Een dubbelfeestbundel bij het emeritaat van William Van Belle en Joop van der Horst

Patroon en argument Een dubbelfeestbundel bij het emeritaat van William Van Belle en Joop van der Horst Onder redactie van Freek Van de Velde, Hans Smessaert, Frank Van Eynde, Sara Verbrugge Met bijdragen van Liesbeth Augustinus (KU Leuven), Hans Broekhuis (Meertens Instituut), Filip Buekens (KU Leuven), Paul Claes (KU Leuven), Marja Clement (University of Zürich), Timothy Colleman (U Gent), Bert Cornillie (KU Leuven), Evie Coussé (University of Gothenburg), Kristin Davidse (KU Leuven), Georges De Schutter (UA), Hendrik De Smet (KU Leuven), Lorenz Demey (KU Leuven), Gunther De Vogelaer (University of Münster), Sarah D'Hertefelt (KU Leuven), Sylvain Dieltjens (KU Leuven), Kristien Dieussaert (KU Leuven), Luk Draye (KU Leuven), Flip Droste (KU Leuven), Els Elffers (UvA), Kurt Feyaerts (KU Leuven), Dirk Geeraerts (KU Leuven), Marinel Gerritsen (Radboud U Nijmegen), Paul Gillaerts (KU Leuven), Elvira Glaser (University of Zürich), Pierre Godin (UCL), Ingeborg Harmes (University of Münster), Priscilla Heyndrickx (KU Leuven), Jack Hoeksema (RU Groningen), Wim Honselaar (UvA), Matthias Hüning (FU Berlin), Leen Janssen (KU Leuven), Theo Janssen (VU Amsterdam), Karolien Janssens (UA), Koen Jaspaerts (KU Leuven), Evelien Keizer (University of Vienna), Wim Klooster (UvA), Karen Lahousse (KU Leuven), Béatrice Lamiroy (KU Leuven), Odo Leys (KU Leuven), Ester Magis (VUB), Ann Marynissen (University of Cologne), Patrick Meuris (KU Leuven), Jan Noordegraaf (VU Amsterdam), Jan Nuyts (UA), Bert Oben (KU Leuven), Albert Oosterhof (KU Leuven), Jan Pekelder (Sorbonne, Paris, Charles University in Prague), Harry Perridon (UvA), Jill Puttaert (VUB), Arend Quak (UvA), Tom Ruette (HU Berlin), Gijsbert Rutten (Leiden University), Walter Schaeken (KU Leuven), Ina Schermer-Vermeer (UvA), Ineke Schuurman (KU Leuven), Hans Smessaert (KU Leuven), Jan Stroop (UvA), Dorien Van de Mieroop (KU Leuven), Freek Van de Velde (KU Leuven), Hans Van de Velde (Utrecht University), Johan van der Auwera (UA), Sander van der Harst (Utrecht University), Marijke van der Wal (Leiden University), Jacques Van Keymeulen (U Gent), Daniël Van Olmen (UA, University of Lancaster), Marc van Oostendorp (Leiden University), Vincent Vandeghinste (KU Leuven), Roxane Vandenberghe (U Gent), Aleydis Vandenbossche (VUB), Wim Vandenbussche (VUB), Ton vanderwouden (Meertens Instituut), Willy Vandeweghe (U Gent, KANTL), Frank Van Eynde (KU Leuven), Sara Verbrugge (KU Leuven), JeanChristophe Verstraete (KU Leuven), Ulrike Vogl (University of Vienna), Rik Vosters (VUB), Fred Weerman (UvA), Roland Willemyns (VUB), Eline Zenner (KU Leuven © 2014 by Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain / Universitaire Pers Leuven, Minderbroedersstraat 4, B-3000 Leuven (Belgium) ISBN 978 94 6270 014 7 D / 2014 / 1869 / 59 Distributed by Leuven University Press

http://upers.kuleuven.be/nl/book/9789462700147

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported License: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/

Overdruk uit Patroon en argument - ISBN 978 94 6270 014 7 - © Universitaire Pers Leuven 2014

Overdruk uit Patroon en argument - ISBN 978 94 6270 014 7 - © Universitaire Pers Leuven 2014

PATROON EN ARGUMENT

Overdruk uit Patroon en argument - ISBN 978 94 6270 014 7 - © Universitaire Pers Leuven 2014 patroon_en_argument_DEF.indd 1

16/09/14 11:32


16/09/14 11:32

Patroon en argument Een dubbelfeestbundel bij het emeritaat van William Van Belle en Joop van der Horst

Onder redactie van Freek Van de Velde Hans Smessaert Frank Van Eynde Sara Verbrugge


16/09/14 11:32

© 2014 Universitaire Pers Leuven / Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain. Minderbroedersstraat 4, B-3000 Leuven Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. ISBN 978 94 6270 014 7 D/ 2014 / 1869 / 58 NUR: 623 Ontwerp cover: Griet Van Haute Opmaak: Friedemann BVBA


16/09/14 11:32

Inleiding “twee hoogleeraren, sieraden hunner universiteit, die hun tijd niet te kostbaar achtten om in breedvoerige betoogen hun vooropgezette meening kracht van bewijs te geven” (uit: Jacobs, A.H. 1899. Vrouwenbelangen. Drie vraagstukken van actueelen aard. Amsterdam: L.J. Veen)

