UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN
Een analyse van gokmotivaties als vorm van ‘dark-side consumption’: gevolgen voor sociale marketing.
Wetenschappelijke verhandeling aantal woorden: 24.968
Maarten Bogaert
MASTERPROEF COMMUNICATIEWETENSCHAPPEN afstudeerrichting COMMUNICATIEMANAGEMENT
PROMOTOR: prof. dr. Veroline Cauberghe COMMISSARIS: dr. Jan Van Looy COMMISSARIS: lic. Hannes Cannie
ACADEMIEJAAR 2008 - 2009
Inhoudstafel Voorwoord ............................................................................................................ 5 Abstract ............................................................................................................... 6 1.
Inleiding ........................................................................................................ 7
2.
Gokken als vorm van dark-side consumption ...................................................... 9 2.1
Dark-side consumption .............................................................................. 9
2.2
Gokken: een maatschappelijk probleem?...................................................... 9
2.3
De gokindustrie: tussen winst en sociale verantwoordelijkheid .......................13
2.4
Wetgeving in België ..................................................................................15
2.4.1
Online gokken....................................................................................18
2.4.2
Bescherming speler ............................................................................19
2.5 3.
4.
5.
Besluit ....................................................................................................21
De probleemgokker: een sociodemografisch profiel ............................................22 3.1
Geslacht ..................................................................................................22
3.2
Leeftijd ...................................................................................................22
3.3
Opleiding.................................................................................................23
3.4
Burgerlijke staat ......................................................................................24
3.5
Besluit ....................................................................................................24
De probleemgokker: een psychologisch profiel ..................................................26 4.1
Gokmotivaties ..........................................................................................27
4.2
Proximate verklaringen .............................................................................28
4.2.1
Affectieve theorie ...............................................................................29
4.2.2
Gedragstheorie ..................................................................................30
4.2.3
Arousaltheorie ...................................................................................30
4.2.4
Cognitieve theorie ..............................................................................32
4.2.5
Pathwaysmodel ..................................................................................33
4.3
Ultimate verklaringen ...............................................................................36
4.4
Besluit ....................................................................................................37
Gokken en sociale marketing ...........................................................................38 5.1
Sociale marketing.....................................................................................38 2
5.2
5.2.1
Rodinstichting ....................................................................................40
5.2.2
CREAA ..............................................................................................41
5.2.3
Nationale loterij: Ken uw limieten .........................................................41
5.2.4
Nieuw-Zeeland: Kiwi Lives campagne ...................................................42
5.3 6.
7.
Bespreking antigokcampagnes ...................................................................39
Besluit ....................................................................................................44
Onderzoeksontwerp .......................................................................................45 6.1
Doelstelling .............................................................................................45
6.2
Onderzoeksvragen ....................................................................................45
6.3
Steekproef ..............................................................................................45
6.4
Opzet .....................................................................................................46
6.5
Hypotheses .............................................................................................47
6.6
Analysemethoden .....................................................................................48
Resultaten ....................................................................................................50 7.1
Steekproefbeschrijving..............................................................................50
7.1.1
Geslacht en leeftijd.............................................................................50
7.1.2
Hoogst behaalde diploma ....................................................................51
7.1.3
Gezinssituatie ....................................................................................52
7.2
Gokactiviteiten .........................................................................................52
7.2.1
Beschrijvende analyse ........................................................................52
7.2.2
Attitude t.o.v. gokken .........................................................................55
7.2.3
Verschillen naargelang geslacht ...........................................................56
7.2.4
Verschillen naargelang leeftijd .............................................................56
7.2.5
Verschillen naargelang diploma ............................................................57
7.3
Gokmotivaties ..........................................................................................57
7.3.1
Verschillen naargelang geslacht ...........................................................59
7.3.2
Verschillen naargelang diploma ............................................................59
7.3.3
Verschillen naargelang leeftijd .............................................................60
7.4
Opvattingen antigokcampagnes .................................................................60
7.5
Beoordeling antigokcampagnes ..................................................................64 3
7.5.1
Gepercipieerd effect ...........................................................................65
7.5.2
Gepercipieerde informativiteit ..............................................................66
7.5.3
Recall ...............................................................................................67
7.5.4
Attitude towards the ad.......................................................................68
7.5.5
Ad-likeability .....................................................................................69
7.5.6
Besluit ..............................................................................................70
7.6
Gokverslaving ..........................................................................................71
8.
Discussie ......................................................................................................73
9.
Limieten en verder onderzoek .........................................................................75
10.
Besluit .......................................................................................................77
11.
Aanbevelingen m.b.t. sociale marketing .........................................................79
12.
Bibliografie .................................................................................................82
Boeken en (bijdragen uit) readers .......................................................................82 Wetenschappelijke en vaktijdschriften .................................................................83 Artikels uit kranten, magazines en weekbladen .....................................................88 Wetten, decreten, K.B.‟s, M.B. ............................................................................89 Internet ...........................................................................................................89 Bijlagen ...............................................................................................................92 Bijlage 1: affiches antigokcampagnes ......................................................................92 Bijlage 2: online vragenlijst ...................................................................................95 Bijlage 3: verklarende lijst met variabelen ............................................................. 117 Bijlage 4: SPSS-outputs ...................................................................................... 119
4
Voorwoord Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken. Allereerst professor dr. Veroline Cauberghe, mijn promotor. Haar feedback en voorstellen zorgden ervoor dat dit onderzoek de goede richting uitging. Mijn dank gaat ook uit naar dr. Jan Van Looy, die mij vanuit zijn ervaring rond gameverslaving nuttige tips aangaf, en naar lic. Hannes Cannie, commissaris van deze masterproef. Bij deze ook nog een dankwoord voor professor dr. Vyncke en assistente Liselot Hudders, die mij vorig academiejaar door de lessen en het werkcollege rond evolutionaire psychologie onbewust op weg zetten naar het onderwerp van deze masterproef en mij ook begeleidden bij mijn bachelorpaper.
Een speciale vermelding ook voor een groep mensen zonder wie dit onderzoek niet mogelijk was geweest: de respondenten. Ondanks de lange vragenlijst deden zij toch de moeite om deze in te vullen, waardoor het verwerken van de resultaten mogelijk werd.
Uiteraard wil ik ook mijn ouders, zussen en schoonbroers vermelden in dit dankwoord. Ik ben hen dankbaar dat ze me de kans gaven te studeren en dat ze me hierin aanmoedigden. Als laatste student in de familie was het soms lastig om even geconcentreerd te blijven, maar dankzij jullie steun en aandacht lukte het toch. Het waren vier toffe jaren, daarom ook een bedanking voor mijn medestudenten, vrienden en iedereen in mijn omgeving voor de aangename studententijd. En last, but not least: bedankt Lien, voor het kritisch nalezen, het opvangen van het geklaag als het wat minder ging en ook bedankt om er simpelweg te zijn voor mij. Ik beloof om volgend jaar mijn beste Spaans boven te halen om voor jou hetzelfde te doen!
5
Abstract Het steeds toenemende aantal personen dat aan gok- en kansspelen meedoet, zorgt ook voor een stijging van het aantal problematische en pathologische gokkers. Ook de kwetsbare groep jongeren blijft hiervan niet gespaard. Een sociale marketingcampagne kan dienen om deze trend tegen te gaan. Daarom werd aan de hand van een elektronische vragenlijst nagegaan welke motivaties belangrijk zijn bij het gokken. Deze informatie kan helpen om een antigokcampagne effectiever te maken. De meest populaire motivatie blijkt het winnen van geld te zijn, waar vooral de oudere groep een groot belang aan hechtte. Ontspanning kwam op de tweede plaats, maar uit de literatuur bleek dat deze motivatie vaak gemedieerd werkt via de geldmotivatie. Peer pressure kwam op de derde plaats, waar vooral bij jongeren deze motivatie belangrijker was. Escapisme bleek slechts voor een minderheid van belang te zijn, al kent deze groep door de samenhang met andere problemen wel een hogere verslavingsgraad. Het inspelen op de geldmotivatie door duidelijk te maken dat de kans op winnen zeer klein en de kans op verlies zeer groot is, lijkt op basis van deze resultaten een goede aanpak voor een antigokcampagne. Uit het onderzoek bleek ook dat een meerderheid voorstander is van antigokcampagnes, enkel bij de frequente gokkers lag dit percentage lager. De beoordeling van afgelopen campagnes bracht aan het licht dat deze door alle groepen gelijklopend werden beoordeeld. Na de analyse van de beschikbare literatuur over gokken en sociale marketing, blijkt dat er –zeker voor België- nog heel wat ruimte is voor toekomstig onderzoek.
6
1.
Inleiding
Al sinds de oudheid vermaken mensen zich met allerhande gok- en kansspelletjes. Er wordt gegokt voor het amusement, als tijdverdrijf en om geld te winnen. Meestal blijft het bij een onschuldig vermaak, maar bij een deel van de populatie leidt dit tot een gokverslaving. Vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw ontwikkelde de gokindustrie zich parallel met de ontwikkeling van de hedendaagse consumptiemaatschappij als een „booming business‟. Ze speelde ze handig in op de nood aan amusement, vermaak en escapisme. Door het enorme gokaanbod en de grote variatie aan spelen kwam men veel gemakkelijker
in
contact
met
gokspelen,
waardoor
er
meer
en
meer
mensen
gokproblemen ontwikkelden. Door de recent hernieuwde belangstelling voor pokeren en de gewijzigde technologische omgeving die het mogelijk maakt ook online -en dus met minder controle van buitenaf- te spelen komen ook jongeren steeds vroeger in contact met gokspelen. Hierdoor ontstaat het gevaar dat door dit vroege contact met gokken, ze later een grotere kans hebben om
een gokverslaving te ontwikkelen. Doordat
gokproblemen vaak samenhangen met financiële problemen en andere verslavingen, zoals alcohol en drugs, is dit een zeer negatieve evolutie. In dit opzicht beschouwen we gokken als een vorm van dark-side consumption, een begrip waaronder Saad (2007, p.219) negatief consumptiegedrag catalogiseert. Onder meer naar aanleiding van eetstoornissen als anorexia nervosa en boulimie, is er de laatste jaren steeds meer aandacht voor negatief consumptiegedrag. Pathologisch gokken is dus een groot maatschappelijk probleem, met negatieve gevolgen voor de samenleving, de gokker zelf en zijn of haar omgeving. Een sociale marketingcampagne kan hierbij een nuttig instrument vormen om gokverslaving tegen te gaan. In schril contrast met het aantal klinische studies over gokverslaving staat de zeer beperkte aandacht voor het gebruik van sociale marketing in dit perspectief. Zo bestaat er wel heel wat wetenschappelijk onderzoek over theorieën die probleemgokken proberen te verklaren en kenmerken die het risico op het ontwikkelen van een verslaving in de hand werken, maar is er nauwelijks wetenschappelijke opvolging van antigokcampagnes beschikbaar. In België blijken er relatief weinig antigokcampagnes geweest te zijn en vaak valt er ook weinig informatie over te vinden. Zeker vergeleken met een land als Nieuw-Zeeland, waar zeer professioneel wordt omgegaan met gokproblemen, schiet België hier tekort, al moet hierbij natuurlijk het verschil in gokcultuur mee in beschouwing genomen worden. Cijfers die voortkwamen uit onderzoeken in de voorbije jaren wijzen er echter op dat ook in België overmatig gokken voor problemen zorgt. Doordat gokproblemen vaak samen hangen met andere problemen, blijft gokverslaving vaak wat op de achtergrond als „invisible addiction‟. Zo werd de hopeloos verouderde 7
kansspelenwet uit 1999 pas in 2009 aangepast aan de snelle evolutie die de goksector sindsdien doormaakte. Met deze masterproef willen we een bijdrage leveren in de strijd tegen gokverslaving door het probleem te bekijken vanuit het standpunt van sociale marketing. De doelstelling is dan ook inzicht krijgen in de psychologie van de gokker, om na te gaan welke motivaties een belangrijke rol spelen bij het gokken. In het eerste deel benaderen we de probleemstelling vanuit de literatuur, waar we aan de hand van een overzicht van het hele gokgebeuren, demografische en psychologische gegevens een beeld schetsen van de huidige stand van zaken. Vervolgens benaderen we de problematiek vanuit het perspectief van sociale marketing, met een overzicht van enkele antigokcampagnes die in het verleden gehouden werden. Op basis van deze inzichten werken we in het tweede deel de resultaten van het onderzoek uit: welke motivaties drijven gokkers en hoe worden bestaande antigokcampagnes beoordeeld? Aan de hand van een elektronische steekproef worden de nodige data verzameld om deze doelstellingen te kunnen behalen. Op basis van deze resultaten stellen we aanbevelingen op voor het opzetten van toekomstige antigokcampagnes.
