar schiet tekort voor gelokaliseerde diepe toestan¬ den. Het is nu verleidelijk bij de interpretatie in een ander uiterste te vervallen. In deze opvatting wordt het donorelektron vergeleken met elektrongolffuncties

164

Fig. 5: Atomair model van het antistructuurcentrum PGa in galliumfosfide.

Het atomaire model van het fosfor-antistructuurcentrum in galliumfosfide ziet men in fig. 5. Het antistructuuratoom is een dubbele donor met diepliggende niveaus. Evenals de chalcogenidedonors is de positief geladen donor P ^ paramagnetisch. Onlangs werd voor de eerste maal het bestaan van deze antistructuurcentra door de waarneming van het ESR-spectrum ondubbelzinnig aangetoond. Het spectrum, opgeno¬ men met het magneetveld B evenwijdig aan een < 100>kristalrichting, is weergegeven in fig. 6. De hyperfijnwisselwerking met het centrale antistructuur-fosforatoom veroorzaakt een splitsing van het spectrum in twee gelijke componenten. De vier


naasle-buurfosforatomen geven aanleiding tot een verdere splitsing in 24 componenten. In het geval BH < 100> vallen deze zodanig samen, dat een vijflijnenspectrum met intensiteitsverhoudingen 1:4:6:4:1 ontstaat. De hyperfijnstructuur in het ESR-spectrum weerspiegelt de atomaire structuur van het centrum op zeer karakteristieke wijze. De sterktes van de hyperfijnwisselwerkingen zijn in fig. 6 op te meten. Ze vormen, zoals in het voorafgaande is uiteengezet, een maat voor de lokalisatie van het defectelektron op de kernen. Een analyse van de resultaten wordt gebaseerd op een golf functie die als een lineaire combi¬ natie van atomaire orbitals (LCAO) op de betrokken posities wordt gevormd. Toegepast op het Püa-centrum levert de analyse een concentratie op van 26% van de golffunctie op de centrale positie en van 66% op de vier nabuurposities gezamenlijk. Niet minder dan 92% van het elektron wordt dus gevonden in het gebied van de centrale PP4-cluster. De sterke lokalisa¬ tie is geheel consistent met het diep-niveaukarakter van dit centrum. Samen ailing Centra verlenen aan halfgeleiders de mogelijkheid tot variatie van de fysische eigenschappen binnen ruime grenzen. In dit artikel werd aandacht besteed aan één categorie van onzuiverheden, donors, en de studie daarvan met twee experimentele methodes. Een gelijk¬ soortige behandeling van substitutionele acceptors is aanzienlijk gecompliceerder, door de baanontaarding in de top van de valentieband. Ook op het gebied van overgangsmetalen als verontreiniging in silicium en III-V-verbindingen, valt een gonzende activiteit waar te nemen. Ter illustratie: alleen al over het sys¬ teem Si:Fe verschenen in de afgelopen drie jaar een 25-tal tijdschriftartikelen. Vele van deze verontreini¬ gingen hebben een amfoteer karakter. Ze introduceren verschillende niveaus in de zone en functioneren, al naar gelang de ligging van het Fermi-niveau, als donor

GoP : P* Ga

of als acceptor. Het bekendste voorbeeld in dit ver¬ band is goud. De vacature representeert de meest ele¬ mentaire vorm van een kristalroosterfout. Bij het creëren van een lege roosterplaats worden de bindin¬ gen met de vier naaste-buuratomen verbroken. Nieu¬ we bindingen worden gevormd, waarbij een ingrijpen¬ de plaatselijke reconstructie van het rooster plaats¬ vindt. Met deze roosterfouten zijn steeds diepe niveaus geassocieerd. Wisselwerkingen tussen al deze effecten komen veelvuldig voor. Dit leidt tot de vor¬ ming van defectparen, defectcomplexen en precipitaten. De totaliteit van aanwezige centra is beslissend voor de elektrische eigenschappen van de halfgeleider. Vanzelfsprekend wordt de mate en soort van elektri¬ sche geleiding bepaald door de geïoniseerde donors en acceptors. Bij de absorptie van licht en de emissie ervan in luminescentieprocessen spelen de ligging en dichtheid van energieniveaus een dominerende rol. De niet-evenwichtsverschijnselen, zoals recombinatie en tijdelijke vangst van ladingdragers, wordt beheerst door werkzame doorsneden voor vangst en emissie van elektronen en gaten. De betekenis van centra voor de toepassing van halfgeleiders in practisch bruikbare componenten is hierdoor evident. De schaalverklei¬ ning op het gebied van de toepassing stelt toenemend hogere eisen aan materiaalbeheersing. In dit artikel is de nadruk gevallen op de theoreti¬ sche behandeling van centra. De Schrödinger-vergelijking werd geïntroduceerd en de oplossingen voor energie en golffunctie werden critisch bezien. Voor de genoemde processen van absorptie en emissie is de vraag naar de waarschijnlijkheid ervan steeds aan de orde. Overgangswaarschijnlijkheden worden geschre¬ ven in termen van matrixelementen < ^21 "storing I î >• Het is duidelijk dat de golffuncties van het elektron in de toestand i/-,, waarin het aanvankelijk verkeert, en de nieuwe toestand \fr2 die het gaat innemen, bekend moeten zijn voor een voldoend inzicht in deze proces¬ sen. In de halfgeleiderfysica staan het fundamentele onderzoek en de toepassing ervan dicht naast elkaar. Het gezegde van Boltzmann: "Nichts ist praktischer als einegute Theorie" heeft hier zijn volle geldigheid.

v =9.7 GHz T = 20 K £//<100>

250

300

350

400

450

R|mT|

Fig. 6: Spectrum van de elektronspinresonantie van het antistructuurcentrum PCia in galliumfosfide.


165

De 500 MeV-elektronverstrooiingsopstelling van het NIKHEF-K te Amsterdam. Links van de trefplaatopstelling (midden op de foto) bevindt zich de QDDspectrometer voor metingen met een scheidend ver¬ mogen van l x 10 4, rechts daarvan de QDQ-spectro¬ meter met grote openingshoek (17 msr) voor detectie van protonen, deuteronen en pionen. De primaire bundel beweegt zich van linksonder via bundelgeleidingsapparatuur naar de trefplaat. Beide spectrome¬ ters kunnen onafhankelijk van elkaar worden gedraaid van 25° tot 155° t.o.v. de richting van de inkomende bundel.

166

Dieper graven in de kern materie C. de Vries, C.W. de Jager, P.K.A. de Witt Huberts Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica, Amsterdam

Begin 1981 is hel wetenschappelijk onderzoek met de 500 MeV-eleklronenversneller MEA in Amsterdam op gang gekomen. Inmiddels zijn experimenten uitge¬ voerd met elektronen, fotonen, pionen en muonen. Hieruit blijkt dat: 1. het wetenschappelijk instrumentarium voldoet aan de ontwerpspecificaties, 2. hel wetenschappelijk programma zich beweegt in de voorhoede van het kernfysisch onderzoek. Dit artikel, waarin we ons beperken lol het experi¬ menteren met elektronen en fotonen, beoogt Ie illu¬ streren dat bij hel Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica, sectie K (NIKHEF-K), werk wordt uitgevoerd op een niveau, vergelijkbaar met dal van heigeen bij twee andere laboratoria (CEN Ie Saclay, IMIT te Boston) al enige lijd gaande is. Op een belangrijk gebied, dat van coïncidentiemetingen, heeft NIKHEF-K zich inmiddels toonaangevend be¬ toond. Dit is verheugend, want hel is vooral van dil .soort experimenten dat belangrijk nieuwe informatie wordt verwacht omtrent de kernstructuur. Niet alleen is hel hiermee mogelijk meer details in de kern waar Ie nemen, maar ook onderzoek naar de invloed van subnucleoneffecten op de kernstructuur kan Ier hand worden genomen. Een en ander is aanleiding voor het schrijven van dit trendartikel.

Met bundels elektronen en fotonen wordt directe en nauwkeurige informatie over de kernstructuur ver¬ kregen. Die informatie betreft fundamentele eigen¬ schappen als ladings- en magnetisatieverdelingen, overgangswaarschijnlijkheden voor laaggelegen aan¬ geslagen discrete toestanden en rcu/cnrcsonantics (bij de laatste draagt de kern in zijn geheel bij aan de exci¬ tatie), golffuncties van individuele nuclconen in kernmaterie, pionproduktieproecssen. Experimenteren met elektronen en fotonen verschaft zulke nauwkeurige informatie, omdat bij het aftasten

Dieper graven in de kernmaterie

van de eigenschappen van de kern alleen de zeer goed bekende elektromagnetische wisselwerking een rol speelt. Bovendien wordt het te bestuderen object rela¬ tief weinig verstoord, daar de wisselwerking zwak is ten opzichte van de sterke wisselwerking, die een over¬ heersende rol speelt bij de kernbinding, maar ook bij proeven met protonen, neutronen en pionen. De ver¬ strooiing van een elektron aan een kern kan als volgt worden beschreven; zkfig. I. De kans dat een elektron naar spectrometer aan kern verstrooid ^» elektron (E1( p, ) inkomend elektron »—

•

.terugstootkern (in grond- ot aangeslagen toestand)

trefplaat

Fig. 1: Principe van de opstelling voor elektronver¬ strooiing. met inkomende energie £ n over een hoek 0 verstrooid wordt ten gevolge van een elastisch (de kern blijft in de grondtoestand) of van een inclastisch (de kern blijft in geexciteerde toestand achter) proces, wordt in goede benadering gegeven door: da dil' Hierin is

!

^

M..„

1

('/i + tg 2 0/2)|.

(1)

= o»,,,, de met behulp van de quan-

tum-cleklrodynamica exact te berekenen differentiële werk/ame doorsnede voor de verstrooiing van relati¬ vistische clckironcn (spin '/:) aan een puntkern. De factor binnen de accoladcn beval behalve de hoekfunctic alleen de structuurfuncties /•', en F2 die slechts

167

afhankelijk zijn van de Lorentz-invariante viervector q, die gegeven wordt door de energie- en impulsover¬ dracht aan de kern:
(2)

Deze structuurfuncties (vormfactoren) bevatten uit¬ sluitend informatie omtrent de statische en dynami¬ sche elektromagnetische eigenschappen van de kern. In het geval van bijvoorbeeld elastische verstrooiing van het elektron zijn deze vormfactoren de Fouriergetransformeerden van respectievelijk de ladings¬ verdeling c(r) en de stroomverdeling |y(r)|. Het experimentele materiaal levert dus op directe wijze - v i a de verhouding van gemeten werkzame door¬ snede en aMo„ - informatie over de kernstructuur.

ELEKTRON

VERSTROOIING

-

discrete « o « , « h nlvrou* 1

1

rvuzm resonant* f

11 1

»10 "P

r

pan produM*

t

• 4 MrV

TO

o, -a,

50riÓ0iTT''

• 100 5 MiIV

9*/2M

rn»rq» u (M»VI

F/g. 2: Me/ de spectrometer bij constante Eo en $ opge¬ nomen spectrum van verstrooide elektronen als functie van de excitatie-energie a>.

In fig. 2 is schematisch weergegeven hoe uit de analyse van met een magnetische spectrometer gedetecteerde verstrooide elektronen, verschillende processen kun¬ nen worden onderscheiden. Uitgezet is de werkzame doorsnede

(Eo,0) als functie van w (de energie

afgestaan aan de kern). Men onderscheidt elastische verstrooiing (ÜJ = O), aanslag van discrete energie¬ niveaus en van reuzenresonanties, quasi-elastische verstrooiing (waarbij de energie-impulsoverdracht plaatsvindt aan een individueel nucleon dat dienten¬ gevolge uit de kern wordt gestoten) en een gebied waarbij het elektron zoveel energie aan een individueel nucleon heeft afgestaan dat produktie van een pion

168

optreedt. In wezen komt het experimenteren met elek¬ tronen erop neer dat de vormfactoren, kenmerkend voor een der genoemde processen, voor een zo groot mogelijk gebied van q2 worden gemeten. De eigenlijke taak van de kernfysicus is dan om zo'n gemeten vormfactor te vertalen in kernfysische verschijnselen. Dit gaat via theoretische modellen waarmee het gedrag van de vormfactor kan worden berekend. Dit werk heeft telkens belangrijk nieuwe impulsen gekregen doordat steeds betere versnellers (hogere energie, beter tijdsrendement, sterkere stromen) en betere spectrometers (hoger scheidend vermogen, grotere impulsband, multikanaals-detectiesystemen) ter beschikking kwamen. Hiermee werd het mogelijk op lang bestaande vragen antwoorden te vinden én onontgonnen gebied te exploreren. In het onderstaan¬ de worden hier enkele karakteristieke voorbeelden van gegeven. We onderscheiden twee hoofdklassen van experimenten: de zogenaamde inclusieve (e,e')experimenten, waarbij alleen het verstrooide elektron wordt gedetecteerd, en exclusieve (e,e'X)-experimenten waarbij het elektron én het reactieprodukl X in coïncidentie worden gemeten. Begonnen wordt met de bespreking van een ( c . c ) experiment ter bestudering van de eigenschappen van laaggelegen energieniveaus, waarvoor met een on¬ langs ontwikkeld model golffuncties zijn berekend. Dit Interacting Boson Model (IBM) gaat uit van de onderstelling dat collectieve eigenschappen van laag¬ gelegen niveaus in even-even kernen kunnen worden beschreven op basis van gecorreleerde protonen- en/of neutronenparen die zich buiten gesloten hoofdschillen (50, 82, 126 protonen of neutronen) bevinden. Boven¬ dien wordt verondersteld dat alleen paren met impuls¬ moment 0 en 2 van belang zijn en dat deze paren als bosonen (s-bosonen respectievelijk d-bosonen) kun¬ nen worden behandeld. De ladingsverdeling van de grondtoestand en de overgangsladingsverdeling van de laaggelegen toestanden in de even Pd-isotopen (46 protonen, 56-64 neutronen) worden dan in dit model beschreven door 2 proton-bosongaten en 3-7 neutronbosonen, gekoppeld aan de dubbel-magische kern ln0 Sn (50 protonen, 50 neutronen). Een serie metingen aan vier even-even Pd-isotopen (A= 104, 106, 108, 110) wordt op het ogenblik uitge¬ voerd met de versneller MEA en de magnetische QDDspectrometer (voor enkele gegevens van de meetopstel¬ ling wordt verwezen naar de appendix). Enige resulta¬ ten verkregen voor " n Pd, worden getoond in fig. 3. In fig 3o wordt één der gemeten spectra van verstrooi¬ de elektronen gegeven. Hieruit blijkt duidelijk de nood/aak voor een zeer goed scheidend vermogen


eioslisch /v*r$trooid»

> *-io4 E o 3 O O

10

o o

^10 3 o. Ifl

O»

c CL

O

10 0

1 Excitatie energie (MeVJ Fig. 3a: Spectrum van aan "°Pd verstrooide elektro¬ nen. Het scheidend vermogen (hier 2x10'*) is essen¬ tieel voor detectie van de elektronen, verantwoordelijk voor aanslag van de kern naar de T-niveaus. De 101"ondergrond" is typisch voor elektronverstrooiing en correspondeert met stralings verschijnselen waaraan de elektronen onderworpen zijn in de tref plaat.

10'

voor dit onderzoek. Fig 3b toont het gedrag van de vormfactoren voor de eeiste drie aangeslagen toestan¬ den met een impulsmoment 2 en pariteit + . Het IBM schrijft voor hoe uit het gedrag van twee van deze vormfactoren de vormfactor voor het derde niveau kan worden afgeleid. Uit de figuur blijkt dat de gestip¬ pelde 'IBM'-vormfaclor goed overeenstemt met de meetpunten, verkregen voor de derde 2'-overgang. Alvorens tot een meer gerichte uitspraak te komen over het al of niet (gedeeltelijk) slagen van het IBM, wordt een grondige analyse van een groter aantal 2*-en 4*-niveaus in de andere Pd-isotopen afgewacht. Gebrek aan plaatsruimte doet onrecht aan het vele werk dat door medewerkers van NIKHEF-K in nauwe samenwerking met binnen- en buitenlandse groepen wordt besteed aan ander onderzoek via (e,e') experi¬ menten, zoals aan toestanden met hoog impuls¬ moment (spin), één-deeltje-één-gattoestanden met de hoogst mogelijke spin (gestrekte toestanden), reuzenresonanties, magnetisatieverdelingen, isotopie-effecten van de ladingsverdeling. Langs deze lijnen worden ook andere modellen, met name het schillenmodel,


Fig. 3b: Vorm/actoren voor de eerste drie T'-toestan¬ den in "nPd. De krommen door de meetpunten beho¬ rende bij de 2*r en 2*2-toestanden zijn verkregen door een model-onafhankelijke analyse. De gestippelde kromme is de ' 'IBM'' vormfactor (zie tekst).