O

p 1 oktober 2014 zwaaiden twee hoogleraren Nederlandse taalkunde af aan de Leuvense universiteit: William Van Belle en Joop van der Horst. Jarenlang hebben ze hun stempel gedrukt op de opleiding. Een gunstig stempel, zeker als je de mening vraagt van de afgestudeerden, want beiden waren populaire docenten. En dat bereikten ze niet door het niveau van hun vakken te laten zakken in een slecht ingelicht idee van hoe je de studenten ter wille kunt zijn. Integendeel, het basisvak syntaxis van William Van Belle was voor tal van studenten een onneembare horde, en gold als een efficiënte manier om de onvermijdelijke schifting van de eerstejaarsstudenten door te voeren, en Joop van der Horst stond bekend om zijn Hollandse zuinigheid als het op cijfers geven aankwam. Meer dan één gevorderd student uit de bovenbouw die ervan uitging dat de buit al binnen was en er zich gemakkelijk van afmaakte bij het studeren, keek ontzet naar zijn resultatenblad, waar een kletterende onvoldoende voor Middelnederlands op stond. Wat hen dan wel zo populair maakte, was hun beider volslagen gebrek aan capsones. Thesisstudenten werden hartelijk ontvangen, verstandige vragen tijdens of na het college werden uitvoerig behandeld, minder verstandige vragen werden tactvol afgehandeld en uitnodigingen voor deelname aan extracurriculaire activiteiten werden meestal aangenomen. Die pretentieloze, joviale aanpak kenmerkte trouwens ook hun omgang met de collega’s. In een departement waar soms stennis gemaakt wordt over bagatellen – de universiteit is hierin niet anders dan enige andere werkplek – was William, als departementsvoorzitter gedurende vele jaren, de juiste man op de juiste plaats om de sociale brandjes te blussen voor ze uitsloegen. Het is ook niet verwonderlijk dat beide heren het uitstekend met elkaar


16/09/14 11:32

6|

In leid in g

konden vinden. Ze zijn vrienden geworden, en daar heeft hun emeritaat naar verluidt niets aan veranderd. Net zoals bij de studenten was hun joviale reputatie niet gebaseerd op opportunisme. Menig collega heeft aan William en Joop een hardnekkige wetenschappelijke tegenstander gehad: ze waren bepaald niet uit het lood te slaan in verwoede discussies op doctoraatsverdedigingen, lezingen en op papier, en konden tot wanhoop én ontzag van hun collega’s uit het niets doorslaande argumenten tevoorschijn toveren die een zorgvuldig opgebouwd en onwankelbaar geacht standpunt van tafel vermochten te vegen. Met de titel van dit boek, Patroon en argument, en met het motto dat boven deze inleiding prijkt, hebben we hulde willen brengen aan het karakter en de beroepsernst van deze twee bijzondere neerlandici, en met name aan hun vermogen om patronen bloot te leggen in het taalgebruik, in zijn historische, sociale en pragmatische dimensies, en hun betoog overtuigend te maken door het te ondersteunen met een verbijsterend scala aan doortimmerde argumenten. Dat het woord patroon een extra betekenis heeft, die enigszins vloekt met het ni dieu ni maître gehalte van de jubilarissen, moet de lezer maar voor lief nemen. Deze twee hoogleraren, wars van opportunistische vleierij of gekonkel, zullen erg gemist worden aan het departement. We dachten dan ook dat het passend was om dit dubbelemeritaat te markeren met iets tastbaars. We zaten met de handen in het haar, want je kunt niet met eender wat komen aanzetten. In zijn boek Taal op drift (2013, dus kort vóór zijn eigen emeritaat) laat Joop zich laatdunkend uit over de studenten van de Deense taalkundige Otto Jespersen (1860 - 1943), die de legendarische hoogleraar bij zijn afscheid bedachten met een bloemenvaas, wat de auteur toch een beetje minnetjes vond. Géén bloemenvaas dus. Een huldealbum dan? Dat lag niet voor de hand. Huldealbums zijn niet populair, vooral bij contribuanten. Daar zijn verschillende redenen voor. Allereerst dat ze bibliometrisch minder doorwegen dan tijdschriftartikelen, wat ze in het huidig tijdsgewricht een verlieslatende post maakt. Verder is het afgelopen decennium een grootscheepse generatiewissel aan de gang, waardoor academici in de leeftijdsklasse tussen zeg 55 en 75 jaar, een voltijdse baan hebben aan het vullen van huldealbums voor hun emeriterende collegae. Als je een oproep doet om een bijdrage te leveren voor een huldealbum, loop je het risico dat je te weinig reacties krijgt, of alleen van mensen die verder niet veel om handen hebben, zodat de auteurslijst een flauwe afspiegeling is van de eigenlijke waardering


16/09/14 11:32

In lei d i n g

|7

onder collega’s. In ons geval liepen we het bijkomende risico dat er zich een scheve verdeling van hulde-artikelen voor elk van beide emeriti zou kunnen voordoen: een stroom artikelen voor William en een paar halve kladjes voor Joop, of vice versa. Die bezwaren hebben we onverschrokken genegeerd, en we zijn gaan peilen naar interesse, en kijk: dat bleek buitengewoon mee te vallen. Bijna iedereen die we aanschreven was enthousiast, al zijn sommige collega’s er uiteindelijk niet toe gekomen ook werkelijk een stuk in te leveren, vaak om begrijpelijke redenen. Niettemin bleken er ook na deze onvermijdelijke selectie nog ruim voldoende stukken voorhanden om een bundel mee te vullen. Eigenlijk was dat een nieuw probleem: het was al vroeg duidelijk dat we de kaap van de 500 bladzijden makkelijk zouden ronden, waardoor de kostprijs voor het uitgeven schrikbarend steeg. Daar kwam van uitgeverswege nog de begrijpelijke bezorgdheid bij dat het boek daardoor nog meer onverkoopbaar zou worden dan een in het Nederlands geschreven verzamelband over taalkunde toch al is: een aanzienlijk deel van de potentiële afzetmarkt is als auteur betrokken bij het boek, en gaat zich niet bovenop het presentexemplaar nog een tweede exemplaar aanschaffen. En als de situatie aan onze faculteit representatief is, en ook elders de vakbibliotheken kampen met krimpende budgetten voor de aanschaf van boeken, onder andere door de hoog oplopende kosten voor tijdschrift abonnementen, dan moeten ook van die kant geen royale bestelorders verwacht worden. We willen de Universitaire Pers Leuven dan ook van harte bedanken de uitgave van dit boek te hebben willen ondersteunen. Daarvoor moeten we eigenlijk ook Joop van der Horst zelf dankbaar zijn, want die heeft veel eigen werk in het fonds van de UPL, zodat die zich toch ook een beetje moreel onder druk gezet gevoeld moet hebben. Niettemin kon de uitgave natuurlijk alleen tot stand komen met bijkomende financiering. Daarvoor willen we van harte de volgende subsidieverstrekkers bedanken: de opleiding Taal & Bedrijf, de onderzoeksgroep ComForT, het Centrum voor Computerlinguïstiek (CCL), de groep Reasoning, Argumentation & Thinking, de faculteit Letteren en het tijdschrift Leuvense Bijdragen. Een bijzondere vermelding verdient Willy Smedts, die het grootste deel van het budget voor zijn rekening nam, Dorien Van de Mieroop, die de budgetten van Taal & Bedrijf vrijgaf en Walter Schaeken, die geld kon vrijmaken van de groep Reasoning, Argumentation & Thinking. Het lijkt ons redelijk dat de gefêteerden deze gulheid te gelegener tijd testamentair vereffenen. Verder willen we ook de reviewers bedanken die de stukken mee nagelezen