8
2.
Gokken als vorm van dark-side consumption
2.1 Dark-side consumption Binnen deze masterproef beschouwen we gokken als een vorm van dark-side consumption. Deze term vinden we terug bij Saad (2007, p.219), waarmee hij consumptiegedrag benoemt dat potentieel destructief kan zijn. Ook bij Wansink (1994) vinden we een soortgelijke beschrijving terug, waarbij hij aanstipt dat veel onderzoek rond consumentengedrag zich focust op het geoptimaliseerde keuzegedrag van mensen om een zo groot mogelijk voordeel te halen, terwijl er ook een vaak vergeten donkere kant van consumentengedrag bestaat. Saad (2007, p.219-263) bespreekt pornografie, eetstoornissen,
gokken
consumptiegedrag.
Hij
en doet
compulsief dit
vanuit
koopgedrag een
als
voorbeelden
evolutionair
perspectief,
van
negatief
waarbij
de
maladaptatie aan de huidige leefwereld centraal staat. We bespreken deze bijzondere invalshoek op gokken verder in paragraaf 4.3. Wansink (1994, p.508) geeft als voorbeeld van impulsief en compulsief gedrag o.a. het steeds weer opnieuw uitgeven van grote geldbedragen. Ook pathologisch en problematisch gokken kunnen we tot deze categorie rekenen. Algemeen gesteld beschouwen we dark-side consumption dus als consumptie die een persoon blijft aanhouden, ondanks de negatieve gevolgen die hier uit volgen. Evidente voorbeelden zijn dan bv. roken, overmatige alcoholconsumptie, pathologisch gokken, enz. Vaak ziet de persoon die dit gedrag stelt de negatieve gevolgen echter niet in. Hier kan een sociale marketingcampagne dan uitkomst bieden door te wijzen op het gevaar van het gedrag. In deze verhandeling richten we ons in dit opzicht enkel op gokken als vorm van dark-side consumption. Voor het opstellen van de vragenlijst maken we wel in sommige gevallen wel gebruik van gevalideerde schalen uit andere domeinen van dark-side consumption.
2.2 Gokken: een maatschappelijk probleem? Het is belangrijk voor ogen te houden dat gokken vele verschillende vormen kan aannemen. Naast de verschillende gokspelen, is er ook een belangrijk verschil tussen sporadisch, niet-problematisch gokken en pathologisch gokken. In deze paragraaf gaan we in op het onderscheid tussen sporadisch en pathologisch gokken, in de volgende paragraaf geven we een kort overzicht van de goksector en de verschillende spelen. Het sporadisch, occasioneel gokken beschouwen we niet als een vorm van negatief consumptiegedrag. Vele mensen spelen al dan niet wekelijks mee met bijvoorbeeld de Lotto of kopen al eens een krasbiljet. Zolang dit niet obsessief gebeurt en het gedrag 9
onder controle wordt gehouden is deze vorm van gokken geen probleem. Lee, Chae, Lee, en Kim (2007) maken zelfs melding van de positieve effecten die zo‟n vorm van gokken kan voortbrengen. Er komt echter een punt waarop het gokken niet langer een onschuldig tijdverdrijf is en we kunnen spreken van een verslaving. Als werkdefinitie van verslaving hanteren West en Hardy (2006, p.10) “a syndrome in which a reward-seeking behaviour has become out of control”. In het geval van gokken verspeelt de persoon dan steeds grotere bedragen en speelt hij/zij vaak ook langer aan een stuk in de hoop de verloren inzet te recupereren. Om vast te stellen of iemand gokverslaafd is wordt meestal de South Oaks Gambling Screen (SOGS) of varianten daarvan gebruikt (Young & Stevens, 2008). Aan de hand van verschillende vragen over o.a. de frequentie en geldbedragen bij het gokken wordt de testpersoon in verschillende categorieën gerangschikt. Ook DSM-IV, het handboek dat gebruikt wordt om psychische problemen te diagnosticeren stelt een classificatie op van pathologisch gokken (American Psychiatric Association, 2000). De SOGS is deels gebaseerd op de bevindingen uit een eerdere versie van de DSM (Young & Stevens, p.338). De klinische interpretaties van deze verschillende classificaties vallen echter buiten het bestek van deze paper. Belangrijk is echter wel dat afhankelijk van welke test gebruikt wordt om een gokverslaving vast te stellen, de resultaten van een onderzoek kunnen verschillen. In hun onderzoek naar gokverslaving bij jongeren van 16 tot 18 jaar in IJsland proberen Olason, Sigurdardottir & Smari (2006) deze beperking te overstijgen door gebruik te maken van SOGS-RA, als de DSM-IV-J1. De proportie probleemgokkers en de proportie met een risico op gokproblemen bleek bij de DSM-IVMR-j telkens iets lager te zijn dan bij de SOGS-RA. De auteurs concluderen dan ook dat de DSM-IV-J een iets conservatievere maat is dan SOGS-RA (Olason et al., 2006, p.33). Voor deze paper hanteren we zoals hierboven vermeld „het niet meer onder controle hebben van het gokgedrag‟ als definitie van een gokverslaving. Om na te gaan of een persoon al dan niet een gokprobleem heeft, bestaan er vele korte testen die eenvoudig kunnen ingevuld worden. Op het internet zijn onder andere via de Rodin Foundation en de actie „Ken uw limieten‟ van de Nationale Loterij zulke testen beschikbaar. Deze zijn een ideaal hulpmiddel om mensen bewust te maken van hun gokprobleem. Pas dan kan een sociale marketingcampagne effect hebben en kunnen de gokkers hulp zoeken voor hun verslaving.
1
Deze versies van de SOGS en DSM-IV zijn speciale varianten aangepast voor jongeren. 10
De overgang van sporadisch naar pathologisch gokken kunnen we nog illustreren aan de hand van de invalshoek van Evans, Jamal & Foxall (2006, p.310), die gokken een vorm van compulsief consumptiegedrag noemen. Compulsief gedrag is per definitie repetitief van aard en heeft negatieve gevolgen hoewel er op korte termijn voordelen aan verbonden kunnen zijn. In de beginfase van het gokken kan de persoon immers plezier ervaren door het amusement en de ontspanning die het gokken biedt. Met het nodige geluk kan hij of zij eventueel zelfs winst opstrijken. Als occasioneel gokken echter uitgroeit tot obsessief gokken komen de negatieve gevolgen naar boven. Evans et al. (2006, p.311) stellen dan ook dat overmatig drinken, gokken en drugs tot een afhankelijkheid kunnen leiden die op haar beurt andere sociale en persoonlijke problemen kan teweeg brengen. Hierbij denken we dan aan financiële problemen, werkloosheid en echtelijke problemen. Het samengaan van pathologisch gokken en andere problemen vinden we ook terug in resultaten van onderzoek in België (De Donder, 2004, p.162). Zo zou zo‟n 20% van de probleemgokkers een alcoholverslaving hebben en rookt 72% dagelijks. Ook gebruiken meer probleemgokkers cannabis (19% onder hen) dan gemiddeld bij niet-gokkers het geval is (De Donder, 2004, p.162). Problematisch gokken kan dus zowel leiden tot als de oorzaak zijn van een negatieve spiraal waar maar moeilijk een einde aan komt. Dat het pathologisch gokken een zwaar maatschappelijk probleem is blijkt uit de cijfers. Voor België wordt algemeen aangenomen dat ongeveer er 100000 problematische gokkers zijn, waarvan er 20000 pathologisch gokken (Willemen, 2007, p.62). Dit is echter een schatting aan de hand van cijfers uit het buitenland, in België gebeurde tot nu toe nog geen uitgebreid prevalentieonderzoek. Naast deze categorie van problematische gokkers is er natuurlijk ook nog een tussencategorie van personen die niet zwaar verslaafd zijn, maar toch meer gokken dan gemiddeld. Iemand die voor 500 euro per maand op de loterij speelt wordt bijvoorbeeld niet tot de zwaarverslaafden gerekend. (M.J., 2008, 26 januari). Het opgegeven cijfer van 100000 kan in het slechtste geval dus nog een stuk hoger liggen. Zo baseert de Rodinstichting zich op prevalentiepercentages van een Zwitsere studies, waardoor er in België 225000 personen te maken zouden hebben met gokproblemen, waarvan er 80000 beantwoorden aan de criteria van het pathologisch gokken (Minet et al., 2004, p.99). Een opvallende vaststelling is dat in de cijfers van de Rodinstichting ook 25000 jongeren tot de populatie gokverslaafden behoort (Minet et al., 2004, p.99). Ook andere buitenlandse studies tonen aan dat jongeren niet gespaard blijven van gokproblemen (Molde, Pallesen, Bartone, Hystad, & Johnsen, 2009; Welte, Barnes, Tidwell & Hoffman, 2008; Olasaon et al., 2006). Gokproblemen bij jongeren lijken de voorbije jaren steeds 11
vaker voor te komen. Zo komt Jacobs (2004, p.1-2) na analyse van 16 onafhankelijke studies naar gokken bij jongeren tussen 1984 en 2002 tot de conclusie dat de groep jongeren die gokt sterk gestegen is. Tussen 1984 en 1988 lag de mediaan van het percentage gokkers op 45%, in de periode 1988-2002 steeg die tot 65% (Jacobs, 2004, p.2). Het is evident dat de kans hierdoor groter is om een grotere groep jongeren te hebben die verslaafd is aan een of andere vorm van gokken. Jacobs (2004, p.9) geeft binnen dit perspectief aan dat de eerder beschreven goktrend tot een progressieve stijging van het aantal aan gokken gerelateerde problemen bij jongeren heeft geleid. Als verklaring voor de stijging in de prevalentiegraad van gokken bij jongeren ziet Jacobs (2004, p. 14) de parallel met de tijdsperiode waarin gelegaliseerde gokspelen beschikbaar zijn en de beschikbaarheid ervan voor jongeren. Ook bij andere auteurs (Turner, Ialomiteanu & Room, 1999; Grun & McKeigue, 2000; Hansen & Rossow, 2008, p.147) vinden we indicaties dat het aantal gokkers en gokverslaafden in een bepaalde regio steeg na de introductie van goketablissementen in de buurt. In dit opzicht is het dus van zeer groot belang om vast te houden aan het verbod van gokspelen voor jongeren. Daartegenover staat natuurlijk het feit dat een „verboden vrucht‟ soms een grotere aantrekkingskracht heeft, waardoor een verbod een averechts effect kan hebben. Jacobs (2004, p.16) verwacht dat in 2009 de mediaan van jongeren die gokken zal gestegen zijn tot 80% van de populatie jongeren in Noord-Amerika. Hoewel deze voorspelling betrekking heeft op de Verenigde Staten, kunnen we aannemen dat de stijgende trend ook voor de Belgische situatie geldig is. Mogelijk moet het percentage naar onder worden bijgesteld, gezien de gokcultuur met de vele casino‟s in de V.S. nadrukkelijker aanwezig is dan in België. Er moet echter ook rekening gehouden worden met de verschuiving naar internetgokken, wat zeker voor jongeren in een gemakkelijkere toegankelijkheid resulteert. De toename in het aantal jongeren dat in contact komt met gokken creëert een grote uitdaging voor de maatschappij om dit gokgedrag te kanaliseren en te vermijden dat gokverslavingen ontstaan. Naast dit preventieve aspect moet ook de behandeling van een gokverslaving onder de aandacht gebracht worden. Het gebruik van sociale marketingtechnieken is dus zeker aangewezen. Het pathologisch gokken zorgt voor heel wat sociale kosten, voor behandeling, maar ook door pakweg het verlies aan arbeidskrachten (Lamberton & Oei, 1997). Desondanks wordt gokken niet tot de meest verslavende activiteiten gerekend. West & Hardy (2006, p.27) delen gokken in bij de categorie „low‟. Dit impliceert dat gemiddeld slechts 5 à 10% van de gokkers ook verslaafd wordt. Vergeleken met drugs en alcohol ligt dit percentage eerder laag. Een gelijkaardig percentage vinden we terug bij Pitcher (1999, p.150), die aangeeft dat van de 65% in de populatie die gokken, er slechts een beperkt aantal (1% tot 5%) een gokverslaving ontwikkelt. Toch blijft problematisch gokgedrag een vorm van 12
negatieve consumptie die de nodige aandacht moet krijgen in het kader van preventie en behandeling. Binnen deze paper hanteren we gokken in de betekenis van problematisch en pathologisch gokken. Sporadisch gokgedrag als bron van plezier en vermaak is immers geen negatief gedrag dat door sociale marketingcampagnes moet bestreden worden. Een belangrijke nuancering hierin is echter het feit dat ook pathologisch gokken oorspronkelijk begon als een vorm van „onschuldig vermaak‟. Dit onderscheid heeft ook implicaties op vlak van sociale marketing. Door ook sporadisch gokken systematisch als negatief gedrag te boekstaven, kan dit eventueel leiden tot het stigmatiseren van elke vorm van gokken. Om het maatschappelijk draagvlak voor de campagne niet te ondermijnen, moet dit uiteraard vermeden worden.