169

grondig getoetst. Het is dan ook verheugend dat juist in Nederland op beide punten samenwerking tot stand is gekomen tussen experimentatoren en theoretici uit Groningen, waar het Interacting Boson Model is ont¬ wikkeld, en uit Utrecht, waar geavanceerde schillenmodelberekeningen worden uitgevoerd. Tot nu toe is sprake geweest van kernstructuuronder¬ zoek met het NIKHEF-K-instrumentarium door mid¬ del van /'«clusieve (e,e')-metingen. Weliswaar herkent men aan het energieverlies u> met welk proces men te maken heeft, maar informatie over het verdere gedrag van de aangeslagen kern ontbreekt geheel. Men meet in feite alleen de kans dat de kern van de grondtoe¬ stand in de aangeslagen toestand geraakt (totale overgangswaarschijnlijkheid), maar die levert geen infor¬ matie over de wijze waarop de aangeslagen kern ver¬ valt, tenzij verval naar de grondtoestand energetisch de enige mogelijkheid zou zijn. Zodra deeltjesemissie vanuit de aangeslagen toe¬ stand optreedt of zodra het elektron direct een indivi¬ dueel nucleon uit de kern stoot, komen exclusieve (e.e'X)-metingen in aanmerking. Zowel het verstrooi¬ de elektron als het betrokken nucleon (of pion) wor¬ den dan gedetecteerd. Dergelijke coïncidentiemetingen (met twee spectrometers) geven in principe meer gedetailleerde informatie dan experimenten met één speetrorheter. Een goed voorbeeld hiervan is quasielastische verstrooiing (zie fig. 2). Hier is de inclusieve meting slechts gevoelig voor de gemiddelde separatieenergie en gemiddelde impulsverdeling van alle nucleonen, terwijl uit coïncidentiemetingen separatie¬ energie en impulsverdeling afzonderlijk kunnen wor¬ den bepaald voor heizij een valentienucleon, hetzij een nucleon uit een dieper gelegen schil. Men kan aldus 'dieper graven' naar de bouw van de atoomkern. Waarom zijn dergelijke coïncidentiemetingen dan tot dusverre nauwelijks uitgevoerd? De volgende be¬ schouwing licht dit toe. Bij een exclusief verstrooiingsexperiment bepaalt men de energie en impuls van het inkomende elektron én van beide uitgaande deeltjes (elektron en bijvoorbeeld proton). Via de kincmatica van de reactie kan men nauwkeurig de energie- en impulsbalans opmaken en aldus bepalen welke sepa¬ ratie-energie en welke impulsverdeling behoort bij het uit de trcfplaatkern gestoten prolon. De precisie (A£m) waarmee dit gebcurl, is ook van cruciale bete¬ kenis bij dergelijke metingen, aangezien de verhou¬ ding signaal/ruis anders een sterk belemmerende ('ac¬ tor is. Hiermee wordt bedoeld het onderscheid dat gemaakt moet worden tussen ware coïncidenties (elek¬ tron en proton betrokken bij de/elfde kern) en toeval¬

170

lige gebeurtenissen (elektron en proton niet betrokken bij dezelfde kern). De verhouding 'signaal/ruis' R tussen ware en toevallige coïncidenties wordt bij een gegeven instrumentarium bepaald door het tijdsrende¬ ment d van de bundel (aantal pulsen maal pulsduur) en de gemiddelde bundelstroom ƒ op de trefplaat: R = k.d/I. De instrumentatiefactor k hangt voorna¬ melijk af van het lijdscheidend vermogen AT van de detectieapparatuur en van het energiescheidend ver¬ mogen A£ m . Uitvoering van coïncidentiemetingen met elektronversnellers was vroeger, toen het tijdsren¬ dement van versnellers van de orde was van 0,1%, volledig uitgesloten (Rment echter behoort MEA in dit opzicht reeds tot de beste versnellers ter wereld. Het is vooral aan de kwaliteit van de beide spectrometers en de detectie¬ apparatuur te danken dat zelfs bij een lijdsrendement van enkele procenten coincidenliemelitigen kunnen worden verricht [R> I).

In vergelijking met de dubbele spec rometeropstelling te CEN (Saclay), waarmee baanbrekend werk is ver¬ richt, kan met de spectrometeropstelling van NIK¬ HEF-K (zie appendix) een belangrijke verbetering worden geconstateerd dank zij de aanzienlijke betere waarden voor A£m (0, 1-0, 2 MeV) en AT (I ns). Boven¬ dien zal het duidelijk zijn dat, om onderscheid te kunnen maken tussen reacties naar verschillende eind¬ toestanden in de dochterkern, een hoog 'missingenergy'-sehcidend vermogen (A£ni) uiterst belangrijk is. We zullen nu enkele specifieke coïncidcnticmetingen beknopt toelichten. Sinds lange tijd wordi onderzoek aan zeer lichte kernen ( : H, 1 He, 4He) beschouwd als ideaal voor de studie van een fundamenteel kernfysisch probleem, nl. de microscopische beschrijving van de kern op grond van de wisselwerking lussen de bouwstenen. Dit onderzoek omvat dan naast de bepaling van de la¬ dings- en magnetisaticverdclingcn van de grondtoe¬ stand van die kernen levens de bestudering van de sterke wisselwerking tussen twee nucleonen in gebon¬ den toestand, drie-dceltjcs-golffunctics én de invloed van niet-nucleonisdie vrijheidsgraden. Hel is namelijk

Dinper c)ravcn in de kernmatt.Tie

gebleken dat behalve de wisselwerking die optreedt tussen nucleonen, ook vrijheidsgraden een rol spelen die samenhangen met a) het optreden van aangeslagen toestanden van het nudeon (bijvoorbeeld A-resonan¬ tie) en b) de uitwisseling van pionen (direct waarneem¬ baar!) als quanta van de sterke wisselwerking tussen nucleonen (zoals fotonen bij de elektromagnetische wisselwerking). We gaan nu voorbij aan het vele werk dat via inclu¬ sieve metingen al is uitgevoerd aan dergelijke systemen en concentreren ons hier op de speciale informatie die kan worden verkregen uit (e,e'p)-metingen aan 3 He. Op dit gebied is reeds onderzoek verricht in Saclay. Bepaald is de spectrumfunctie S(Em,K), waarbij £ m en K respectievelijk de separatie-energie en de impuls van een proton in 'He vertegenwoordigen. De werkzame doorsnede in de meest eenvoudige benadering voor zo'n coïncidentiemeting luidt: d4a

-(E„,0 c 0 p )=Ca p S(E m ,/O.

(3)

Hierin is C een kinematische factor en ap de elemen¬ taire werkzame doorsnede voor verstrooiing van een elektron aan een ongebonden (vrij) proton. De spectraalfunctie 5 bevat uitsluitend informatie omtrent de kernstructuur. De waarschijnlijkheidsverdeling van de impuls van een proton in de kern, afgeleid uit de experimentele werkzame doorsnede, is te Saclay be¬ paald voor het impulsgebied van 0 tot 300 MeV/c en vergeleken met theoretische berekeningen, gebaseerd op verschillende typen nucleon-nucleonpotentialen; zie fig. 4. De reden dat NIKHEF-K hetzelfde experi¬ ment ter hand heeft genomen is een direct gevolg van de kwaliteit van de opstelling (betere AEm en AT), waardoor verwacht wordt dat die impulsverdeling kan worden gemeten tot aan \K\ =500 MeV/c. Het zal duidelijk zijn dat nauwkeurige gegevens omtrent hoge impulscomponenten informatie verschaffen over de inter-nucleonpotentiaal op korte afstanden, hetgeen in verband met de mogelijke invloed van subnucleon(quark)-structuur op de potentialen op het ogenblik in de belangstelling staat. Bepaling van hogere impuls¬ componenten in de golf functie is bijvoorbeeld ook beiangrijk omdat zij een bijdrage kunnen leveren tot opheldering van tot dusverre bestaande discrepanties tussen theoretische- en experimentele waarden voor de elektromagnetische straal en de bindingsenergie van 'He. Dergelijke metingen aan weinig-deeltjessystemcn zullen een belangrijk onderdeel uitmaken van het onderzoeksprogramma van het NIKHEF-K. Zo wor¬ den bijvoorbeeld voorbereidingen getroffen om met


dezelfde trefplaat de reacties 'He(e,e''H)ir* en 'He(e,e''He)ir 0 te bestuderen (detectie van het uit¬ gaande elektron in coïncidentie met 'H respectievelijk 'He) ten einde het mechanisme waarmee pionen wor¬ den geproduceerd, te doorgronden. Dank zij het in Amsterdam haalbare scheidend ver¬ mogen (A£"m) bij het bepalen van de energiebalans kan een nieuwe dimensie worden toegevoegd aan het onderzoek van de golf functies van individuele nucleo¬ nen in kernen. Er kan daardoor onderscheid gemaakt worden tussen de verschillende eindtoestanden van de dochterkern. De nu bereikte resolutie is vergelijkbaar met die welke beschikbaar is in overeenkomstige pickup-reacties, zoals (d,r) en (T,a), die dezelfde structuurinformatie beogen te verzamelen. Met be¬ hulp van de laatste reacties zijn eigenschappen bestu¬ deerd van aan het oppervlak (valentie-) zowel als 'diep'-gelegen gattoestanden. Karakteristieke proble¬ men hierbij zijn de zeer sterke verstoringen van de in- en uitgaande deeltjes ten gevolge van interactie met de kern, zodat de bepaling van de golffuncties

3

Hele.e'p)c) 400<Em<775MeV SACLAY 11982)

400 llTHMeV/c)

Fig. 4: Experimentele gegevens en theoretische voor¬ spellingen omtrent het gedrag van de impulsverdeling van de protonen in }He. De meetresultaten zijn verkre¬ gen ie Saclay m.b.v. (e,e 'p)-coincidentiemetingen. De theoretische voorspellingen betreffen Faddeev- (ge¬ lrokken) en variatieberekeningen (gestreept) op basis van de Reid Soft Core (RSC) nucleon-nudeonpotentiaal. De resultaten van dergelijke berekeningen, geba¬ seerd op de zogenaamde Parijs-potentiaal, geven (allhans in hel gemeten gebied) geen noemenswaardige afwijking van die, verkregen mei de RSC-polentiaal.

171

van dc nucleonen zeer wordt bemoeilijkt. Met de reactie (e.e'p) is deze verstoring aanzienlijk minder. Met de nu beschikbare resolutie zal nieuwe informatie worden verkregen over golffuncties van individuele nucleonen via een gecombineerde analyse van (e.e'p) en pickup-reacties. De eerste reeks metingen op dit gebied is begonnen. In fig. 5 worden voor r A l 'missing-energy'-spectra voor drie verschillende waarden van de terugstootimpuls getoond. De spectra zijn verkregen met een tijdsrendement van 1%, een scheidend vermogen corresponderend met ±Em= 300 keV en een tijdscheidend vermogen van AT= 1,2 ns. Er wordt nauwelijks of geen beperking ondervonden door toevallige coïn¬ cidenties ( / ? » 1 ) . Tal van niveaus in de dochterkern (2hMg) worden waargenomen. Aanvulling van de experimentele gegevens is gaande, door het opnemen van de impulsverdeling over een groot gebied (0-250 MeV/c). Soortgelijke resultaten zijn eveneens verkre¬ gen voor 12 C, "V en w A u . Hoewel uitvoering van deze metingen tijdrovend is, kan op grond van deze resultaten gezegd worden dat het instrumentarium nieuw gereedschap vormt voor de verdere verdieping van de kennis omtrent de kernstructuur. Vooral het onderzoek naar 'diep'gebonden toestanden heeft grote aandacht en is mede aanleiding geweest voor de titel van dit artikel. We zullen besluiten met de bespreking van een experi¬ ment dat de bestudering van pion-vrijheidsgraden in de kern behelst. Produktie van pionen door middel van virtuele fotonen (e,ir) en reële fotonen ( 7 , T ) ver¬ toont een sterke A-resonantie voor fotonenergieën

tussen 200 en 400 MeV. De vorming van een A (aange¬ slagen nucleon), waarbij dus tevens een nucleon-gat ontstaat in de oorspronkelijke kern, het gedrag van de A binnen kernmaterie, het verval in een nucleon en een pion en de absorptie van het pion zijn van invloed op de experimenteel te bepalen werkzame doorsnede voor pion-emissie. We beperken ons hier tot (7 ,ir )-reacties. Het is dan nodig, ter ontrafeling van al dergelijke effec¬ ten, dat de hoekverdeling van het uitgezonden T wordt gemeten. Met de in Amsterdam gebruikte methode, waarbij de t ret plaat met elektronen wordt gebombar¬ deerd, treedt een zeer sterke 'achtergrond' op van elek¬ tronen die met dezelfde impuls als die van de te detec¬ teren pionen via de spectrometer de detectie-apparatuur bereiken. Door een anti-coïncidenttetechniek met een Cherenkov-teller met lage brekingsindex (ongevoe¬ lig voor pionen) zijn wij erin geslaagd de elektronen¬ achtergrond met een factor 105 te verzwakken, waar¬ door (7,ir )-reacties ook bij voorwaartse hoeken (hoe meer voorwaarts hoe sterker de elektronenachter¬ grond) kunnen worden bestudeerd. Er is een begin gemaakt met het onderzoek van de reactie "C(7,7r )"N. Fig. 6 toont het pionenspectrum dat naar lagere energieën successievelijk is tot stand gekomen door bezetting van de grondtoestand en van aangeslagen toestanden van de dochterkern. Het is de Fig. 5: Drie coincidentiespectra 27AI(e,e ')2*Mg, opge¬ nomen voor verschillende waarden voor \K\. Duide¬ lijk waarneembaar zijn verschillen in het gedrag als functie van K voor tal van eindtoestanden in de doch¬ terkern. De spectra zijn opgenomen hij AEm = 300 ke V en A T = 1,2 ns. 27

Alle.epr*Mg e= 280 MeV 8e = 90° 6p = 376° \,

..

,

|IKM70MeV/c|

o

2? iis

8

0 Excitotie - energie |MeV) 172


13

bedoeling dergelijke spectra te bepalen als functie van de impulsoverdracht en als functie van de hoek waar¬ onder het pion wordt gedetecteerd. Dan wordt infor¬ matie verkregen over onder andere sub-nucleonvrijheidsgraden in de kern. Ook hier is de titel van dit artikel, 'Dieper graven in de kernmaterie', van toe¬ passing.

C( T .,T) 1 3 N EQ=267MeV 8 n = 90°

Hoewel het onderzoeksprogramma van het NIK¬ HEF-K sinds kort ter hand is genomen, zijn de eerste resultaten op tamelijk onontgonnen terrein veelbelo¬ vend, zodat de verwachtingen hoog gespannen zijn. Nederland zal hiermede een bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van het vakgebied kernfysica bij middelhoge energie. Appendix

115 120 Pionenergie(MeV)

Belangrijkste parameters van het instrumentarium van NIKHEF-K

Fig. 6: Spectrum van met de QDQ-spectrometer geme¬ ten pionen uit de reactie IJC("y,ir')uN. De invloed van de bezetting van de verschillende eindtoestanden in IJ N is duidelijk waarneembaar. Een zeer sterke onder¬ drukking (ca. 10*) van elektronen was essentieel bij de detectie voor hel verkrijgen van het getoonde spectrum (zie tekst).

QDD

«r-versneller (MEA) Energiegebied Huidig tijdsrende¬ ment (d) Gemiddelde stroom (/) Spectrum (AE/E) Bundellransporfsvsteem Intrinsiek scheidend vermogen Bandbreedte {AE/E)

QDQ

Spectrometers (fig. 7) Maximale impuls Openingshoek Impulsband (Ap/p) Dispersie Resolutie Voor coïncidentiemetingen: 'missing-energy'-resolutie

50-500 MeV

2Wo(500Hzx40ps pulslengte) ca. 100/tA (max.) < 0,3 «Po

3x10 0,6%

QDD

QDQ 600 MeV/c 750 MeV/c 17msr 6msr

±5%

™-;

- .

"

- ^

• - "

*

-r

-*

*

.

|

Fig. 7: Twee-spectromeferopslelling van hel NIKHEFK voor metingen met een hoog scheidend vermogen aan (e,e')-reacties (met de QDD-speclrometer), en (e,e'X)-melingen (mei beide spectrometers). De QDQspectrometer is bovendien geschikt voor detectie van pionen.

Dieper graven in de kernmalerie

±5%

6,78 cm/^b 7,28 c m / % < l x 10 4 3 x 1 0 ' . 200 keV AT

...

5

^. 1 ns.

Helium in metalen LM. Caspers, A. v. Veen, J.Th.M. de Hosson, A. v.d. Beukel Laboratorium voor Technische Natuurkunde, Technische Hogeschool Delft

Vakgroep Technische Fysica Rijksuniversiteit Groningen

In dit artikel zullen nieuwe inzichten over de rol van helium in metalen, verkregen gedurende het laatste decennium, kort worden samengevat. Het accent zal daarbij liggen op de bijdragen van de auteurs en van de promovendi W.F.W.M. v. Heugten, A.A. v. Gorkum, R.H.J. Fastenau en G.J. v.d. Kolk. (De laatste drie ontvingen financiële steun van FOM/ZWO). Helium is weliswaar een 'edel' gas, maar in metaal ver¬ oorzaakt het beslist 'onedele' effecten. Van nature komt het in metaal niet voor. Waarom het nu toch zeer belangrijke technische problemen veroorzaakt, wordt eerst beschreven in een kort historisch overzicht. We schrijven 1967. Cawhorn en Fulton •'' ontdekken met transmissie-elektronenmicroscopie (TEM) in proefmonsters roestvast staal, bestraald in de Dounray Fast Reactor (DFR) met een hoge dosis snelle neutronen, holten met een diameter van 10-20 nm; zie fig. 1. Ze lijken leeg te zijn en worden daarom 'voids' genoemd. De vorming van deze 'voids' impli¬ ceert een zwelling van het metaal, hetgeen dan ook bij bepaalde reactoronderdelen gevonden werd. Het fenomeen 'void swelling' kwam onverwacht; bestralingen met een zo hoge dosis als in de DFR waren eerder niet mogelijk. De reactorontwerpers waren dan ook onaangenaam verrast en eisten van de fysici en metallurgen verder onderzoek en de ont¬ wikkeling van meer stralingsvaste legeringen. Het was duidelijk dat de snelle neutronen met de 'void'-vorming te maken hadden. Deze kunnen nl. aan roosteratomen ongeveer 50 keV overdragen, waardoor dat atoom op zijn beurt weer een cascade veroorzaakt van vele atoomverplaatsingcn, dat wil zeggen de creatie van honderden vrij door het rooster migrerende vacatures (V) en zelf-interstitiëlen (1). De meeste (>99%) I's en V's annihileren elkaar gelukkig (meer dan 99%). Het restant vormt echter blijvende roosterschade in de vorm van l„-clusters en V„-clustcrs (dit zijn clusters met n I's resp. n V's). De eerste komen uitsluitend in een 2-ditncnsionale

Helium in metalen

Laboratorium voor Metaalkunde, Technische Hogeschool Delft

vorm voor (interstitiële ringen). De V„'s komen aan¬ vankelijk zowel in 2-dimensionale vorm (vacatureringen) als in 3-dimensionale vorm voor. Deze Iaatsten worden bij een bepaalde grootte instabiel en klappen ineen tot vacature-ringen. Tot zover is de waargenomen zwelling niet verklaard; de vervormin¬ gen van het rooster rondom de I„- en V„-ringen heffen elkaar globaal op. Een factor van belang hierbij is dat snelle neutronen naast roosterverplaatsingen ook helium produceren door middel van (n.a)-reacties. Het leek waarschijnlijk dat dit helium de nog niet samengeklapte V„-clusters kon bereiken en samenklappen kon voorkomen. Helium zou dus de eigenlijke oorzaak van zwelling zijn. Men kon deze hypothese toen (we schrijven inmiddels 1972) niet bewijzen onder

O

1000 A Fig. I: Kubusvormige hollen, ontslaan door bestra¬ ling met een grote dosis neutronen ':L

175

andere door gebrek aan fundamentele kennis van het gedrag van helium in metalen. inmiddels vroegen ook de ontwerpers van fusie¬ reactoren om betere gegevens over helium in metalen, met name in die welke kandidaat staan voor de wand rondom het plasma. Deze wand wordt nl. behalve door de stralingsschade en door het helium dat gepro¬ duceerd wordt door de 14MeV-neutronen die ont¬ staan bij de reactie D + T — n + a, tevens nog belaagd door de a-deeltjes die uit het fuserende plasma aan het magnetische opsluitveld ontsnappen met energieën van 10-20 keV. Het effect van deze laatste bestraling kon gemakkelijk met versnellers gesimuleerd worden. Het blijkt dat er onder het metaaloppervlak eerst een hoge concentratie van ongeveer even grote heliumbellen gevormd wordt. Deze bellen onderscheiden

Fig. 2: Blaarvorming op een metaaloppervlak bium) door injectie van helium '3'.