16/09/14 11:32

8|

In leid in g

hebben en de auteurs hebben behoed voor overgeslagen stappen in de redenering, over het hoofd gekeken vakpublicaties of onzorgvuldige formuleringen. Het is een lange lijst: Liesbeth Augustinus, Johan van der Auwera, Ronny Boogaart, Julie Van Bogaert, Kenneth Boumann, Geert Brône, Filip Buekens, Ingrid Van Caneghem-Ardijns, Peter-Arno Coppen, Evie Coussé, Jeroen Van Craenenbroeck, Kristin Davidse, Johan De Caluwé, Steven Delarue, Lorenz Demey, Karen Deschamps, Filip Devos, Sigurd D’hondt, Sylvain Dieltjens, Lobke Ghesquière, Paul Gillaerts, Jan Goossens, Jan Heylen, Priscilla Heynderickx, Jack Hoeksema, Koen Jaspaert, Dany Jaspers, Jacques Van Keymeulen, Karen Lahousse, Alexandra Lenz, Sterre Leufkens, Piet Mertens, Dorien Van De Mieroop, Frank van Meurs, Jan Nuyts, Marc van Oostendorp, Albert Oosterhof, Tom Ruette, Gijsbert Rutten, Ineke Schuurman, Jan Stroop, Michiel de Vaan, Reinhild Vandekerkhove, Willy Vandeweghe, Jean-Christophe Verstraete, Ton van der Wouden en Eline Zenner. We hopen dat de bijdragen in dit boek de inspiratie zullen vormen voor nieuw werk, want we kunnen ons niet voorstellen dat Joop en William hun emeritaat in ledigheid zullen doorbrengen. Freek Van de Velde Hans Smessaert Frank Van Eynde Sara Verbrugge


16/09/14 11:32

|9

Inhoud Deel I Syntaxis en morfologie Willy Vandeweghe De ANS en het plaatsschema van de hulpwerkwoorden

17

Pierre Godin Over IPP, ‘lange en korte infinitieven’ en aanverwante constructies: werkwoorden over de grenzen heen van de morfologie, de syntaxis en de semantiek

33

Frank Van Eynde, Liesbeth Augustinus, Ineke Schuurman & Vincent Vandeghinste Het verrassende resultaat van een copulativiteitspeiling

47

Harry Perridon Enige opmerkingen over de vorm van persoonlijke voornaamwoorden in koppelzinnen

63

Hendrik De Smet De integratie van Engelse leenwerkwoorden in het Nederlands

75

Georges De Schutter Een overzicht van PP-objecten en PP-complementen

89

Hans Broekhuis Dubbel-voorzetselobjectconstructies? 103 Timothy Colleman Nog eens de dubbel-voorzetselobjectconstructie

115

Odo Leys Nog eens de trajectconstructies van het type de trap op 129


16/09/14 11:32

10 |

In houd

Wim Honselaar & Evelien Keizer De semantische categorie Tijd in Functional Discourse Grammar: syntaxis en semantiek van voorzetselloze temporele uitdrukkingen in het Nederlands 143 Karen Lahousse & Béatrice Lamiroy Grammaticalisatie en taalvergelijking: Nederlands het is zo dat vs Frans c’est ainsi que 163 Ton van der Wouden Is hier sprake van een nieuwe existentiële constructie?

179

Marja Clement & Elvira Glaser Hoe krijg je dit gepubliceerd? ‘Krijgen’-constructies in het Nederlands

195

Daniël Van Olmen & Johan van der Auwera Over zo’n en zo meer

215

Ina Schermer Manneken Pis en wandelaar Bastet. Over lidwoordloze eigennaamsgroepen en de (ontbrekende) correspondentie met een naamwoordelijk gezegde

229

Luk Draye Man en men: een wereld van verschil

241

Wim G. Klooster Re er 255 Jan Pekelder Het Nederlandse subject een taalteken? Over SUB-PV-DOB- en PV-SUB-DOB-strings

271

Fred Weerman De januskop van complexiteit

285


16/09/14 11:32

In hou d

| 11

Deel II Historische taalkunde en historiografie Marc van Oostendorp De geboorte van de jambe uit de geest van het Nederlands

303

Sander van der Harst & Hans Van de Velde Wordt leggen schijnbaar of werkelijk liggen?

315

Bert Cornillie Over de subjectieve lezing van dreigen in het 16de- en 17de-eeuwse Nederlands. Historische pragmatiek vs contact-geïnduceerde taalverandering 329 Evie Coussé & Freek Van de Velde Hulpwerkwoordselectie in drieledige perfecta met een modaal. Een alternatieve historische verklaring

349

Ingeborg Harmes Wat zou het? Een synchrone en diachrone analyse van zou(den) 365 Karolien Janssens & Jan Nuyts Me dunkt! Een diachrone blik op dunken 379 Marijke van der Wal & Gijsbert Rutten Negatieverschijnselen revisited

393

Gunther De Vogelaer & Roxane Vandenberghe Omwille van Joop Een onderzoek naar de geschiedenis van een voorzetseluitdrukking 407 Jack Hoeksema De opkomst van aan als verbindend element in maatnomenconstructies 421


16/09/14 11:32

12 |

In houd

Matthias Hüning Over complexe preposities en convergentie

433

Jan Stroop ’t Ene dan is ’t andere niet

447

Aad Quak De Oudnederlandse appellatieven op –ing 459 Albert Oosterhof & Paul Gillaerts Zijn pachtbrieven formulieren? Het formulaire karakter van pachtcontracten uit het Leuvense schepenarchief 479 Ann Marynissen & Theo A.J.M. Janssen Vroegnieuwnederlands voor commercie en cultuur

499

Dirk Geeraerts Zellig Harris en het contemporaine corpuslinguïstische distributionalisme 513 Jan Noordegraaf Verre verwanten. D.C. Hesseling (1859-1941) over taal en taalverandering

523

Deel III Pragmatiek, toegepaste taalkunde & taalpolitiek Filip Buekens ‘Buiten de taal treden’ – wat zou dat kunnen betekenen?