2.3 De gokindustrie: tussen winst en sociale verantwoordelijkheid De term gokindustrie gebruiken we hier als verzamelnaam voor alle bedrijven en instellingen die op één of andere manier hun inkomsten halen uit gokactiviteiten en kansspelen.
Hierbij
rekenen
we
o.a.
casino‟s,
loterijen
en
gokkantoren
voor
sportweddenschappen. Iedere tak van de gokindustrie heeft elk een eigen karakteristiek speel- en inkomstenmodel, maar ze kunnen toch onder één noemer gecategoriseerd worden. Kenmerkend voor al deze instellingen is het moeilijke evenwicht tussen sociale verantwoordelijkheid en winst. Aan de ene kant worden gokkantoren en casino‟s gerund als normale bedrijven, gericht op winstmaximalisatie. Aan de andere kant wordt deze winstmaximalisatie natuurlijk beperkt door het sociaal onwenselijk fenomeen van de probleemgokker. Vaak zijn er aan de vergunningen voor gokactiviteiten dan ook voorwaarden verbonden i.v.m. de beteugeling van het gokken. De wetgeving die de werking van de Nationale Loterij reguleert met bv. sociale herverdelingsmechanismen is hiervan een mooi voorbeeld. In paragraaf 2.4 bekijken we de gokwetgeving in België van dichterbij. Een ander voorbeeld vinden we in de Gambling Act 2005 in Groot-Brittannië (UK Parliament, 2005, 7 april). Eén van de aandachtspunten van deze wet is het beschermen van minderjarigen en kwetsbare volwassen tegen gokverslaving. Ook hier is het uitgangspunt dat “gambling is not just an industry like any other” (Department for culture, media and sport, n.d.). Er bestaan enorm veel soorten en varianten van gokspelen. Omdat een uitgebreide bespreking het doel van deze paper zou voorbijgaan, raken we deze slechts zijdelings aan. Naast de grote verschillen in populariteit, heeft elk type van spelen vaak een verschillende maatschappelijke beoordeling. Zo wordt het meespelen met de loterij vaak gezien als een onschuldig tijdverdrijf, terwijl mensen die op gokmachines spelen vaak al 13
op minder krediet kunnen rekenen. Dat in vele landen een deel van de opbrengst van loterijen (cfr. Nationale Loterij in België) naar goede doelen gaat, maakt het gemakkelijker deze vorm van gokken te aanvaarden (Hermans, 1988). Kenmerkend voor alle gok- en kansspelen is dat de uitkomst bepaald wordt door omstandigheden die de speler zelf niet in de hand heeft. Het lot speelt hierin dus een grote rol (Hermans, 1988). Vaak worden gokspelen voorgesteld als een behendigheidsspel, wat impliceert dat je er beter in wordt naarmate je het vaker speelt. Dit blijkt echter vaak niet het geval. De gokker krijgt hierdoor natuurlijk wel het gevoel dat vaker spelen uiteindelijk winst zal opleveren. Pokeren is hiervan het voorbeeld bij uitstek, al spelen vaardigheden hierbij ook wel een rol. Men blijft echter afhankelijk van de kaarten die gedeeld worden. In deze paper gebruiken we gokken in de overkoepelende betekenis van alle gok- en kansspelen. Hieronder vallen
dan loterijen, casinospelen, sport-
en
paardenweddenschappen,
krasspelen, poker, enz. We merken hierbij nog op dat sommige van deze spelen ook zonder monetaire inzet gespeeld kunnen worden, zoals bv. gratis pokertornooien. Als we de omzetcijfers van de gokindustrie bekijken komt het moeilijke evenwicht tussen gokpreventie en winst zeker onder druk te staan. De gokindustrie is immers „big business‟ waar enorme omzetten gehaald worden. In 1996 overtroffen de inkomsten van het
gokcircuit
in
de
V.S.
de
gecombineerde
inkomsten
van
bioscoopbezoek,
muziekverkoop, cruiseschepen, sport en live entertainment (Christiansen in: Shaffer & Korn, 2002, p.175). Opmerkelijk is ook dat de gokindustrie zich onderscheid van andere sectoren waar veel omzet wordt gemaakt door de enorme groei die ze momenteel realiseert (Adams, 2007, p.1; Eadington, 1997, p.7). Ook uit cijfers van het Verenigd Koninkrijk komen grote bedragen naar voor. Uit een rapport van het Office for National Statistics (2007, p.190) blijkt dat er in 2005-2006 voor ongeveer 51,5 miljard Pond werd gespeeld. In een klein land als België liggen de omzetcijfers om evidente redenen lager dan in grote landen als de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, maar ze zijn toch nog indrukwekkend. Uit het verslag van de financiële resultaten (Nationale Loterij, 2007, p.9) blijkt dat de Nationale Loterij in 2007 een omzet haalde van ruim 1,17 miljard euro. De acht casino‟s in België haalden in 2005 een totale omzet van 68 miljoen euro (Kansspelcommissie, 2007, p.21). Sport- en paardenweddenschappen zouden goed zijn voor 228.037 euro en de automatensector voor 312.222 euro (Minet et al., 2004, p.24). Geaggregeerd komen we dan op een totaal van bijna 1,3 miljard euro. Een bijzonder moeilijke balans tussen het aanbieden van gokspelen en tegelijkertijd het binnen de perken houden van gokken vinden we bij de Nationale Loterij. Professor Albrecht (2006, 3 juni) schreef over dit onderwerp een ontluisterend opiniestuk, waarin hij onder meer aanhaalt dat de maatschappelijke kosten door gokverslaving (toen 14
geschat op 1 miljard euro per jaar) zeer dicht in de buurt ligt van de jaarlijkse omzet van de Nationale Loterij. Ook hekelt hij het gebruik van de boodschap van rijk te worden zonder inspanning bij de promotie van de verschillende producten van de Nationale Loterij, een boodschap die klaarblijkelijk erg aanslaat bij jongeren (Albrecht, 2006, 3 juni). In een gelijkaardige optiek lanceerde de toenmalige Staatssecretaris voor Overheidsbedrijven Bruno Tuybens in 2006 de idee om de Lotto-inzet minder exclusief te verdelen onder een groot aantal winnaars, wat recent ook gebeurde voor een Super Lottotrekking. Dit moet dan beter aansluiten bij de sociale herverdelingsmechanismen van de Nationale Loterij (Albrecht, 2006, 3 juni; Tuybens, 2009, 17 maart). Zoals we in de volgende paragraaf zullen zien, is er ook heel wat wettelijk geregeld voor wat kan en mag voor de Nationale Loterij, maar het is duidelijk dat deze tweespalt in haar activiteiten nog voor heel wat controverse kan zorgen.
2.4 Wetgeving in België De goksector is een sterk gereguleerde sector, die men door middel van licenties en overheidsmonopolies onder controle probeert te houden. Anders dan bij klassieke bedrijven kan niet iedereen zomaar gok- of kansspelen organiseren. Een volledig overzicht van de gokwetgeving in België valt buiten het bestek van deze masterproef omwille van de grote verscheidenheid en de specialisatie van deze wetgeving. De geïnteresseerde lezer kan altijd „Gokken via internet en andere communicatiemiddelen‟ van De Preter (2002) raadplegen. Hierin wordt de bestaande wetgeving besproken en tevens geïnterpreteerd met betrekking tot online gokken. Door de recente aanpassingen met betrekking tot online gokken in de kansspelwetgeving is het document niet meer helemaal up-to-date, maar vele van de opmerkingen die de auteur maakt, blijken toch nog steeds relevant te zijn. Het toont ook mooi de nood aan een (r)evolutie op wetgevend vlak aan. De online tak van de gokindustrie zorgde de voorbije jaren immers voor grote discussies. Tot 2009 was er namelijk geen overkoepelde wet die het online gokken regelt. Zo kon men in België wel gokken via buitenlandse sites, maar was het voor Belgische bedrijven niet mogelijk om zelf een goksite uit te baten (Minet et al., 2004, p.58; Wet van 19 april 2002 tot rationalisering van de werking en het beheer van de Nationale Loterij, 2002, 4 mei). Deze toestand leidde ertoe dat in het buitenland gelokaliseerde bedrijven –die dus niet onder controle van de Belgische staat vallen- vele op België toegespitste goksites ontwikkelden. Zo ontstond een situatie waarin deze sites floreerden, zonder dat daar enige vorm van controle door de overheid mogelijk was. Het immobilisme op wettelijk vlak had dan ook als gevolg dat het doel van de oorspronkelijke kansspelenwet, namelijk het kanaliseren van de goklust door een systeem van vergunningen, net met de voeten getreden werd. 15
Hieronder bespreken we kort de algemene wetgeving in België, met nadruk op de recente
ontwikkelingen
rond
online
gokken
en
met
aandacht
voor
de
beschermingsmaatregelen voor de speler. Doordat het wetsontwerp pas in maart 2009 door de ministerraad werd goedgekeurd, is het nog niet in te schatten welke gevolgen dit zal hebben voor de concrete situatie met betrekking tot goksites. Wat in de praktijk gebeurt, durft
immers nogal
eens
verschillen
van
wat
wettelijk vastgelegd
is.
Daarenboven zijn er door de interventie van de Europese Commissie nog extra problemen opgedoken (cfr. infra). De Belgische gokwetgeving maakt onderscheidt drie categorieën van gokspelen: kansspelen, sportweddenschappen en openbare loterijen (De Preter, 2002, p.2.). Voor de eerste categorie, deze van kansspelen, geldt als algemene regel dat het organiseren van kansspelen verboden is, tenzij men een vergunning heeft. De wetgeving rond sportweddenschappen behandelen we hier niet, omwille van de complexiteit ervan. De laatste categorie, de openbare loterijen, is een bijzonder geval. Hoewel deze onder de definitie van een kansspel vallen, vallen ze niet onder de algemene wetgeving rond kansspelen, maar is er een aparte regeling voorzien (De Preter, 2002, p.9). Concreet heeft de Nationale Loterij als opdracht het organiseren van openbare loterijen, weddenschappen,
wedstrijden
en
kansspelen.
