Een Gronings Joodse Erfenis VOORTGEZET ONDERWIJS

Een Gronings Joodse Erfenis

VOORTGEZET ONDERWIJS

1

Inhoudsopgave Docentenhandleiding ....................................................................................................................3 Les 1 Kijkopdracht Sophie Asscher .......................................................................................................5 Les 2 Kijkopdracht Ben van Hasselt ......................................................................................................6 Les 3 Kijkopdracht Sara Frank...............................................................................................................7 Les 4 Op zoek naar een Gronings Joodse Erfenis .................................................................................9 Les 5 Praktische Opdracht: Stadswandeling langs joodse panden ....................................................10 Les 6 Praktische Opdracht: Stadswandeling langs joodse beroemdheden........................................14 Les 7 Discussie: Herinneringen als historische bron ..........................................................................17 Les 8 Discussie: Les Lieux de Mémoires .............................................................................................18 Les 9 Praktische Opdracht: Het maken van een Monument .............................................................20 Les 10 Profielwerkstuk: Maken van een documentaire Gronings Joodse Erfenis .............................22 Leerling materiaal Les 1 ....................................................................................................................................................24 Les 2 ....................................................................................................................................................27 Les 3 ....................................................................................................................................................30 Les 4 ....................................................................................................................................................39 Les 5 ....................................................................................................................................................47 Les 6 ....................................................................................................................................................53 Les 7 ....................................................................................................................................................53 Les 8 ....................................................................................................................................................60 Les 9 ....................................................................................................................................................65 Les 10 ..................................................................................................................................................67

2

Een Gronings- Joodse Erfenis De herinnering aan de vooroorlogse Gronings-Joodse gemeenschap vervaagt in hoog tempo. We zijn aangewezen op enkele overlevenden, hun nazaten en de uitingen van de vroegere Joodse aanwezigheid. Om deze Joodse Erfenis te kunnen bewaren is er serie films gemaakt met in eerste instantie drie delen binnen een documentaire serie van Beno Hofman en St. TOF media. De erfenis aan het vooroorlogse Joodse Groningen is te vinden op vaak onverwachte plekken. In Groningen, maar ook elders in Nederland en in Israël. In de documentaire serie staan de verhalen van Sophie Asscher, Ben van Hasselt en Sara Frank centraal. Zij hebben alle drie de periode voor de Tweede Wereldoorlog in Groningen meegemaakt. Bij de drie documentaires is lesmateriaal ontwikkeld voor de midden- en bovenbouw van HAVO en VWO. Opzet lesmateriaal Bij de ontwikkeling van het lesmateriaal is ervoor gekozen om een grote vakdidactische diversiteit in opdrachten aan te bieden zodat de docent (en de leerling) veel keuze heeft om het materiaal in het curriculum in te passen. Het materiaal bestaat uit:  Kijkopdrachten bij de afleveringen van Een Gronings-Joodse Erfenis.  Onderzoeksopdrachten naar de Gronings-Joodse erfenis van personen en plaatsen in de eigen omgeving voor klas 3 (eventueel 4).  Discussieopdrachten over ‘les lieux de mémoire’ en het gebruik van ‘herinneringen van ooggetuigen als historische bron’ voor klas 5/6.  Een verwerkingsopdracht voor de kunstvakken in de vorm van het maken van een monument voor klas 4/5/6.  Een onderzoeksopdracht voor het profielwerkstuk in de vorm van het maken van een eigen documentaire voor de eindexamenklassen. Didactische verantwoording De verschillende opdrachten passen binnen de eisen van het nieuwe eindexamen Geschiedenis en sluiten dus aan bij de verschillende domeinen. Domein A: Historisch besef Ten aanzien van de indeling in de tijdvakken past het ontwikkelde materiaal bij tijdvak 9 De tijd van de wereldoorlogen. Daarnaast worden in de verschillende opdrachten vaardigheden uit Domein A geoefend zoals - de betekenis van historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen voor het heden aangeven; - in het kader van een historische vraagstelling verklaringen geven voor historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen; - het onderscheiden van feiten en meningen; - een vraag en een daarop aansluitende hypothese formuleren; - voor een vraag bruikbaar bronnenmateriaal verwerven en gegevens eruit selecteren; - tijd en plaatsgebondenheid van interpretatie en oordelen afkomstig van personen uit het verleden en afkomstig van hedendaagse personen, onder wie de leerling zelf; - de rol van waardepatronen in heden en verleden; - het ondersteunen van uitspraken met behulp van argumenten.

3

Domein B: Oriëntatiekennis Binnen de oriëntatiekennis sluit het lesmateriaal aan bij de kenmerken: 38 het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën (fascisme en nationaalsocialisme) 40 het voeren van twee wereldoorlogen 42 Duitse bezetting van Nederland 43 Verwoesting op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering Omdat het onderwijs zichzelf ten doel stelt dat leerlingen zich oriënteren op de samenleving waarin zij opgroeien, is er geen beter middel dan hierbij gebruik te maken van de eigen directe omgeving. De eigen omgeving leent zich er bij uitstek voor om, zowel in als buiten de school, onderzoek te doen. Dit kan onderzoek zijn op sociaal, politiek, economisch of maatschappelijk gebied maar kan ook gaan over kunst, cultuur of historische zaken. Naast het feit dat de omgeving als middel kan worden gezien om iets te leren over de wereld, kan het lesgeven over erfgoed ook een doel op zich zijn. Het zich bewust worden van het culturele erfgoed van de directe omgeving en de mensen die hierin leven én het leren respecteren van het eigen culturele erfgoed kan alleen gestimuleerd worden door leerlingen hiermee te confronteren. Door het lesmateriaal bij de dvd Een Gronings- Joodse Erfenis is het de bedoeling dat de omgeving zowel als middel als doel gebruikt wordt. Als voorkennis wordt verwacht dat de leerlingen op de hoogte zijn van de kenmerkende aspecten van Tijdvak 9.

Het lesmateriaal is ontwikkeld door Tessa Nagel en Esther Koops in samenwerking met Rosan Breman, Beno Hofman en Stichting TOF Media

mei 2012

4

Uitwerking lessen Les 1. Kijkopdracht bij de documentaire van Sophie Asscher Niveau: klas 3 HAVO/VWO (eventueel klas 4 HAVO) Vaardigheid: Kijk vaardigheden en verwerkingsvaardigheden Tijdsduur: 30 minuten documentaire + 15 minuten uitwerken Voorbereiding: kopiëren werkbladen Antwoorden bij de opdracht: Maak een levenslijn van Sophie Asscher.  Om de levenslijn te kunnen maken vul je eerst de gegevens van het invulblad in. De gegevens haal je uit de documentaire over haar leven.  Daarna maak je met behulp van deze gegevens een levenslijn. Dit mag met de hand, maar je kunt dit ook digitaal doen op websites als timerime.com. Antwoordblad levenslijn Sophie Asscher

Gronings Joodse Erfenis

Jaartal 1919

Clara Clara trouwt met Avraham die tot opperrabbijn in Groningen wordt benoemd.

Sofie -

1926

Sofie wordt geboren Avraham overlijdt

Sofie wordt geboren Avraham overlijdt

1943

-

Sofie gaat onderduiken bij een familie in Beetsterzwaag

1944

Clara gaat via Westerbork en BergenBelsen naar Haifa (Palestina).

-

1946

-

Sofie wordt herenigd met haar moeder in Palestina.

1947

-

Sofie trouwt met Jakob Langer

Scholen van Sofie Periode

School

1937-1940

Gemeente HBS Helperbrink

1940-1941

Kunstnijverheidsschool

1941-1943

Joodse school

Woningen van de familie Asscher Periode

Adres

1919-?

Oude Kijk in ’t Jatstraat

?-1925

Korreweg

1925-1930

Westerkade 8A

1930-1943

Petrus Campersingel 246 Amsterdam

1941-1943 (Sofie) 1943-1945 (Sofie)

Beetsterzwaag

5

Les 2. Kijkopdracht bij de documentaire van Ben van Hasselt Niveau: klas 3 HAVO/VWO (eventueel klas 4 HAVO) Vaardigheid: Kijkvaardigheden en verwerkingsvaardigheden Tijdsduur: 30 minuten documentaire + 15 minuten uitwerken Voorbereiding: kopiëren werkbladen Opdracht: Maak een stamboom van de familie van Hasselt en beschrijf hierin de (gedwongen) keuze die zij tijdens de Tweede Wereldoorlog moeten maken en welke invloed dit heeft op hun leven.  Vul de stamboom van de familie van Hasselt op het invulblad in. De gegevens haal je uit de documentaire over Ben en zijn familie.  Geef bij alle broers van Hasselt aan welke keuze zij hebben gemaakt in de oorlog om deze te overleven. Doe dit in de blauwe vakken. Zet erbij bij wie het goed afliep en bij wie niet.