539

Lorenz Demey & Hans Smessaert Logische geometrie en pragmatiek

553


16/09/14 11:32

In hou d

Leen Janssens, Sara Verbrugge, Kristien Dieussaert & Walter Schaeken Maar hoe zit dat eigenlijk?

565

Paul Claes Claus als retoricus

579

Kristin Davidse Constructionele semantiek en pragmatiek in de analyse van gekloofde zinnen

593

Els Elffers Uitroepende zinnen

609

Patrick Meuris Structuursignalen in verklarende teksten

625

Jean-Christophe Verstraete & Sarah D’Hertefelt Polariteitsomkering bij insubordinatie

639

Sylvain Dieltjens & Priscilla Heynderickx Vertrouwen in de oncoloog? Analyse van consultaties in een palliatief zorgtraject

653

| 13

Kurt Feyaerts & Bert Oben Prettig leedvermaak. Onderzoek naar gelaagde betekenissen in het CORINTH-corpus 667 Dorien Van De Mieroop Een verkenning van de pragmatische functies van directe rede in narratieven

683

Flip Droste Het Nederlands Bedreigd? Bullshit!

697

Marinel Gerritsen Vlamingen en Nederlanders: van cross- naar intercultureel onderzoek

707


16/09/14 11:32

14 |

In houd

Koen Jaspaert En is ‘t de tale niet, wat is ‘t dan dat mij kwelt

723

Ester Magis, Jill Puttaert, Aleydis Van den Bossche, Wim Vandenbussche, Rik Vosters & Roland Willemyns Tussen adoptiekoe en zemelteef: iets over de houdbaarheidsdatum van ‘verse woorden’ in Vlaamse en Nederlandse kranten 735 Jacques Van Keymeulen De afkortingencultus

747

Ulrike Vogl “Als u meer talen kent, lijdt uw moedertaal”: studenten Nederlands en hun visie op taal

759

Eline Zenner, Tom Ruette & Freek Van de Velde Taalkeuze in personeelsadvertenties: een verkennend onderzoek door drie science floor managers 771


16/09/14 11:32

Tussen adoptiekoe en zemelteef: iets over de houdbaarheidsdatum van ‘verse woorden’ in Vlaamse en Nederlandse kranten Ester Magis, Jill Puttaert, Aleydis Van den Bossche, Wim Vandenbussche, Rik Vosters & Roland Willemyns (Vrije Universiteit Brussel)

I

n dit stuk proberen we een beeld te geven van de levensvatbaarheid van de neologismen die jaarlijks als ‘woorden van het jaar’ gelanceerd worden. In omvangrijke Vlaamse en Nederlandse krantencorpora werd de frequentie opgezocht van de nieuwe woorden die het tijdschrift Onze Taal verzamelde sinds 1989. Heel wat ‘woorden van het jaar’ worden nooit gebruikt in ons krantencorpus, een even grote groep woorden licht even op in het woordveld en verdwijnt nadien roemloos. Van grote Noord-Zuidconvergentie is er verder geen sprake in dit specifieke deel van het lexicon. Het erg beperkte aandeel neologismen dat echt doorbreekt en blijvend gebruikt wordt heeft een hoge referentiële relevantie: het gaat steevast om termen die verwijzen naar dingen die prominent aanwezig zijn en blijven in onze samenleving. 1. Inleiding

Doorheen zijn loopbaan had Joop van der Horst aandacht voor lexicale verandering: “Een pick-up is voor mijn studenten iets heel anders dan voor mensen van mijn generatie”.1 Ogenschijnlijke fait-divers in de marge van het alledaagse woordgebruik wist hij een zinvolle plaats te geven in wetenschappelijke beschouwingen over taalverandering (Van der Horst 2008, 2013; Van der Horst & Van der Horst 1999: 51-84). Ook in zijn taalcolumns voor een ruimer publiek kwamen neologismen meer dan eens aan bod. Intimi beweren zelfs dat hij zijn (kleine) kinderen bij lange ritten in de wagen een schriftje gaf met de opgave ‘schrijf alle woorden op die je kent’, om op die manier geregeld nieuwe vondsten te ontdekken. Het leek ons dan ook gepast om dit hulde-album te verluchten met een stuk over ‘nieuwe woorden’. Geheel in de geest van de jubilaris betrokken de grijzende (vierde en laatste) auteurs, studen-


16/09/14 11:33

736 |

E . M agis , J. P u t ta ert, A . Va n d en B ossc he , et a l.