In
dit
opzicht
bezit
het
een
overheidsmonopolie op bepaalde vormen van gokspelen. Als tegenprestatie hiervoor betaalt de Nationale Loterij ook een monopolierente aan de Belgische staat. Daarnaast krijgt de Nationale Loterij in Art 3§3 van de Wet tot rationalisering van de werking en het beheer van de Nationale Loterij (2002, 4 mei) ook maatschappelijke taken opgelegd, zoals het informeren van het publiek over de reële winst dat elk type product dat wordt aangeboden, kan opleveren; het opzetten van voorlichtingscampagnes over de risico's verbonden aan gokverslaving op economisch, sociaal en psychologisch vlak en als laatste ook het uitstippelen van een actief en gecoördineerd preventie- en opvangbeleid inzake gokverslaving. De wetgeving en richtlijnen over de organisatie Nationale Loterij zijn er dus volledig op gericht om de maatschappelijke balans in een positieve richting te doen overhellen. In 2008 werd bijvoorbeeld bekend dat de Nationale Loterij voor de eerste keer een klinisch centrum steunt om gokverslaafden te behandelen. Ivan Pittevils, de gedelegeerd bestuurder van de Nationale Loterij, kaderde deze steun expliciet binnen de wettelijke opdracht van de Loterij: “het kansspelgedrag van de Belgen kanaliseren en bijdragen tot de preventie en de behandeling van gokverslaving” (Ysebaert, 2008, 24 april). Ook was de Nationale Loterij in het verleden betrokken bij het opzetten van antigokcampagnes 16
(cfr. infra). Ondanks de verschillende maatregelen blijft het voor de Nationale Loterij echter balanceren op een slappe koord tussen het aanbieden van gokspelen en sociale verantwoordelijkheid. Hoewel de winst ten goede wordt gebruikt, moet steeds voor ogen worden gehouden dat mensen ook verslaafd kunnen geraken aan producten van de Nationale Loterij. Hierbij komt nog het probleem dat de druk vanuit Europa opgevoerd wordt om het overheidsmonopolie af te schaffen. Een belangrijk onderdeel in het kader van sociale marketing en het vermijden van gokverslavingen is hoofdstuk VI over maatregelen ter bescherming van spelers en gokkers (Kansspelenwet, 1999). Zo moet men minstens 21 jaar zijn om binnen te mogen in casino‟s en speelautomatenhallen en minstens 18 jaar om te spelen op bingo‟s in drankgelegenheden.
Ook
moeten
er
binnen
de
kansspelinrichtingen
folders
met
informatie over gokverslaving en hulpverleners zichtbaar aanwezig zijn. Het hele scala aan maatregelen opnoemen zou ons te ver leiden, maar we vermelden nog een regel met betrekking
tot
reclame.
Het
is
verboden
om
reclame
te
maken
voor
een
kansspelinrichting die bij wet verboden is of die krachtens de wet niet uitdrukkelijk is toegestaan. Dit geldt ook voor een daarmee vergelijkbare, in het buitenland gevestigde inrichting (Kansspelenwet, 1999, 30 december). Deze regel leverde Unibet en Pmagazine in januari 2008 een klacht op van de kansspelcommissie. Bij het tijdschrift zat immers een gratis poker-cd. Daarop stonden lessen om te leren pokeren, gesponsord door Unibet. De kansspelcommissie beschouwt dit als reclame voor een illegaal kansspel, ook al probeert Unibet dat te omzeilen door de Cd-rom te koppelen aan een site waar je geen geld kunt inzetten (Delepeleire, 2008, 18 januari). Deze discussie sluit ook aan bij de al eerder aangehaalde problemen rond online gokken. De kansspelenwet van 1999 komt dus telkens opnieuw onder druk te staan. Interpreteren we bv. de wetgeving rond pokeren aan de hand van de oude kansspelwet, dan vinden we hier net zoals bij online gokken grote onduidelijkheid. Poker wordt naar de letter van de wet beschouwd als een kansspel en dus is illegaal tenzij het door een erkend casino georganiseerd wordt. Een uitzondering hierop wordt vastgelegd door artikel
3/3
van
de
kansspelwet,
waardoor
kaartspelen,
uitgeoefend
buiten
de
kansspelinrichtingen toegelaten zijn mits deze slechts een zeer beperkte inzet vereisen en aan de speler of gokker slechts een materieel voordeel van geringe waarde kunnen opleveren (Kansspelenwet, 1999, 30 december; Kansspelcommissie, 2007, 4 juni). Volgens dezelfde wet was het uitbaten van online pokerspelen net zoals alle andere gokspelen verboden in België, maar natuurlijk werd dit verbod continu omzeild via licenties in het buitenland. Er gaapte dus stilaan een enorme kloof tussen de praktijk
17
waar online gokken en pokeren welig tiert en de wetgeving die datzelfde online gokken en pokeren in bijna alle gevallen verbiedt. Om een einde te maken aan de hele problematiek rond online gokken ondernam toenmalig minister van justitie Vandeurzen begin 2008 een wetgevend initiatief op dit vlak. Hij wou de wet op de kansspelen aanpassen zodat een vergunning verplicht wordt voor online pokeren, online casino's en belspelletjes. Als basis werd het wetsontwerp dat de Kansspelcommissie al in 2006 indiende gebruikt (VCH, 2009, 1 februari). Na het ontslag van minister Vandeurzen werd het ontwerp overgenomen door staatssecretaris voor fraudebestrijding Devlies. Die verklaarde dat "de nieuwe wet zal leiden tot een betere bescherming van de speler” (Devlies, 2009, 27 maart). Op de persconferentie werd ook expliciet gesteld dat de wet een geschikt instrument van de overheid moet worden om gokverslaving tegen te gaan. De kernpunten van de nieuwe wet zijn de volgende: 1. De
bevoegdheden
van
de
kansspelcommissie
worden
uitgebreid
tot
weddenschappen, internetspelen en mediaspelen. 2. Er worden administratieve geldboetes ingevoerd die tot een meer effectieve vervolging moet leiden. 3. Illegale goksites worden van net gehaald. 4. Het bestaande verbod op kansspelen voor jongeren wordt uitgebreid naar online spelen. (Devlies, 2009, 27 maart) Al deze maatregelen moeten er voor zorgen dat de overheid een betere greep krijgt op de hele goksector en zo ook kan bijdragen aan het kanaliseren van de gokdrang. Daarenboven kan er op de gokomzet een belasting geheven worden. Een studie raamde de omzet van illegale goksites op 150 miljoen euro, de inkomsten uit de belasting om de legale gokomzet wordt op 60 miljoen euro per jaar geschat (TY, 2009, 28 maart, p.15). Deze financiële bonus is vermoedelijk dan ook een sterke stimulans geweest om de nieuwe wet erdoor te duwen. In het voorgaande haalden we de kernpunten van de nieuwe wet al aan, in wat volgt lichten we nog enkele interessante passages nader toe. 2.4.1
Online gokken
Het gedeelte rond online gokken is veruit het belangrijkste deel van de nieuwe wet. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat de vorige wet hopeloos achterliep op de praktijk en ook door de bezorgdheid over het laagdrempelige aanbod van online gokken. De speler hoeft zich namelijk niet te verplaatsen, de site is 24u op 24 beschikbaar en het gokken 18
kan anoniem gebeuren (Devlies, 2009, 27 maart). Waar vroeger het uitbaten van een goksite in België verboden was, zal dit nu wel mogelijk zijn. Enkel wie ook in de reële wereld een vergunning heeft komt in aanmerking voor een internetvergunning. Als extra voorwaarde
moet
de
server
zich
in
België
bevinden,
zodat
controle
door
de
kansspelcommissie gemakkelijker wordt. Een maatregel die mogelijk voor problemen kan zorgen is dat de kansspelcommissie een negatieve lijst van niet-vergunde en bijgevolg illegale goksites zal opstellen. Internetproviders zullen de toegang tot deze sites moeten blokkeren, een actie die altijd gevoelig ligt bij het „vrije‟ internet. Bellens (2009, 27 juli) hekelt hierbij ook het gebrek aan realiteit van de wetgever. Met meer dan negentien miljoen goksites is het immers onbegonnen werk om hiervoor een effectief en efficiënt filtersysteem op te zetten.
2.4.2 Bescherming speler Waar vroeger enkel de mogelijkheid bestond om zich zelf te laten uitsluiten tot bepaalde kansspelinrichtingen, wordt het nu ook mogelijk op vraag van alle belanghebbenden, zoals familie en hulpverleners. Ook kan men dan van online spelen uitgesloten worden. Een andere belangrijke maatregel ter bescherming van de speler is het verbod om bij online gokspelen en in andere goketablissementen dan casino‟s met een kredietkaart te betalen. Opvallend is dat deelname aan online kansspelen verboden wordt onder de 21 jaar. Hiervoor wordt een registratie- en identificatiesysteem ontwikkeld. Vooral deze laatste maatregel zou wel eens een hoopvol effect kunnen hebben om te vermijden dat mensen op jonge leeftijd al een gokprobleem ontwikkelen. Dit is immers een belangrijke risicogroep. Het was lange tijd nog af te wachten in welke mate het wetsontwerp nog aangepast zou worden vooraleer de wet wordt aangenomen. Na goedkeuring van het wetsontwerp door de ministerraad in maart 2009 lijken de beloftes geen loze woorden te zijn. Dit wetgevende initiatief is een goed signaal van de regering om eindelijk een einde te maken aan de gedateerde kansspelwetgeving. De vraag blijft echter wel of deze wet een einde kan maken aan illegale pokertornooien. Zolang de pakkans laag blijft en de voordelen voor spelers en organisatoren hoog, zullen deze vermoedelijk blijven bestaan. Dit houdt natuurlijk niet in dat bij deze tornooien er een hogere kans tot verslaving zou zijn. Wel bemoeilijkt dit de controle en hebben bv. lijsten die mensen uitsluiten van gokactiviteiten geen werking in deze situatie. Een ander probleem situeert zich op het Europese niveau. In januari 2008 werden Zweden en Duitsland door de Europese Commissie geïnterpelleerd over hun wetgevende initiatieven om toegang tot buitenlandse goksites te beperken of onmogelijk te maken (Hintze, 2009, 31 januari). Deze wetten werden ingevoerd om de gokmonopolies van staatsloterijen van de betrokken landen te 19
beschermen. Volgens eerdere uitspraken van het Europees Hof van Justitie moeten beperkende maatregelen consistent en systematisch zijn in de manier waarop zijn gokactiviteiten beperken. Deze vereisten zijn niet voldaan als de lidstaat tegelijkertijd aanmoedigt om deel te nemen aan gokspelen georganiseerd door de staatsloterijen (Europese Commissie, 2009, 31 januari). Zolang deze zaken niet opgehelderd zijn, blijft het ook onduidelijk hoe de net goedgekeurde Belgische wet met deze beperkingen moet omgaan. Met de Nationale Loterij is er ook in België immers een staatsmonopolie op bepaalde gokspelen. Deze beslissingen op Europees niveau kenden inderdaad gevolgen voor de nieuwe wettekst. In juni 2009 oordeelde de Europese Commissie dat de voorgestelde wetteksten in strijd zijn met de Europese regelgeving (TY, 2009, 30juni). De beslissing kwam er na een klacht van de European Gaming and Betting Association (EGBA), die aangaf dat traditionele aanbieders van kansspelen –zowel de Nationale Loterij, als de bestaande casino‟s- bevoordeeld werden en er zo geen ruimte werd gelaten voor nieuwe online aanbieders. De EGBA bestempelde de wetgeving als discriminerend en in strijd zijnde met het vrij verkeer van goederen en diensten binnen Europa. De Belgische overheid krijgt nu tot september te tijd om aanpassingen te doen en hun argumenten voor te leggen. Carl Devlies maakte zich in De Standaard sterk met de mededeling dat “we denken genoeg argumenten te hebben om ons voorstel er toch door te krijgen in het najaar” (TY, 2009, 30 juni). Gezien de gevoeligheid over het blokkeren van bepaalde websites en het vrij verkeer van goederen en diensten binnen Europa, blijft het naar onze mening toch afwachten of deze wet effectief kan standhouden. Door de interventie van de Europese Commissie loopt de wet andermaal vertraging op, waardoor de stelling „too little, too late‟ om de hoek komt kijken. Als sluitstuk van deze paragraaf merken we nog op dat De Preter (2002) uit zijn analyse concludeert dat de verschillende wetten die betrekking hebben op gokspelen niet voldoende op elkaar zijn afgestemd, wat kan leiden tot juridische onzekerheid. Neem daarbij het feit dat de kansspelwet uit 1999 voor bijna 10 jaar nagenoeg ongewijzigd is gebleven, de blijvende discussie rond online gokspelen en de inmenging van de Europese Commissie en het mag duidelijk zijn dat er in de toekomst nog heel wat zal moeten bewegen op wettelijk vlak om bij te dragen aan de verdere beteugeling van gokken. Toch is nieuwe wetsontwerp alvast een grote stap in de goede richting. De vraag blijft echter of de wet niet te laat komt en of hij wel het gewenste effect zal hebben.