(nio¬

zich bij TEM-observatie door een duidelijk spannings¬ veld dat bij 'voids' ontbreekt. Bij een He-dosis van meer dan 10|7cm : blijken de bellen plaatselijk samen te vloeien tot blaren met diameters van 1 tot 3 pm, die bij verdere bestraling openbarsten; zie fig. 2. Deze blaarvorming doet de wand eroderen (orde 0,1 mm/ jaar) en veroorzaakt vergiftiging van het plasma. Een afdoende remedie was dus noodzakelijk. We keren even terug naar 1970. In Delft wordt bij de vakgroep Reactorfysica/Afd. Technische Natuur¬ kunde/Interuniversitair Reactor Instituut een groep 'Stralingsschade' opgericht. Gezocht wordt naar geschikte experimentele methodes om schade te maken en te detecteren. Andere rcactorcentra (bijv. Harwell) werkten inmiddels met grote versnellers om stralings¬

176

schade door snelle neutronen versneld te simuleren, een aanpak die voor Delft niet haalbaar is. Aan funda¬ menteel werk over helium wordt door deze centra weinig gedaan. De enige die wel wat deden, waren ontwerpers van ultra-hoogvacuümsystemen. Voor hen zijn edelgasatomen ook vervelend, omdat ze niet zoals ander restgasatomen aan wanden worden geab¬ sorbeerd. Ze bleken wel voor een deel als ionen geïn¬ jecteerd te worden in de gloeidraden van de vacuümmeters. Ontgassing van edelgassen uit monokristallijn wol fraam was daarom voor hen een belangrijk onderzoekthema. Pioniers op dit gebied waren o.a. Carter ' 4| en Kornelsen ' 5| . Zij hadden gevonden dat het desorptiegedrag van geïmplanteerde edelgasatomen onder andere sterk afhing van het al of niet aanwezig zijn van roosterschade; dit gold met name voor helium. Erents en Carter suggereerden als eersten '6' dat helium als 'probe' voor defecten gebruikt zou kunnen worden. Tevens lijkt de methode uitzicht te bieden om funda¬ mentele gegevens over helium in metalen te kunnen geven. Delft besluit daarom aan dit soort ontgassingswerk mee te gaan doen. Met de bouw van geschikte opstellingen wordt begonnen (die ca. 2,5 jaar zal gaan duren) en intussen worden enkele computer-program¬ ma's gemaakt voor het simuleren van schadeproduktie en herstel ' 7| . In 1972 zorgt Kornelsen voor een doorbraak. Hij publiceert '8' He-desorptiespectra van wolfraam, voorbeschadigd met Xe-ionen van 5 keV; ziefig. 3. Als eerste komt hij met een model voor het gedrag van helium in wolfraam dat zijn desorptiespectra bevredi¬ gend verklaart. Samengevat concludeert hij: helium is bij kamertemperatuur mobiel, dat wil zeggen het mi¬ greert als interstitieel atoom en blijft alleen in het me¬ taal achter wanneer het gevangen wordt door een roosterdefect. Met name vacatures blijken goede van¬ gers te zijn. Ze kunnen bij kamertemperatuur zelfs meerdere He-atomen bevatten. Zo kon hij aantonen dat de met H, G, F en E aangeduide pieken in fig. 3 corresponderen met de desorptie van helium uit een vacature die resp. I, 2, 3 en 4 He-atomen bevat. Deze verklaring werd kort daarop bevestigd door atomisti¬ sche berekeningen van Wilson (91 en de auteurs | l n | , zie ook fig. 4. Kornelsen's meetmethode - hierna heliumdesorptiespectrometrie (HDS) genoemd - kreeg daardoor levens een meer theoretische grondslag. In Delft is HDS gedurende het laatste decennium verder ontwikkeld. Een viertal opstellingen, aangepast aan specifieke toepassingen, zijn nu in gebruik. Drie FOM-wcrkgroepcn (Mt III, MT Vl-B en Mt XI) zijn bij dit werk betrokken. In het navolgende /al het

Helium in metalen

Fig. 3: Heliumdesorptiespevtrum van monokhstallijn wolf raam, beschadigd met 2,4 x 10" cm'2 Kr'-ionen van 5 key en nagevuld met toenemende doses He*ionen van 250eV.

accent dan ook liggen op resultaten die door deze groepen zijn verkregen met HDS en computersimu¬ latie. We schetsen eerst kort het principe en de meet¬ techniek van HDS.

Principe van hdiamdesorptiespectrometric H«* ions/cm*

In fig. 5 is de experimentele opzet geschetst "". Het metaaléénkristal, geplaatst in een UHV-ruimte (restgasdruk 10 "Pa), kan enerzijds geïmplanteerd worden met ionen (diepte 0-20 nm) en anderzijds snel verhit

I 8 X IO' J

I 0 8 X IO

13

4 4 X lO11

I 36 X lO' 1 4 4 X 10"

Fig. 4a: Schematische weergave van de verandering in de potentiële energie A £ als functie van de plaats van een heliumatoom voor een metaalkristal dat een vaca¬ ture bevat.

Vacuum Oppervlak

4

T T T TTT E FG H'HI 3 4

8

12

16

Vacature

-diepte

20 24

TEMPERATURE (lOO'K)

Fig. 4b: Berekende configuraties van HeV, He2V en He} V in wolf raam. De vacature bevindt zich in het centrum van de getekende hcc-eenheidscel. De getal¬ len geven de atoomverplaatsingen aan in halve rooslereenheden.

0.01

n-1 Helium in metalen

177

Fig. 5: Principe-schema van een trometer.

heliumdesorptiespec-

iONEMBUNOEL (0-5 keV)

yTMPOMP

worden met 2keV-elektronen (lineaire temperatuurstoename ca. 40 K/s). Het gedesorbeerde helium wordt gedetecteerd met een quadrupoolmassaspectrometer. Een karakteristieke mectcydus, resulterend in een HD-spectrum, is in fig. 6 weergegeven. We onder¬ scheiden (a) de beschadiging*/implantatiefase bij ka¬ mertemperatuur (ca. 300 K), (b) de temperatuurhersielfase (max. temperatuui TJ, (c) de heliumvulfase bij 300 K en (d) de heliumdesorptiefase. Bij de laatste fase loopt de temperatuur op tot ca. y Tm(Tm = smelt-

Fig. 6: Karakteristieke meen yclus voor hel verkrijgen van een HD-spectrum. De stadia b) en d) duren max. I minuut, de stadia a) en c), afhankelijk van de dosis, max. Vi uur.

o)defect productie

5

2000

b) defect herstel

temperatuur), zodat het kristal volledig defect vrij is en klaar voor de volgende meting. We bespreken nu de verschillende fasen in meer detail. De bedoeling van de beschadigingsfase is het kristal van een aantal gewenste defecten te voorzien, die dan in de lierstdfase voor een deel verwijderd worden. Schade maken kati geschieden door het implanteren van energierijke ionen. Deze verplaatsen meer ato¬ men, dat wil zeggen creëren meer V's en I's, naarmate het ingeschoten ion meer energie heeft en zijn massa minder verschilt met die van de roosteratomen. Het is wenselijk dz: de defecten op een diepte van 10-20 nm onder het oppervlak worden gemaakt. Dit is enerzijds diep genoeg voor puntdefecten om het roosier erom¬ heen als oneindig groot te voeL-n, anderzijds vormt het nabije oppervlak een grote verdwijnplaats voor mobiele deeltjes bijv. I's en interallied helium (He). Hiervan wordt gibruik gemaakt o;.i van de defectcomplexen êcn soort afzonderlijk te produceren. We merken op dat het vangen van de mobiele deeltjes door het oppervlak alleen goed lukt als de gemaakte defecten onderling verder van elkaar liggen dan hun afstand tot het oppervlak; de concentratie (ofwel de implantatiedosis) moet dus voldoende laag zijn. In de helium fase wordt He* geïnjecteerd met een energie di«. ?.o laag is dat zelfs kop-kopbotsingen geen atoomverplaatsingen veroorzaken (bij Mo < 200 eV, bij W < 300 eV). Na afremming zuilen de thermisch migrerende He-atomen zich met een bepaalde bin¬ dingsenergie (Eb) binden aan de defecten die ze tegen¬ komen.

dheliurn injectie

d)he>ium desorptie

50«E ion <5000«V

3

2 o. E o

TIME 178

Helium in metalen

label la: Implantatie van J kei lie' in Mn < a\c;ulc

Defeetnolalie, belutrettde hij label la en Ih.

ft» hcislcll;!1'.*

V

Viiciitmc. l i c

v.ti;thiic. KiV' llrislrl

('iisi'iiik-

DISSIK i.ilicpiiHliiklcn,

Icmp |K)

piiiiliiklcn

iiiiisliiiin hi| lictstcl

oiH'iKH'
vai.ittiic.

"SIK)

V

ƒ••„,

l.t

MiiV

Ili-.V

I Ho

ƒ••,!

:,'•

'»70

IU.V

llcV

i IU-

r,i

l.'l

JÎC. ( / , i

I.N

/|l

Ili-V

V

I Me

/-'.I

KiVMcf,

niiihicE ilctci I \ , V,i,

'>IO

1170

• S

ACIIMIIIIK'.

ililctslitiicl liclttllll. Mc„V

/•„,

'i l l r .ih.iniM in c n i

Milisiitiiiiiuiccl k t v p l o n , KtV,-

KiV

t ^clxuiilcn

K i V w.iiit.i :n " ^.CIMMKICII Mc .ilmiicti, Ictiiiisi lic v;u .ttttic. S

mif/i.itic cncip.ic. / i,

1'iinlin^scitciKtc, /'.i

/ i , i / - , „ ; /ie I I K . 4;i), /• t

lIlllllMC ClIflttlC ('" II

\

oppcivl.ik. tlis'.tn i.tiic vMici

\itiiMinp.\cnciKic

v

-n' \;u.Htuc,

/•'( >/•„,•

Ilil ItiiMcl li>l HMHIk liliiH iillci-ii l l r V nvi-i. llcltiinmilt;i\c l i i | UMI K V . I I I l l c V letup I K )

A i n\ct iiiys

lliln.im.iiii'.slic.u l u s

cnciK.ic <
IIi-V

I

lic

• IkvV

100

II.-..V

I

lic

• llciVcti/

l)CMH|»l.fl;isc I K-Mii pi ie

At It\ct I

I >CMM pi ICI c;ii 110

lenip ( K ) <)l<»

tlc,V

<>70

Mc.-V • McV

i lic

llcV

I lic

1170

• Hi-.V

I IU-

• V

Tabel Ih: Implantatie van 5 kei' Kr' in W < iiMiMfc cn licislcll;r>c llcisU'l

' ;IM;IIIC

Di.MniiilicpMKliiklcn.

Icmp
ptiiiluklcn

ontslaan ln| lieisicl

700

V

1000

KiV.

1X00

KiV

-S -KtV i

V„,

i

V

-S

AiÏIWI (CV) /„,

I.H

ƒ••,,

t.fi

/ li

S 'I

l.il Itctslel lul 1100 K hhlll alleen Ki V met llclnmifasc I .-rnp ( M

I Icliiimvatiy.slic.ii lic'.

I-IICII'.IC

UXIk

KiV

i Mc

- Ki VI li-

I00K

KiVllc

i Mc

• KiVII.-.

lOOk

kt VII,•,.

i Mc

- K- V11« ,

(cV)

/••„> ' I . '

Dc,tlt|ltlCtilMI )(".inplic

Ai livi

I >f*si ii plictcarlic

>ic (cV)

lcinp.(K) 7K0

KiVllc

• KiV

i Mc

!•;,

HW

KiVllc..

• Ki V I I . '

i I Ie

/•;,i u.

• KrV

I Me

'».'()

KtVlle,

• k i VII.-..

I lic

. Kt VI Ie I • KtV

?..u

i

Ir Me

Icn slollc worden de ^cboiuk-n heliiim;il<>iiicii wen hcvrijil lijclc-ns tic tlcsorpliefiisc hij k'inpi'iiiliiroii die kiiriiklcrisiick zijn voor hun htniliiigscncrv.ii1. Ilel vrij koinciiilc helium wordl nis lunet ie v;m de >cittpci«il nut KCik'kTUrril, w;il een clesoipliespeeliuin opleveil zoals hijvoorheeld in ('ij.'-- •'•

IttlllllHI III llll<1;ill!ll

lege viuiilincs (noliilic V)en vacatures ilie enkele llcalonien hcvaiien (NeV, Hc>V en/.), kunnen mei IIDS êinakkelijk (inderschi-iden worden van (grolc) suhsli lutiouele aloiueu (uoiatte XV). Hoc dit kan, demon si rei en wij aan tic hand van Iwee voorbeelden nl. HcV's iu molyhdecn en KrV's in wolliaani. We maken de/e defecten door middel van .1 kcV l i c ' resp. 5 keV Kr'-iniplanlalic, gevolgd door leinpcr.iluurlierslel. In label la lonen we voor hel He' geval hoe de ooisptonkelijke bevolking van cascai'cprodiiclen, gepro ducecrtl hij 3(H)K, door verhitting lol I(MH)K geredu¬ ceerd kan worden lot HcV's. In hel Kr geval (label //') kan men KrV's krijgen door uilgloeien op I4(H)K. We kunnen uu de verkregen HcV's resp. KrV's weer navullcn (iu de licliumvuliasc) met een bepaalde dosis helium, een I I I ) speeltuin bepalen en dil herhalen mei steeds toenemende doses. Voor hel vullen met helium voorspelt ecu eenvoudige theorie dal de aaulallcn defecten met één, twee en/, gevangen He atomen lineair, kwadratisch en/, lot verzadiging /uilen toene¬ men met de dosis. In de labellen la en Ib /uilen dei halve de aantallen Hc|V's cn KrVllci's, en dus ook de corresponderende pieken in de I I I ) spectra, hel snelst groeien niet de hcliumdnsis. De viaag doel zich nii voor hoe we dc/c pieken kunnen herkennen. ('oinpuler simulatie voorspelt voor lle„V een met n afnemende bindiiigseiiergic. Dil is begrijpelijk: hoc meer helium, hoe minder ruimte per He atoom dal wil /eggen minder binding. De piek die hel snelst groeit met de heliumdosis (in ons voorbeeld He,V), is dus die met de laagste picklemperaluui. Kornelsen, gebruik makend van dit inzicht cu van de genoemde vullheorie, kon zo komen lot dcdelcclloekcnning II piek • I k V , O piek • He^V enz. in tie spectra van fig. .V Voor tie complexen KrVlle,, voorspelt computer simulatie ecu met // toenemende hcliumhindings eneigie '''''. Nadere analyse leert tlal tlil komt doordat hel rooster rondom ecu Ki V complex al zodanig is opgerekt, tlal hel eerste gevangen He atoom meer ruimte schept voor hel tweede He atoom, dal tlaai dooi beter gehouden wordt. In hel Ki geval /al this tie piek die hel snelst groeit met de heliiimdosis, die zijn niet de hoo^Me pickleinpcialmu; zie//;;. 7. Dil effect

wordt nog versterkt, zie tabel 1b, doordat bij het vrij¬ komen van He uit KrVHe}, ook onmiddellijk He vrij¬ komt uit KrVHe2 en KrVHe. HD-pieken van substitutionele defecten kan men dus onderscheiden van die van de vacature-achtige defecten door de groei van deze pieken met de heliumdosis te observeren. Niet alleen V's (en HeV's) maar ook XV2's behoren tot de vacature-achtige defecten. Helium heeft in de extra vacature in een XV2 bijna evenveel ruimte als in een V; het zal daarom worden gedesorbeerd bij temperaturen iets beneden die van de F, G, H-pieken van vacatures.

Enkele recente onderzoekthema's Het kunnen herkennen met HDS van V's, XV's en XV2's maakt het mogelijk met deze techniek voor reacties van het type XV2 — XV + V de desbetreffende dissociatie-energie Ed te bepalen (voor X = Kr is zo de waarde £ d = 3,6 eV, vermeld in tabel lb, gevonden). Vacaturevangst aan vreemde metaalatomen kan van belang zijn voor het onderdrukken van zwelling. De ingebouwde vacaturevangers belemmeren immers de ontmoeting van de in de cascade geproduceerde V's, en de gebonden V's hebben een groten kans op annihilatie door migrerende I's. Dit thema wordt sinds eind 1979 in het kader van een FOM-beleidsruimteproject onderzocht. Tot nu toe zijn alleen vacaturevangers in W onderzocht, nl. Ag(2,6 eV), Cu(2,5 eV), Mn(2,4 eV), Cr(2,4 eV) en In(<2,8 eV). De getallen tussen haakjes geven een bovengrens van de desbetreffende £d-waarden. De bindingsenergiecn vindt men door van deze waarden Em( = 1,8 eV) af te trekken, \nfig. 8a zijn de HD-spectra gegeven van met Ag* geïmplanteerd W als functie van de aan de heliumvulling voorafgaande herstelgloeiing bij temperatuur TA. Tussen TA = 800 en 12 r

12 16

20 2b

Fig. 7: Heliumdesorptiespeclra voor wol/raam, geïm¬ planteerd mei Kr*-ionen van 5 keV (dosis 8x10" cm'2), daarna uitgebloeid tol 1400 K en vervolgens gevuld mei toenemende dosis He*-ionen van 250 eV 1121

180

000

400 800

1200 1600 2000 2400

CRYSTAL TEMPERATURE (K)

Fig. 8a: Heliumdesorptiespeclra voor W(100), geïm¬ planteerd mei Ag*-ionen van 5 keV (dosis 2,0'x I0'2 cm 2), daarna uilgegloeid tot de temperatuur TA vervolgens nagevuld met 3 x 10l2cm He*-ionen van 250 eV.

Helium in metalen

Fig. 8b: De geanalyseerde piekinhouden uit a) als functie van TA. De punten + geven de som van de G- en de H-pieken, de punten O de som van de A-, B- en C-pieken.