Antwoordblad stamboom familie van Hasselt

6

Les 3. Kijkopdracht bij de documentaire van Sara Frank Niveau: klas 3 HAVO/VWO (eventueel klas 4 HAVO) Vaardigheid: Kijkvaardigheden en verwerkingsvaardigheden Tijdsduur: 30 minuten documentaire + 15 minuten uitwerken Voorbereiding: kopiëren werkbladen Opdracht: Maak een stamboom van de familie Frank en vul daarna op de kaart in welke route de familieleden tijdens hun leven hebben afgelegd.  Allereerst vul je tijdens het kijken van de aflevering de stamboom in van de familie Frank.  Geef vervolgens aan op de kaarten op welke plaatsen Sara en haar familieleden tijdens en na de oorlog geweest zijn.  Doe dit voor - Sara met rood - Sara’s moeder en Lena met blauw - Sara’s vader met geel - Noach en Aleid met groen

Antwoordblad stamboom en kaartopdracht Sara Frank

7

8

Les 4. Op zoek naar een Gronings-Joodse Erfenis Niveau: klas 3 Havo/VWO (eventueel klas 4) Vaardigheid: onderzoek vaardigheden Tijdsduur: 3 tot 4 lesuren Voorbereiding: kopiëren werkbladen, reserveren computerlokaal, eventueel reserveren boeken De Joodse gemeenschap in Groningen telde voor de Tweede Wereldoorlog ongeveer 3500 leden. In Groningen was er niet echt een ‘joodse wijk’, de meeste Groningse joden woonden verspreid over de stad. Een deel van de joodse winkeliers woonden en werkten wel bij elkaar in de Folkingestraat en de Nieuwstad, vlakbij de synagoge die hier nog steeds staat en die je nog steeds kunt bezoeken. Na de Tweede Wereldoorlog was er weinig over van de grote joodse gemeenschap in Groningen; slechts 200 mensen overleefden de kampen of kwamen terug van het onderduiken. Het feit dat maar enkelen de oorlog overleefden, maakt de verhalen van Sophie Asscher, Ben van Hasselt en Sara Frank uniek en bijzonder. Hun verhaal is de erfenis van de overlevenden. Het verhaal van degenen die de oorlog niet hebben overleefd is op school een vaker verteld verhaal, maar om de erfenis van deze groep in beeld te brengen zijn derden nodig. Onderzoek: Je doet onderzoek naar een joodse familie uit Groningen die de oorlog niet heeft overleeft. Probeer zoveel mogelijk informatie te verzamelen om ook voor deze familie een ‘erfenis’ te maken Gebruik hiervoor: - de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat (Groningen 1996) - Johan van Gelder, Terug van weggeweest (Groningen 1993) - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers (Assen 2004) - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge (Groningen 2006) - www.joodsmonument.nl - www.jodeningroningen.nl - www.historiejoodsgroningen.nl - www.synagogegroningen.nl Opdracht: Maak ter nagedachte aan één joods-Groningse familie op A-3 formaat een verhaal met (foto) collage zodat ook deze familie haar Gronings-Joodse Erfenis krijgt.  Zoek op de website www.joodsmonument.nl één Gronings- Joodse familie uit die de oorlog niet heeft overleefd. Vul de informatie die je gevonden hebt in op het onderzoek blad.  Doe met behulp van de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl), websites en boeken over Joden in Groningen onderzoek naar nog meer informatie. Vul de informatie die je gevonden hebt in op het onderzoeksblad.  Probeer voor je( foto)collage plekken/afbeeldingen te zoeken die nu nog herinneren aan de familie. Je kunt denken aan een afbeelding van het woonhuis van de familie, misschien kun je foto’s of archiefstukken in de beeldbank van de Groninger archieven vinden.

9

Les 5. Praktische opdracht: Een stadswandeling langs Gronings Joodse panden Niveau: klas 3 HAVO/VWO (eventueel klas 4 HAVO) Vaardigheid: Onderzoek vaardigheden en gebruik van bronmateriaal Tijdsduur: 5 tot 6 lesuren Voorbereiding: kopiëren werkbladen + reserveren computerlokaal voor verwerking Opdracht: Maak een stadswandeling die als thema heeft de Gronings Joodse Erfenis. Doe hierbij onderzoek naar de functie van zeven voormalig-Gronings Joodse panden. Geef hierbij een beschrijving van de panden voor de oorlog én vergelijk dit met de huidige functies van de panden. Onderzoek:  Kies zeven panden uit die je wilt beschrijven en uitdiepen in je stadswandeling. Je kunt kiezen uit de bijgevoegde panden maar als je zelf nog plekken in de stad weet met een Joodse Erfenis dan mag je deze natuurlijk ook gebruiken.  Doe onderzoek naar het verleden en het heden van de panden en geef een beschrijving in ongeveer 100 woorden. Doe hiervoor onderzoek op internet, in de bibliotheek afdeling Groningana of ga naar het pand zelf voor meer informatie. Enkele suggesties voor onderzoeksmateriaal zijn: - de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat (Groningen 1996) - Johan van Gelder, Terug van weggeweest (Groningen 1993) - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers (Assen 2004) - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge (Groningen 2006) - http://jodeningroningen.nl/ - http://www.historiejoodsgroningen.nl/ - http://www.synagogegroningen.nl/ Wandeling:  Maak met behulp van een plattegrond een logische wandelroute over je stadwandeling.  Zorg ervoor dat de route van je stadswandeling duidelijk is. Geef een beschrijving van de route of geef deze aan op een plattegrond. Loop de route zelf om te kijken of je informatie klopt  Plaats naast iedere historische foto een huidige foto van het pand én zorg ervoor dat de beschrijving erbij geplaatst wordt. De foto’s kunnen digitaal gevonden worden op www.groningerarchieven.nl  Zorg voor een heldere en fraaie vormgeving van je standswandeling.

10

Informatie bij de Joodse panden De Puddingfabriek In Groningen was een ‘natte’ Polak en een ‘droge’ Polak. Dit waren twee broers beide met een fabriek. De ene broer maakte puddingpoeder en de andere limonadesiroop. Het gebouw aan de Viaductstraat werd in 1931 gebouwd. http://nl.wikipedia.org/wiki/Puddingfabriek

De Kledingfabriek van Levie In Groningen waren meerdere kledingfabrieken. De fabriek van de gebroeders Levie was een van de meest bekende.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Confectieindustrie_in_Groningen Simplon In het gebouw zat een vleesconservenfabriek Gerzon (1924-1939) daarna kwam hier een confectiefabriek die regenjassen maakte van het merk Simplon. http://www.staatingroningen.nl/1953/simplon

Limonadefabriek Polak In Groningen was een ‘natte’ Polak en een ‘droge’ Polak. Dit waren twee broers beide met een fabriek. De ene broer maakte puddingpoeder en de andere limonadesiroop. http://gelkinghe.weblog.nl/oosterpoort/ranja-met-eenrietje/

Paardenslager Nijveen Op Folkingestraat 13 zat de paardenslager Nijveen. Hij had twee zonen, Eli en Sam. Het was altijd erg druk in de zaak, die op zaterdagavond tot tien uur geopend was. De naam Nijveen was een aangenomen naam. Oorspronkelijk hadden de Nijveens Mozes als achternaam. Tot de Nijveens behoorde ook de muzikant Sem Nijveen

11

Rijwielhandelaar Stoppelman Op Folkingestraat 27 zat de rijwielhandelaar H. Stoppelman op de ansichtkaart is te zien hoe een nieuwe lading fietsen wordt afgeleverd

Modehuis Gerzon Het modehuis werd opgericht door de zonen van de joodse slager(vleesfabriek Gerzon) zij begonnen in Amsterdam een modehuis en openden ook een filiaal in Groningen

Kledingmagazijn van Dam De kledingwinkel van de familie van Dam bestond vanaf 1870 en werd een van de grootste confectiebedrijven in Groningen. www.zydzi-zycie.net/geschichten/

Lakfabriek Kranenburg Het verf, lak en glasbedrijf van de familie Kranenburg was in eerste instantie gevestigd aan de Steenstilstraat maar verhuisde later naar de Peizerweg.