20
2.5 Besluit We kaderden gokken in het overkoepelende geheel van negatief consumptiegedrag, maar verloren daarbij niet uit het oog dat niet elke vorm van gokken per definitie negatief is. Gok- en kansspelen blijken een enorm wijdverspreide activiteit te zijn en nemen binnen de entertainmentsector een belangrijke plaats in. Enerzijds wordt er via allerhande gokspelletjes een enorme omzet gerealiseerd en anderzijds is gokken voor de consument ook een belangrijke bron van tijdverdrijf. Beide factoren hebben echter invloed op het ontwikkelen van problematisch gokgedrag. Waar er veel winst valt te rapen doen de bedrijven er alles aan om dat zo te houden. De gokker wordt gelokt door het vooruitzicht van grote geldprijzen, die echter meestal een mooie droom blijven. We bespraken dan ook hoe de gokindustrie moet balanceren tussen winst en sociale verantwoordelijkheid. Deze tweespalt zorgt ook op wetgevend vlak voor heel wat problemen, zeker in combinatie met de voorwaarden die vanuit Europa opgelegd worden. Het is alleszins duidelijk dat op vlak van wetgeving het laatste woord nog niet gezegd is. Nu het algemene kader rond gokken geschetst is, gaan we in de volgende hoofdstukken na hoe het pathologisch gokken zich manifesteert. We beginnen daarbij bij een beschouwing van relevante sociodemografische factoren.
21
3.
De probleemgokker: een sociodemografisch profiel
3.1 Geslacht Uit verschillende bronnen (Volberg, 2003; Herring & Bledsoe, 1994; Shaffer, Hall & Vander Bilt, 1999; Saad, 2007; Gray, 2004) blijkt dat mannen significant meer kans hebben om te gokken dan vrouwen. Ook bij jongeren gaat deze stelling op. Dat blijkt uit het rapport van een leerlingenbevraging door de VAD in België (Kinable, 2006, p.22). Zowel het occasioneel als het regelmatig gokken ligt daar hoger bij jongens. In een IJslandse studie naar het gokgedrag van 16 tot 18-jarigen vinden we gelijkaardige resultaten terug (Olason et al., 2006). Cijfers van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap (in: De Donder, 2004, p.121) geven aan dat er in 2003 157 mannen zich aanmeldden
bij
de
Centra
Geestelijke
Gezondheidszorg
in
verband
met
hun
gokverslaving tegenover slechts 14 vrouwen. Lesieur (in: Lamberton & Oei, 1997, p.85) stelt dat ongeveer een derde van de pathologische gokkers in de Verenigde Staten vrouwen zijn. Dit roept bij sommige onderzoekers de kritiek op dat in samples mannen en vrouwen vaak evenredig verdeeld zijn, terwijl dit in de populatie van probleemgokkers niet zo is (Lamberton & Oei, 1997). In een opmerkelijk onderzoek signaleert Volberg (2003) echter een vervrouwelijking van gokken en probleemgokken in de VS. Ze stelt dat de massale introductie van spelmachines een verhoging van het gokgedrag en pathologisch gokken bij vrouwen heeft veroorzaakt. Toch blijkt uit de literatuur dat de algemene tendens dat mannen vaker gokken dan vrouwen overeind blijft. We mogen echter niet uit het oog verliezen dat voor bepaalde spelen ook vrouwen een risico op gokverslaving lopen.
3.2 Leeftijd Over het feit of leeftijd al dan niet een effect op het gokgedrag heeft, bestaat geen eenduidig antwoord. Saad (2006, p.250) geeft bijvoorbeeld aan dat onderzoek naar het effect van leeftijd op gokken verschillende bevindingen voortbracht. Uit de resultaten van een studie van Volberg et al. (2001, p.254) naar de prevalentie van en risicofactoren voor gokken in Zweden bleek dat personen jonger dan 25 jaar een hoger risico op gokverslaving lopen. Behoudens de invloed van andere factoren zouden jongeren tussen 15 en 24 jaar maar liefst 151% meer risico lopen op pathologisch gokken dan personen van 25 jaar of ouder. Ook Griffiths en Delfabbro (in: Minet et al., 2004, p.22) stellen dat jongere leeftijdsgroepen een hogere prevalentiegraad van gokverslaving hebben. De recente opmars van het gokken via internet en de enorme populariteit van pokeren bij 22
jongeren zou dit leeftijdseffect mogelijk nog kunnen versterken. Cijfermateriaal van het jaar 2001 toont aan dat jongeren niet zo vaak spelen voor geld (De Donder, 2004, p.161). Dit contrasteert met bovenstaande bevindingen, maar dit valt mogelijk te verklaren doordat deze gegevens al gedateerd zijn. Uit een studie die van Brouyaux, van den Broeck en Vandercammen (2007, 13 juli) uitvoerden voor het Onderzoeks- en informatiecentrum van de verbruikersorganisaties (OIVO) blijkt immers dat 2 op 5 jongeren in de leeftijdscategorie 10-17 jaar al voor geld gespeeld hebben. In 2005 waren dit slechts 1 op 4 jongeren. We moeten natuurlijk het onderscheid maken tussen spelen voor geld en het effectief gokverslaafd zijn, maar toch mag het potentiële gevaar van deze trend niet over het hoofd gezien worden. Vele onderzoeken wijzen echter ook volwassenen en ouderen aan als een belangrijke risicogroep voor het ontwikkelen van een gokverslaving. Zo onderzochten Potenza, Steinberg, Wu, Rounsaville en O‟Malley (2006) de specifieke kenmerken van oudere gokverslaafden. Deze groep bleek opvallend te verschillen in klinische kenmerken ten opzichte van jongeren. Ook werden bij de ouderen vaker een lager inkomen vastgesteld en bleken ze langer aan een stuk te gokken. Potenza et al. (2006, p.245) stellen dan ook dat er nood is aan een verbeterde en unieke preventie en behandeling voor oudere personen met een gokverslaving. Verder duiden bepaalde studies (Herring & Bledsoe, 1994; Shaffer et al., 1999) dat in sommige gevallen (bijvoorbeeld bij loterijen) ouderen vaker gokken. Ook geven ouderen meer geld uit aan spelen en weddenschappen. Het gaat dan gemiddeld over 138 euro per jaar in de groep van 50 tot 59-jarigen, tegenover ongeveer 38 euro bij de 20 tot 29 jarigen (N.I.S. in: De Donder, 2004). Daartegenover staat wel dat het algemene budget van oudere personen mogelijk hoger ligt. Ook is het mogelijk dat personen uit de categorie 20 tot 29 jarigen eerder hun toevlucht zoeken tot illegale vormen van gokken, zoals bijvoorbeeld bij vrienden thuis pokeren voor geld. Dit geldt vermoedelijk ook voor jongeren onder de 20 jaar.
3.3 Opleiding In een onderzoek naar de deelname aan loterijen kwam naar voor dat laag opgeleiden vaker deelnemen dan hoger opgeleiden (Herring & Bledsoe, 1994). In casino‟s bleken er ook meer lager opgeleiden te spelen dan hoog opgeleiden (Ocean & Smith, 1993 geciteerd in Lamberton & Oei, 1997). Ook Shaffer et al. (1999) stellen dat gokproblemen vaker voorkomen bij lager opgeleiden. Deze bevindingen zijn congruent met de cijfers die het N.I.S. in 2004 verzamelde. Daaruit blijkt immers dat gezinnen waarvan de referentiepersoon arbeider is, het meeste geld uitgeven aan spelen en weddenschappen. Op de tweede plaats volgen de bedienden (De Donder, 2004, p.77). Ook blijken meer 23
jongeren in het BSO en TSO regelmatig te gokken dan in het ASO (Kinable, 2004, in: De Donder, 2004, p.78; Brouyaux et al., 2007, 13 juli). Toch delen niet alle studies delen deze mening. Een Zwitsers onderzoek gaf als resultaat dat er meer probleemgokkers zijn bij loontrekkenden die voltijds werken (Bondolfi et al. in: Minet et al., 2004b, p.22). Volberg & Steadman (in: Lamberton & Oei, 1997, p.88) stellen zelfs dat “pathological gambling is widely believed to affect primarily upper-class and middle-class white men in their 40s and 50s”. Het effect van opleiding blijft dus een ambivalente kwestie. Wel kunnen we stellen dat de lonen bij laagopgeleide personen in de regel lager ligt dan bij hoogopgeleiden en dat er dus mogelijk een hogere aantrekkingskracht uitgaat van de te winnen geldprijzen bij het gokken. Ook is het mogelijk dat gokproblemen bij lager opgeleiden sneller financiële problemen als resultaat hebben, doordat deze groep kleinere financiële reserves heeft dan hoog opgeleiden.
3.4 Burgerlijke staat Diverse studies (Volberg et al., 2001; Minet et al., 2004b, p.23) vonden als resultaat dat ongehuwden significant in de meerderheid zijn in de populatie probleemgokkers. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de sociale controle ontbreekt die het huwelijk kan bieden.
Dit
verklaart
echter
niet
waarom
Minet
et
al.
(2004b)
ook
een
oververtegenwoordiging vinden in de groep van de samenwonenden. Mogelijk speelt hier een leeftijdseffect op, doordat jongere mensen (die doorgans vaker gokken volgens dit onderzoek) nog niet getrouwd zijn. Zonder verder onderzoek blijft dit echter slechts giswerk.
3.5 Besluit Bovenstaande bevindingen zien we bevestigd in een gelijkaardige studie in Zweden. Volberg et al. (2001, p.250) concluderen: “Multivariate analysis shows that being male, under the age of 25 and born abroad are significant risk factors for lifetime gambling problems in Sweden. Additional risk factors are being single, living in big cities, and receiving social welfare payments.” Opvallend was dat de bevindingen grotendeels gelijk waren in verschillende landen. Deze sociodemografische factoren zijn dus min of meer universeel geldig. Uit de gegevens kunnen we een duidelijk doelpubliek selecteren voor een sociale marketingcampagne. Vooral de lagere sociale groepen in de bevolking (werkloos, sociale problemen, …) zijn kwetsbaar en hebben een grotere kans een gokverslaving te ontwikkelen. Toch is het belangrijk voor ogen te houden dat gokverslaving in alle sociale groepen kan toeslaan. 24
Door de opkomst van online gokken wordt de roep om preventie en behandeling bij jongeren groter. Het verhoogde risico op gokverslaving bij online kansspelen wordt zelfs erkend door gokbedrijf Bwin (Mooijman, 2007). Wanneer men vroeger in contact komt met vormen van gokken, is de kans daarenboven groter dat men later een verslaving ontwikkelt (Messerlian & Derevensky, 2006). In dit opzicht kunnen we ook het ingrijpen van de overheid binnen deze bezorgdheid kaderen.
25
4.