Fig. 9a: Schematische voorstelling van de produktie van stabiele zelf-interstitiélen door middel van een bombardement met zware Ar-ionen van lage energie. Ar*-Mol 110) VACUUM

Ar*

0

l Cr'

0

1000 2000 ANNEALING TEMPERATURE (K)

1000K verdwijnen de G- en H-piek, karakteristiek voor het AgV2-complex. Ze maken plaats voor het AgVcomplex. Dit is in fig. 8b nader geïllustreerd. De conclusie is dat in dit temperatuurgebied de reactie AgV2 — AgV + V plaatsvindt. Een bovengrens van de bindingsenergie van de tweede vacature aan het com¬ plex volgt hieruit. Helium is niet de enige 'probe' waarmee met HOSdefecten kunnen worden gedecoreerd. Onderzoek in Delft heeft aangetoond dat dit ook met zelf-interstitiëlen (I) kan. Door het bombarderen van het kristal¬ oppervlak met Ar*-ionen van 50 eV of met andere zware ionen, worden via focusserende botsingsreeksen (zie fig. 9) onder het oppervlak I's 'geinjecteerd', die dan na vertraging tot thermische snelheden reacties met defecten kunnen aangaan. Zo is bijvoorbeeld gebleken dat de reactie I + He„V - «He bij 300K ver¬ loopt, zolang n<8. I's kunnen dus helium uit vacatu¬ res verdrijven (bezemeffect). Een verrassing was dat dit ook het geval bleek te zijn voor de andere edelgassen. Zo kan bijvoorbeeld bij 300K via de reactie I + ArV — Ar interstitieel bewegend Ar worden ge¬ maakt. Voor details moeten we verwijzen naar het in referentie 13 aangehaalde artikel. We komen op de bezemrol van I's nog nader terug. In de onderzoekthema's die tot nu toe behandeld zijn, werkten we steeds met een lage He-vuldoses; de defecten zijn slechts met enkele He-atomen gedeco¬ reerd. Wat gebeurt er als we de vuldosis aanzienlijk verhogen? In fig. 10a laten we HD-speetra zien voor het geval dat geïsoleerde HeV's in Mo gevuld zijn met 1 t.m. 12 He-atomen. Het blijkt dat bij fl*=9 nieuwe pieken ontstaan bij hogere temperaturen, dat wil zeg¬ gen van sterker gebonden helium. Kennelijk ontstaat er voor het helium meer ruimte. Vermoed werd dat hel zich in de vacature ophopende helium zo'n hoge span¬ ning in hel omringende rooster veroorzaakt dat een

Helium in metalen

O

O

O

6

O

STABLE SIA

0

o

©

ir'

O

0

O

-o-

\ ° 1-O

_o

0 5

1 10

DEPTH BELOW SURFACE (nm)

100

200

300

ARGON ENERGY (fV)

Fig. 9b: De kans per oppervlakte-eenheid dat de bot¬ sing van een argon-ion op het oppervlak via een zelfinterstitieel leidt tot annihilalie van een vacature on¬ der het oppervlak, gemeten voor argon-ionenergieën van 0 tot 300 e V.

aangrenzend roosteratoom wordt weggedrukt. Com¬ puter-simulatie voor Mo leverde voor dit proces - trapmutatie genoemd - het model |14) He,2V — He^VjI. Voor a-Fe is de eerste mutatie He9V — He9V2I. In fig. Il is het resultaat van de computer¬ simulatie van deze laatste mutatie weergegeven. Merk op dat het interstitiële atoom (bij 300K) blijft plakken aan de gevormde divacature. Bij verder vullen herhaalt zich dit proces volgens de mutatiereeks He9V — He9V2i - He,2V3I2 "?>. Uit HDS-resultaten bleek dat het mutatieproces onbeperkt doorgaat; zie fig. 10ft en c. De mogelijkheid op deze wijze met TEM zichtbare heliumbellen te maken, werd onderkend. Dit leidde tot een gezamenlijk onderzoekproject met Harwell (J.H. Evans), dat we in meer detail gaan bespreken. In HDS-apparatuur werden Mo-kristallen die ciua afmetingen geschikt zijn voor TEM-onderzoek, eerst van een bekend aantal HeV's voorzien en daarna met 100 cV He nagevuld met doses variërend van 500 tot 3000 He-atomen per HeV. Door Evans werden deze monsters met TEM onderzocht I"1- '7- "*'. De resultaten leverden (wee verrassingen op. De eerste was dat hcliumprcdpitatcn niel bolvormig maar schijfvormig bleken \c zijn; /.ie fig. 12. Deze He-schijfjes groeien ir. diameier, en in een later siadium ook in dikle, door hel

181

UI

(E

a.

Q (-

o. CE O

V)

iü Z O

4

8

12

16

20

24

CRYSTAL TEMPERATURE (H30 K) O

0

4

8

12

16

20

4 8 12 16 20 24 CRYSTAL TEMPERATURE (»0K)

24

CRYSTAL TEMPERATURE (OOK)

Fig. 10: Heliumdesorptiespectra voor 2xIO"cm~2 initieel aanwezige HeV-defecten in Mo (110) die nagevuld zijn tot de vermelde gemiddelde vullingsgraad. a) van 1 tol 12 He per vacature; b) van 12 tot 59 He; c) van 59 tot 2600 He. Fig. 11: a) De paden, gevolgd door de heliumatomen en de metaalatomen die betrokken zijn bij de vorming van een zelf-interstitieel in de reactie He9V — He9V2I. b) De verandering van de potentiële energie waarmee deze mutatiereactie gepaard gaat.

H

1Ü.25HLU

182

Helium in metalen

Fig. 12: TEM-foto's waarop de heliumschijfjes, ge¬ vormd door precipitatie van helium met lage energie, op hun kant en dus als lijntjes te zien zijn. De zwar¬ ting rond de schijfjes in de bovenste foto 's is te wijten aan het spanningsveld rond de schijfjes. In de onder¬ ste foto zijn afbeeldingscondities gekozen die dit effect verminderen I"1'.

schijfvorming werd alleen gevonden bij een oorspron¬ kelijke HeV-concentratie van ten hoogste 5 x 1 0 " HeV/cnv. Bij een hogere concentratie ontstaan alleen bellen. Kennelijk doet de onderlinge beïnvloe¬ ding van naburige schijfjes deze dan ineenstorten voor¬ dat ze met TEM zichtbaar worden. Ook substitutionele atomen kunnen als nucleatiecentra voor He-precipitatie dienen, zoals met HDS is aangetoond voor NeV, ArV, KrV, XeV l-'l en AgV I—• --'I. Bij bovengenoemd HDS-TEM-werk lieten ook blanco Mo-monsters, dat wil zeggen monsters zonder HeV's, na langdurig vullen He-schijf vorming zien. In zulke monsters dienden kennelijk andere onbekende metaalonzuiverheden als nucleatiecentra.

gjïio naar opzij wegdrukken van I„-ringen; zie fig. 13. Dit laatste proces ('looppunching') was al eerder voorge¬ steld door Greenwood e.a. "*•. Het toenemen van de diameter bleek volgens een berekening o p basis van de elasticiteitstheorie te verlopen volgens een proces van scheurvorming I20'. De tweede verrassing was dat boven een bepaalde grootte de He-schijfjes overgaan in, niet zoals verwacht een grote bel, maar :n een groep¬ je van kleinere belletjes; z\efig. 14. Bovengenoemde

• .V . * •

<

Fig. 13: Reeksen van dislocatie-ringen die uilgezon¬ den zijn door de heliumschijfjes tijdens het uitgroeien onder invloed van heliutnvangst l'8'.

Helium in metalen

20 nm Fig. 14: Groepjes heliumbellen die na verhitting tot 800°C zijn ontstaan uit heliumschijfjes, zoals in fig. 12 l'»l.

Uit het bovenstaande volgt dat bij metalen die worden blootgesteld aan een hoge dosis energetisch helium, de vorming van heliumprecipitaten niet kan uitblijven. Bijna elk defect kan daarbij als nucleatiepunt optre¬ den. Tijdens de bestraling vegen de migrerende I's daarbij de He„V's [n < 7) leeg, waardoor grotere precipitaten ( n > 7 ) bevoordeeld worden. Deze laatste ver¬ groten hun volume door trapmutatie. Aldus is de vor¬ ming van bellen van ongeveer gelijke grootte in het voorsiadium van blaarvorming te begrijpen. Opmer¬ kelijk hierbij is dat het er hierbij niet toe doet of de vacatures mobiel zijn of niet; zij spelen geen rol bij het transport van het helium. We behandelen tot slot de interactie van helium met dislocaties. Dit thema wordt al sinds enige jaren door de FOYI-grocper. Mt III en Mt VI-B theoretisch onder¬ zocht, en wel in hoofd/aak door middel van computcr-

183

vullingen blijkt het aan de ringen gevangen helium te precipiteren in de vorm van belletjes. Evans kon tevens in één van zijn monsters door geprecipiteerd helium gemaakte scheuren waarnemen in een grensvlak tussen kristallen waarvan de roosters een kleine hoek (I ") maken; /ie fig. 16. De gemaakte scheuren markeren duidelijk de randdislocaties van het type [100] waaruit dit grensvlak is samengesteld. Overigens /uilen er binnenkort ook veel HDS-resultaten op dit gebied beschikbaar komen. Bij de FOM-groep Mt III is nl. net een opstelling gereedgekomen met een UHV-kamer waarin kristallen behalve van stralingsdefecten ook kunnen worden voor/ien van dislocaties, veroorzaakt door deformatie. Slotopmerkingen

/•/<,'. 15: Contouren run gelijke potentiële energie voor een heliuniutoom rond een '':[lIIj/1 I0)-dislocatie in wol/raam. De contourlijnen zijn weergegeven vun 0,5 el tot 14,5 el'.

i

.50nm

lig. 16: TLM-folo's waarin holten door helium ge¬ vormd uan dislokaiies, tv/w [100/, te zien zijn hij onder- en hoven foais-condities. De dislocaties vor¬ men tezamen een kleine hoek-korrelgrcns.

simulatie l- 4 ''l. Rand- en sehroefdislocaties blijken helium met 1,5-2,0 e V te binden; Ac fig. 15. F-vans kon dit in bovengenoemd HDS-TMM-expcrimcni bevesti¬ gen, doordal hij duidelijk He-'pinning' van de uitge¬ sloten 1,,-ringcn kon waarnemen. Bij grotere He-

184

We besluiten dit overzicht met een terugblik en met plannen voor verder werk. In het algelopen decennium is vooral het vormingsmechanisme s an bellen en blaren veel duidelijker geworden. Een remedie ervoor is niet gevonden; het schijnt een niet te voorkomen effect. Helium, opgesloten in een metaal, blijkt opgevat te kunnen worden als een niet-samendrukbaar medium met een volume van ca. 5x10 'nm' per heliumatoom. Nadat de beschikbare ruimte in het rooster, zoals interstitiele hoiten en vacatures, door helium zijn opge¬ vuld, is zwelling van het metaal de enige mogelijkheid om ruimte te bieden aan hei resterende helium. Over het mechanisme \an /welling is met HDS nog niet veel geleerd. Dit komt doordat bijvoorbeeld een Me:V: en een He;Vs beide een zeilde HD-speclrum geven; de zeven extravacatures dissocieren \óór de He-atomen. Voor de studie van voids is positronannihilatie ge¬ schikter, speciaal in combinatie met HDS. Ten remedie tegen /welling lijkt echter zeer wel mogelijk door de introductie van vucaturevangers. Ons onderzoek op dat gebied wordi niet belangstelling gevolgd door diegenen die voidvorming met 'rate'-iheorie beschrij¬ ven. De door ons gevonden /-.vl-waarden zijn voor hen gewilde invoerdata. Het vullen mei laag-energetisch helium lijkt een methode die bij uitstek geschikt is voor de bepaling van nuclatieplaaisen voor heliumprecipilaiie. In Dell! wordt gewerkt aan de ontwikke¬ ling van een hand/;wm helium-vulapparaat voor TEAl-preparatcn. Met zo'n apparaat kunnen bijvoor¬ beeld preparaten worden bestudeerd met een /elfde del'ormatiehistorie als die welke optreden in macros¬ copische lesls voor de bepaling van treksterkte, ver¬ moeidheid, verbrossing en dergelijke. Hel eflecl op de/e tesis van helium kan dan wellicht Ivsisch beier dan nu verklaard worden.

Helium in

Referenties 1. C Cawthorn. I. Fulton, Nature 216 (1967) 575. 2. Ref. void plaatje. 3. S.K. Erents, G.M. Mc Crac1 en, Culham Lab. rep. CLM-P323(I972). 4. G. Garter, J.S. Collignon: 'Ion bombardment of solids'. Heineman Educ. Books. London, 1968. 5. E.V. Kornelsen, Can. J. Physics 42 (1964) 364. 6. K. Erents, G. Garter, Vacuum 17 (1967) 215. 7. L.M. Caspers, H. van Dam, NTvN 41 nr. 5, 48. 8. E.V. Kornelsen. Rad. Effects 13 (1972) 227. 9. W.D. Wilson, C.L. Bisson, Rad. Effects 22(1974) 63. 10. L.M. Caspers, H. van Dam, A. van Veen, Delft Progress Report, Series A, I (I974) 39. 11. A. van Veen, L.M. Caspers, Solid State Commun. 30(1979)761. 12. A. van Veen. L.M. Caspers, E.V. Kornelsen, R.H.J. Fastenau, A.A. van Gorkum, A. Warnaar, Phys. Stat. Sol. (a) 40(1977) 235. 13. A. van Veen, W.Th.M. Buters, T.R. Armstrong, K.T. Westerduin, L.M. Caspers, J.Th.M. de Hosson, Proc. IBMM 82 Conference in Grenoble (I982) Nu¬ clear Instruments and Methods. 14. L.M. Caspers, A. van Veen, Proc. Con f. Helium in metals. Jülich 1982, Radiation Effects 1983. 15. L.M. Caspers, A. van Veen, M.R. Ypma, G..I. van der Kolk. Phys. Stat. Sol. (a) 70(1982) 109. 16. .LH. Evans, A. van Veen, L.M. Caspers, Nature 291 (1V81) 310. 17. .LH. Evans, A. van Veen, L.M. Caspers, Scripia Metall. 15(1981) 323. 18. A. van Veen. L.M. Caspers, .LH. Fvans, I. Nucl. Mal. 103/104(1981) 1181. 19. G.W. Greenwood, A..I.E. Foreman. D.E. Rimmer. .1. Nucl. Mat. 1 (1959) 305. 20. A. van Veen. J.H. Evans, W.Th.M. Buters, I..M. Caspers, Proc. Conf. Helium in metals. Jülich 1982. Radiation effects 1983. 21. E.V. Kornelsen, A.A. van Gorkum, .1. Nucl. Mat. 92 (1980) 79; /ie ook A.A. van Gorkum, proef¬ schrift TH-Delft. 1981. 22. G..I. van der Kolk, A. van Veen, I..M. Caspers, Phys. Slat. Sol. (a) 71 (1082) K235. 23. G..L van der Kolk, A. \an Veen, L.M. Caspers, J.Th.M. dc Hosson, Radiation Effects. 24. J.Th.M. de Hosson. AIME 20 (1976) 510. 25. J.Th.M. dc Hosson, A.W. Slcesvvijk, L.M. Caspcrs, W.F.W.M. van Hcugten, A. van Veen, Solid Stale Commun. 18(1976)479. 26. F. van den Berg, W.F.W.M. van Hcuglen. L.M.

Helium in melalRn

Caspers, A. van Veen, J.Th.M. de Hosson, Solid State Commun. 24 (1977) 193. 27. W.F.W.M. van Heugten, F. van den Berg, L.M. Caspers, A. van Veen, J.Th.M. de Hosson, Phys. Stat. Sol (b) 90 (1978) 643. 28. W.F.W.M. van Heugten, L.M. Caspers, J.Th.M. de Hosson, Phys. Stat. Sol. (b) 92 (1979) 199. 29. J.Th.M. de Hosson, L.M. Caspers, A. van Veen, Radiation Effects, 1983. 30. W.F.W.M. van Heugten: Interatomic potentials and the simulation of lattice defects in metals. Proefschrift. Rijksuniversiteit Groningen, 1979. 31. R.H.J. Fastenau: Diffusion limited reactions in crystalline solids. Proefschrift, TH-Delft, 1982.

185

Clusters J. Reuss, S. Stolte Fysisch Laboratorium, Katholiek* Universiteit Nijmegen

Na een algemene beschouwing van de eigenschappen van clusters zullen hun absorptie-eigenschappen voor infrarood straling onder de loep worden genomen. Recente Nijmeegse experimenten aan fotodissociatie van clusters in moleculaire bundels (met behulp van CO2-lasers) laten een gestructureerd excitatiespectrum zien dat door resonante dipool-dipoolkrachten ver¬ klaard wordt. Het in de meeste gevallen gevonden spectrum is echter niet gestructureerd doch wel ver¬ schoven. Deze op het eerste gezicht chaotische ver¬ schuivingen worden verklaard door Fermi-resonanties. Tussen de resonante dipool-dipoolkrachten en de Fermi-resonanties worden wat 'dagdromen' gepresen¬ teerd.

Fig. I: Alternatieve

cluster-produktie.