Confectiefabriek Menco Eigenaar van de fabriek was Manuel Philip Menco. Naast de productie van confectiekleding werd er ook bont bewerkt en kleding geverfd. http://nl.wikipedia.org/wiki/Confectieindustrie_in_Groningen

12

Gebroeders Catz Het bedrijf was importeur en exporteur van bakkersartikelen, gedroogde zuidvruchten en koloniale waren als specerijen. Naast een filiaal in Groningen hadden zij ook filialen in Sappemeeer, Rotterdam en Amsterdam. http://www.hugovandermolen.nl/bedrijfshistorie/levensmid delen.php

13

Les 6. Praktische opdracht: Een stadswandeling langs Gronings Joodse beroemdheden Niveau: klas 3 HAVO/VWO (eventueel klas 4 HAVO) Vaardigheid: Onderzoek vaardigheden en bronvaardigheden Tijdsduur: 5 tot 6 lesuren Voorbereiding: kopiëren werkbladen + reserveren computerlokaal voor verwerking Opdracht: Maak een stadswandeling die als thema heeft de Gronings Joodse Erfenis. Doe hierbij doe je onderzoek naar verschillende bekende joodse personen uit de stad Groningen. De personen koppel je aan een zelfgekozen plek in de stad. Dit kan hun geboortehuis zijn of een plek die op een andere manier te maken heeft gehad met hun leven. Onderzoek:  Kies vijf bekende joodse personen uit die je wilt beschrijven in je stadswandeling. Je kunt kiezen uit de bijgevoegde personen maar als je zelf ook nog bekende joods-Groningse personen kent dan mag je deze natuurlijk ook toevoegen.  Doe onderzoek naar de persoon en koppel ieder persoon aan een historische plek in de stad. Geef hiervan een korte biografie in ongeveer 100 woorden waarbij je eveneens duidelijk maakt welk verband er bestaat tussen de persoon en de historische plek . Doe hiervoor onderzoek op internet, in de bibliotheek afdeling Groningana of ga naar het pand zelf voor meer informatie. Enkele suggesties voor onderzoeksmateriaal zijn: - de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat (Groningen 1996) - Johan van Gelder, Terug van weggeweest (Groningen 1993) - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers (Assen 2004) - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge (Groningen 2006) - http://jodeningroningen.nl/ - http://www.historiejoodsgroningen.nl/ - http://www.synagogegroningen.nl/  Maak een foto van iedere historische plek. Wandeling:  Maak met behulp van een plattegrond een logische wandelroute van je stadwandeling.  Zorg ervoor dat de route van je stadswandeling duidelijk is. Geef een beschrijving van de route of geef deze aan op een plattegrond. Loop de route zelf om te kijken of je informatie klopt  Plaats naast iedere historische foto een huidige foto van de historische plek én zorg ervoor dat de beschrijving erbij geplaatst wordt. De foto’s kunnen digitaal gevonden worden op www.groningerarchieven.nl  Zorg voor een heldere en fraaie vormgeving van je standswandeling.

14

Informatie bij de Joodse beroemdheden

Aletta Jacobs (1854-1929) Geboren in Sappemeer en was de eerste Nederlandse vrouw die toegelaten werd tot de HBS en studeerde medicijnen aan de RUG. Als arts in Amsterdam zette zij zich in voor geboortebeperking. Naast arts is zij bekend geworden als een van de eerste feministen en zij zette zich in voor het vrouwenkiesrecht Plaatsen waar in Groningen waar zij mee gecombineerd zou kunnen worden is: het Academiegebouw en haar monument voor de Harmonie bij de Kijk in ’t Jatstraat.

Julia Culp 1880-1970 Had als bijnaam de Nederlandse nachtegaal en was wereldberoemd als mezzosopraan. Ze werd geboren in de Folkingestraat en had haar eerste successen ook in Groningen.

Plaatsen in Groningen waar zij mee gecombineerd zou kunnen worden is: haar geboortehuis in de Folkingestraat waar ook een plaquette aan de muur te vinden is en de Harmonie waar zij haar eerste optreden had als zangeres.

Abraham Asscher (1884-1926) Een bekende rabbijn in de synagoge in Groningen in de periode 19191926. Was getrouwd met de later bekend geworden schrijfster Clara Pinkhof (en vader van Sara Asscher uit de documentaire Een Gronings Joodse Erfenis) Plaatsen in Groningen waar hij mee gecombineerd zou kunnen worden is: de synagoge in de Folkingestraat en zijn grafmonument op de begraafplaats aan de Iepenlaan.

Mr. Maurits Levie (1888- 1957) Een bekend advocaat, niet alleen in Groningen maar ook in Nederland. Hij verdedigde Ije Wijkstra uit Grootegast die vier politieagenten doodschoot. Daarnaast was hij een fervent amateurfilmer en maakte hij in de jaren dertig vele kleurenfilms. Zijn broers hadden een kledingfabriek in Groningen. Plaatsen in Groningen waar hij mee gecombineerd zou kunnen worden is: het (oude) gerechtsgebouw in de Nieuwe Boteringestraat en zijn woonhuis Heresingel 80 15

Bennie Behr (1911- 1995) Bekende vioolvirtuoos uit Groningen. Tijdens zijn jonge jaren speelde hij in verschillende jazz bands en vormde hij een viool duo met Sem Nijveen (ook uit Groningen en zoon van de paardenslager uit de Folkingestraat). Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde hij viool voor de kinderen in kamp Westerbork. Plaatsen in Groningen waar hij mee gecombineerd zou kunnen worden is: zijn ‘Frigge’ waar hij optrad met ‘Bennie’s Big Five’ of zijn geboortehuis Nieuwstad 9a

Nico Rost (1896-1967) Nederlandse schrijver, journalist en verzetsman. Hij woonde in de Folkingestraat en zat in Groningen op het Praedinius Gymnasium. Deze school maakt hij niet af om schrijver te kunnen worden. Hij reisde naar Berlijn, Moskou en Praag. Na de oorlog schreef hij het boek ‘Vrienden van mijn vader’ over het joodse leven in Groningen van voor de oorlog .Tijdens de oorlog deed hij vooral aan schrijvend verzet. Plaatsen in Groningen waar hij mee gecombineerd zou kunnen worden zijn het Preadinius Gymnasium en de Folkingestraat

Leo Polak (1880-1941) Bekende rechtsgeleerde en hoogleraar aan de Universiteit van Groningen daar naast is hij bekend geworden als vrijdenker. In 1940 werd hij door de Duitse bezetter op non-actief gezet en later gearresteerd. Hij stief in Sachsenhausen door uitputting. Plaats in Groningen waar hij mee gecombineerd zou kunnen worden zijn het Academiegebouw

16

Les 7. Discussie: Herinneringen als historische bron Niveau: klas 5/6 HAVO/VWO Vaardigheid: Onderzoek vaardigheden en kennisverwerkingsvaardigheden Tijdsduur: 1 tot 2 lesuren (voorbereiding kijken film 45 minuten) Voorbereiding: kopiëren onderzoek blad en stellingenblad Bij het vak geschiedenis gebruiken we verschillende bronnen om een beeld van het verleden te creëren. Geschreven bronnen als kranten, brieven, dagboeken, archiefgegevens of ongeschreven bronnen als foto’s en film. Telkens moeten wij bij het gebruik van de bronnen ons afvragen hoe representatief de bron is, hoe betrouwbaar en hoe bruikbaar het beeld is voor een onderzoek. Het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron kan van verschillende kanten bekeken worden. Enerzijds is het een unieke bron omdat de ooggetuige je direct in contact brengt met gebeurtenissen uit het verleden. Anderzijds kan het geheugen soms ook de herinneringen aan gebeurtenissen vervormen en kan het beeld van het verleden anders zijn dan de historische werkelijkheid. Onderzoek:  Zoek in duo’s minimaal vijf problemen die je tegen kunt komen wanneer je herinneringen gebruikt als historische bron en zoek minimaal 5 argumenten vóór het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron. - Gebruik voor je argumentatie een of meerdere afleveringen van de documentaire serie een Gronings-Joodse Erfenis op www.eengroningsjoodseerfenis.nl. - Bekijk op internet een interview met Douwe Draaisma Douwe Draaisma, hoogleraar Geschiedenis van de Psychologie heeft meerdere boeken geschreven over de werking van ons geheugen. http://www.wetenschap24.nl/videos/de-bovenkamer/wat-is-geheugen-douwe-draaisma.html - Daarnaast kun je ook nog een geheugentekst doen om eventuele argumenten voor je discussie te ondersteunen http://www.youtube.com/watch?v=voAntzB7EwE Discussie:  De klas wordt in 8 groepen verdeeld. Iedere groep krijgt een eigen formulier waarop een stelling staat. Bedenk met je groep argumenten die je later in de discussie kunt gebruiken. Let op: op je formulier staat of je voor of tegen de stelling bent.  Voer de discussies klassikaal. Per discussie komen twee groepen voor de klas staan die tegen elkaar discussiëren over de stelling. Doe dit in een van tevoren afgesproken tijd (bijvoorbeeld 3 minuten per discussie).  De rest van de klas geeft na iedere discussie door middel van stemming aan welke groep zij het best vonden discussiëren. Tenslotte kan zo een klassenwinnaar aangewezen worden. (Bij gelijkspel kunnen de kandidaten in een finale tegen elkaar discussiëren over een door de klas bedachte stelling.) Tip voor de docent: Bij de aflevering over Sara Frank komt de afweging over het wel of niet gebruiken van herinneringen als historische bron het duidelijkst naar voren. Vooral omdat Sara Frank kritisch is ten aanzien van haar eigen herinneringen.