ten (eerste en derde) en jonge medewerkers (tweede en vijfde) bij dit onderzoek. Tussen de Antwerpse Boekenbeurs (oktober) en het Groot Dictee der Nederlandse Taal (december) in nestelde zich een paar jaar geleden de verkiezing van het ‘Woord van het jaar’. De timing was opmerkelijk gepast, aangezien dit lexicale spelletje de editoriale koopmansgeest met het eerstgenoemde evenement deelde, en een parfum van vrijblijvende fröhliche Wissenschaft met het laatste. De jaarlijkse hype rond de woordjesverkiezing past in een traditie die in de tweede helft van de vorige eeuw opgang maakte.2 Ze levert niet enkel vermakelijke vondsten op, maar bezorgt menig linguïst ook gedenkwaardige momenten wanneer het respectabel journaille Grote Conclusies probeert te ontlokken aan taalspecialisten over de verschijning van tentsletjes en andere frietchinezen in het lexicon. “Zal dat woord blijven bestaan?” “Is dit geen schoolvoorbeeld van taalverloedering?” “Is het nu echt nodig dat dit woord ontstaat?” Los van de wetenschap dat uit die lukrake woorden-pop-polls weinig wetenschappelijks af te leiden valt, leek de vraag naar de levensvatbaarheid van die neologismen ons wel een beschouwing waard. De gebruiksfrequentie van lexicale nieuwlichterij blijft bij vele woordchroniqueurs immers vaak onderbelicht (Van Sterkenburg 2011: 369). We namen daarom alle lijstjes met de ‘nieuwe’ of ‘verse woorden’ die tussen 1989 en 2012 verschenen in het maandblad Onze Taal en selecteerden daar ruim 280 termen uit (zie bijlage). Van elk neologisme werd voor elk jaar de gebruiksfrequentie opgezocht in de Mediargusdatabank, een digitale verzameling van de belangrijkste Vlaamse kranten die sinds 1989 verschenen.3 We bevroegen op identieke wijze een corpus van Nederlandse kranten (de ‘Krantenbank’) vanaf 1989.4 Met die gegevens kunnen we een voorzichtige impressie geven van de levensloop van de jaarlijkse taalvondsten, met alle voorbehoud en relativering. Er zijn immers verschillen in het aantal onderzochte woorden per jaar en de selectiecriteria van een populairwetenschappelijk taaltijdschrift zijn allicht anders dan die van een professionele lexicoloog. Bovendien zijn kranten een erg specifieke bron en loont het de moeite om ook andere grote taalcorpora (bijvoorbeeld van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie) te doorzoeken.


16/09/14 11:33

Tussen a d opt iekoe en zemelt eef

| 737

2. Enkele bevindingen 1. Heel wat ‘nieuwe woorden’ zijn bijzonder snel ei zo na ‘dood’; dat is zelfs vaak al zo vanaf het allereerste signalement in de woordenlijstjes. 35% van de ‘woorden van het jaar’ wordt nooit gebruikt in ons krantencorpus; als we de woordenoogst van de voorbije vijf jaar even negeren dan blijkt dat zelfs voor ruim 45% zo te zijn. Vondsten als apotheekvoetbal (voetbalwedstrijden waarbij doping gebruikt wordt), datacraat (iemand die macht ontleent aan zijn computerkennis), grenshospitum (opvangcentrum voor asielzoekers) en restocar (een rijdende snackbar) werden nooit opgepikt door journalisten in Vlaanderen en Nederland. De aandacht voor bilvulling (een slip die de ronde vormen accentueert), CK-geslipt (een slip van Calvin Klein dragend), tankini (tweedelig zwempak voor dames) of zwarte-nagelclub (club voor wroetende tuinvrouwen) was evenzeer ‘much ado about nothing’. En ook de onderduikkip (die niet afgemaakt werd tijdens de vogelpest) en de zemelteef (vrouw die voortdurend loopt te zaniken) verdwenen in de plooien van het taallandschap. Opvallend is dat ook niet-vergezochte termen voor alledaagse relevante fenomenen uit de boot vielen: noch telefoonnummerverklikker (telefoonfunctie waarmee het nummer van een beller zichtbaar wordt), noch prijsillusie (ontbrekend referentiekader om te bepalen of iets duur of goedkoop is bij de invoering van de euro) werden gebruikt in de krant. 2. Een ongeveer even groot aandeel verse woorden licht even op in het woordveld en verdwijnt nadien roemloos. Het gaat typisch om twee erg verschillende fenomenen. Enerzijds betreft het termen die een paar jaar sluimerend gebruikt worden (met een frequentie van minder dan 5 keer per jaar) en nadien nooit meer. Gevangenishotel (opvangcentrum voor asielzoekers) noch kraamsuite (een huiselijke bevallingskamer in het ziekenhuis) konden zich blijvend nestelen in het dagelijkse taalgebruik, idem dito voor telecratie (een wereld waarin de televisie almachtig is), netdokter (een virtuele internetarts) en lawinepieper (een toestelletje om lawineslachtoffers op te sporen). Een aanzienlijk deel van die nooit doorgebroken termen zijn ‘mislukte’ alternatieven voor andere woorden. Purismen als schrijversblok of flitsgeheugen konden writer’s block en flashgeheugen niet vervangen, sleutelkoord moest het afleggen tegen houwtouw (of de ontlening


16/09/14 11:33

738 |


lanyard). Cyberfraude of levenswensverklaring leest men nauwelijks in de pers, verwante maar ruimere termen als wilsverklaring en cyber- of computercriminaliteit worden daarentegen wel gebruikt. Anderzijds zijn er erg actualiteitsgebonden woorden met soms zeer hoge (maar kortstondige) gebruiksfrequenties, die wegsmelten zodra de context verandert waarin ze pasten. Benamingen voor ziektes zijn hier een treffend voorbeeld van: SARS (severe acute respiratory syndrome) ‘piekte’ in 2003 tijdens de epidemie in Azië en Toronto, bleef in de actualiteit in 2004 en deemsterde nadien weg in het journalistenjargon; Balkansyndroom (gezondheidsklachten na deelname aan de Balkanoorlog) en Mexicaanse griep vertoonden een soortgelijk gebruikspatroon in 2001 en 2007. Recentere termen als vuvuzela (een toeter die tijdens het WK voetbal in Zuid-Afrika alomtegenwoordig was), bokitoproof (bestand tegen het uitbreken van gorilla Bokito in zoo Blijdorp) of facebookrellen (rellen bij een openbaar feest waarvoor via Facebook te veel gasten werden uitgenodigd) gaan vermoedelijk dezelfde richting uit. Ook begrippen die nauw aanleunen bij de politieke waan van de dag vervliegen op soortgelijke wijze; zo is het Belgische vlinderakkoord binnen 45 jaar waarschijnlijk even obscuur als het Chappaquiddick-incident of de ‘roze balletten’ vandaag.

Figuur 1: De frequentie van “Balkansyndroom” in Vlaamse en Nederlandse kranten per jaar

3. Van grote Noord-Zuid-convergentie is geen sprake in dit specifieke deel van het lexicon: een groot aandeel woordvondsten blijkt exclusief gebruikt te worden aan deze of gene zijde van de rijksgrens.