De probleemgokker: een psychologisch profiel
Samen met de demografische variabelen vormen de psychologische variabelen de belangrijkste kenmerken om personen met een gokprobleem te identificeren. In deze paragraaf willen we nagaan welke verklaringen er zijn voor het gokgedrag van mensen. De motivatie waarom iemand gokt, heeft immers belangrijke implicaties voor het sociale marketingperspectief. Als de achterliggende motivaties bekend zijn, kunnen deze gebruikt worden in de beleidsplannen om pathologisch gokken te bestrijden. De keerzijde van deze kennis is echter dat deze ook gebruikt kan worden door de gokbedrijven om hun kansspelen aan te prijzen bij de consument. Als illustratie hiervan kan het al eerder aangehaalde voorbeeld van de Nationale Loterij dienen, waarbij de boodschap van veel geld te verdienen zonder er voor te moeten werken zeer aantrekkelijk klonk in de oren van jongeren (Albrecht, 2006, 3 juni). Deze tweespalt vinden we ook terug in andere gebieden waarin sociale marketing actief is. Zo kwam de Rodinstichting in opspraak nadat bleek dat de resultaten van een onderzoek naar de perceptie van adolescenten ten aanzien van tabak aan de tabaksindustrie doorgespeeld werden. Deze bedrijven zijn hierin sterk geïnteresseerd om hierop in te spelen met hun marketingstrategie (Broucke, 2006, 2 oktober). Hier vinden we dus alweer een spanning tussen de gokbedrijven die winst maken en de overheid die probleemgokken wil indammen. Een ander probleem is dat in de gebruikte literatuur het onderscheid tussen sporadisch gokken en probleemgokken niet altijd even duidelijk is. We nemen daarom beide vormen van gokken mee in beschouwing. Ook de motivaties van de sporadische gokker zijn immers belangrijk, aangezien iedere probleemgokker ooit op deze manier begonnen is. De
overgang
tussen
beide
types
wordt
soms
ook
gefaciliteerd
door
de
sociodemografische kenmerken die we in het vorige hoofdstuk bespraken. Het is daarbij belangrijk voor ogen te houden dat bij de overgang van sporadisch naar pathologisch gokken er mogelijk ook een verschuiving in motivaties is. Waar mogelijk zullen we dit onderscheid proberen belichten en ook in ons eigen onderzoek besteden we hier aandacht aan. In het eerst instantie behandelen we enkele gokmotivaties en maken we ook een onderscheid naargelang geslacht, leeftijd en het soort gokspel. In het tweede deel kaderen we de motivaties verder binnen enkele theorieën die een verklaring kunnen bieden voor pathologisch gokken.
26
4.1 Gokmotivaties Afhankelijk van het soort spel dat gespeeld wordt, kan de motivatie innerlijk of sociaal bepaald zijn. Dit onderscheid heeft belangrijke implicaties op gebied van sociale marketing. Bij loterijen, casino‟s en weddenschappen op paardenrennen is de drijfveer eerder de drang naar winst en de opwinding door het gokgedrag. Het gokken vormt dan een uitdaging voor die persoon (Lam, 2007, p. 823). Bij bingo- en kaartspelen is de motivatie om hieraan deel te nemen eerder het gevolg van sociale factoren, zoals het samenzijn met andere mensen (Lam, 2007, p.823). Rogers (1998, p.114) geeft aan dat ook bij deelname aan loterijen er een grote invloed is vanuit de „peergroup‟. Een Amerikaans onderzoek (Browne & Brown, 1994) vond in dit opzicht dat de deelname door studenten aan loterijen in relatie stond met het al dan niet (frequent) deelnemen aan loterijen door hun vrienden en ouders. De vraag is echter of dit wel als een vorm van sociale motivatie mogen rekenen. Dit is enkel het geval als we het deelnemen aan loterijen als middel om „erbij te horen‟ zien. Lam (2007, p.823) stelt daarentegen dat sociale factoren geen significante motivaties zijn bij loterijen. Een gezamenlijk aspect van de intrinsieke en de sociale motivaties is dat hoe sterker de motivatie was, hoe meer er gegokt werd. Naast de sociale motivaties geeft Rogers (1998) geeft ook nog innerlijke redenen aan waarom mensen gokken. Mensen zouden een irrationeel geloof hebben dat ze het lot kunnen verslaan en overschatten systematisch hun kans om te winnen. Dit is mogelijk ingegeven door de innerlijke drang om grote geldsommen te winnen. Deze opvattingen rond valse overtuigingen zijn gebaseerd op de cognitieve theorie die we in paragraaf 4.2.4 zullen bespreken. In de literatuur vinden we ook dat er mogelijk verschillen in motivaties bestaan tussen mannen en vrouwen. Vrouwen zouden veelal gokken om aan persoonlijke of familiale problemen (zoals eenzaamheid, en depressie) te ontsnappen. Mannen zouden eerder gokken voor de opwinding en om geld te winnen (Brown; Lesieur, in: Raylu & Oei, 2002; Brown & Coventry in: Trevorrow & Moore, 1998). In een onderzoek van Trevorrow en Moore (1998) werden de motivaties van vrouwelijke gokkers bevestigd. Tussen de populatie van vrouwen die gokken en zij die niet gokken werd er geen verschil vastgesteld qua eenzaamheid of sociale isolatie. Probleemgokkers bleken echter significant meer eenzaam2 te zijn dan vrouwen die niet of beperkt gokken. De onderzoekers maakten wel een voorbehoud of de eenzaamheid een gevolg is van het gokken of een kwetsbaarheid die probleemgokken faciliteert.
2
Eenzaam wordt hier eerder gezien als vervreemding. 27
Het verschil in motivaties heeft ook een effect op het soort spel dat gespeeld wordt. Uit een Chinese studie naar verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke probleemgokkers, bleek dat vrouwelijke gokkers casinospelen en mahjong verkozen. Mannelijke gokkers neigden eerder naar weddenschappen op paardenraces en voetbalmatchen (Tang, Wu & Tang 2007, p.153). Deze bevindingen stemmen overeen met de bevindingen in Westerse onderzoeken. Raylu en Oei (2002, p.1014) geven wel aan dat er nog onduidelijkheid bestaat over de verschillen in gokmotivaties tussen mannen en vrouwen. Toch bieden deze verschillen een interessante invalshoek om verder mee rekening te houden. Bij Giacopassi, Stitt en Nichols (2006) vinden we een interessant onderzoek dat het effect van leeftijd op de motivatie van gokkers evalueert. In hun onderzoek werd aan de hand van diepte-interviews bij 48 studenten gepeild naar hun motivaties als ze naar een casino gaan. De onderzoekers stelden vast dat deze motivaties op opvallende vlakken verschillen van de motivaties bij volwassen. De voornaamste motivaties waren toegang tot alcohol en het proeven van de „verboden vrucht‟ van het gokken. Opvallend was dat de jongeren vaak niet heimelijk naar het casino gingen, maar gewoon meekwamen met naaste familieleden. Deze vaststelling bevestigt de sociale leertheorie van Gupta en Derevensky (1997), waarbij familieleden en mensen uit de nabije omgeving een belangrijke rol spelen in het ontwikkelen en in stand houden van gokgedrag. Sommige motivaties worden zowel door jongeren als door volwassen gedeeld. Het gaat dan in hoofdzaak over het verlangen naar geld winnen, amusement en sociale ervaring. Het onderzoek van Neighbors, Lostutter, Cronce, en Larimer (2002) bevestigt grotendeels de bovenstaande gokmotivaties bij jongeren, waarbij zij geld winnen, plezier, sociale motivatie, opwinding en gewoon iets te doen hebben als belangrijkste factoren aanhaalden.
De
belangrijkste
motivaties
bij
jongeren
bleken
echter
niet
de
gemeenschappelijke te zijn (Giacopassi et al, 2006, p.423). Deze bevindingen wijzen dus op een verschil in motivaties naargelang de leeftijd. Het is dus belangrijk om hier rekening mee te houden bij het opstellen van een antigokcampagne.
4.2 Proximate verklaringen In wat volgt bespreken we een aantal verklaringen die in de literatuur te vinden zijn voor pathologisch gokken. Enkele van de motivaties die we hierboven bespraken, worden hier verder uitgediept binnen het kader van een verklarende theorie. We maken een onderscheid tussen de klassieke theorieën (proximate verklaringen) en de -relatief nieuwe- evolutionaire (ultimate) verklaringen. De proximate verklaringen geven aan hoe een bepaald gedrag zich manifesteert. Ultimate verklaringen duiden dit gedrag ook vanuit een evolutionair standpunt. In de wetenschappelijke literatuur is een enorm scala 28
aan modellen en theorieën terug te vinden, met verschillende invalshoeken zoals de leertheorie, psychobiologische en sociologische factoren. Omdat zelfs een samenvattend overzicht hiervan op zich al een paper vormt, beperken we ons in deze masterproef tot een beknopt overzicht. Bij Lamberton & Oei (1997) vinden we vier plausibele theorieën die pathologisch gokgedrag verklaren, namelijk de affectieve theorie, gedragtheorie, arousaltheorie en cognitieve theorie. De auteurs halen ook nog een vijftal andere theorieën aan, waaronder bijvoorbeeld de general addiction theory, maar we behandelen deze hier niet omdat ze geen uitgebreide empirische testen hebben ondergaan en vaak ook een veel breder, gespecialiseerd perspectief bieden dan louter gokproblemen. Ook de hier aangehaalde theorieën hebben echter hun beperkingen. Zo gaan ze soms voorbij aan het ingewikkelde ziektebeeld dat pathologisch gokken is en wordt er niet altijd een onderscheid gemaakt in welke fase van de verslaving bepaalde factoren optreden (Lamberton & Oei, 1997, p.91). Toch verschaffen deze vier theorieën nuttige inzichten met betrekking tot de motivaties die bij de gokker leven en kunnen leiden tot een verslaving. Aan de hand van diverse studies proberen we de theorieën ook uit te breiden, maar tevens ook te nuanceren. Blaszczynski & Nower (2002, p.489) merken in hun overzicht van diverse modellen op dat deze elkaar niet uitsluiten, maar dat ze eerder verschillende gemeenschappelijke elementen hebben. Als reactie daarop probeerde ze een model op te stellen dat met de vele verschillende elementen rekening houdt. We bespreken dit „pathwaysmodel‟ op het einde van deze paragraaf als een aanvulling en tegelijkertijd ook correctie van de andere besproken theorieën. 4.2.1 Affectieve theorie Het uitgangspunt van de affectieve theorie is dat pathologische gokkers vaker gokken als de werkelijkheid pijnlijker is (Lamberton & Oei, 1997, p.88). In deze toestand hangt problematisch gokgedrag dan ook vaak samen met financiële, medische en andere problemen. Gokken biedt hier dan een emotionele uitweg voor deze problemen (Lesieur & Blume, in: Lamberton & Oei, 1997). Persoonlijk vinden wij dat deze relatie ook omgekeerd kan zijn. Het gokken kan dan leiden tot andere problemen zoals geldtekort. Vaak zal dit van geval tot geval afhangen en zal het ook niet duidelijk zijn of één negatief gedrag al dan niet de trigger is voor de andere problemen, of dat deze onderling samenhangen. Het staat alleszins vast dat probleemgokkers vaak nog met andere moeilijkheden te kampen hebben. Een mogelijke bevestiging van de affectieve theorie vinden we bij Morasco, Weinstock, Ledgerwood, & Petry (2007). Zij rapporteren in hun artikel dat een negatieve emotionele staat een vaak gemelde trigger is voor de respondent om te gokken. Het plezier van het winnen en van het gokken zelf werd door de respondenten als positieve effect opgegeven. Het gokken vormt voor deze personen 29
dan een emotionele vlucht uit de werkelijkheid (Morasco et al., 2007, p.214). Depressieve toestand, financiële en ook familiale problemen werden genoemd als negatieve gevolgen van gokken (Morasco et al., 2007, p.215). Hierdoor kan een vicieuze cirkel ontstaan, waarbij de gokker steeds vaker zijn toevlucht zoekt tot gokmachines en andere gokspelen om aan de vele problemen te ontsnappen, maar daarbij tegelijkertijd deze problemen nog erger maakt. Zolang deze vicieuze cirkel niet doorbroken wordt, blijft de persoon gevangen in zijn eigen gokverslaving.