17

Les 8. Discussie: Les Lieux de Mémoire Niveau: klas 5/6 HAVO/VWO Vaardigheid: Onderzoek vaardigheden en kennisverwerkingsvaardigheden Tijdsduur: 1 tot 2 lesuren Voorbereiding: kopiëren onderzoek blad en stellingenblad Tussen 1984 en 1992 kwamen in Frankrijk zeven delen van het boek ‘les lieux de mémoire’ uit. De schrijver, Pierre Nora, probeerde de geschiedenis van Frankrijk vast te leggen in letterlijke plaatsen van herinnering. Door de steeds sneller werkende samenleving groeit volgens Nora de behoefte om naar het verleden en de eigen identiteit te kijken. Mensen ontlenen volgens hem hun eigen identiteit steeds meer aan herinneringen dan aan de algemene geschiedenis. Door ‘les lieux de mémoire’ aan te wijzen worden herinneringsplaatsen aangewezen waar de mensen in contact staan met het verleden. Bij Nora zijn de ‘ lieux de mémoire’ niet aan fysieke plaatsen gebonden, het kunnen ook personen, dagen, instellingen of symbolen zijn. In Nederland zijn in 2005 en 2006 vier delen van de serie ‘Plaatsen van Herinnering’ uitgekomen. Hierin worden allerlei ‘lieux de mémoire’ in Nederland beschreven. In ‘Plaatsen van Herinnering’ zijn de gekozen ‘lieux de mémoire’ wel allemaal fysieke plaatsen. Een bekend voorbeeld van een ‘lieu de mémoire’ is Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Op de plaats waar vroeger het kamp was, werd in 1983 een herinneringscentrum opgericht met daarbij een oorlogsmonument. Ook minder bekende plaatsen kunnen als ‘les lieu de mémoire’ dienen, zoals bijvoorbeeld de gasbel bij Slochteren en de radiotelescoop in Dwingeloo. In Nederland wordt gewerkt aan een website: http://www.geschiedenis24.nl/plaats-vanherinnering.html. Hier kunnen mensen hun eigen herinneringen toevoegen en herinneringen van anderen bekijken. Onderzoek:  Zoek in duo’s vijf ‘les lieu de mémoire’ in de stad Groningen. Deze mogen te maken hebben met de algemene geschiedenis van Groningen en Nederland. De ‘lieux de mémoire’ kunnen fysiek zijn (een plaats waar iets echt heeft plaatsgevonden), maar mogen ook symbolisch zijn.  Kies bij de aflevering(en) van een Gronings-Joodse Erfenis die je hebt bekeken op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl, vijf plekken in Groningen uit die als ‘lieu de mémoire’ kunnen dienen voor de Gronings Joodse Erfenis. Beschrijf per gekozen ‘lieu de mémoire’ op het invulblad waarom jullie deze plaats gekozen hebben en wat deze plaats zegt over de Gronings Joodse Erfenis. Let op: - Zorg ervoor dat je met verschillende plekken ook verschillende herinneringen weet over te dragen. - Zorg ervoor dat je persoonlijke herinneringen van de hoofdpersoon uit de documentaire kiest, maar probeer ook collectieve herinneringen te gebruiken  Bediscussieer daarna met een ander duo, dat dezelfde documentaire heeft gezien, de keuzes die jullie gemaakt hebben voor de ‘lieux des mémoire. Probeer als groep tot een gezamenlijke overeenstemming te komen over welke vijf plaatsen jullie uiteindelijk kiezen. Let op dezelfde aandachtspunten als bij de vorige opdracht.

18

Discussie:  De klas wordt in 6 groepen verdeeld. Iedere groep krijgt een eigen formulier waarop twee stellingen staan. Bedenk met je groep argumenten die je later in de discussie kunt gebruiken. Let op: op je formulier staat of je voor of tegen de stelling bent.  Voer de discussies klassikaal. Per discussie komen twee groepen voor de klas staan die tegen elkaar discussiëren over de stelling. Doe dit in een van tevoren afgesproken tijd (bijvoorbeeld 3 minuten per discussie).  De rest van de klas geeft na iedere discussie door middel van stemming aan welke groep zij het best vonden discussiëren. Tenslotte kan zo een klassenwinnaar aangewezen worden. (Bij gelijkspel kunnen de kandidaten in een finale tegen elkaar discussiëren over een door de klas bedachte stelling.)

19

Les 9. Praktische opdracht: Het maken van een monument Niveau: klas 3-6 HAVO/VWO Vaardigheid: Onderzoek vaardigheden en verwerkingsvaardigheden Tijdsduur: 6 tot 8 lesuren Voorbereiding: niet van toepassing Onderzoek: Monumenten geven een plek van herinnering aan. Het is een gedenkteken voor een persoon of een gebeurtenis zodat de herinnering hieraan niet vergeten wordt. Deze monumenten kunnen allerlei vormen aannemen. Uiteraard als beeld, zuil, plaquette maar monumenten kunnen ook in andere vormen gegoten worden.  Doe onderzoek naar de verschillende vormen waarin monumenten uitgebeeld kunnen worden. Maak hierbij een collage van de monumenten die jou het meest inspireren.  Doe onderzoek naar verschillende monumenten in Groningen die betrekking hebben op de Gronings Joodse Erfenis. Welke monumenten zijn er en welke herinnering of persoon symboliseren zij.  Omdat je uiteindelijke opdracht ‘het maken van een monument in het kader van een Gronings Joodse Erfenis is, doe je onderzoek naar gebeurtenissen, herinneringen en personen waar jij een monument voor zou willen maken. Denk hierbij niet alleen aan de Tweede Wereldoorlog, want zoals je in de documentaires gezien hebt is de joods, Groningse geschiedenis veel breder dan alleen deze periode. Voor je onderzoek kun je gebruik maken van: - de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat (Groningen 1996) - Johan van Gelder, Terug van weggeweest (Groningen 1993) - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers (Assen 2004) - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge (Groningen 2006) - http://jodeningroningen.nl/ - http://www.historiejoodsgroningen.nl/ - http://www.synagogegroningen.nl/

Opdracht: Maak een monument als Gronings-Joodse Erfenis.  Kies een onderwerp (de persoon, gebeurtenis, herinnering) en een plaats voor je monument  Bedenk een eigen symbolische uitwerking; hiervoor zijn geen vaste regels. Immers een monument kan vele vormen hebben.  Maak een beschrijving bij je monument en een fotoserie van de ontwikkeling van je monument en stuur deze naar een Gronings Joodse Erfenis zodat het proces en het resultaat op de website geplaatst kan worden