16/09/14 11:33


| 739

Termen als broekstok (stok in de broekspijp van een gevangene om een ontsnapping te bemoeilijken), chemofoob (bang voor chemische stoffen in voedsel), lintcontrole (meervoudige snelheidscontrole door opeenvolgende flitscamera’s) en pieperboy (taxichauffeur die werkt voor een hotel) kwamen enkel in Nederlandse dagbladen voor (hoe sporadisch ook). Alleen de Vlaamse krantenlezer kreeg dan weer telefooncelkraker en korfmunt (voorloper van de euro) onder de ogen. Bij de ‘gedeelde’ woorden (ongeveer de helft van alle neologismen) merken we ook duidelijke frequentieverschillen tussen Noord en Zuid. Biobak (speciale ruimte in een vuilnisbak voor groente-, fruit- en tuinafval), gemaksvoedsel (vlug te bereiden maaltijden), estafettestaking (staking waarbij bedrijven achtereenvolgens het werk neerleggen), competentiebeloning (een bonus voor deskundigheid), Frankensteinvoedsel (genetisch gemanipuleerde voedingsmiddelen) en flitsscheiding (snelle vorm van echtscheiding zonder rechter of advocaat) zijn veelgebruikte concepten in het Noorden maar ze kwamen in Vlaanderen maar mondjesmaat aan bod in de krant. Afvaltoerisme (vervoer van chemisch afval naar een ander land), fietsregistratie, en mammobiel (rijdend centrum voor borstkankeronderzoek) zijn ingeburgerd in de Vlaamse pers, in Nederlandse kranten worden die woorden nauwelijks gebruikt. Opnieuw blijkt dat de link met de lokale actualiteit of politiek hier vaak de stoorzender is – wie niet op de hoogte is van vestimentaire extravaganties van een Belgisch premier kan zich bij een vlinderakkoord allicht weinig anders voorstellen dan een besluit in de sfeer van de natuurbescherming. Ranzig woordgebruik uit de Nederlandse Tweede Kamer (met kopvoddentaks als triest voorbeeld) vervuilt anderzijds nauwelijks de Zuid-Nederlandse krantentaal. Hoewel het woord nauwelijks voorkomt in Vlaanderen, weten Vlamingen verder allicht wel dat marathonschaatsen in de winterse sportsfeer zit; of ze dat bij de Dr. Bibberregel ook nog vermoeden is zeer de vraag – het gaat immers niet om voorschriften bij een kinderspel maar wel om het verbod om op een recht stuk wedstrijdijs met de schaats over een lijn te gaan. 4. Het aandeel neologismen dat echt doorbreekt en blijvend gebruikt wordt in het krantencorpus is dan ook erg beperkt. Van de 285 onderzochte termen worden er vandaag nog 59 frequent gebruikt – dat wil zeggen, vaker dan tien keer per jaar in het corpus. Die 20% krimpt nog


16/09/14 11:33

740 |


gevoelig wanneer de recentste neologismen buiten beschouwing blijven: van de 205 gesignaleerde termen tussen 1989 en 2008 vinden we er vandaag nog 39 in de pers (14%). Welke woorden halen het dan wel? Dat zijn bijvoorbeeld termen als alcoholprobleem, computervirus, doemscenario, gevoelstemperatuur, HIV, themadag en zwerfvuil. In een poging om de factoren te bepalen die neologismen tot een succes maken ontwikkelde Metcalf (2002) de ‘FUDGE-test’. Vijf criteria zouden bepalen of een woord gemaakt of gekraakt wordt: de gebruiksfrequentie (frequency of use), de onopvallendheid (unobtrusiveness), de verscheidenheid aan gebruikers en gebruikssituaties (diversity of users and situations), het potentieel om afgeleide woordvormen en betekenissen te genereren (generation of forms and meanings) en, tenslotte, de mate waarin de referent aanwezig blijft (endurance of the concept).5 In onze onderzoeksomgeving lijkt vooral die laatste factor allesbepalend: “The relationship between a word and what it stands for is like the relationship between a flea and a dog. If the dog is healthy, so is the flea. If the dog dies, so does the flea—unless it’s able to find another dog.” (Metcalf 2002: 162).

Het gaat steevast om termen die verwijzen naar dingen die prominent aanwezig zijn en blijven in onze samenleving, ook als die neologismen erg opvallen (HIV, bijvoorbeeld) of geen afgeleide vormen opleveren (gevoelstemperatuur, bijvoorbeeld). “A successful new word flies under the radar” gaat dus niet noodzakelijk op (hoewel het voor kraslot of bedrijskantine wel klopt), “a successful new word grows” evenmin (Metcalf 2002: 155; 159).

Figuur 2: De frequentie van “gevoelstemperatuur” in Vlaamse en Nederlandse kranten per jaar


16/09/14 11:33


| 741

Of de recentste hitwoorden (van na 2008) blijvers zullen zijn, is koffiedik kijken.6 Het lijkt ons wel zinvol om die nieuwste succesvolle aanwinsten niet als ‘verworven’ te beschouwen. Er is immers geen FUDGE-test voor nodig om in te zien dat een eventuele neergang van specifieke sociale media ook het gebruik van lexicale borelingen als ontvrienden, whappen (niet te verwarren met het al verdwenen wappen), skypen en twitteren zal treffen. Enkel internetveteranen weten nog wat napsteren of gopheren was. Dat neologismen als swaffelen en tentsletje nu al bijna exclusief vermeld worden in artikels over de verkiezing van een nieuw woord van het jaar is vermoedelijk ook een erg smalle basis voor blijvend gebruik. 5. Joop en William, nu de flexi-arbeid met nieuwetijdskinderen achter jullie ligt: wees voorzichtig bij het sportelen, vermijd de opa-criminaliteit en het casinopensioen en vergeet nooit: yolo!7 Bijlage: overzicht per jaar van de onderzochte neologismen 1989: Aansmoezen, Afvaltoerisme, Afroepkracht, Aidshandschoen, Aidsremmer, Alcoholprobleem, Artiestengala, Bedrijfskantine, Belstuk, Benoemingscommissie, Bewegingsziekte, Bibliotherapie, Biobak, Broekstok, Chemofoob, Computervirus, Drugslijn, Estafettestaking, Fatsoencode, Fietsregistratie, Fraudebestendig, Gastouder, Gemaksvoedsel, Genenpaspoort, Gevoelstemperatuur, HIV, Kraslot, Marathonschaatsen, Monoskiën, Plofkoffer, Telefooncirkel, Telefoonnummerverklikker, Themadag, Zwerfvuil. 1990: Cocooning, Datacraat, Lintcontrole, Looplezer, Mammobiel, Mottobord, Restocar, Roerbakken, Rookstoep. 1992: Gevangenishotel, Grenshospitum, Overtuigingscrimineel, Rampentoerisme, Sloopheffing, Telefooncelkrakers, Troostmeisjes. 1993: Blokrijden, Doemscenario, Luchtkussen, Mannencondoom, Vrouwencondoom. 1995: Bilvulling, Flexi-arbeid, Hoplimonade, Huppelschrijver, Levenswensverklaring, Macha, Negationisme, Pieperboy, Qwerty-denken, Stieftaal, Telecratie, Zwarte-nagelclub.