4.2.2 Gedragstheorie Pathologisch gokken wordt in de gedragstheorie verklaard als het resultaat van aangeleerd gedrag (Lamberton & Oei, 1997, p.89). Harris (1989, p.217) stelt dat pathologisch gokken veroorzaakt wordt door een combinatie van klassieke en operante conditioneringsprocessen. De klassieke conditionering verloopt dan via de opwinding die aan het gokken verbonden is. Zo ontwikkelt de gokker na verloop van tijd dan een patroon waarbij het gokken in „psychophysiological high’ resulteert. De operante conditionering heeft plaats wanneer gokken een vlucht uit de dagelijkse sleur wordt en een toekomstbeeld van rijkdom in het vooruitzicht stelt (Harris, 1989, p.217). Deze theorie is dus duidelijk gelinkt aan zowel de affectieve als de arousal theorie, maar geeft hieraan nog een extra verklaring aan de hand van de conditioneringsprocessen. De gedragstheorie lijkt vooral van toepassing te zijn op mensen met een laag zelfbewustzijn (Marlatt, 1985 in: Lamberton & Oei, 1997, p.89). Mogelijk hangt dit samen met het werkloos zijn. Dit bleek zoals we eerder zagen een sociodemografisch kenmerk te zijn met een grote invloed op het gokgedrag.
4.2.3 Arousaltheorie De onderliggende motivatie voor de opwindingstheorie is dat de gokkers eerder een staat van opwinding nastreven, dan het winnen van veel geld (Brown in: Lamberton & Oei, 1997). Het gokken zou dan bepaalde reacties in het lichaam teweeg brengen die een goed gevoel geven. Deze theorie moeten we wel nuanceren op basis van een onderzoek dat Wulfert et al. (2005) voerden. Aan de hand van een experiment in een laboratorium gingen ze na of opwinding bij het gokken wordt veroorzaakt doordat er geld kan gewonnen worden. Ze voerden het experiment uit bij een groep jongeren, waarbij de experimentele groep geld kon inzetten op de uitslag van een paardenrace en de controlegroep de uitslag voorspelde zonder geld in te zetten. Uit de resultaten bleek dat de personen uit de experimentele groep een hogere hartslag hadden dan de personen uit de controlegroep. De respondenten gaven op een schaal van 1 tot 10 ook aan hoe opgewonden ze zich voelden. Deze maat voor subjectieve opwinding lag hoger bij de 30
experimentele
groep,
hoewel
de
verschillen
niet
significant
waren.
De
auteurs
concluderen dan ook dat het plezier en opwinding eerder het resultaat is van het vooruitzicht op geldwinst dan van innerlijke opwinding over het gokken zelf (Wulfert et al., 2005, p.315). Ze geven tegelijkertijd aan dat verder onderzoek noodzakelijk is om na te gaan of dit ook het geval is bij meer frequente en pathologische gokkers. Een onderzoek dat deze barrière overwint is dit van Moodie en Finnigan (2005). Zij onderzochten de mate van opwinding bij frequente gokkers, minder frequente gokkers (twee experimentele groepen) en mensen die nooit gokken (controlegroep) bij het spelen op een fruitmachine. Net als bij Wulfert et al. (2005) wordt de mate van opwinding gemeten door middel van de hartslag (Moodie & Finnigan, p.53). Om de ecologische validiteit van het experiment te verhogen vond dit plaats in een goketablissement. De resultaten lieten zien dat frequente gokkers een significant grotere opwinding vertoonden dan personen die minder frequent of niet gokken. De auteurs wijzen er nog op dat de hoge mate van opwinding die de fruitmachines teweeg brengen een hoog potentieel verslavingsrisico inhoudt (Moodie & Finnigan, 2005, p.53). In een uitgebreide studie van Lee et al. (2007) wordt de relatie van opwinding en geldgewin nog verder onderzocht. Deze onderzoekers stelden een model op met vijf motivaties voor gokken. Ze identificeerden de factoren die een persoon kunnen aanzetten om te gokken aan de hand van een studie bij 240 studenten. De vijf factoren zijn socialisatie, amusement, vermijding, opwinding en geld. Ze stelden een geldmotiefmodel op, dat inhield dat amusement, opwinding en vermijdingsmotieven de graad van gokken enkel gemedieerd beïnvloeden via de motivatie geld. Een parallel model had als uitgangspunt dat alle motieven onafhankelijk van elkaar een invloed hadden. Uit de analyses bleek dat de motivaties vermijding en opwinding geen direct effect hadden op de intensiteit van het gokken. Geld bleek echter een directe positieve invloed te hebben. Het geldmotief-model gaf dus een betere verklaring dan het parallelle model. Lee et al. (2007, p.29) geven zelf ook aan dat dit resultaat mogelijk inconsistent is met bestaande bevindingen in verband met gokmotivaties, waar motivaties zoals amusement als belangrijk aanzien worden. De auteurs speculeren dat dit komt omdat de invloed van de vermijdings- en opwindingsmotivatie versterkt wordt door geldgewin of herstel van het verliezen van geld bij het gokken. Dit laat toe dat ook de invloed van andere factoren in rekening gebracht kan worden. De motieven van socialisatie en amusement bleken geen directe invloed op de graad van probleemgokken te hebben. Ze droegen in sommige gevallen zelfs bij aan gezond en sociaal gokken. De amusementsmotivatie heeft een ambivalent effect. Aan de ene kant kan ze dienen als tegengewicht voor de geldmotivatie en probleemgokken. Aan de andere kant beïnvloedt de amusementsmotivatie mogelijk indirect de facilitatie van de vermijdings- en opwindingsmotivatie. Op die manier kan ze 31
toch een mild effect hebben op de intensiteit van gokken (Lee et al., 2007). Hoewel dit onderzoek natuurlijk zijn beperkingen kent (beperkte steekproef in één culturele, Koreaanse traditie), biedt het zeker nuttige inzichten. Het laat dankzij de motieven socialisatie en amusement toe dat mensen ook gokken als onschuldig vermaak. Dit is geen negatief gedrag dat met sociale marketingcampagnes moet aangepakt worden. Verder identificeert het onderzoek de grote motivatie van het geldgewin, die we ook al in andere studies terugvonden. De opwindingstheorie wordt dus bevestigd in enkele studies en heeft de verdienste dat ze aangeeft dat amusement een belangrijke factor is bij de motivatie waarom iemand gokt. Daartegenover laat het onderzoek van Wulfert et al. (2005) en ook dat van Lee et al. (2007) wel uitschijnen dat de achterliggende motivatie van geldgewin niet uit het oog mag verloren worden.
4.2.4 Cognitieve theorie De cognitieve theorie stelt dat probleemgokkers handelen volgens een bepaalde opvatting, waardoor ze blijven gokken ondanks het feit dat gokspelen meestal resulteren in verlies (Lamberton & Oei, 1997, p.90). De gokker gelooft dat hij/zij uiteindelijk geld zal winnen. Dit contrasteert natuurlijk met de manier waarop legale gokspelen georganiseerd zijn. Deze zijn zo opgesteld dat de speler moet verwachten geld te verliezen. De gokker hanteert dus “false beliefs” wat leidt tot irrationeel gedrag (Walker in: Lamberton & Oei, 1997, p.91). De onderzoeken die we hier aanhalen zijn allen opgezet rond het gokken op slotmachines. Toch gaan we er van uit dat irrationele gedachten ook een rol kunnen spelen bij andere gokspelen, zoals loterijen. Ladouceur, Gaboury en Dumont (1988) kwamen na een onderzoek rond uitspraken van gokkers tot de conclusie dat gokken ongeacht winst of verlies irrationeel denken stimuleert. Hieronder verstaan we dan uitspraken zoals “I won on three rows, I‟m going to bet on those rows again” (Ladouceur et al., 1988, p.412). Een onderzoek van Griffiths (1994) resulteerde in gelijkaardige resultaten. Ook daar uitten gokkers irrationele denkwijzen, onder andere in de vorm van personificaties. Regelmatige gokkers bleken vaker irrationele uitspraken te doen dan niet-frequente gokkers. Daarenboven geloofden ze vaak ook dat ze de juiste vaardigheden hadden om de fruitmachine te verslaan (Griffiths, p.360-361). Ook in meer recent onderzoek van Delfabbro en Winefield (2000) werd de centrale rol van irrationele gedachten bij het gokken bevestigd. De false beliefs die de gokker hanteert gaan dan vooral over de mate waarin de uitslag kan gecontroleerd worden en ook het toewijzen van menselijke eigenschappen aan gokautomaten (Delfabbro & Winefield, 2000, p.122). 32
Een ander voorbeeld van irrationeel denken vinden we bij Clotfelter en Cook (1993) die het fenomeen van de “gambler‟s fallacy” beschrijven. Hieronder verstaan ze het geloof dat de kans dat een gebeurtenis (bijvoorbeeld de winnende lottonummers) voorvalt, daalt vlak nadat de gebeurtenis voorviel. Dit geloof bestaat dan ondanks de wetenschap dat de kans gelijk blijft bij iedere nieuwe trekking. Rogers (1998, p.119) draait de redenering om en stelt dat gokkers een hele reeks verliezen interpreteren als een teken dat de winst er zit aan te komen. Bij lottospelen wordt dit vaak nog versterkt als er een jackpot wordt opgebouwd naarmate er geen winnende nummers zijn voor de hoofdprijs. De kans om te winnen blijft echter steeds dezelfde. Hill en Williamson (1998, p.19) argumenteren dan ook dat de gokker in dit geval lijkt te geloven dat de lottoballen een soort geheugen en moreel gevoel hebben. Clotfelter en Cook (1993) vonden bewijs voor het bestaan van de gambler‟s fallacy door de hoeveelheid geld die werd ingezet op lottospelen in de V.S. te analyseren over een tijdsbestek van enkele maanden. Uit hun onderzoek bleek dat vlak nadat de hoofdprijs gewonnen werd er een sterke daling was in de hoeveelheid geld die ingezet werd. Na enkele maanden ging deze hoeveelheid gradueel terug de hoogte in. Gokkers lijken dus te verwachten dat hun kansen op de winnende cijfers terug zullen stijgen. Zolang de gokker blijft vasthouden aan irrationele gedachten bestaat het gevaar dat hij of zij blijft verder gokken in de veronderstelling dat er sowieso winst zal volgen. De weg naar een gokverslaving ligt dan wijd open. Een sociale marketingcampagne kan hier dan op inspelen door mensen beter te doen inzien welke kansen op winst of verlies er zijn.
4.2.5 Pathwaysmodel Vanuit hun kritiek op de klassieke, alleenstaande theorieën over pathologisch gokken ontwikkelden Blaszczynski en Nower (2002) een stapsgewijs model dat rekening houdt met de complexe set van determinanten die tot pathologisch gokken leidt. Het model gaat uit van de veronderstelling dat psychologische, biologische en socio-ecologische variabelen op verschillende niveaus op elkaar inwerken om zo drie verschillende „routes‟ te vormen die leiden naar drie afgescheiden subgroepen van pathologische gokkers (Blaszczynski & Nower, 2002, p.487; Blaszczynski & Nower, 2004). De drie schema‟s bestaan voor een groot deel uit dezelfde basisstappen. Startpunt is telkens de verhoogde beschikbaarheid en toegankelijkheid van gokproducten (Blaszczynski & Nower, 2002, p.491). Uit dit feit blijkt nogmaals het belang om jongeren zo goed mogelijk af te schermen van gokspelen. De laatste vier stappen zijn eveneens gemeenschappelijk voor alle modellen: klassieke en operante conditionering; gewenning; winst nastreven en als eindpunt problematisch en pathologisch gokken (Blaszczynski & Nower, 2002, p.492). De grote verdienste van deze voorstelling, is dat vele elementen van de hierboven besproken theorieën geïntegreerd worden binnen eenzelfde model. Zo spelen klassieke 33
en operante conditionering een belangrijke rol binnen het proces, maar worden ze in tegenstelling tot de gedragstheorie nog verder aangevuld. Blaszczynski en Nower (2002, p.496) stelden aan de hand van de drie bovengenoemde modellen één geïntegreerd model op, dat deze volledig incorporeert (zie figuur 4-1). Ze stellen dat het gokken gestart wordt door ecologische factoren, gevolgd door één van de drie mogelijke routes (behavioristisch gedrag, emotionele kwetsbaarheid of antisociale impulsen) om via de gekende stappen te resulteren in problematisch en pathologisch gokken (Blaszczynski & Nower, 2002, p.495). Hoewel het model opgesteld werd om het type klinische behandeling te helpen bepalen, biedt het ook een nuttig inzicht in de manier waarop sociale marketing kan werken. Uiteraard zijn niet alle stappen geschikt om deze te gebruiken in een antigokcampagne (bv. biologische kwetsbaarheid), maar andere zijn dat zeker wel.