20

Les 10. Profielwerkstuk: Het maken van een documentaire in de serie Een Gronings-Joodse Erfenis Niveau: klas 5/6 HAVO/VWO Vaardigheid: Onderzoek vaardigheden, interviewvaardigheden en verwerkingsvaardigheden Tijdsduur: 60 tot 80 uur Voorbereiding: niet van toepassing Opdracht: Maak voor de website www. groningsjoodseerfenis.nl een documentaire van maximaal 10 minuten rondom één persoon binnen de reeks Gronings Joodse Erfenis . Onderzoek  Stuur een mail naar mevrouw Rosan Breman ( [email protected]) dat je een documentaire wil maken. Overleg met haar of je zelf iemand kent die centraal kan staan in je documentaire of dat zij je in contact moet brengen met iemand waarover een documentaire gemaakt kan worden.  Verdiep je in de geschiedenis van joods Groningen. Zorg ervoor dat je genoeg basiskennis hebt over de periode vóór, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog zodat je gerichte vragen kunt stellen tijdens je voorgesprek met je persoon waarover je de documentaire gaat maken.  Maak algemene interviewvragen rondom de verschillende periodes. Zorg ervoor dat de interviewvragen ‘open’ zijn en ruimte laten om de geïnterviewde te laten praten over zijn of haar herinneringen.  Houd een voorgesprek met de persoon die centraal zal komen te staan in je documentaire. Bespreek de verschillende periodes, herinneringen, plekken waar hij/zij heeft gewoond of andere herinneringen aan heeft. Probeer hier ook de interviewvragen die je hebt gemaakt uit.  Pas, waar nodig, je interviewvragen aan. Je hebt nu een beeld van de persoon die je wilt gaan interviewen en weet dat hij of zij op bepaalde vragen geen antwoord kan geven of er juist veel over vertelt. Probeer je vragen op een manier aan te passen waardoor zowel de vragen als de antwoorden het meest interessant worden voor je documentaire.  Bezoek de verschillende plekken waarover de hoofdpersoon gesproken heeft en verdiep je in de geschiedenis hiervan. Zorg ervoor dat je genoeg basiskennis hebt om tijdens de opnames gerichte vragen te kunnen stellen aan je persoon.  Maak een verhaallijn voor je documentaire. Bepaal: - de opbouw van je documentaire - welke verhalen en herinneringen je wilt opnemen  Maak een ruw script voor je film. Bedenk hierbij op welke manier je de door jou bedachte verhaallijn zo goed mogelijk tot uiting kunt laten komen. Bepaal: - de opbouw van je documentaire in tijdsblokken (dus hoeveel tijd je aan elk onderwerp wil besteden) - op welke manier je verhalen en herinneringen wilt laten zien, bijvoorbeeld: o of je historische afbeeldingen wilt laten zien en zo ja, welke o op welke locaties je wilt filmen o wat voor geluiden je gebruikt (voice-over, muziek etc.) o wil je het interview op 1 of meerdere locaties doen? De locatie kan de inhoud van een verhaal versterken. o Wil je ook extra beelden van de persoon die je interviewt maken? Bijvoorbeeld dat die persoon foto’s van vroeger bekijkt, of dat die persoon een stukje met de hond gaat lopen. Bedenkt welke beelden bij je film passen en plan er tijd voor in.  Maak afspraken met je hoofdpersoon en/of de locaties over een opnamedag voor de interviews. Zorg ervoor dat je die dag alleen de stukken film maakt waarbij je de hoofdpersoon ook echt nodig hebt. Zorg ervoor dat je de overige beelden die je wilt gebruiken gefilmd hebt en dat je de geluiden die je wilt gebruiken hebt opgenomen. 21

 Monteer de film. Gebruik hierbij je script als leidraad. Hou ook rekening met de duur van de documentaire. Vergeet de introductie en de aftiteling niet.  Zorg voor een goede afronding. Doe dit door je hoofdpersoon te bedanken voor de medewerking en zorg ervoor dat hij/zij de documentaire krijgt. Stuur je documentaire ook op naar je docent en naar Rosan Breman van de Stichting Gronings Joodse Erfenis ([email protected]).

22

LEERLINGMATERIAAL

23

LES 1 KIJKOPDRACHT BIJ SOPHIE ASSCHER

24

Kijkopdracht bij de aflevering over Sophie Asscher Het project Gronings Joodse Erfenis bestaat uit drie documentaires die je kunt vinden op www.eengroningsjoodseerfenis.nl. In iedere documentaire staat één persoon met zijn of haar herinneringen centraal. Door de documentaire over Sophie Asscher weet je veel over haar leven en dat van haar moeder Clara. Deze informatie kun je verwerken in een levenslijn door de gegevens uit de film te structureren en op chronologische volgorde te zetten. Opdracht: Maak een levenslijn van Sophie Asscher.  Om de levenslijn te kunnen maken vul je eerst de gegevens van het invulblad in. De gegevens haal je uit de documentaire over haar leven.  Daarna maak je met behulp van deze gegevens een levenslijn. Dit mag met de hand, maar je kunt dit ook digitaal doen op websites als timerime.com.

Veel succes!!

25

Werkblad levenslijn Sophie Asscher Jaartal 1919


Clara

Sofie

1926

1943

1944

1946

1947

Scholen van Sofie Periode

School

1937-1940 1940-1941 1941-1943 Woningen van de familie Asscher Periode

Adres

1919-? ?-1925 1925-1930 1930-1943 1941-1943 (Sofie) 1943-1945 (Sofie)

26

LES 2 KIJKOPDRACHT BIJ BEN VAN HASSELT

27

Kijkopdracht bij de aflevering over Ben van Hasselt Het project Gronings Joodse Erfenis bestaat uit drie documentaires die je kunt vinden op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl. In iedere documentaire staat één persoon met zijn of haar herinneringen centraal. In de documentaire over Ben van Hasselt wordt veel verteld over Ben en zijn familie (ouders en ooms en tantes). De (gedwongen) keuzes die de verschillende familieleden moeten maken tijdens de oorlog hebben een grote invloed op het leven van iedere persoon. Opdracht: Maak een stamboom van de familie van Hasselt en beschrijf hierin de (gedwongen) keuze die zij tijdens de Tweede Wereldoorlog moeten maken en welke invloed dit heeft op hun leven.  Vul de stamboom van de familie van Hasselt op het invulblad in. De gegevens haal je uit de documentaire over Ben en zijn familie.  Geef bij alle broers van Hasselt aan welke keuze zij hebben gemaakt in de oorlog om deze te overleven. Doe dit in de blauwe vakken. Zet erbij bij wie het goed afliep en bij wie niet.

Veel succes!!

28

Werkblad stamboom familie van Hasselt

29

LES 3 KIJKOPDRACHT BIJ SARA FRANK

30

Kijkopdracht bij de aflevering van Sara Frank Het project Gronings Joodse Erfenis bestaat uit drie documentaires die je kunt vinden op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl. . In iedere documentaire staat één persoon met zijn of haar herinneringen centraal. In de documentaire over Sara Frank wordt veel verteld over de familie van Sara. Ook wordt veel verteld over de weg die familieleden volgen op zoek naar veiligheid. Met deze informatie ga je een opdracht maken. Opdracht: Maak een stamboom van de familie Frank en vul daarna op de kaart in welke route de familieleden tijdens hun leven hebben afgelegd.  Allereerst vul je tijdens het kijken van de aflevering de stamboom in van de familie Frank.  Geef vervolgens aan op de kaarten op welke plaatsen Sara en haar familieleden tijdens en na de oorlog geweest zijn.  Doe dit voor - Sara met rood - Sara’s moeder en Lena met blauw - Sara’s vader met geel - Noach en Aleid met groen

31

Werkblad Sara Frank


32

33

34

LES 4 ONDERZOEK OP ZOEK NAAR EEN GRONINGS JOODSE ERFENIS

35

Op zoek naar een Gronings-Joodse Erfenis De Joodse gemeenschap in Groningen telde voor de Tweede Wereldoorlog ongeveer 3500 leden. In Groningen was er niet echt een ‘joodse wijk’, de meeste Groningse joden woonden verspreid over de stad. Een deel van de joodse winkeliers woonden en werkten wel bij elkaar in de Folkingestraat en de Nieuwstad, vlakbij de synagoge die hier nog steeds staat en die je nog steeds kunt bezoeken. Na de Tweede Wereldoorlog was er weinig over van de grote joodse gemeenschap in Groningen; slechts 200 mensen overleefden de kampen of kwamen terug van het onderduiken. Het feit dat maar enkelen de oorlog overleefden, maakt de verhalen van Sophie Asscher, Ben van Hasselt en Sara Frank uniek en bijzonder. Hun verhaal is de erfenis van de overlevenden. Het verhaal van degenen die de oorlog niet hebben overleefd is op school een vaker verteld verhaal, maar om de erfenis van deze groep in beeld te brengen zijn derden nodig. Onderzoek: Je doet onderzoek naar een joodse familie uit Groningen die de oorlog niet heeft overleeft. Probeer zoveel mogelijk informatie te verzamelen om ook voor deze familie een ‘erfenis’ te maken Gebruik hiervoor: - de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat (Groningen 1996). - Johan van Gelder, Terug van weggeweest (Groningen 1993). - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers (Assen 2004). - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge (Groningen 2006). - www.joodsmonument.nl - www.jodeningroningen.nl - www.historiejoodsgroningen.nl - www.synagogegroningen.nl Opdracht: Maak ter nagedachte aan één joods-Groningse familie op A-3 formaat een verhaal met (foto) collage zodat ook deze familie haar Gronings-Joodse Erfenis krijgt.  Zoek op de website www.joodsmonument.nl één Gronings- joodse familie uit die de oorlog niet heeft overleefd. Vul de informatie die je gevonden hebt in op het onderzoeksblad.  Doe met behulp van de films, websites en boeken over joden in Groningen onderzoek naar nog meer informatie. Vul de informatie die je gevonden hebt in op het onderzoeksblad.  Probeer voor je ( foto)collage plekken/afbeeldingen te zoeken die nu nog herinneren aan de familie. Je kunt denken aan een afbeelding van het woonhuis van de familie, misschien kun je foto’s of archiefstukken in de beeldbank van de Groninger archieven vinden.