16/09/14 11:33

742 |


1997: Polderjongen, Sluipverbruik. 1999: Asieljongere, Biechtshow, Camerahelm, Competentiebeloning, Cyberfraude, Filekaart, Gelegenheidssamenstelling, Goederenpad, Inversietherapie, Macrovirus, Netdokter, Plaagprogramma, Schrijversblok, Veelpleger, Weggeefwinkel, Wisselgevecht, Zedenpleger. 2000: Antifilebox, Boedelheffing, Bonnetjeshetze, CK-geslipt, Computerbloot, Cyberchipper, Frankensteinvoedsel, Gelegenheidshooligan, Hoax, Infosoap, Internettijd, Klemrail, Lawinepieper, Mee-eterstrip, Minimawinkel, Naamnummer, Nieuwetijdskinderen, Nulverdiener, Overschotmanagement, Plofzone, Rafelmoord, Russisme, Schaamtestraf, Taalbuddy, Tankini, Vlinderbom, Winkelstaat, Zemelteef, Zorgschaarste. 2001: Adoptiekoe, Balkansyndroom, Bama-model, Bonnenmonarchie, Donatiefunctionaris, Filezwaaien, Flitsgeheugen, Gekkekattenziekte (FSE), Halteboerderij, Klusrecht, Korfmunt, Kraamsuite, Maaltijdreep, Man-vrouwfirma, Napsteren, Pleisterpil, Precessie, Pretbox, Rampenpolder, Ruimtezeilen, Schepsaus, Schroefdak, Soepshop, Stadsopiumkit, Stekkereconomie, Stretchlimo, Subsidieval, Taxivrouw, Vadercentra, Virusmail. 2002: Apotheekvoetbal, Biocard, Blokart, Broekzakbeller, Detentieschool, Electroclash, Fietsambulance, Flitsscheiding, Haatklacht, Kaasschaafdepressie, Kernwinst, Klikgebit, Koffierondje, Merkambassadeur, Moedercontract, Nulpraat, Nuluitkering, Poederpost, Prijsillusie, Skimmen, Sleutelkoord, Sms-bombardement, Tandtatoeage, Tophoppers, Troeteljunk. 2003: Allochtonenstop, Asotaks, Cipierslook, Deflatiedraak, Fluistertrekker, Generatiehypotheek, Jongpleger, Kansweigeraar, Militainment, Nanalandschap Noodweerexpres, Nuloudergezin, Onderduikkip, SARS, Taikonaut, Verwokkelaars, Zwartekoppenziekte. 2004: Condoomplicht, Irisreiziger, Kabaalwake, Kamperbonus, Oogjuweel, Slowrevolutie, Tenenlikker, Terreurverkenner, Woonasociaal.


16/09/14 11:33


| 743

2005: Boho-look, Googlemoslim, Grijsdenken, Hufterhut, Kweekvlees, Miskleurzwijn, Pappataks, Plaknachten, Skypen. 2006: Aanrechtsubsidie, Boerkini, Croftybom, Energiesnoeier, Halalhypotheek, Isamtsunami, Lichtstaking, Megawuppie, Religiecode, Slobberlaars, VOC-mentaliteit. 2007: Bokitoproof, Comadrinken, Formatiemoeheid, Klimaatneutraal, Lokhomo, Opacriminaliteit, Reltoerist, Slurptaks, Wilfen, Zelfbedieningskapitalisme. 2008: Bankencrisis, Cloud computing, Geboortenaam, Klimaathuis, Life-hacking, Locavoor, Megamug, Nahuwelijk, Nomofobie, Plusmama, Slaaprijden, Smirten Snelwegpanorama, Swaffelen, Systeembank. 2009: Boekestijntje, Deeltijd-WW, Koninginnedagdrama, Kopvoddentaks, Mama appelsap, Mexicaanse griep, Ontvrienden, Twitteren, Vaccinatieangst, Vuvuzela. 2010: Dr. Bibberregel, Gedoogregering, Kamikazekabinet, Obesitaks, Ontdopen, Pingen, Pino, Sportelen, Tentsletje, Tsunamiverkiezing, Zakgeldfederalisme. 2011: Arabische lente, Bedrijfspoedel, Casinopensioen, EHEC-bacterie, Eurocrisis, Occupy, Plaszak, Tuigdorp, Vlinderakkoord, Weigerambtenaar, Wildbreien, Wordfeud. 2012: Facebookrellen, Foefelakkoord, Frietchinees, Gangnamstijl, Onderwaterhypotheek, Project-X-feest, Sjoemelstroom, Weglooppoliticus, Whappen, Wrijftelefoon, Yolo. Noten 1. Lezing van Joop van der Horst, ‘Over het verdwijnen van woorden’. Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Leiden. 9 november 1995. 2. Van der Horst en Van der Horst (1999) vermelden Riemer Reinsma’s Signalement van nieuwe woorden en Maarten Van Nierops Nieuwe woorden (allebei uit 1975) als eerste typische bundelingen van lexicale aanwas. Van Sterkenburg (2011: 368370) vult aan met een overzicht van verdere leeswoordenboeken met taalaanwinsten en debuutwoorden die nadien verschenen.