Wal ze zijn Onder clusters verstaan we 'klonters' van een aantal (ca. 1000 of minder) meestal zwak gebonden atomen of moleculen met een dissociatie-energie van enkele tientallen meV, dat wil zeggen 100 keer kleiner dan wat men van 'fatsoenlijke' chemische bindingen ge¬ wend is. Je moet er behoedzaam mee omgaan, anders vallen ze door botsingen in de gasfase uit elkaar; ver¬ der gedragen ze zich als stabiele kereltjes, die zich vs.n hun chemisch gebonden broertjes onderscheiden doordat ze buigzaam zijn in plaats van star. Het over¬ dragen van molecuulmodellen is dus vaak een hache¬ lijke zaak. Maar gelukkig zijn er ook starre metaalaggregaten die met hun karakteristieke metallische binding binnen de categorie der clusters vallen. Voor toepassingen is de eigenschap dat ze bijna geheel uit oppervlak bestaan, belangrijk. Katalytische eigenschappen nemen dan ook sterk toe met afnemen¬ de aantallen bouwstenen per cluster. Bovendien is de krisiaistruktuur vaak afwijkend van wal men in de volledig gecondenseerde fase vindt, hetgeen wederom tot interessante toepassingsmogelijkheden kan leiden. We stellen ons voor dat ij/erpillen, opgebouwd uit ijzermeel met korreltjes ter grootte van 100 atorren

Clusters

(ziefig / ) , heel wat effectiever werken dan het kauwen op een roestige moer. Bekend is dat ijzervijlsel (ook een soort cluster) in brand kan vliegen. Van heel erg fijn ijzermeel kun je zelfs explosieve eigenschappen verwachten. Maar ook als pasta uitgestreken op een lint zien we ijzermeel in de toekomst toegepast om de informatie-dichtheid op (e voeren en tot vestzakrecordertjes te komen met lange speelduur. Hoe Men ze maakt Het geheim van hun produktie ligt erin hun paring en vermeerdering Ie onderbreken, bijvoorbeeld in een moleculaire bundel waar afkoeling en rarcfactie

187

( = dichthcidsal'namc) hand in hand gaan en beginnen¬ de condensatie in de kiem gesmoord kan worden. Een andere mogelijkheid bestaat in activering van rcactantcn bij voldoend lage dichtheid, zodat in een stromend systeem hun groei tot volwaardige macro¬ scopische partikeltjes onderbroken wordt. Eveneens kan verdamping van materie in een stromend koud gas tot een gemakkelijk regel ba re produktie van clusters van een gewenste grootte leiden. Wal men eraan onderzoekt

Tal van interessante eigenschappen van clusters (vooral van dimeren die uit twee bouwstenen bestaan) worden onderzocht zoals men ziel in label I. Hoe ze resoneren

De in tabel I gepresenteerde greep uit de actuele

onderzoeklijncn omvat te veel om in een artikei als dit besproken te worden. We /uilen ons in het volgen¬ de tot een klein aantal onderwerpen beperken, en beginnen met een manifestatie van resonante dipooldifwolkruchten (RD^F) in clusterspectra. RD^F, tot nu toe vooral bestudeerd voor kleine clusters, lijken vanwege hun eenvoudige oorsprong en hoekafhankclijkheid een ideaal middel om grote clusters te diagnosticeren. RD^F treden op tussen geëxciteerde en niet-geëxciteerde gelijksoortige moleculen (of atomen), met als voorwaarde dat bij de excitatie een sterk overgangsdipoolmoment behoort. Het is een quantumeftect dat erop berust dat de gelijksoortige bouwstenen van een cluster niet weten welk van hen geëxciteerd zou raken als men hen de hiervoor benodigde dosis ener¬ gie in de vorm van fotonen aanbiedt. Dus dan maar met z'n allen, met dien verstande dat hel éne foton, benodigd voor de excitatie, gemeenschappelijk bezit

Tabel!. Een greep uit het onderzoek aan clusters. eigenschap

door bestudering van

onder zoekers

productie

concentratie in supersone bundels

Geracdts en Van Deurscn (Nijmegen). Stein (Northwestern. III.). Cough en Stoles (Waterloo)

modellen

Torchel en Farges (Orsay). Slein (Northwestern III.), Castlcman (Colorado)

magische geulien

stabiliteit als functie van aantal moleculen per cluster

Van Uimig (Nijmegen). .Saltier en Echt (konwan/). Gespann (Karlsruhe)

iniramoleculaire potentiaal

RF en microgolfspcclroscopie. ah initio berekeningen

Klcmpcrcr (Harvard). Howard (Oxford), Mucnter (Rochester. NY). Van de Avoird. Vcrbcrnc en Waayer (Nijmegen)

magnetische eigenschappen

afbuiging met inhomogene magnetische velden

Knight (Berkeley). Van Deursen (Nijmegen)

bindingsenergie

absorptie- en cmissicspcctra in het UV- en het zichtbare gebied

Wöstc (I ausannc). Tanaka (Santa Barbara). Schuhmacher (Bern)

fragmentatie bij ionisatie

massaspeclrum van een bcpa ild type cluster

Cieraedls en Van Deurscn (Nijmegen), Fcnn (Yale). Marck (Innsbruck). Haberland (Freiburg)

elektronische excitatie

geïnduceerde fluorescentie met vcrstcmbarc laser

l e v y (Chicago), Rcttschnick (Amstcrtf.im). Vafcntini (I os Alamos). Jortncr (Tel Aviv). Mecrls (Nijmegen)

infrarood absorptie

ahsorptiespcclra in bulk van 'tijdelijke' en stabiele dimeren

McKellar (Ottawa). I c Roy (W Herloo), Fwing (Indiana)

infrarood (prc)-dissnciafic

cxcilaticspcelnim van moleculaire bundel met vcrsicmbarc IR-lascr

(ieraedts (Nijmegen), (iicsc en (ientry (Minnesota), l.cc (BcrkcIcy), landa (Caltcc l'asvidcna). Cough en Scoles (Waterloo), llcswick en Halhcrstadl (Orsay). Monot (I ausanne)

Raman-vcrstrooting

rotalionclc en vibralionelc spectra van clusters

Silvcra (Amsterdam)

hotsingsdoorsncdc met andere moleculen

totaal of differentieel et. of exchaniic-divsocialicproccsscn

Van Dcursen (Nijmcticn). Herschbach (Harvard), Buck

188

Cliislnrs

wordt, zoals gekoppelde slingers de kinetische energie delen en daarbij harmonische bewegingen uitvoeren met frequenties die onderling en ten opzichte van de trillingsfrequentie van een geïsoleerde slinger lich¬ telijk verschillen. In de taal van de quantummechanica: er treden kleine verschuivingen op van de eigen¬ toestanden van het systeem.

Fig. 2: De clustermachine van Geraedts. De (pre/dis¬ sociatie van een cluster door absorptie van een CO2laser-foton wordt waargenomen als een verzwakking van het signaal op de detector (massaspectrometer).

De koppeling tussen de slingers wordt in het mecha¬ nische analoog verzorgd door een (zwakke) veer tus¬ sen de slingers. Bij RD^F zijn de elektrische dipooldipoolkrachten verantwoordelijk voor de koppeling. In leerboeken worden deze resonante krachten vaak besproken aan de hand van het voorbeeld van de wisselwerking van een H(2p)-atoom met een H(l sl¬ atoom. Met betrekking tot het overgangsdipoolmoment gedraagt het H-atoom zich isotroop, dat wil zeggen er zijn drie loodrecht op elkaar staande assen waarlangs het overgangs-dipoolmoment jti2 kan s'aan, oftewel alle ruimtelijke richtingen van p , : zijn equivalent. Bij moleculen gaat dit isotropiegrapje meestal niet op. Overgangsdipoolmomenta hebben voorkeurs¬ richtingen. Bovendien treden ze hier, behalve bij elektronische overgangen, ook bij vibratie-over¬ gangen op; zo hoort bij de t^-trillingsmodus van C ; H 4 een /t,2 loodrecht op het vlak door de C- en Hatomen, met een waarde van 0,19 Debye (I Debye = 3,3 x 10 ) 0 C m ) . Bij uitzondering komen echter ook isotrope modi bij symmetrische moleculen voor die toestaan de RD^-beschouwingen van de waterstofatomen over te nemen. De i^-modi van SF 6 en van SiF4 zijn voor¬ beelden die als extra bijzonderheid hebben dat ze door middel van een CO2-laser geëxciteerd kunnen worden. Hel scenario en enkele toepassingen

Hiermee is het scenario gegeven: Men producere SF^clusiers in een moleculaire bundel; onderzoek de ver¬ schillende cluster-species met behulp van massaspec(rometrische detectie; kruis deze bundel mei een gefocuseerde CO2-laser-bundel waarvan de frequentie zodanig is gekozen dat bepaalde SFA-clusters geëxci¬ teerd raken en vervolgens uit elkaar vallen (ze hingen toch maar als losse flodders aan elkaar). Dit verval wordt als bundelverzwakking met de massaspectrometer waargenomen; zie fig. 2. Bij het uitvoeren van dit draaiboek ontmoette io Geraedts (Nijmegen) een aantal verrassingen. De eerste was dat ten gevolge van fragmentatie bij het ioniseren (om de clusters rijp te maken voor de massaspectrometer) de vcrzwakkingssignalen vel?

Clusters

OOOOQOO

Diafragma

Massa- spectrometer Signaal

malen sterker bleken te zijn op de dochtermassa van het monomeer (SF<) dan op een dochtermassa van een cluster (bijv. SFJ-SF* van het dimeer). Meer dan hon¬ derd keer fragmenteert (SFft)2 bij ionisatie naar de monomeer massa, voordat er ook maar één ion op de dimcermassa verschijnt. Bekomen van deze schrik wachtte Jo Geraedts de tweede (deze keer aangename) verrassing: het dimeerspectrum was fraai en bestond uit twee scherpe pieken (1 -s- 2 cm ' fwhm), + 7 en - 14 cm ' verschoven ten opzichte van de c,-frcqueniic van het monomeer, 948 cm '. In fig. 3 is er een dimeer-spectrum weer¬ gegeven, echter nu van een dimeer dat 'verpakt' is in een aantal argonatomen en daarom niet helemaal voldoet aan de hier gegeven beschrijving; /ie de tekst onder de figuur. RD2F zorgen voor cen splitsing in vier niveaus, zoals in tabel II is te zien. Van deze vier excitatieniveaus zijn er echter twee infrarood-inacticf, zodat ze niet door de fotonen van de CO2-lascr kunnen wor¬ den aangeslagen. Ze bezitten een overgangssterkte nul.

189

Tabel II. Energiespectrum en golffuncties van vibrationeel aangeslagen dimeren.

so

eigen¬ waarde

40

eigenfunctie

over- ontgangs- aarsterktc ding

trillings vorm

30 Ar,+ 2 . 20 Ar, + .'.

1 s.2 1

10 Ar,-

. \

0 Ar,-2

»

•

•

\

930

910

9S0

•J *

1

nul

1

( X A O»> + O\Xu.>)

2

2

t

1

nul

1

1

1

2

1

| .VAO B > -

O A X V>]

[ Zy.On> + OAZ»: >I

C\> en O i > beschrijven molecuul A en B in de grondiocuand, Z\>, ATA> en Y\> beschrijven molecuul A aaiijeslagcn in de eerste n-ioesuml met een trillingsrichiinj parallel aan (UHHIrechi op) de üimeer-as. Het resulterende energiopectrum (in de kolom "eigenwaarde") is gegeven in eenheden van "juii fl'. waarin ft de afstand lussen twee partner-moleculen in hetcluster is.

A 963 v[cm')

Fig. 3: Excitatie van SFg-moleculen, 'aangekleed' met orgonatomen. Een mengsel van 0,5% SFt in Ar (T= 233 K en P= 3,0x10* Pa) werd door de bronopening f'nozzle') gespoten; zie fig. 2. a) Het verzwakkingssignaal _U, gemeten als functie van de CO^-laserfrequentie v op de SF'}-Ar-piek van de massaspectromeler. Het plakken van Ar-atomen aan een SF6molecuul laat de absorptiepiek (t.g. v. Fermi-resonantie) ca. 7,5 cm ~' naar het rood verschuiven (v} = 948 cm''). b) Onder dezelfde condities is hier SJ gemeten op de ion-massa van SF6-SF'S. Het gevonden dubbele-piekspectrum voor aangeklede dimeren ver¬ toont een verschuiving van 4 cm ' naar het rood (zie tabel 11). De meest 'blauwe' piek behoort bij een 'ingepakte' trimeer.

Dagdromen Gesticht door dusdanig fraaie en eenvoudige resulta¬ ten begin je dan te dagdromen. Hoe zou zich bijv. UFA gedragen? Zouden de verschillende isof opomeren via cluster-dissociatie gescheiden kunnen worden? In fig. 4 is het energie-spectrum weergegeven met de twee toegestane en verboden overgangen. In het geval van dimeren van verschillende UFft-isotopomeren wordt hel verbod gedeeltelijk opgeheven (zie fig. 4), en je kunt erover mijmeren onwelgevallige dimeren

190

1

| Z A O „ > - O A Z . : >]

'eruit te dissocieren' of via een cryogeen vangnet wel¬ gevallige dimeren 'in te zamelen'. Isotopenscheiding dus? Of je begint de energieniveau.s te bepalen van trime¬ ren (drie bouwstenen) en tctramcren (vier bouwstenen) enz. Geraedts heeft hiertoe een twee-laser-techniek geïntroduceerd, waarbij één cluster-piek (bijv. van een tetrameer) gemoduleerd wordt, waarna met een Iweede laser de verandering van het gemoduleerde signaal gemeten wordt als functie van de excitatie-frequentie. Of je begint (SFA)„ in te pakken in argon-aiomen, voor n = I of 2 enz. Hierbij treden aanzienlijke rood¬ verschuivingen en veranderingen op (zie fig. 3); eigen¬ lijk ben je bezig mairix-spectroscopie in een molecu¬ laire bundel te bedrijven; hierbij kan de grootte van de matrix gevarieerd worden. Of je droomt voor wat betreft M'I; van een niet meer isotroop tegenvoorbeeld. Zo is CFjBr een bijna per¬ fecte tetraeder en lijkt daarin veel op SiF4. Zijn vr modus kan ook door een CO2-laser worden aangesla¬ gen, is echter niet meer drievoudig ontaard en geeft dus een totaal ander en minder eenvoudig spectrum te zien. De somrrxef; of welke symmetrie berillen dimeren? De somregel wordt aan studenten in een college quantenmechanica voorgesteld en maakt daarbij weinig indruk. Het is een formule, ja, maar wat het nu eigen¬ lijk precies betekent? Voor clusters is dit fraaier. Alle cluster-lijnen samen moeten een totale intensiteit ( = ovcrgangsstcrklc) bezitten die gelijk is aan die van de losse bouwstenen. In onze tabel II is dit het geval

Clusters

voor de r r modus, omdat je vanwege zijn drievoudige ontaarding de totale overgangsstcrkte van een SF6monomeer gelijk aan 3 moet stellen. Dit is een nuttig hulpmiddel, zoals we aan C:H4-dimeren willen de¬ monstreren. Voigens Giesc en Gentry is de totale overgangssterkte van (C ; H 4 ); - waarvoor een lijn van 15 cm ' gemeten wordt (fwhm) - twee keer die van het monomeer, voor de r-modus. Dat is in orde. Daarentegen vinden zij voor (C2D4): - waarvoor een slechts 5 cm ; smalle lijn gemeten wordt (fwhm) dezelfde overgangssterkte als voor één C\H 4 , voor de F,:-modus. Men meet dus maar de helft van het dimeerspectrum; het resterende gedeelte valt klaar¬ blijkelijk in hei gebied waar Gicse en Gentry met hun COi-laser niets meer kunnen zien. Maar nog meer: uit het feil dat de wel gevonden lijn voor (C : H 4 ) : dezelfde overgangssterkte heeft als het monomeer, volgt dat de r,rin-plane-trilling in het ene C\H4molecuul (ongeveer) loodrecht staat op die van het andere. Daarentegen moet de out-of-plane-trilling voor beide C:H4-bouwsicncn parallel staan, omdat men één lijn met dubbele steikte vindt. En natuurlijk

nemen we aan dat de gedeutereerde en niet-gedeutereerde versie van (QH.,)^ dezelfde geometrie bezitten. Deze eenvoudige conclusie legt de totale geometrie van dit dimeer nog niet geheel vast. maar ze is aardig in overeenstemming met een theoretische voorspelling die enkele jaren geleden is gedaan door de s-Toep Theo¬ retische Chemie onder leiding van Van de Avoird, te Nijmegen. Wal heeft Fermi ermee Ir maken? Het (SF^-spectrum, veroorzaakt door R ^ F . is een duidelijk geval van een Fermi-resonantie. Een ontaar¬ ding (in nulde orde) wordt opgeheven door een wissel¬ werking die in dit geval volledig bekend en bijna klas¬ siek is: de dipool-dipoolwisselwerking zoals die op geheel analoge wijze tussen twee staafmagneetjes optreedt. Het gevolg is dat het ontaarde energieniveau zich splitst: wissel werkende energieniveaus stoten elkaar af. Fermi heeft dit soort effecten quantummechanisch behandeld, ook in gevallen waar in nulde-ordcbcnadering alleen sprake is van een quasi-ontaarding of bijnaresonantie. Misschien het best bekende voorbeeld wordt gevonden bij het CCVmolecuul, waar de sym¬ metrische trilling ( Ö - C - Ö , w, = 1388 cm ') bijna ontaard is met de dubbele kniklrilling

<SF»h

I

* \ 7cm-T Ji

1

SF» - "SF,

/

8

'"'I

1

16cm'

| 5cm-

06cm-'

»Mcm-'|

-

Fig. 4: Het spectrum van SFr en UF6-dimeren; de hoogte van de lijnen geeft een indicatie van de lijnsterkte. Verboden lijnen zijn gemerkt met x. Zwarte pijlen verwijzen naar de monomeer-excitatiefrequentie van het lichte isotopomeer (948 cm ' voor SF6 en 624 cm ' voor UF<J. De open pijlen geven de positie van de excitatiefrequenlie van USF6 en 2'"UF6 aan. (Eventueel zou de kleine rode piek van 1'*VF(i-ViUFfl geschikt zijn voor preferentiële dissociatie van ge¬ mengde clusters).

Clusters

(0

l

0, w2 = 667 cm '), dal wil zeggen u, = 2u2-

Als gevolg hiervan worden verschoven energieniveaus waargenomen (onderlinge afstoting) waarbij de Fcrmi-resonantie leidt tot niveauverschillen van ca. 100cm '. De koppeling tussen de twee trillingsmodi in het CO:-molccuul wordt niet verzorgd door RD^F, maar door mechanische termen: de 'veertjes' van de kniktrilling zijn gevoelig voor de uitwijking van de twee O-atomen en omgekeerd. Men kan nu deze mechanische koppeling verstoren door bijvoorbeeld het COrmolecuul in het dimeer te plaatsen. Denk aan CCK-Ar. Dan verandert de symme¬ trie van de trillingen, doordat het argonaioom óók mee wil trillen, althans een beetje. Het directe gevolg is een verkleining van de afstoting tussen de iwee niveaus (u, en 2u>:), en dus een blauw verschuiving van de w,-trilling in het CO2-Ar-dimeer of CO2-CO:dimecr. De gemeten blauw- en roodverschuivingen in de infrarood prcdissociatiespeclra (bijv. ook voor (N2O)2, FFft-CiH* en/.) zijn op deze wijze eenvoudig te verklaren en er begint aldus een beetje lijn (e! omen in een op hel ccrsic gc/icht zinloze wirwar van mclin-

191

gen. dankzij de duizendpoot Fermi, beroemd om zijn vereenvoudigingen en simpele redeneringen, waarmee hij de fysica op vele essentiële punten verder heeft geholpen. Zijn misschien wat vreemde uitspraak: "wisselwerkende niveaus stoten elkaar a f brengt orde in dit gebied van onderzoek.

192

Clusters

194

Personeelsbezetting

WM/V= wetenschappelijk medewerker in vaster verband WM/G = wetenschappelijk medewerker in gewoon verband WM = wetenschappelijk medewerker (buitenlandse gast) WA = wetenschappelijk assistent S = student TA - technisch assistent V= volontair fa) geeft aan, dat de persoon in het verslagjaar werd aangesteld of voor langere tijd aanwezig was, al dan niet bezoldigd; (o) geeft aan, dat de persoon in het verslagjaar de Stichting heeft verlaten; (v) geeft aan, dat de persoon het gehele verslagjaar of een deel ervan met verlof in het buitenland vertoefde; (u) geeft aan, dat de persoon gedurende het gehele verslagjaar of een deel ervan was uitgezonden.