36

Onderzoek blad op zoek naar een Gronings Joodse Erfenis www.joodsmonument.nl Familie die je gaat onderzoeken:

De familie bestaat uit de familieleden:

De familieleden zijn omgekomen in:

De leeftijd van de familieleden was:

De familie woonde in Groningen op het adres:

Overige gevonden informatie:

Overige gevonden informatie over de familie: Website www.eengroningsjoodseerfenis.nl Een Gronings Joodse Erfenis

Websites - www.jodeningroningen.nl - www.historiejoodsgroningen.nl - www.synagogegroningen.nl - www.groningerarchieven.nl

37

Boeken - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat - Johan van Gelder, Terug van weggeweest) - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge Andere gevonden bronnen met informatie

Plekken van herinnering in Groningen voor de door jou onderzochte familie (suggesties woonhuis/school/ winkelpand/synagoge/monument)

38

LES 5 PRAKTISCHE OPDRACHT EEN STADSWANDELING LANGS GRONINGS JOODSE GEBOUWEN

39

Een stadswandeling langs een Gronings Joodse Erfenis In de documentaires over Sara Tromp-Frank, Benjamin van Hasselt en Sophie Langer-Asscher staan de herinneringen aan het leven in de stad Groningen centraal. De Tweede Wereldoorlog is aanwezig als kantelpunt in hun geschiedenis. De hoofdpersonen vertellen hun herinneringen van vóór de oorlog, de gebeurtenissen ín de oorlog en de veranderingen ná de oorlog. De oorlog heeft niet alleen invloed gehad op de joodse bewoners van de stad Groningen zoals bij Sara, Sophie en de vader van Benjamin maar ook op haar gebouwen. De joodse gemeenschap in Groningen bestond voor de oorlog uit ongeveer 3.500 personen waarvan velen een winkel of bedrijfspand bezaten en sommigen zelfs een fabriek. Waar hebben deze panden gestaan? Welke functie hadden deze panden en wat is er tegenwoordig gevestigd in deze gebouwen? Opdracht: Maak een stadswandeling die als thema heeft de Gronings Joodse Erfenis. Doe hierbij onderzoek naar de functie van zeven voormalig-Gronings Joodse panden. Geef hierbij een beschrijving van de panden voor de oorlog én vergelijk dit met de huidige functies van de panden. Onderzoek:  Kies zeven panden uit die je wilt beschrijven en uitdiepen in je stadswandeling. Je kunt kiezen uit de bijgevoegde panden maar als je zelf nog plekken in de stad weet met een Joodse Erfenis dan mag je deze natuurlijk ook gebruiken.  Doe onderzoek naar het verleden en het heden van de panden en geef een beschrijving in ongeveer 100 woorden. Doe hiervoor onderzoek op internet, in de bibliotheek afdeling Groningana of ga naar het pand zelf voor meer informatie. Enkele suggesties zijn: - de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat (Groningen 1996) - Johan van Gelder, Terug van weggeweest (Groningen 1993) - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers (Assen 2004) - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge (Groningen 2006) - http://jodeningroningen.nl - http://www.historiejoodsgroningen.nl - http://www.synagogegroningen.nl Wandeling:  Maak met behulp van een plattegrond een logische wandelroute over je stadwandeling.  Zorg ervoor dat de route van je stadswandeling duidelijk is. Geef een beschrijving van de route of geef deze aan op een plattegrond. Loop de route zelf om te kijken of je informatie klopt  Plaats naast iedere historische foto een huidige foto van het pand én zorg ervoor dat de beschrijving erbij geplaatst wordt. De foto’s kunnen digitaal gevonden worden op www.groningerarchieven.nl  Zorg voor een heldere en fraaie vormgeving van je standswandeling.

Veel succes!!

40

Werkblad voormalig Gronings Joodse bedrijfspanden

Viaductstraat 3 Puddingfabriek van Polak (1944)

Carolieweg 14-16 Kledingfabriek Levie (1925)

41

Boterdiep 71 Simplon (1930)

Petrus Campussingel 31 Limonade-en extraktenfabriek Polak (1922)

42

Folkingestraat 13 Paardenslagerij Nijveen (1918)

Folkingestraat 27 Rijwielhandelaar Stoppelman (1910)

43

Vismarkt 9-13 Modehuis Gerzon (1935)

Oude Ebbingestraat 78-80 Kledingmagazijn van Dam (1905)

44

Steenstilstraat 27 Lakfabriek Kranenburg

Nieuwe Kijk in ’t Jatstraat 104 Confectiefabriek Menco 45

Eendrachtskade Noordzijde 11 - Gebroeders Catz

46

LES 6 PRAKTISCHE OPDRACHT EEN STADSWANDELING LANGS JOODS GRONINGSE BEROEMDHEDEN

47

Een stadswandeling langs Gronings Joodse beroemdheden In de documentaires over Sara Tromp-Frank, Benjamin van Hasselt en Sophie Langer-Asscher staan de herinneringen aan het joodse leven in de stad Groningen centraal. Deze herinneringen gaan over plekken in de stad maar ook over personen. De stad Groningen kende voor de Tweede Wereldoorlog verschillende bekende joodse Groningers. Wie waren zij en wat hebben zij betekend voor de stad? Wanneer leefden zij en heeft de Tweede Wereldoorlog ook invloed gehad op hun leven?

Opdracht: Maak een stadswandeling die als thema heeft de Gronings Joodse Erfenis. Doe hierbij doe je onderzoek naar verschillende bekende joodse personen uit de stad Groningen. De personen koppel je aan een zelfgekozen plek in de stad. Dit kan hun geboortehuis zijn of een plek die op een andere manier te maken heeft gehad met hun leven. Onderzoek:  Kies vijf bekende joodse personen uit die je wilt beschrijven in je stadswandeling. Je kunt kiezen uit de bijgevoegde personen maar als je zelf ook nog bekende joods-Groningse personen kent dan mag je deze natuurlijk ook toevoegen.  Doe onderzoek naar de persoon en koppel ieder persoon aan een historische plek in de stad. Geef hiervan een korte biografie in ongeveer 100 woorden waarbij je eveneens duidelijk maakt welk verband er bestaat tussen de persoon en de historische plek . Doe hiervoor onderzoek op internet, in de bibliotheek afdeling Groningana of ga naar het pand zelf voor meer informatie. Enkele suggesties zijn: - de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat (Groningen 1996) - Johan van Gelder, Terug van weggeweest (Groningen 1993) - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers (Assen 2004) - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge (Groningen 2006) - http://jodeningroningen.nl/ - http://www.historiejoodsgroningen.nl/ - http://www.synagogegroningen.nl/  Maak een foto van iedere historische plek. Wandeling:  Maak met behulp van een plattegrond een logische wandelroute van je stadwandeling.  Zorg ervoor dat de route van je stadswandeling duidelijk is. Geef een beschrijving van de route of geef deze aan op een plattegrond. Loop de route zelf om te kijken of je informatie klopt  Plaats naast iedere historische foto een huidige foto van de historische plek én zorg ervoor dat de beschrijving erbij geplaatst wordt. De foto’s kunnen digitaal gevonden worden op www.groningerarchieven.nl  Zorg voor een heldere en fraaie vormgeving van je standswandeling.

Veel succes!!