16/09/14 11:33

744 |


3. De Morgen, De Standaard, De Tijd, De Zondag, Gazet van Antwerpen, Het Belang van Limburg, Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, Het Volk en Metro. 4. Algemeen Dagblad, De Telegraaf, De Volkskrant, Het Financieel Dagblad, Het Parool, NRC Handelsblad en Trouw. 5. Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie gebruikt de test inmiddels als “hulpmiddel om te bepalen of een neologisme in het woordenboek moet worden opgenomen of niet.” (http://anw.inl.nl/show?page=neologismen#fudge; laatst geraadpleegd op 20 maart 2014) 6. Metcalf (2002: 168) gaat vrij arbitrair uit van een gebruiksperiode van 40 jaar om een woord als verworven te kunnen beschouwen. 7. Opdat deze tekst over enkele jaren ook nog begrijpelijk zou zijn… Flexi-arbeid: een flexibele baan; nieuwetijdskinderen: overgevoelige, hoog sensitieve kinderen; sportelen: recreatief sporten door vijftig-plussers; opa-criminaliteit: criminele feiten gepleegd door vijfenvijftig-plussers; casinopensioen: pensioen waarvan de hoogte afhankelijk is van de financiële markten; yolo: you only live once.

Geraadpleegde literatuur Den Boon, Ton. 1999. Verse woorden. Onze Taal 68 (9). 230-231; (12). 352. Den Boon, Ton. 2000. BB’er, dotcommen, gifkip. Nieuwe woorden van 1999. Onze Taal 69 (1). 10-12. Den Boon, Ton. 2000. Verse woorden. Onze Taal 69 (4). 109; (9). 229. Den Boon, Ton. 2001. Bonnenmonarchie, branddating, overgangsconsulente. Het jaar 2000 in twintig trefwoorden. Onze Taal 70 (1). 18-21. Den Boon, Ton. 2001. Verse woorden. Onze Taal 70 (4). 87; (6). 155; (10). 253. Den Boon, Ton. 2002. Wuifdagen, mobimiles, poederpost. Nieuwe woorden van 2001. Onze Taal 71 (1). 12-15. Den Boon, Ton. 2002. Verse woorden. Onze Taal 71 (4). 96; (7/8). 213; (11). 320. Den Boon, Ton. 2003. Van asotaks tot zomerzondvloed. Nieuwe woorden van 2002. Onze Taal 72 (1). 14. Den Boon, Ton. 2004. Van allochtonenstop tot zwartekoppenziekte. Nieuwe woorden van 2003. Onze Taal 73 (1). 14 - 16. Den Boon, Ton. 2005. Van borstmoment tot woonasociaal. Nieuwe woorden van 2004. Onze Taal 74 (1). 16 - 18. Den Boon, Ton. 2006. Van bananenincident tot watskeburt. Nieuwe woorden van 2005. Onze Taal 75 (1). 10 - 12. Den Boon, Ton. 2007. Van islamtsunami tot VOC-mentaliteit. Nieuwe woorden van 2006. Onze Taal 76 (1). 14 – 16. Den Boon, Ton. 2008. Bokitoproof woord van het jaar. Nieuwe woorden van 2007. Onze Taal 77 (1). 22-23. Heestermans, Hans. 1989. Onze groeiende woordenschat. Onze Taal 58 (2/3). 32– 33; (7/8). 130; (12). 209. Heestermans, Hans. 1990. Onze groeiende woordenschat. Onze Taal 59 (9). 160; (12). 228.


16/09/14 11:33


| 745

Heestermans, Hans. 1992. Nieuwe woorden. Onze Taal 61 (4). 79; (7/8). 160-161. Heestermans, Hans. 1993. Nieuwe woorden. Onze Taal 62 (2/3). 41. Heestermans, Hans. 1995. Nieuwe woorden. Onze Taal 64 (6). 149; (9). 217; (11). 268; (12). 314 - 315. Jansen, Frank. 1998. Als verklikkerbig in de zwakstroomsamenleving. Nieuwe woorden van 1997. Onze Taal 67 (1). 10 - 12. Magis, Ester. 2009. Lexicale vernieuwing in Vlaamse kranten. Ongepubliceerde bachelorpaper. Vrije Universiteit Brussel. Magis, Ester. 2010. Lexicale vernieuwing in kranten: Analyse van de lexicale vernieuwing in Nederlandse kranten in vergelijking met Vlaamse kranten. Ongepubliceerde masterproef. Vrije Universiteit Brussel. Mens en samenleving. 2013. Van Dale Woord van het Jaar 2007 tot en met 2013. http://mens-en-samenleving.infonu.nl/communicatie/62692-van-dale-woordvan-het-jaar-2007-tot-en-met-2013.html. Laatst geraadpleegd op 20 maart 2014. Metcalf, Allan. 2002. Predicting New Words. The secrets of their success. Boston: Houghton Mifflin. Redactie Onze Taal. 2010. Van twitteren tot ontvrienden. De woorden van 2009. Onze Taal 79 (1). 11. Redactie Onze Taal. 2012. De woorden van 2011. Onze Taal 81 (1). 7. Van Dale Uitgevers (2013) Woord van het jaar. http://woordvanhetjaar.vandale.be en http://woordvanhetjaar.vandale.nl. Laatst geraagdpleegd op 20 maart 2014. Van den Bossche, Aleydis. 2012. Lexicale vernieuwing in Vlaamse kranten na 2005. Ongepubliceerde bachelorpaper. Vrije Universiteit Brussel. Van der Horst, Joop. 2008. Het einde van de standaardtaal. Een wisseling van Europese taalcultuur. Amsterdam: Meulenhoff. Van der Horst, Joop. 2013. Taal op drift. Lange-termijnontwikkelingen in taal en samenleving. Amsterdam: Meulenhoff. Van der Horst, Joop & Kees van der Horst. 1999. Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw. Den Haag: Sdu. / Antwerpen: Standaard. Van Maris, Berthold. 2009. Smirten en swaffelen bij de Bosbank. Wat zeggen de nieuwe woorden van 2008? Onze taal 78 (1). 24-26. Van Sterkenburg, Piet. 2011. Van woordenlijst tot woordenboek. Een geschiedenis van woordenboeken in het Nederlands. Schiedam: Scriptum.


16/09/14 11:33

Een dubbelfeestbundel bij het emeritaat van William Van Belle en Joop van der Horst

Recommend Documents