Administrateur: C. Westland

Reproduktie: J.M. Jansen

Boekhouding Hoofd: C.L.R. Versluijs Dagwerkleider: M J.A.M. Veringa (o) Medewerk(st)er: mej. A. Agterberg mej. T.B.M. Broekhuizen F. Korll ia) R. de Mie fa) mej. A.H. Kuyf (o) mevr. W.H.M. MichiesVis (o) JA. Repi (o) A.R. Schotanus mevr. G.A.M. Ypma-Scholman

Huishoudelijke dienst Medewerkster: mevr. F. Froon-Heil (o) mevr. R. Jansen-Morren fa) mevr. W.H. van Riet

Centrale personeelfunctionaris: drs. L.C. Peek (o) Stafmedewerker personeelszaken: W.H. Luikinga to) Rechtspositieregelingen: F. Troost

Bureau Directeur: dr. A.A. Boumans Secretaresse: mej. E.N.H J. Johannes Adjunct-directeur: drs. F.R. Diemonl Secretaresse: mej. A.J.M. Luijckx (o) Adjunct-directeur: dr. C. Ie Pair, Secretaresse: mej. DP. Hattke Directie-medewerker: drs. H. Benschop drs. J. Heijn (u) drs. H.G. van Vuren Beleidsmedewerker onderzoek: dr HO. Dokterfa) dr.ir. B.M. Geerken fa) Secretare. se: mevr. H.P.M. Beens-de Vries mej. E.A.E. Hofman Redactioneel medewerkster: mej. M.J.H, van Hooren Medewerker Bibliotheek: E.J. Rinia

Personeelsbezetting

Personeels- en salarisadministratie Hoofd: T. van Egdom Buitenlandse reizen: mej. M.M. van Meeuwen Personeelsadministratie: W.P. van der Kraats Salarisadministratie: mevr. M.C. Drenth-Schindeler la) RE da Graâ H.M. Vening E. de Vries Volontair: mej. J.N. de Hoop fa, o) Type-aldelinglReceptieteleloon Hoofd: mevr. M.H. Brandenburg Medewerkster: mevr. CA. Boid-Fernandes (a) mevr. S.H. van Bruggen-Ruijsbroek mej. G.E.G. Ebbing (a) mevr. R. van Ginkel-Erkelens mevr. I.C. Martens-van den Berg (o) mej. J.M. van Maurik mevr. M.A. Nobel-Stam fa, o) mej. J. van den Schilden mevr. E.J. Verhoef-Hekel

Beheerder bureau: W. Kalksma

Kernfysica WERKGROEP K II dr. T.J. Ketel, WM/V fa) dr. J. Rethmeier, WM/V dr. P.W.F. Alons, WMIG fa, o) drs. H. Blok, WMIG dr. L.T. van der Bijl, WMIG fo) drs. A.J.H. Donné. WMIG drs. A. van Egmond. WMIG drs. M. Gouweloos. WMIG drs. W. Hengeveld, WMIG fa) drs. L.R. Kouw, WMIG dr. P. van Nes, WMIG fo) dr. J.J. van Ruyven, WMIG fo) dr. M. van der Velde, WMIG (o) drs. J. Vogelzang, WMIG drs. H. Wienke, WMIG drs. J JA. Zalmstra, WMIG prof.dr. K. Ohta, WM (a) dr.ir. V. Paar, WM fa, o) J. Bouma, TA ing. W.P.J. Hcubers, TA ing. E. Kappert, TA R. Mooy, TA ing. A.J.M. Ponjée, TA ing. J.J. Welling, TA J. Zevering, TA WERKGROEP K III dr. A EL Dieperink, WMIV prof.dr. F. lachello, WMIV fv, o) dr. J. van Klinken, WMIV dr. J.P.F. Mulder, WM/V prof.dr. A. van der Woude, WM/V drs. E.H.L. Aarts, WM/G ir. WK. van Asselt, WM/G fa) drs. G.J. Balster, WM/G fa) drs A.M. van den Berg, WM/G mej.drs. N. Blasi, WM/G drs. J.M R van der Blij, WMIG

195

drs. S. Brandenburg. WM/G drs. R. Bijker. WM/G dr. K.H. Cornells. WM/G (o) drs. P.B. Goldhoorn. WM/6 drs. P. Grasdijk. WM/G drs. B. ter Haar. WM/G dr. J J. Hamill. WM/G la) dr. M.N. El Harakeh. WM/G drs. H.J. Koeslag. WM/G dr. PA Kroon. WM/G dr. W. Ockels, WM/G M dr. OS. van Roosmalen, WM/G lo) dr. WA. Sterrenburg, WM/G lot drs. W.Z. Venema. WM/G dr. H.W.E.M. Wilschut. WM/G (oj dr. A. Zemel, WM/G (a) drs. F. Zwarts. WM/G prof dr R. de Leo, WM fa. o) prof. S. Micheletti. WM la, o) prof dr. Z. Sujkowski, WM dr. J. Wilczynski. WM la. o) ing. T.F.L. Armbrusl, TA W.T.L. Bisseling. M ing. H.A.P. van der Duin, TA H. Fraiquin. TA H.F. Gorter. TA ing. J. Mulder. M W.W.P. Olthuis, TA H. Pater. TA H. Post, TA F. Rengers, TA ing. W.J. Uytenbogaardt, TA P van der Meer, V la) S. van der Meer, V la) J.A.M. Plagge. V la. o) A. Toonen, V W.J. Veenstra. V la) B.B. Visker, V fa, o) WERKGROEP K V dr. GAP. Engelbertink, WM/V dr. R. Kamermans. WM/V dr. C. Alderliesten, WM/G drs. E.A. Bakkum. WM/G drs. A. Becker. WM/G drs. R.J. Elsenaar. WM/G drs. C.P.M, van Enj°len, WM/G drs. H.P.L. de Esch. W'.VG drs. E.J. Evers. WM/G la) drs. A.G.M, van Hees. WM/G lo) drs. R.B.M. Mooy, WM/G dr. C.J. van der Poel. WM/G (o) drs. D. Zwarts, WM/G drs. F. Zijderhand, WM/G mej.dr. D. Chmielewska, WM (o) mevr.dr. L.H. Zybert-Zastawniak. WMfo) D. Balke, TA J.P. van der Fluit. TA T.S.A. Gerrits, 77» ing. AP. de Haas. TA ing. FA. Hoppe, TA ing. J.J. Langerak. TA G.W.M, van der Mark. TA A.J. Michielsen, TA C.J. Oskamp, 77» ing. W. Smit, TA B.A. Strasters, f/» A.J. Veenenbos. T/l ing. H. de Vries, TA

196

WERKGROEP K VI G drs. u. Klieb. WM/G (O> WERKGROEP K Vl-U dr. J.J.M. Verbaarschot. WM/G /oj drs. N.R. Walet. WM/G fa) drs. L.C. de Winter. WM/G la) WERKGROEP K VIII ir W.H.L Moonen. WM/G ir. C WA M. van Overveld. WM/G G.P.H. Hamers. TA R. Janson, TA WERKGROEP K IX drs. P.J.J. Kok. WM/G ir. J.F.A.G. Ruyl, WM/G drs. T.A.A. Tielens. WM/G G.J.T. Davids, WA lo) W.A.C. Erkelens. WA (a) WERKGROEP K/VS X-G drs. J. de Jong WM/G lo) dr. H.J. Ligthart. WM/G (o) drs. F.C. Magendans, WM/G drs. T.J. van Netten, WM/G la) drs. K. Post, WM/G (a> dr. S.C. Pancholi, WM la, o) dr. B.D. Sawicka Kmiecek. WM fa) dr. JA. Sawicki, WM fa) dr. G.L Zhang, WM G. Andries, TA M.H. Menninga. TA G.A. Nolmans, TA J.L.W. Petersen, TA B.J. Rigterink, TA H.S. Rutgers, TA RL. Schotanus, TA J.J. Smit, TA WERKGROEP K/VS XL drs. E. Bongers. WM/G drs. H. de Graaf, WM/G (o) drs. W. van Rijswijk, WM/G la) drs. G.A. Vermeulen, WM/G R. Hulstman, TA

FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica Algemeen directeur: prof.dr. J. Kistemaker, tot 1 mei 1982 prof.dr. J. Los, vanaf 1 mei 1982 Adjunct-directeur prof.dr. F.W. Saris prof.dr. M.J. van der Wiel Bedrijtsingenieur/Beheerder: dr.ir. J.G. Bannenberg Adviseur: prof.dr. J. Kistemaker Directiesecretaris: mevr. L. Roos Assistent bedrijtsingenieur: ing. H.H. Kersten Wetenschappelijk medewerker in vaster verband: dr.ir. A.J.H. Boerboom dr. Ml Gavrila

dr. F.J de Heer dr. M.J. Offerhaus dr. A. Tip dr. CA. Visser dr. A E de Vries Wetenschappelijk medewerker in gewoon verband: dr.ir. M.J.M. Beerlage la. o) mevr.drs V. Boersma-Klein la) ir. O.P. de Bruijn drs. MP. Bruijn la) drs. D. Dijkkamp drs. F. Dijkstra (o) drs. W. Eshuis lo) dr. J.W.R. Fennema Iu) drs. J.W.M. Frenken (a) drs. W.J.L. Genuit drs. H.C. Gerritsen drs. RA Haring dr. J. Haverkamp Co) dr. 0. Hoonhout lo) drs. T. de Jong drs. J.T.N. Kimman dr. P.G. Kistemaker dr A.W. Kleyn dr. U.C. Klomp lo) dr.ir. P. Kruit lo) drs. P.E. van der Leeuw drs. H.G. Muller drs. J. van Nieuwkoop la) drs. C.E.O. Ouwerkerk drs. G.J.O. van der Peyl dr. J.B. Sanders drs. W.C. Sinke dr. R.G. Smeenk lo) drs. MR. Spalburg mevr.drs. A.D. Tenner dr.ir. R.M. Tromp drs. G.N.A. van Veen dr. J.F. van der Veen dr. N.J.A. van Veen la) ir. J. Verhoeven drs. RW. Wagenaar drs. J.F.M. Westendorp drs. G. Wieter lo) GastmedewerktsUer dr. A. Antoschechkin la, o) Yi Yan Bai la) dr. K. Bederski lo) dr. Chen He-neng lo) dr T.R. Elliot ra, o) prof dr. W.L. Fitefa. o) d.. W.R. Garrett la, o) dr. KT. Gillen fa, o) dr. Y.S. Gordeev la) dr. T.R. Govers la, o) dr. G Hose la) prof.dr. M. Iwami lo) dr. J.Z. Kaminski la) dr. F. Koike dr. VI. Krementsov la. o) A.C. Kummel lo) dr. M. Lavollée (a) dr. V.B. Leonasfa. o) dr. P. Mandal la) dr. C.W. Mc Curdy (a) dr. SA. McLuckey la) dr. GS. Ondreyla. o) dr. Pan Guan-yan lo)

Personeelsbezetting

dr. G. Parlant (a. o) mevr drs E.E. Rieger la. o) dr. H.E. Roosendaal la) dr. V. Sidts (a. o) prol.dr. HS Taylor (a) dr. Wang Winhao (o) dr. Wang ZhongLie (o) dr. W. Windig to) Wttenschappeli/k assistent: M.P. Bruijn to) W A S Oouma (a) J.W.M. Frenken to) R. Hoogerbrugge R. de Jonge WA. Koelewijn ia) W. Koot J. Neuteboom M E M . Spruit W G.J.H M. van Sark fa) A. van Tubergen M.G.M. Vervaal fa) drs. R.L. van der Woude to) W.J. van der Zande ia) Student: A. Boellaard fa) W A S Douma fo; T.C.M. Horn (a) M.G.M. Vervaat mevr. A. Tom. Analiste Technisch personeel Laboratoriumassistent: T.S. Baller ing. JR. Oassel ing. C.H. van Oven ing. H.D. Pape ing. N.J.M. Sijm Elektronische afdeling Hoofd: ing. P.J. van Deenen Elektronicus: ing. HP. Alberda ing. A.N. Buyserd ing. H.A. Dekker T. van der Hauw J. ter Horst T. van den Noort ing. T.A. Schotvanger Elektromonteur: GA de Ruyter Afdeling informatieverwerking Elektronicus: ing. C.J. van Doornik ing. J.N. van Eist ing. F.C. de Haan Sys teemprogrammeur: ing. C.B. Okhuysen Mechanische afdeling Hoofd: A.F. Neuteboom Instrumentmaker: W.J. Barslngerhorn A. v.d. Beek ia) R. Boddenberg W.H. Brouwer J.W.M, van Dorsselaer

Personeelsbezetting

D.R. van der Feen ia. o) P.T Kèa R I J M . Koper H. Neerings R. Schrijver C. van der Zweep Leerling instrumentmaker J. Goede ia) L.J.F, den Haak to) Glastechnicus:

Bïbliothecaresse: mevr. M.E. Harlaar-Schoiten mevr. A.J. van Harreveld Telefoniste/typiste: mevr. G.W. Grigoriou-van der Wi|k mevr. J A.J M ManshandenBlankennagel Typiste: mevr. C.J. van der Veer mevr. J.J. Smit-Boerma Magazijnmeester JA. van Wel Hoofdanalist: J.F. Stiel A. Haring Magazijnmeester/inkoper H.J.M, van der Schot mevr. B.J. Brandt-de Boer. Laborar.'e Olfsetdrukker: Q.B. Eijkel. Laboratoriumassistent fa) S.J. Willig. Laboratoriumassistent la. o) H. Sodenkamp Jr. Hoofdopera tor/technicus: Onderhoudsdiens t F.L. Monterie Hootd. tevens conciërge: Opera tor/technicus: A.J. Akkermans J. ter Beek Monteur A de Boer C. Fokke A.N.M Bontekoe ia) H. van den Brink Huishoudelijke dienst J.W. Derks Hoofd: R. van Eymeren ia) D. Larooi R. Hoep Medewerktstfer R. Kemper H. Sodenkamp Sr. R.J.J. Taminiau mevr. F.H. Bleijerveld mevr. H.J. Boer Constructiebureau Hoofd, tevens hoofd technische dienst: mevr. W. Bouland-van Nigtevegt mevr. C. van Gaveren-de Ronde ing. E. de Haas mevr. A.G. Hartog-Blase (o) Tekenaar/constructeur: mevr. B.C. Kesselring-Polstra M. Hoogervorst mevr. C. Weernink-van der Werl ing. A.P. de Jongh Calqueuse: mevr. J.J. Smid Vacuumtechnicus: Atoomfysica G.P.A. Frijlink Wetenschappeli/k rekenaar: WERKGROEP A II WE van der Kaay dr. J.M. FLuit. WM/V, adjunct-leider dr.tr. E.B. Boskamp. WM/G F. Vitalis Volontair: drs. T.M. Hurkens, WM/G mej. E. Boswinkel (o) drs. AG. Kuiper. WM/G W.J. van Diepen (a. o) drs. M. Mack, WM/G fa) drs. D. van Pijkeren, WM/G A. Drent (o) ir. J.M. van Zoesl, WM/G D.R. van der Feen fa, o) R. Hoogendoorn to) ing. C.J.J.M. den Adel. TA J A W . Kalwij {a. o) ing. G.B. Crielaard, TA DL. Eleveld, TA mej. H.P. Nederiof ia) S.H. Niemann (o) P. Engels, TA W.C.N. Post, TA T. Rensink (a) T.G. Schermer ia, o) R.S.A. Schram (o) WERKGROEP A III drs. J.H. van Dijk. WM/G E. Smit fa, o) ir. B.J.J Koeleman, WM/Q F.J. Teijink fa) drs. A. Tal. WM/G (o) J.P.B.M. Tol fa, o) ing. R.D. Alkema, TA T. de Vos ia) ing. G. van der Kruk, TA J.M. Wiegers ia) Administratief personeel en algemene dienst Hoofd administratie: M.J.J. van Gelderen Boekhoudkundig typiste: mej. E.C. Koestal Secretaresse: mej. T. Doorn mevr. A.H.L. NolenAlleman

WERKGROEP A IV dr. J. van Eek. WM/V, adjunct-leider drs. P.J.M, van der Burgt, WM/G ir. H.B. van Linden van den Heuvell. WM/G drs. L. Moorman, WM/G fa) dr ir G.J.N.E. de Vlieger, WM/G (o) ing. K.J. Goslinga. TA ( t ) ing. J. van der Weg, TA

197

WERKGROEP A V dt i r C J A. Corsten. WM.G WERKGROEP A VI ir. F.T.M van den Berg. IVM/G drs. TG Cats. WU/G dr J P M . dc Vreede. WM/G ing. F. Ditewig. TA WERKGROEP A VII drs H.T.M, van den Ende. WU/G to) •r J.M.P. Geraedts. WU/G dr W A. Majewski. WU/G la. o) drs. J. Mettes. WU/G drs J J van Vaals. WU/G drs C.A.M. Veeken. WU/G WERKGROEP A X drs. CE PM van de Bull. WU/G to) drs. G.P. van der Zwet. WM'G

Metalen FOM-TNO WERKGROEP Mt II mevr drs. I. Giabus-Majewska. WM/G ir M. Hendriks. WU/G dr. JR. Heringa. WM/G WERKGROEP Mt III ir. W.T.M. Buters. WM/G la) ir. A L Mulder. WU/G (a) WERKGROEP Mt IV dr B. Knook. WU/V (t) dr. J.C.M. van Dongen. WM/G (o) drs. FR. Hoekstra. WU/G drs. 0. Hüse;. WU/G ir. A F J Morgownik. WU/G drs. T.T.M. Palstra. WU/G prof.dr. D. Dav'dov. b'M (a. o) ing. T.J. Gortenmulder. TA CE Snel. TA ing. H.J. Tan. TA ing. G.L.E. van Vliet. TA WERKGROEP Mt V drs. J. Aarts. WU/G at. G. van Kalkeren. WM/G (a) dr. W.C.M. Mattens. WU/G (o) dr. J. Veerman. WM/G to) drs. A.A.H.J. Waegemaekers. WU/G drs. A. van Winkel, WM/G P.H.M, van Berge Henegouwen. TA A.J. Riemersma. TA

WERKGROEP Mt X dr F H M Mischgofsky. WU/G (ai ir. R.J.AM Smeulders. WU/G

WERKGROEP M VIA I drs H.M Schram. AfMG (o) dr. A.C. Bountis. WM ia)

WERKGROEP Mt XI ir. G.J van der Kolk. WM/G WERKGROEP Mt XII ir. M. van Rooijen. WU/G ta) ir. H C.F. Rozendaal. WM/G