48

Een Gronings Joodse Erfenis van bekende personen

Aletta Jacobs - arts

Julia Culp - operazangeres 49

Abraham Asscher -opperrabijn

Maurits (Mozes) Levie - advocaat

50

Benny Behr - violist

Nico Rost - schrijver

51

Leo Polak - professor in de Wijsbegeerte

52

LES 7 DISCUSSIE OOGGETUIGE ALS HISTORISCHE BRON

53

Discussie: Herinneringen als historische bron Bij het vak geschiedenis gebruiken we verschillende bronnen om een beeld van het verleden te creëren. Geschreven bronnen als kranten, brieven, dagboeken, archiefgegevens of ongeschreven bronnen als foto’s en film. Telkens moeten wij bij het gebruik van de bronnen ons afvragen hoe representatief de bron is, hoe betrouwbaar en hoe bruikbaar het beeld is voor een onderzoek. Het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron kan van verschillende kanten bekeken worden. Enerzijds is het een unieke bron om dat de ooggetuige je direct in contact brengt met gebeurtenissen uit het verleden. Anderzijds kan het geheugen soms ook de herinneringen aan gebeurtenissen vervormen en kan het beeld van het verleden anders zijn dan de historische werkelijkheid. Onderzoek  Zoek in duo’s minimaal vijf problemen die je tegen kunt komen wanneer je herinneringen gebruikt als historische bron en zoek minimaal 5 argumenten vóór het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron. - Gebruik voor je argumentatie een of meerdere afleveringen van de documentaire serie een Gronings-Joodse Erfenis die je kunt vinden op www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Bekijk op internet een interview met Douwe Draaisma Douwe Draaisma, hoogleraar Geschiedenis van de Psychologie heeft meerder boeken geschreven over de werking van ons geheugen. http://www.wetenschap24.nl/videos/de-bovenkamer/wat-is-geheugen-douwe-draaisma.html - Daarnaast kun je ook nog een geheugentekst doen om eventuele argumenten voor je discussie te ondersteunen http://www.youtube.com/watch?v=voAntzB7EwE Discussie  De klas wordt in 8 groepen verdeeld. Iedere groep krijgt een eigen formulier waarop een stelling staat. Bedenk met je groep argumenten die je later in de discussie kunt gebruiken. Let op: op je formulier staat of je voor of tegen de stelling bent.  Voer de discussies klassikaal. Per discussie komen twee groepen voor de klas staan die tegen elkaar discussiëren over de stelling. Doe dit in een van tevoren afgesproken tijd (bijvoorbeeld 3 minuten per discussie).  De rest van de klas geeft na iedere discussie door middel van stemming aan welke groep zij het best vonden discussiëren. Tenslotte kan zo een klassenwinnaar aangewezen worden. (Bij gelijkspel kunnen de kandidaten in een finale tegen elkaar discussiëren over een door de klas bedachte stelling.)

54

Herinneringen als een historische bron

Aflevering Een Gronings Joodse erfenis

Argumenten voor het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron Problemen bij het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron Interview met hoogleraar Douwe Draaisma

Argumenten voor het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron Problemen bij het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron Geheugentest

Argumenten voor het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron Problemen bij het gebruik van herinneringen van ooggetuigen als historische bron

55

Stellingen Groep 1 Voor: Het vastleggen van de herinneringen van ooggetuigen is een meerwaarde voor de geschiedenis

Argumenten

Stellingen Groep 2 Tegen: Het vastleggen van de herinneringen van ooggetuigen is een meerwaarde voor de geschiedenis

Argumenten

56

Stellingen Groep 3 Voor: Herinneringen van ooggetuigen kunnen ons dichter bij het verleden brengen

Argumenten

Stellingen Groep 4 Tegen: Herinneringen van ooggetuigen kunnen ons dichter bij het verleden brengen

Argumenten

57

Stellingen Groep 5 Voor: Ooggetuigen kunnen zeker een betrouwbare bron zijn voor het verleden

Argumenten

Stellingen Groep 6 Tegen: Ooggetuigen kunnen zeker een betrouwbare bron zijn voor het verleden

Argumenten

58

Stellingen Groep 7 Voor: Geen enkele historische bron is betrouwbaar

Argumenten

Stellingen Groep 8 Tegen: Geen enkele historische bron is betrouwbaar

Argumenten

59

LES 8 DISCUSSIE OOGGETUIGE ALS HISTORISCHE BRON

60

Discussie: Les lieux de mémoire Tussen 1984 en 1992 kwamen in Frankrijk zeven delen van het boek ‘les lieux de mémoire’ uit. De schrijver, Pierre Nora, probeerde de geschiedenis van Frankrijk vast te leggen in letterlijke plaatsen van herinnering. Door de steeds sneller werkende samenleving groeit volgens Nora de behoefte om naar het verleden en de eigen identiteit te kijken. Mensen ontlenen volgens hem hun eigen identiteit steeds meer aan herinneringen dan aan de algemene geschiedenis. Door ‘les lieux de mémoire’ aan te wijzen worden herinneringsplaatsen aangewezen waar de mensen in contact staan met het verleden. Bij Nora zijn de ‘lieux de mémoire’ niet aan fysieke plaatsen gebonden, het kunnen ook personen, dagen, instellingen of symbolen zijn. In Nederland zijn in 2005 en 2006 vier delen van de serie ‘Plaatsen van Herinnering’ uitgekomen. Hierin worden allerlei ‘lieux de mémoire’ in Nederland beschreven. In ‘Plaatsen van Herinnering’ zijn de gekozen ‘lieux de mémoire’ wel allemaal fysieke plaatsen. Een bekend voorbeeld van een ‘lieu de mémoire’ is Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Op de plaats waar vroeger het kamp was, werd in 1983 een herinneringscentrum opgericht met daarbij een oorlogsmonument. Ook minder bekende plaatsen kunnen als ‘lieu de mémoire’ dienen, zoals bijvoorbeeld de gasbel bij Slochteren en de radiotelescoop in Dwingeloo. In Nederland wordt gewerkt aan een website: http://www.geschiedenis24.nl/plaats-vanherinnering.html. Hier kunnen mensen hun eigen herinneringen toevoegen en herinneringen van anderen bekijken. Onderzoek  Zoek in duo’s vijf ‘lieu de mémoire’ in de stad Groningen. Deze mogen te maken hebben met de algemene geschiedenis van Groningen en Nederland. De ‘lieux de mémoire’ kunnen fysiek zijn (een plaats waar iets echt heeft plaatsgevonden), maar mogen ook symbolisch zijn.  Kies bij de aflevering(en) van een Gronings-Joodse Erfenis die je hebt bekeken op www.eengroningsjoodseerfenis, vijf plekken in Groningen uit die als ‘lieu de mémoire’ kunnen dienen voor de Gronings Joodse Erfenis. Beschrijf per gekozen ‘lieu de mémoire’ op het invulblad waarom jullie deze plaats gekozen hebben en wat deze plaats zegt over de Gronings Joodse Erfenis. Let op: - Zorg ervoor dat je met verschillende plekken ook verschillende herinneringen weet over te dragen. - Zorg ervoor dat je persoonlijke herinneringen van de hoofdpersoon uit de documentaire kiest, maar probeer ook collectieve herinneringen te gebruiken  Bediscussieer daarna met een ander duo, dat dezelfde documentaire heeft gezien, de keuzes die jullie gemaakt hebben voor de ‘lieux des mémoire. Probeer als groep tot een gezamenlijke overeenstemming te komen over welke vijf plaatsen jullie uiteindelijk kiezen. Let op dezelfde aandachtspunten als bij de vorige opdracht. Discussie  De klas wordt in 6 groepen verdeeld. Iedere groep krijgt een eigen formulier waarop twee stellingen staan. Bedenk met je groep argumenten die je later in de discussie kunt gebruiken. Let op: op je formulier staat of je voor of tegen de stelling bent.  Voer de discussies klassikaal. Per discussie komen twee groepen voor de klas staan die tegen elkaar discussiëren over de stelling. Doe dit in een van tevoren afgesproken tijd (bijvoorbeeld 3 minuten per discussie).  De rest van de klas geeft na iedere discussie door middel van stemming aan welke groep zij het best vonden discussiëren. Tenslotte kan zo een klassenwinnaar aangewezen worden. (Bij gelijkspel kunnen de kandidaten in een finale tegen elkaar discussiëren over een door de klas bedachte stelling.) 61

‘Lieux de mémoire’ van de Gronings Joodse Erfenis Aflevering: Gekozen ‘lieu de mémoire’ Argumenten

1.

Waarom deze ‘lieu de mémoire’?

Wat zegt deze plaats over de Gronings Joodse Erfenis?

2.



3.



4.



5.



62

Stellingen Groep 1 Voor: In Groningen moeten meer en duidelijker plaatsen aangewezen worden om stil te kunnen staan bij het verleden

Argumenten

Tegen: De afleveringen van een Gronings Joodse Erfenis zijn een ‘lieu de mémoire’

Stellingen Groep 2 Voor: De afleveringen van een Gronings Joodse Erfenis zijn een ‘lieu de mémoire’

Argumenten

Tegen: Bij stadsvernieuwingen moet er rekening gehouden worden met ‘lieux de mémoire’

Stellingen Groep 3 Voor: Bij stadsvernieuwingen moet er rekening gehouden worden met ‘lieux de mémoire’

Argumenten

Tegen: Plaatsen van herinnering helpen ons te leren van het verleden

63

Stellingen Groep 4 Voor: Plaatsen van herinnering helpen ons te leren van het verleden

Argumenten

Tegen: Mensen hechten steeds meer belang aan het verleden omdat de samenleving steeds sneller ontwikkelt, bijvoorbeeld op het gebied van sociale media

Stellingen Groep 5 Voor: Mensen hechten steeds meer belang aan het verleden omdat de samenleving steeds sneller ontwikkelt, bijvoorbeeld op het gebied van sociale media

Argumenten

Tegen: Lieux de mémoire’ kunnen helpen bij het versterken van een nationaal bewustzijn

Stellingen Groep 6 Voor: ‘Lieux de mémoire’ kunnen helpen bij het versterken van een nationaal bewustzijn

Argumenten

Tegen: In Groningen moeten meer en duidelijker plaatsen aangewezen worden om stil te kunnen staan bij het verleden

64

LES 9 PRAKTISCHE OPDRACHT HET MAKEN VAN EEN MONUMENT

65

Praktische opdracht: Het maken van een monument Onderzoek Monumenten geven een plek van herinnering aan. Het is een gedenkteken voor een persoon of een gebeurtenis zodat de herinnering hieraan niet vergeten wordt. Deze monumenten kunnen allerlei vormen aannemen. Uiteraard als beeld, zuil, plaquette maar monumenten kunnen ook in andere vormen gegoten worden.  Doe onderzoek naar de verschillende vormen waarin monumenten uitgebeeld kunnen worden. Maak hierbij een collage van de monumenten die jou het meest inspireren.  Doe onderzoek naar verschillende monumenten in Groningen die betrekking hebben op de Gronings Joodse Erfenis. Welke monumenten zijn er en welke herinnering of persoon symboliseren zij.  Omdat je uiteindelijke opdracht ‘het maken van een monument in het kader van Een GroningsJoodse Erfenis is, doe je onderzoek naar gebeurtenissen, herinneringen en personen waar jij een monument voor zou willen maken. Denk hierbij niet alleen aan de Tweede Wereldoorlog, want zoals je in de documentaires gezien hebt is de Joods- Groningse geschiedenis veel breder dan alleen deze periode. Hiervoor kun je gebruik maken van: - de films op de website www.eengroningsjoodseerfenis.nl - Lies Ast-Boiten en Gerben Zaagsma, De Folkingestraat (Groningen 1996) - Johan van Gelder, Terug van weggeweest (Groningen 1993) - Stefan van der Poel, Joodse Stadjers (Assen 2004) - Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge (Groningen 2006) - http://jodeningroningen.nl/ - http://www.historiejoodsgroningen.nl/ - http://www.synagogegroningen.nl/

Opdracht: Maak een monument als Gronings-Joodse Erfenis.  Kies een onderwerp (de persoon, gebeurtenis, herinnering) en een plaats voor je monument.  Bedenk een eigen symbolische uitwerking; hiervoor zijn geen vaste regels. Immers een monument kan vele vormen hebben.  Maak een beschrijving bij je monument en een fotoserie van de ontwikkeling van je monument en stuur deze naar een Gronings Joodse Erfenis zodat het proces en het resultaat op de website geplaatst kan worden

66

LES 10 PROFIELWERKSTUK DOCUMENTAIRE AFLEVERING VAN GRONINGS JOODSE ERFENIS

67

Profielwerkstuk:

documentaire aflevering van Een Gronings-Joodse erfenis

Het project Gronings Joodse Erfenis bestaat uit drie documentaires die je kunt bekijken op www.eengroningsjoodseerfenis.nl. In iedere documentaire staat één persoon centraal met zijn of haar herinneringen centraal. Deze herinneringen gaan over het joodse leven in Groningen in de periode vóór, tijdens en ná de Tweede Wereldoorlog waarbij de herinneringen telkens verbonden zijn aan plekken in de stad. Met de documentaires over Sara Tromp-Frank, Benjamin van Hasselt en Sophie Langer-Asscher is de erfenis van het joodse Groningen nog niet compleet. Er zijn nog vele, vele herinneringen die verteld zouden moeten worden. Opdracht: Maak voor de website www. groningsjoodseerfenis.nl een documentaire van maximaal 10 minuten rondom één persoon binnen de reeks Gronings Joodse Erfenis . Onderzoek  Stuur een mail naar mevrouw Rosan Breman ( [email protected]) dat je een documentaire wil maken. Overleg met haar of je zelf iemand kent die centraal kan staan in je documentaire of dat zij je in contact moet brengen met iemand waarover een documentaire gemaakt kan worden.  Verdiep je in de geschiedenis van joods Groningen. Zorg ervoor dat je genoeg basiskennis hebt over de periode vóór, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog zodat je gerichte vragen kunt stellen tijdens je voorgesprek met je persoon waarover je de documentaire gaat maken.  Maak algemene interviewvragen rondom de verschillende periodes. Zorg ervoor dat de interviewvragen ‘open’ zijn en ruimte laten om de geïnterviewde te laten praten over zijn of haar herinneringen.  Houd een voorgesprek met de persoon die centraal zal komen te staan in je documentaire. Bespreek de verschillende periodes, herinneringen, plekken waar hij/zij heeft gewoond of andere herinneringen aan heeft. Probeer hier ook de interviewvragen die je hebt gemaakt uit.  Pas, waar nodig, je interviewvragen aan. Je hebt nu een beeld van de persoon die je wilt gaan interviewen en weet dat hij of zij op bepaalde vragen geen antwoord kan geven of er juist veel over vertelt. Probeer je vragen op een manier aan te passen waardoor zowel de vragen als de antwoorden het meest interessant worden voor je documentaire.  Bezoek de verschillende plekken waarover de hoofdpersoon gesproken heeft en verdiep je in de geschiedenis hiervan. Zorg ervoor dat je genoeg basiskennis hebt om tijdens de opnames gerichte vragen te kunnen stellen aan je persoon.  Maak een verhaallijn voor je documentaire. Bepaal: - de opbouw van je documentaire - welke verhalen en herinneringen je wilt opnemen  Maak een ruw script voor je film. Bedenk hierbij op welke manier je de door jou bedachte verhaallijn zo goed mogelijk tot uiting kunt laten komen. Bepaal: - de opbouw van je documentaire in tijdsblokken (dus hoeveel tijd je aan elk onderwerp wil besteden) - op welke manier je verhalen en herinneringen wilt laten zien, bijvoorbeeld: o of je historische afbeeldingen wilt laten zien en zo ja, welke o op welke locaties je wilt filmen o wat voor geluiden je gebruikt (voice-over, muziek etc.) o wil je het interview op 1 of meerdere locaties doen? De locatie kan de inhoud van een verhaal versterken.

68

o Wil je ook extra beelden van de persoon die je interviewt maken? Bijvoorbeeld dat die persoon foto’s van vroeger bekijkt, of dat die persoon een stukje met de hond gaat lopen. Bedenkt welke beelden bij je film passen en plan er tijd voor in.  Maak afspraken met je hoofdpersoon en/of de locaties over een opnamedag voor de interviews. Zorg ervoor dat je die dag alleen de stukken film maakt waarbij je de hoofdpersoon ook echt nodig hebt. Zorg ervoor dat je de overige beelden die je wilt gebruiken gefilmd hebt en dat je de geluiden die je wilt gebruiken hebt opgenomen.  Monteer de film. Gebruik hierbij je script als leidraad. Hou ook rekening met de duur van de documentaire. Vergeet de introductie en de aftiteling niet.  Zorg voor een goede afronding. Doe dit door je hoofdpersoon te bedanken voor de medewerking en zorg ervoor dat hij/zij de documentaire krijgt. Stuur je documentaire ook op naar je docent en naar Rosan Breman van de Stichting Gronings Joodse Erfenis ([email protected]).

69

Een Gronings Joodse Erfenis VOORTGEZET ONDERWIJS

Recommend Documents