WERKGROEP M VI A II drs C J Calkoen. WM/G drs J S Cohen. WM/G drs. H. van Erkelens. WU/G (o) drs. M.C J Leermakers. WU/G at. W A van Leeuwen. WM/G

Motacuuifysica

WERKGROEP M VI G drs. T C Dorlas. WM/G 'a)

WERKGROEP M IA dr. CV de Brouckére. WM/G drs. L. van der Putten. WU/G ia) G.J.F. Holman. TA G. Lubbers. TA

WERKGROEP M VIL drs. C.W J Beenakker. WM/G (a) at T Morita. WM/G mevr.drs B.JA. Zielinska. WU/G

WERKGROEP M I L dr. J. Korving. WU/V dr. J J.H van den Biesen. WM/G (o) drs J.E.M. Haverkort. WU/G dr. PW Hermans. WU/G drs. MA Treffers. WU/G üt. S.Y. Krylov. WM (a) prof. I. Kuscer. WM fa. o; prof. E A Mason. WU to) dr. A.O. Rietveld. Wel documentalist E.J Haast. TA ing. H.T. Klein Wolterink. TA WERKGROEP M II A dr. H.R. van den Berg. WU/G drs. J.H.B. Hoogland. WU/G to) J.H. ten Berge. TA WERKGROEP M II-UKO ir. G. Bannink. WU/G fa) drs. OW. Bol. WU/G fa) WERKGROEP M ML/HL drs. B.I.M. ten Bosch. WU/G (a) dr. J.N. Breunese. WM/G (o) drs. H. van Houten. WM/G Ut. E. Mazur. WM/G (o) drs. L.K. van der Meij. WWG (o) at. W.S. Mischke. WM/G ta) drs. J.J.G.M. van der Tol. WM/G fa) ing. A. Heijnen. TA FA. Robbers, TA

WERKGROEP M VI T dr R J Creswick. WM/G ir. J.B.J van Zei|ts. WU/G ta) WERKGROEP M VI U I drs. J.B.T.M. Roerdink. WM/G WERKGROEP M VI U II dr. I.M. de Schepper. WM/G to) WERKGROEP M VIII drs. F.H.J. Lostak. WU/G ia) drs. P.W.E. Peereboom. WU/G drs. D. van der Putten. WM/G S.H. Chen. TA to) H. Luigjes. TA WERKGROEP M XI A drs. L.C. van den Bergh. WU/G lx) dr. M. Bishop. WM/G fo) WERKGROEP M XID dr. H.W.J. Blote. WM/G ta) drs. F. van Dieren. WM/G ir. J. Spaa. WM/G ta. o) Vastestoffysica

WERKGROEP Mt VIA dr. G.J. Kemerink. WU/G

WERKGROEP M 111-VdW drs. S.A.R.C. Bominaar. WM/G drs. H.W.L. Bruckman. WM/G at. J.H. Kuyt. WM/G P. Sannes. TA ing. H. van Schoonevelt. TA

WERKGROEP Mt Vl-B dr.ir. G.J L. van der Wegen. WM/G to) dr. MP. Puls. WM(a. o) U.B. Nieborg, TA

WERKGROEP M IIIFCh ir. P. Menger, WM/G to) ir. A. Wakker. WM/G ta) A.C. Holsbeeke. TA

WERKGROEP VSA I drs. HP. Godfried. WM/G to) at. A. Lagendijk. WM/G ir. A.P.M. Mattheij. WM/G drs. R.J. Meier. WM/G drs. R. Sprik. WM/G drs. J. van Straaten. WM/G (u) drs. A. de Visser, WM/G ta) drs. R.J. Wijngaarden. WMiG to) drs. G.H. van Yperen. WMIG C.P.A. Alderhout. TA B.J. Harrison, TA T.M. Huymans. TA P.M. Langemeijer. TA ta) R. Scheltema. TA AG. Veen, TA

WERKGROEP Ml VIII ir. H.W.F. Heller. WM/G dr. S. Mandziej fa)

WERKGROEP M VU mevr.dr. M.M. KopsWerkhoven, WM/G to) prof.dr. H.N.W Lekkerkerker, WM ta. o)

WERKGROEP VSA II drs. H.L.M. Bakker, WM/G (a) drs. J. Caro. WM/G to) dr.ir. B.M. Geerken. WM/G

198

Personeelsbezetting

dr L M Huisman. MTM/G (o) drs. A H Verbruggen. WW/G ing. J.H. Rector. TA WERKGROEP VSO II ir. P. van den Hamer. WW/6 w mej.drs. M.E.C. Stuivinga. WW/G (o) WERKGROEP VSO III ir. H. Barkhuysen. WW/6 WERKGROEP VS DN 0 ir. A.C.R. Hogervorst. WW/G WERKGROEP VS DN N dr. T.H.M. Rasing. WW/6 (o) WERKGROEP VS E ir. L A Bosch. WW/G drs. A C Phaff. WW/G WERKGROEP VS G drs. B.P. Alblas. WW/G ir. W.W.Beens. WW/G drs L.G.P. Dalmolen. WW/G drs. W. Hoving. WW/G drs. JA. Meijer. WW/G (a) dr$. P.M.L.O. Scholle. WW/G dr. M Tegze. WW/G (a) dr. T. Kemény. WW fa, o) dr. L. Longa. WW fe. o; C.J. Bos, TA J.F. Gclstein. T4 ing. J. van Overbeeke, TA G.J.B. Vinke. TA G. Duursma, V fa. o) A J. Speelman, V (a, o) W.J. Veenstra, V (a) WERKGROEP VS L I prof.dr.ir. N.J Poulis, WW/V. leider dr. W.T. Wenckebach. WW/V. adjunct-leider drs. W G Bos. WM/G drs. H.W. van Kesteren, WW/G dr ir J. Labrujère. WW/G Co> drs. J.C.M Sprenkels, V/MIG (o) drs. G.D.F van Velzen. WW/G W drs. J.C. Voorhoeve, WW/G drs. C.M.B van der Zon, WW/G J.M. Freeze, TA R.C.M, van der Heijden, TA Io) J.N. Hovenier, TA ing. H. van der Mark. TA R. Huisinga, V (a, o) F.C. van Westrenen, V fo) WERKGROEP VSL II drs. J.F.C, van Kooten. WW/G dr. MG. Munowitz, WM/G (a) dr. C.J. Nonhof, WW/G fo) dr. A.J. van Strien, WW/G (o) mej dr. S.L. Völker, WW/G M dr. J.K. Herbich, WW ra, o) ing. L. Crama, 77) ing. M. Noort, TA WERKGROEP VSL III dr. F.J.A.M. Greidanus, WM/G (o)

Personeelsbezetting

drs drs drs. drs F.J.

H.J.M, de Groot. WW/G (a) G Mennenga. WW/G E.J. Veenendaal. WW/G io) A J Wolthuis. WW/G Kranenburg. TA

WERKGROEP VS-N drs. P A.M. Benistant. WW/G drs. P.J.M, van Bentum. WW/G drs. RW. van der Heijden. WW/G (o) dr. M.J.H, van de Steeg. WW/G to» drs. H.M. Swartjes. WW/G w drs. R.J.M, van Vucht. WW/G drs. G.F.A. van de Walle. WW/G (a) J.G.H. Hermsen. TA WERKGROEP VS-P drs. P. Zwart. WW/G (u) WERKGROEP VS U I drs. A.F. Aalders. WW/G drs. B.J. Dikken. WW/G drs. R.J.G. Goossens. WW/G drs. J.J.L. Horikx. WW/G fa) drs. J.G.M. van Miltenburg. WW/G drs. C.W.M. Timmermans. WW/G T W.L. Koch. TA ing. C R. de Kok. TA J.G.J. van Lingen, TA WERKGROEP VS-U II drs. H.F.F. Jos. WM/G (a) drs. J P. van der Meulen. WW/G dr. W. Westira. WW/G (o) F.J.M. Wollenberg. TA WERKGROEP VS-th-L drs. F.W. Nijhoff. WW/G drs. G.R.W. Quispel. WW/G WERKGROEP VS-th-U drs. B.M. Mulder. WM/G WERKGROEP VS-BSB prof dr. F.M. Muller, WW/V. leider drs. J.J.M. Buiting. WW/G drs. M.S. Methfessel. WW/G


prof.dr. H. de Kluiver dr. L T.M. Ornstein dr. W. Schuurman Wetenschappeli/k medewerker in gewoon verband: dr ir H J.B.M. Broeken (i) Jr A P K Goede lul dr. W.J. Goedheer dr ir E.J.M, van Heesch la) dr. J A Hoekzema dr ir L.C.J.M. de Koek
Gastmedewerker: E. d'Ambrogio (a. o) dr. M. Bornalici (a, o) dr. V.V. Demchenko fa. o) Directeur, tevens iioold experimentele dr. J.W. Edenstrasser la. o) prof.dr. R.M.O. Galvao la. o) afdeling: dr. A. Nocentini fa, o) prof.dr. C.M. Braams dr. F. Pegoraro fa. o) Adjunct directeur, tevens hoofd dr. M. Tessarotto la. o) theoretische afdeling: dr. L.E. Zakharov fa. o) prol.dr. F. Engelmann (Euratom/FOMverband) Student: Beheerder: R.J.H, de Haas fa, o) drs. J. Hovestreijdt F.B. Hendriks fa) R.M. Hof Experimentele afdeling: Wetenschappelijk medewerker in vaster R.M. Niestadl la) J. v. Renes fa) verband: WPG. van Velthoven fa, o) dr. C. BobeldijK FOM-INSTITUUT VOOR PLASMAFYSICA

199

J W.J. Verschuur lo) R. Wclt|*r lo) Volontair A N Baart (at J. Berg (a. o) N. 8orsj* (a) O. Edelenbosch (a. o) J J van Gorsei fa; P. Hendriks (o) JA H M van den Heuvel (o) O Imhol (o) H.J. Kamperman (o) E. Kossen la) JR. van der Laak(a) H. Leeflang /a, o) G.J. Monster fa; KG Muider fa. o) M.G.M. Mulders fa; H.R. Nevels la. o) H.P.J. van Ooyen (o) M. Reincke lo) W.T. Ritmeester fa, o) J.P- Roozemond (o) R.S. S herpenisse (a, o) W.J. St hol fa. o) EB Serryfa. o; A.P.M. Smeele fa. o) A. de Smit la) M.A.W. Stekelenburg fa. o; H.L.C.J. van Strien. fa) RH. van Veen la) J. van 't Verlaat la) mevr. l.M. Versluis-Jaspers lo) G.J.E. Visser fa. o) A.C. Vonk fa. o) F.G. Vreugdenhil fa. o> CL. Wolf la, o) Laboratoriumassistent: ing. J.W. l'Ami ing. C.J. Barth W. van den Boom ing. G.J. Boxman (o) E.C. de Bruin ( f ) ing. P.J. Busch G. van Dijk C.A.J. van der Geer A.C. Griffioen B.J.J. Grobben ing. B. de Groot C.A.J. Hugenholtz (u) W. Kooijman ing. O.G. Kruyl HA van der Laan ing. W.J. Mastop ing. B.J.H. Meddens H.J. van der Meiden T. Oyevaar P.H.M. Smeet s ing. H.W. van der Ven ing. A. Verheul C S. Vos T.G.A. Winkel, (u) Elektrotechnische afdeling Hoofd: ir. A.M. van Ingen, WM'V Documentatie/administratie:

200

H.T.G. Spitholt Bijzondere ontwerpstudies: ing. P. Hellingman ing. P. Manintveld (u) Dienst mor elektronica Etektronicus: ing. A. Agterberg F.T.M. Koenen L. Kroonenburg ing. A.J. Putter H.F.J. van Ramele Reparatie «n controle: J. van Elk J.J. Kamp J. Pouwelse H.J W. de Vor Elektrochemie: F.F. Hekkenberg Centrale computer afdeling: dr. G.M.D. Hogcwei]. VtUIG

Reproduktie Hoofd P.A. van Kuyk Tekenaar W. Tukker Fotograat: W. van Zanten Dienst voor vacuumlysica en -technologie Hoofd: ing. W.J.J. Wolfis Technicus: O H Blogg P.F.M. Delmee Glasblazer H. Warsen Secretariaat Hoofd: mevr. H. Toft-Beike

Senior systeemontwerper:

Medewerkster

ing. T.C. van der Heiden

mevr. E. Foppema mevr. P.C. van Geuns-de Bruijne mevr. J.M. Hamers-Smit mevr. F.M. Stenfert-Bouman mevr. H.J.C. Thoden van Velzen mevr. L.M.P. van Veenendaai-van Uden mevr. G. Verweij Bibliothecaris: D. Spruijt Personeelfunctionaris: H.J. Lammers

Systeemprogrammeur: ing. J.A. Verdoes Dienst energietechniek Hoofd: A.B. Sterk Technicus: A.F. van der Grift M. van der Kaftij S.W.T. de Kroon Uechêmsch technische afdeling Hoofd: ir. M.F. van Donselaar. WM/V Instrumentmakerij: Hoofd: F.A. Meeuwissen Souschef: W.J.H. Nobbenhuis Instrumentmaker: J.W. Bode BSO. Eizendoorn GE. Godschalk L. de Jong W. Kersbergen A.H. Kragten H. de Kruyf J. Nienhuis W.J.P. Nieuwhoff GA Wildschut P.M. Wortman Leerling instrumentmaker: J. Lagerweij Magazijn: RW. Peizel

Algemene dienst en technische onderhoudsdienst Hoofd: ing. O.A. Bergman (o) Technische onderhoudsdienst Hoofd: T.W. Westra Monteur: J.C. Goes C.J. Tito J.T. de Waal Financiële administratie Adiunct-boeiihoudster: mevr. N. Versiuis Administratief medewerH(st)er: AA de Ridder mevr. P.M. Zwezerijnen Telefoniste/receptioniste: mevr. L.A.M. Maurer-Ording mevr. L.M. van de Ven-van den Akker

D.M. Imnof ( t )

Centraal magazijn Magazijnmeester: L. Gieling Magazijnbediende: C. Kooijman H.F. van der Laan

Souschef: H. Oosterom Constructeur: J.O.M, van Leusden J. Pluygers PR. Prins

Terreinen en tuin: Hoofd: J.M. Klees Medewerker: W.C. van Wijk

Constructietekenkamer Hoofd/Coördinator MTA:

Personeelsbezetting

Huisnovding Hoofd: OW. Caomans Hoofd kanten* mevr. M.A. Koppelaar-Lccgwater

Medewerkster: m«*f. M.J. de Groot-Tersteeg mem. E. «an Tuijl-d* Waal Bewaking: C.J. Kranendonk Ciiaurïevr/monteur: C.A. van Kilsdonk (o) WERKGROEP TN III dr. H.J. Hopman. WU/V (u) ir. PW. van Amersfoort. WM/G la) ir. P.J.M, van Bommel. WM/G dr.ir. E HA. Granntman. WM/G drs. G.C.A.M. Janssen. WM/G drs. J.N.M, van Wunnik. WM/G dr. P. Massmann. WM (Euratom/FOM verband) lo) drs. RW. Thomaefa; J.H.M. Bonnie. WA F. Sictwnlist. WA (o) ing. E. Algra. JA la) Y.L.C. AlthuiS. TA ing. I.A. Attema, TA la) M. Oasia. TA ing. H.G. Ficke. TA L.H.R. de Haan, 7* J. Ladru. TA W. Tebra, TA H.J. Timmer, TA H. van der Veen. TA ing. A.J.M. Vijftigschild. TA M. Wijnberg. TA H. Zeijlemaker, TA WERKGROEP TN VI ir. F.A. van Goor. WM/G ir. B.M.H H. Kleikamp. WM/G ir. RA. Roolh, WM/G fa) WERKGROEP TN VII ir. T. Bisschops, WM/G la) ir. J.C.M, de Haas, WM/G (a) dr. L.P.J. Kamp, WM/G

Theoretische Hoge-encrgiefysica WERKGROEP H-Ih-A drs. M.J. Bergvell. WM/G dr. J. Smit, WM/G WERKGROEP H l h G drs. W.J. Schoenmaker. WM/G dr. C.P. Stam, WM/G prof.dr. PW. Johnson, WM(o) WERKGROEP H-th-L dr.ir. R.M.F. Houtappel, WM/V (o) drs. E A Bergshoeff. WM/G dr. P.JM. Bongaarts, WM/G drs. G.J.H. Burgers. WM/G (a) drs. P.H.W.M. Daverveldt, WM/G ia) dr. R.H.P. Kleiss, WM/G lo)

Personeelsbezetting

WERKGROEP H-th-N drs. JR.M. Bergervoet. WM/G la) drs. E.J.H, van Beweren. WM/G dr. JE FT. Ribeiro. WM/G (o) drs. L J.A.M. Somers. WM/G drs. P.H.A. Timmers. WM/G WERKGROEP H-th-U drs. P.J. van Baal. WM/G dr. FA Bais. WM/G it) drs. E E van Faasen. WM/G dr. W.M. Kloet. WM/G ia. o) prof. N P Chang. WM(a. o) prof.dr. H. van Dam. WM ia. o) dr. A. Gonzales-Arroyo Espana. WM la. o)

Nationaal Instituut «oor Kernfysica en Behtrtnd directeur: dr. J. Schutten | t )

Sta/m*)tm*rk*rs Beitid en organisatie: dr. J.E.J. Oberski Contacten toegepast onderzoek: H.J.M. Akkerman Arts voor stralingshygiëne: drs. J.W.C, van Steeden (o) Kernfysica Wetenschappelijk directeur prof.dr. A.H. Wapstra Radiochemische afdeling Wetenschappelijk medewerker. dr. G.A. Brinkman dr. D. de Jong (o) drs. J. Korsse (o) dr. M. van der Leij dr. L. Lindner dr. P.W.F. Louwrier dr. P. Polak (u) dr. B.S.M. Rao ia) drs. V.H. Thoeng (o) dr. G.W.M. Visser (o. a) Analist(e) en technisch assistentie): C.N.M. Bakker E.L. Diemer J.J. van Gelder BW van Halteren mej. J.C. Kapteyr. G.A.J. Leurs B. Peelen A. Schimmel FR. Stock J.T. Veenboer

drs. J.W.A. d*n Herder la) ai. C.W de Jager dr. E. Jans lo. il drs. P.H.M. Keiier drs. JB. van der Laan dr. L Lapikas ir. G. Luyckx. proiectletder Emm dr. R. Maas drs. A.M. Seng dr. H. de Vries dr. PK A de Witt Huberts

Gastmedewerker: Wetenschappeiiik assistent: R.J.M. Bonnie la) WTA. Borgholsla) A.J.C. Burghardt J.W.A. den Herder (o) E.N.M. Quint la) I Zacharov la) Student: R.J.M. Bonnie lo) W.T.A. Borghols lo) A. Kaarsgaarn la) L. Prins E.N.M. Quint (o) I. Zacharov (o) Volontair: P.J.M, de Bruijn fa. o) Pi UU groep Wetenschappelijk medewerker dr. H. Arnold, projectleider dr. J.M. Bailey dr. R. van Dantzig dr. W. Ouinker dr.ir. J. Konijn dr. E.W.A. Lingeman Wetenschappelijk assistent: J. van Goudoever fa) A.A.M. Kuijk (o) R. Moddemeijer H.P.J. Veerman fa) Student: F.F. Bekkers la)

WA. Beugeling la) J. Goudoever (o) WA. Poeser la) H.P.J. Veerman lo) Theoretische aldeling Wetenschappelijk medewerker dr. T. de Forest drs. W.C. Hermans dr. J.H. Koch (u) dr. N. Ohtsuka dr. H. Sagawa Gastmedewerker: dr. G. Audi lo) A. Farah la, o)

J. Visser J. Wisse Glasinstrumentmaker: W. van der Veen Elektronenverstrooiingatdelmg Wetenschappelijk werkgroepleider: prof.dr. C. de Vries Wetenschappelijk medewerker dr. P.C. Dunn to. a. o)

Groep Versneller Techniek Hoold: ir. P.J.T. Bruinsma Ingenieur: ir. R. Hoekstra ir. F.B. Kroes ir. J.G. Noomen Hoold elektronische en bedrijfsgroep: ing. J.B. Spelt

201

Hoofd mechanische groep: mg. A G C Vogel Hoofd bednit M£A: LH Kuiier Technicus: K. Bakker H. Bar H. Boer Rookhuizen W.E.J. Buitenhuis W A M . Conijn U-) ing. N.R. GeuZCDroek (O) P J.M. d* Groen E. Heine B. Heutenik N. Hottftttr L.W.A. Jansen G.J. Koenderink ing. J.J. Kuijt C. Moerman ing. J.C. Molendijk C.WJ. Noteboom ing. C. Schiibaan H. Schwebke ing. TG BW Sluijk WA. Sleman A.C. Stolfelen R. Stroo A MA van der Voort H.C. Vriesc P. Wielen Volontair: G.H. Benthem a) R.C. Gopie to) E.J. Hoekstra (o) P.C. Krop (a) TT. Smits fa. o) E.W Vergragt fa. o) J.A.F, van Zoen fa. o) Elektronische-digitale afdeling Hootd: ir. E. Kwakkel Elektronicus: A.L.J. Boerkamp E.A. van den Som J.P. Dekker N. Dijkstra J.T. van Es C.J. Harmsen J.J. Hogenbirk ing. PU. ten Kate E. Kok A.H Kruijer ing. K. Oostveen J.S. Pebesma ( t ) HZ Peek ing. J.P. Pol fo) A.T.H, van Reen E Ros J.D. Schipper
202

Volontair P A L den Haan lot F J Kunst i*. o) D.J. Schooneveld la) A.H. Smit lat ER. Termaat la) C P Velthuis lo) J.C. Verkooijen la. o) M.K. Woudboer (». o)

Computer systeem groep Programmeur: dr. J.E.P. de Bie drs. CL. Blom la) ing. H. Bok.-nan (o) N.B. Caarls la) drs. M. van Gelderen ing. R.G.K. Hart C.M Huis dr. P. Koldewijn ing. A. Maaskant drs. T.W. van der Raaij ing. J.D. de Ruiter R.F. van Wijk ing. A. Zuifdendorp Mechanisch Technologische afdeling Hootd MTG: ing. A P Kaan Plv. hoofd: P. Schreuder la) Hootd tekenkamer: ing. J.H.M. Bijleveld Hootd instrumentmaker//: J. Touw Tekenaar-constructeur: R.P.J. Arink A. Boucher T. Gelderbiom P. Lassing Administratie: mevr. J.G. Boomgaard-Hilferink Galvano technicus: H. Beumer P. Daalmeijer Fijnmechanicus: G.J. Bosman M. Bron M. Doets G.C. Gerritsen G.H. Koehof G. Koopman J.S. Langedijk D. Spruit P.H. Thobe J. van Veen J. van der Veen Bemeteileerling: W.H. Dirkzwager A. Muller Volontair: •J.A. Brouwer la) OP. Damen la. o) C.F.A.M. Frederiks la. o) J.B.F. Linnemeijer fa, o) B.N. Mulder fa. o) R.J.F. Ruijtenscbildt la. o) G.M.G.K. Tomassenfa, o) P. Versteegen la. o)

GPA Vet fa. o) GO de Witt la. o) Groep Speciale Technieken Hoofd¬ ing. J.F.J. van den Brand Technicus: H.G. Bruijne ing. J.A. Heemskerk Y Lefevere W.F.H.P. Verlegh Volontair: BH Koek la. o) H TG. van Os la) Veiligheidsdienst Hootd: dr J.C. Post Technisch assistent: C L JA Audenaerde ing. J.A.M. Deperkamp Technische en huishoudelijke dienst Hoofd: K.E. Ovezall Medewerker: R J.H. Breukers H.F.R. van Doornik HP Masseimg F. Ploeg. wnd. hld. A. Prins C. Ypma Kantinebeheerder: J. Kolkman Medewerkster huishouding: mevr. A. Kitz-Hendriksen lo) mevr. S.E.H. Moi-Thuk-ShungSparendam mevr. E. Tasma mevr. V. Zeko-Simic lo) Bewaking Hoofd: J.L. Jansen Bewaker: C.T. Ardonne W.van Geene W. Jelles G. Snelling Berg J. van Wet turn Algemene dienst Hoofd: A. Balkenende

Secretaresse mevr. J. van Bueren-Kooij mevr. M. Oskam-Tamboezer mevr. E.M. Reuvers-Verkerk Administratie Personeelszaken: E. Ouasten Bibliothecaresse: mevr. W.J. Botter-Scheen mej. N. Kuijl Boekhouder: GW Briaire Ass. boekhouder: mej. J.J.E. Tierie Algemeen magazijn en transport

Personeelsbezetting

Hoofd: G.L. Hammer Medewerker: A. Langenhorst J. van Lunteren W d* Vri*s W van Zeist Tttofomstt/typntt mevr. GA van den Heuvel Ottsetdruliker: H.J. Hultzer (o)

dr M C HO drs. M.J. Jonker to) dr. B.K.S Koene dr. J. Koni|n drs RA. Kunne
Personeelsbezetting

ES Donkers lo) mevr K. Emanuel Melkas la) E Euwe H W ExmsnnfC G. van 't Hof mevr. EG Koek-Tippmann IOI m«j CM Molenaar H.J. Tresoor mevr J.H. Visser Jansen mevr. HE. van Vliet-Hempel iot H G Vuurmans mevr. S.H. Westbroek Phillips mevr. J.H Wischhoff-Bos Mechanische aldtling en tekenkamer Instrumentmaker R.P de Boer la) G.R. Brouwer R. Buis J.l de Groot J. Homma P.J. Hunck K. Kes lo) J W. Kok M J M Kroezen W C Kuilman P E Rietveld H.J.A. Vink Tekenaar-constructeur: GW. Faber la) ing. H.W.A. Schuijlenburg T J Ypma Elektronische afdeling Elektromcus: J.P.H. Bakker fa) A W M Berkien G.J. Evers GW. Gotink mg. HL Groenstege GO Horneman F W M Hulman K.O.R.W. Jungbauer ia) ing G N M Kieft W. Panneman lo) ing. P.A.M. Rewiersma mg. j . Weber M laboralonumtechmcus T G.M. van den Akker Tekenaar: WE Vree Techmschi en huishoudeh/ke dienst Hoofd: J. Knip Medewerkt'stier: A van den Berg mevr. J. GernlsenVisser J.C.M. Slam Algemene Dienst Secretaresse mevr R J Hofstee Administratie! medewerktstier: MA. de Bakker W E D van Leeuwaarrie fo) mevr. W. Schaler-van der Wei|den fa) Boekhouder: G F.J Kandelaar

203

E Kok (o) Hibltothecarrsst: me;. M C Vonk W L Oosterhuis Inkop* E. Orieman

drs. R.G M Penning de Vries. WM/G WERKGROEP THFE T II ir A H M Holtslag. WM/G I») WERKGROEP THFE U ir. KM. H Macssen. WM/G la)

mevr. A.S. Schumacher Uitendaal Technische Fysica

Hog*-energtefysiea Nitmegen Wetenschappeliik medewerker in gewoon neróanó: drs. PA. van Hal drs AC. Königlu) drs. TA. Spuiibroek(o; Programmeur: drs. F.J.G.H. Crijns drs. P.F. Klok

WERKGROEP T F I ir. M P de Graaft. WM/G WERKGROEP TF II ir. AJ J.M. van den Eisen. WM/G lo) ir. S.J.M. Linthorst. WM/G

Assistente metingen:

WERKGROEP TF III ir. R.G.J.M. van der Lans. WM/G

mei- T.C.C. Borgonien fo) mevr. H.J.M. Oerks-van den Reek mevr. G.E. Mulder-de Grood mevr. J.E.G. Oosterhol-Meij mevr. C.G.H, van de VeerdonkElbers

WERKGROEP TF IV ir. L. Dorst WM/G la) WERKGROEP TF V ir. H.H.J. ten Kate. WM/G ing. J.H.A. Knoben. TA

HaMgetetders WERKGROEP THFEA drs. R. van Kemp. WM/G (a) drs. J.J. van Kooien. WM/G (a) drs. DA van Wezep. WM/G

WERKGROEP TF VI ir. E JE Cottaar. WM/G WERKGROEP TF VII drs. R.P.A.R. van Kleef. WM/G

WERKGROEP THFE D I ir. W. de Boer. WM/G

WERKGROEP TF VIII ir. P.E. van der Leeden. WM/G

WERKGROEP THFE D II dr. H. Albers. WM/G (o) Ot. Y.S. Oei. WM/G dr. A H . Raeder. WM/G (*) dr. F.H.M. Spil. WM/G (»)

WERKGROEP TF IX drs. HA. Meijer. WM/G la)

WERKGROEP TH?E D III mevr ir L K Naula Nanver. WM/G la)

WERKGROEP TF XII ir. V.J. de Waal. WM/G

WERKGROEP TF XI drs. PA. Breddels. WM/G

WERKGROEP THFE D IV ir. B.J.G.M. Roelof*. WM/G (») ir. H.N. Slingerland. WM/G (a) WERKGROEP THFE E Ml ir. A. Slraaijer. WM/G WERKGROEP THFE F ir. E J van Loenen. WM/G drs. L. Smit. WM/G S. Doorn. TA WERKGROEP THFE G drs G. Greeuw. WM/G drs. E.J. Korma. WM/G WERKGROEP THFE N drs. J. van de Ven. WM/G dr. J.L Weyher. WM/G WERKGROEP THFET I ir A J Moulhaan. WM/G la) drs. S. Ooslerholl. WM/G

204

Personeelsbezetting

"•

.

: • .

I.

t

1 I

m m.

Adressen »an laboratoria en instituten waar FOM-groepen zijn gehuisvest (situatie per 1-1-1983)

AMSTERDAM FOMInstituut voor Atoom- en Uolecuulfysica Kruislaan 407

Natuurkundig Laboratorium der Vrije Universiteit De Boelelaan 1081 1061 HV AMSTERDAM

020-5489111 K II, A VIII, VS-A II

Postbus 41883 1009 DB AMSTERDAM

020-946711 TN III, THFE-F Natuurkundig Laboratorium van de Universiteit van Amsterdam Valckenierstraat 65 Postbus 20215

DELFT Interuniversitair Reactor Instituut Mekelweg 15

Postbus 5025 2600 GA DELFT 015-784752 Mt II, Mt III, Mt X, Mt XII, THFE-D II

020-5223936 M-lll-FCh Van der Waals-laboratorium Valckenierstraat 67 1018 XE AMSTERDAM

Laboratorium voor Technische Natuurkunde Lorentzweg 1 Postbus 5046 2600 GA DELFT

015-785355 K XI, M Xl-D, VS-D II, VS-DN-D, THFE-D IV, TF I, TF II, TF IV, TF VIII, TF XII, TF XIV, TF XV Afdeling der Elektrotechniek Mekelweg 4

020-5223355

Postbus 5031

M I-A, M U-A, M lll-VdW, M VIII, M Xl-A

2600 GA DELFT

Zeeman-laboratorium Plantage Muidergracht 4 1018 TV AMSTERDAM

020-5222105 A XI

Postbus 513 040-479111 THFE-E II, TF X

Mt XI

Instituut voor Theoretische Fysica Universiteit van Amsterdam Valckenierstraat 65

1000 HE AMSTERDAM

Afdeling der elektrotechniek Technische Hogeschool Den Dolech 2

2600 GA DELFT

Laboratorium voor Metaalkunde Rotterdamseweg 137

Postbus 20240

040-479111 TF VI

5600 MB EINDHOVEN

1000 HE AMSTERDAM

Laboratorium voor Fysische Chemie Nieuwe Achtergracht 127

Postbus 513 5600 MB EINDHOVEN

Postbus 5042

020-5229111 Mt V, VS-A I, THFEA

1018 XE AMSTERDAM 020-5229111 M V I A I, M V I A I I , H-th-A

Afdeling der Scheikundige Technologie Technische Hogeschool Den Dolech 2

015-782851 THFE-D I, THFE-D III Laboratorium voor Fysische Technologie Prins Bernhardlaan 6 2628 BW DELFT

Nationaal Instituut voor Kernfysica en Hoge-energiefysica Sectie H Kruislaan 409

015-781804 TF III

Postbus 41882

EINDHOVEN

Afdeling der Werktuigbouwkunde Technische Hogeschool Den Dolech 2 Postbus 513 5600 MB EINDHOVEN

040-479111 TFIX ENSCHEDE Afdeling der Technische Natuurkunde Technische Hogeschool Twente Drienerbeeklaan 5 i-ostbus 217 7500 AE ENSCHEDE

053-899111 M Vl-T, TN VI, THFE-T II, TF V Afdeling der Werktuigbouwkunde De Achterhorst Postbus 217 7500 AE ENSCHEDE

053-899111 Mt VIII, TF XIII Afdeling der Elektrotechniek Oude Drienerloweg Postbus 217 7500 AE ENSCHEDE

053-899111 THFE-T I, THFE-T III, TF XVII

1009 DB AMSTERDAM

020-5929444 NIKHEF-H AMSTERDAM

Afdeling der Technische Natuurkunde Technische Hogeschool Oen Dolech 2

Sectie K Oosterringdijk 18

Postbus 513

Postbus 4395 1009 AJ AMSTERDAM

020-5929111

206

GRONINGEN

5600 MB EINDHOVEN

Laboratorium voor Algemene Natuurkunde Westersingel 34

040-479111 K VIII, A V, A XII, VS-E, TN VII, THFE-EIII, THFE-EIV, TFXVI

050-115144 K/VSXG, Mt Vl-A

97 1 8 CM GRONINGEN

Technisch Fysische Laboratoria Universiteitscomplex Paddepoel' Nijenborgh 18 9747 AG GRONINGEN

050-115917 Mt Vl-B, THFE-G

NIÉUWEGEIN

omvattende:

FOMInstituut voor Plasmafysica Edisonbaan 14

Laboratorium voor Kernfysica en Vaste Stof 030-532414(VS); 532512(K) K Vl-U, VS-U I. TF XI

Postbus 120/ 3430 BE NIEUWEÜEIN

Kernfysisch Versneller Instituut der Rijksuniversiteit Universiteitscomplex 'Paddepoel' Zernikelaan 25

03402-31224 NIJMEGEN

9747 AA GRONINGEN

050-115700 K III. A III

Fysisch Laboratorium Katholieke Universiteit Toernooiveld 1

Instituut voor Theoretische Natuurkunde Universiteitscomplex 'Paddepoel' Hoogbouw WSN Nettelbosje 2

6525 ED NIJMEGEN

Postbus 800 9700 AA GRONINGEN

050-116903 K Vl-G, M Vl-G, H-th-G Laboratorium voor Vaste Stof Fysica Melkweg 1

080553833 A VII, VS-N. VS-BSB. NIKHEF-H Nijmegen. THFE-N I. THFE-N II. TF VII

Laboratorium voor Experimentele Fysica 030-532294 A II. A IV, A VI, VS-U II. THFE-U Robert J. Van cte Graaft laboratorium 030-532512 K V Instituut voor Theoretische Fysica Princetonplein 5 Postbus 80006 3508 TA UTRECHT

030-533056 M Vl-U I. M Vl-U II. VS-th-U. H-th-U

Instituut voor Theoretische Fysica Katholieke Universiteit Toernooiveld 1 6525 ED NIJMEGEN 080-558833 M V I N . VS-DN-N, H-th-N

9718 EP GRONINGEN

050-115439 VS-G

PJETTEN Energieonderzoek Centrum Nederland Westerduinweg 3

LEIDEN Gorlaeus Laboratoria der RU Wassenaarseweg 76 Postbus 9502 2300 RA LEIDEN

071-148333 M V-L Huygens Laboratorium Wassenaarseweg 78 Postbus 9504 2300 RA LEIDEN

071-148333 A X, M IL, M HL/HL. VSL II InstituutLorentz Nieuwsteeg 18 Postbus 9506 2300 RA LEIDEN

071-131725 M Vl-L, VS-th-L. H-th-L Kamerlingh Onnes Laboratorium Nieuwsteeg 18 Postbus 9506 2300 RA LEIDEN

071-141341 K/VS-XL, Mt IV, M II-L/KOL. VSL I. VS-L III

Postbus 1 1755 ZG

PETTEN

02246-4949 K IX. VS-P STANFORD Stanford Linear Accelerator Center (SLAC) P.O. Box 4349 STANFORD, Ca. 94305

USA 09-14158543300 NIKHEF-H UTRECHT Van 't Hoff laboratorium voor Fysische en Colloidchemie Transitorium 3 Padualaan 8 3484 CH UTHECHT 030-532877 M V-U Fysisch Laboratorium Universiteitscentrum De Uithof Princetonplein 5 Postbus 80000 3508 TA UTRECHT

207

Colofon Redactie: M.J.H, van Hooren, J.W. Mil¬ tenburg Omslag en typografie: Stichting Basispers Foto's: W. van Zanten en anderen Druk: Schilperoord. Vinkeveen Gezet uit Times Roman en Helvetica

208

Een lantaarnpaal voor Transitorium III, gelegen in het universitaire complex "De Uithof", van de Rijksuniversiteit Utrecht. Op de bladzijden 2 en 21

Recommend Documents