34
figuur 4-1: geïntegreerd pathwaysmodel (Blaszcynski & Nower, 2004)
35
4.3 Ultimate verklaringen Onder ultimate verklaringen verstaan we verklaringen die in het kader van de evolutionaire psychologie ontwikkeld zijn. De evolutionaire psychologie is een relatief nieuwe invalshoek, ontstaan vanuit de sociobiologie en de cognitieve psychologie. Saad en Gill (2000, p.1006) stellen dat evolutionaire psychologie een antwoord probeert te vinden op de vraag hoe een bepaald gedrag een functionele oplossing is van een adaptief probleem in het verleden. De verklaring wordt dan gezocht in de aangeboren perceptie-, cognitieve en/of motivatiemechanismen, die geëvolueerd zijn door natuurlijke selectie (Lynn, Kampschroeder & Pereira, 1999, p.226). De meerwaarde van de evolutionaire psychologie ten opzichte van het traditionele psychologische paradigma ligt in het feit dat deze invalshoek ook ultimate verklaringen geeft. Dit houdt in dat we kunnen zeggen waarom een bepaald gedrag, cognitie of emotie bestaat. Proximate verklaringen geven enkel aan hoe een bepaald gedrag werkt en wat het resultaat ervan is (Saad & Gill, 2000, p.1006). In deze paragraaf gaan we dan ook na welke evolutionaire aanpassingen gevolgen hebben met betrekking tot gokken. Zoals Saad stelt in The Evolutionary Bases of Consumption (2007) bestaat er nog niet veel literatuur die evolutionaire inzichten biedt rond het fenomeen van het pathologisch gokken. Een interessante invalshoek vinden we bij Spinella (2003, p.503), die aangeeft dat het hedendaagse gokken een verfijning is van de elementen risico en kans. Deze bouwen verder op de gave van inzicht hebben en de drang naar nieuwigheden. Spinella past de theorie van de „evolutionary mismatch‟ toe op het pathologisch gokken. Kort gesteld is de kern van deze theorie dat gedrag via verschillende generaties op optimale wijze geadapteerd wordt aan de leefomstandigheden via natuurlijke selectie. Als er echter een relatief snelle wijziging gebeurt in de leefomgeving, kan voorheen positief gedrag omslaan in gedrag dat niet langer optimaal is en soms zelfs pathologisch maladaptief. Op deze manier kan in casino‟s worden ingespeeld op eigenschappen van de mens die ontwikkeld werden in de evolutie. Bij zogenaamde „environmental engineering‟ wordt dan met opzet geprobeerd om de zintuigen en cognitieve toestand van gokkers te manipuleren. Dit gebeurt bijvoorbeeld door het overmatig schenken van alcohol, wat directe neurochemische effecten heeft op de gokker. Deze effecten kunnen voor een veranderde beoordeling en een toename in het nemen van risico‟s zorgen (Mongrain & Standing; Mitchell, in: Spinella, 2003, p.506-507). Gokbedrijven kunnen dus zelf actief inspelen op factoren die genetisch bepaald werden. Waar vroeger de gevolgen van risicogedrag direct duidelijk waren (bijvoorbeeld gebrek of net een overvloed aan voedsel), zijn deze gevolgen bij gokken veel abstracter en minder duidelijk. De gokker ziet enkel het verlies in symbolische chips en elektronische cijfers. Internetgokken, 36
waarbij geld wordt versluisd via kredietkaarten kan dit effect zelfs nog versterken (Spinella, 2003, p.510). Dit is alweer een indicatie dat de nood aan een nieuw wettelijk kader rond online gokken zeer dringend was. Deze evolutionaire invalshoek kan natuurlijk niet als enige verklarende factor dienen. Het kan echter wel voor versterking van het gokgedrag zorgen en zo leiden tot een verslaving. Zoals we in het hoofdstuk over sociodemografische factoren stelden, blijken mannen vaker te gokken en vaker pathologisch gokgedrag te ontwikkelen. Saad (2007) geeft aan dat, hoewel zowel mannen als vrouwen het de mogelijkheid bezitten om risico‟s en beloningen af te wegen, sommige relevante ecologische triggers geslachtsspecifiek schijnen te zijn. Hierin ligt dus mogelijk een verklaring voor het geslachtseffect bij gokken. In dit opzicht formuleerde Gray (2004) de hypothese dat mannen vaker gokken. Zijn onderzoek bevestigde deze hypothese en uit data van casino‟s bleek ook dat mannen vaker inzetten met een groter risico dan vrouwen. Dit is dan mogelijk het gevolg van evolutionaire verschillen tussen mannen en vrouwen. De conclusie was echter niet robuust. Wel bleken mannen vaker pathologisch te gokken dan vrouwen. Dit bevestigt onze bevindingen over de sociodemografische kenmerken van de gokker. Saad (2007, p.255) maakt nog een interessante opmerking dat een evolutionaire verklaring van pathologisch gokken het gedrag nog niet adaptief maakt. In deze context haalt hij ook een voorbeeld van Zuckerman & Kuhlman aan, die stellen dat moderne vormen van sensatiezoekend gedrag slechts een getuigenis is van de eigenschappen die door natuurlijke selectie ontwikkeld zijn in een ver evolutionair verleden. De evolutionaire invalshoek biedt duidelijk een nieuw en verfrissend perspectief op verschillende gebieden, waaronder dat van gokken. Om een algemeen inzicht te verkrijgen moet deze invalshoek echter steeds samen met de proximate theorieën bekeken worden.
4.4 Besluit Het overzicht van de psychologische eigenschappen en gedrag die kunnen leiden tot gokverslaving blijkt zeer divers te zijn. Voor verschillende vormen van gokken bestonden verschillende motivaties en ook per leeftijdsgroep en geslacht waren er variaties. Door het enorme aantal theorieën die pathologisch gokken proberen te verklaren, is het moeilijk om nog een duidelijk beeld te vormen over het onderwerp. Het pathwaysmodel van Blaszczynski en Nower (2002) bleek hierop een uitzondering te zijn, door verschillende theorieën relatief eenvoudig samen te brengen in hun geïntegreerd model. De evolutionaire verklaringen zijn nog beperkt, maar bieden nu al een verfrissende kijk op de problematiek rond gokverslaving. 37
5.
Gokken en sociale marketing
5.1 Sociale marketing Als definitie voor sociale marketing hanteren we deze van Kotler, Roberto en Lee (2002, p.5): “Social marketing is the use of marketing principles and techniques to influence a target audience to voluntarily accept, reject, modify, or abandon a behavior for the benefit of individiuals, groups, or society as a whole.” Volgens deze definitie is sociale marketing dus van toepassing op een heel ruim gebied. Evidente voorbeelden zijn dan campagnes tegen roken, overmatig drinken, … Ook Andreasen (1995, p.7) geeft een gelijkaardige definitie, waarbij wordt aangegeven dat de gebruikte technieken in sociale marketing ontleend zijn aan de klassieke, commerciële marketing. Hierbij merkt hij op dat het voornaamste verschil met klassieke marketing ligt in het feit dat sociale marketing niet winst voor het bedrijf als doel heeft, maar eerder „winst‟ voor de maatschappij (Andreasen, 1995, p.7). Eigen aan deze bijzondere vorm van marketing is dan ook dat sociale marketing veelal vanuit de overheid gestuurd wordt, al dan niet via subsidies aan non-profitorganisaties. Harvey (2008) wijst er echter op dat op het gebied van contraceptie in ontwikkelingslanden de rol van de overheid steeds vaker wordt overgenomen door commerciële organisaties. Ook Bloom, Hussein & Szykman (1997) argumenteren dat bepaalde corporate initiatieven met als doel mensen te overtuigen deel te nemen aan „socially beneficial behaviors‟ tot de sociale marketing horen, ondanks dat het bedrijf hieruit voordeel kan halen via bv. een grotere verkoop of een beter imago. Daarenboven stellen ze nog dat de medewerking van bedrijven ervoor zorgde dat bepaalde campagnes een effect hadden dat nooit door een alleen opererende non-profitorganisatie of overheid kon gerealiseerd worden. Dit effect schrijven ze toe aan het extra budget, ervaring, informatie en vaardigheden van de marketeers (Bloom et al., 1997, 330). Ondanks de betrokkenheid van bedrijven in sommige domeinen kunnen we echter aannemen dat gezien het belang van volksgezondheid en het vaak ontbreken van een commercieel aspect in sociale marketing, de overheid nog steeds de grootste speler is binnen het gebied van sociale marketing. Wel kan de medewerking van bedrijven een grote troef zijn bij het voeren van een campagne. Zowel bij klassieke als bij sociale marketingcampagnes is de effectiviteit van groot belang. Als je campagne niet de juiste mensen bereikt of ze geen effect op de doelgroep heeft, heeft de campagne duidelijk gefaald. Hoewel dit natuurlijk campagne per campagne moet beoordeeld worden, is het belangrijk om te weten of het concept van sociale marketing in de praktijk werkt. Stead, Gordon, Angus & McDermott (2007) analyseerden op een systematische manier diverse sociale marketingcampagnes. Hun 38
onderzoek resulteerde in bewijs dat interventies gebaseerd op principes van sociale marketing effectief kunnen zijn bij een divers aantal doelgroepen, in verschillende settings en dat het invloed kan hebben op beleid, professionele gebruiken en individuen. Stead et al. (2007, P. 126) besluiten dan ook dat sociale marketing een nuttig instrument kan zijn om ongewenst gedrag bij publieksgroepen bij te sturen. Een antigokcampagne kan dan ook effectief gebruikt worden om problematisch en pathologisch gokken tegen te gaan. In het geval van deze case over gokproblemen verstaan we onder sociale marketing dan het gebruiken van marketingtechnieken om (probleem)gokkers te overhalen hun gokgedrag aan te passen. Gezien de verwoestende effecten die pathologisch gokken kan hebben op het individu en zijn omgeving, geeft het stoppen/minderen met gokken zeker een voordeel, zowel voor het individu als voor de samenleving. Ondanks de hoge prevalentiegraad van gokken in heel wat landen, is er nog maar weinig onderzoek verricht naar het gebruik van sociale marketing bij antigokcampagnes. In een standaardwerk rond sociale marketing Social marketing: strategies for changing public behavior van Kotler en Roberto (1989) wordt bijvoorbeeld met geen woord gerept over gokken. Ook in de latere versies van dit boek is dit het geval. Dit houdt natuurlijk niet in dat er geen campagnes bestonden. Wel is er weinig wetenschappelijk onderzoek voorhanden naar de technieken die gebruikt kunnen worden. Meestal wordt in studies ander risicogedrag zoals roken, dronken rijden, … geanalyseerd. Deze inzichten kunnen natuurlijk nuttige inzichten aanreiken voor campagnes gericht op gokken.
5.2 Bespreking antigokcampagnes Als we op zoek gaan naar voorbeelden van antigokcampagnes, wordt al snel duidelijk dat deze opvallend minder voorkomen dan bijvoorbeeld antirookcampagnes of campagnes ter
bevordering
van
de
verkeersveiligheid.
Daarnaast
worden
de
weinige
antigokcampagnes ook niet gestructureerd vanuit één specifieke organisatie, zoals dat bijvoorbeeld wel gebeurt bij andere sociale marketingcampagnes (bv. het BIVV). Een verklaring kan hiervoor zijn dat gokproblemen niet prioritair of gevaarlijk genoeg beschouwd worden. Zoals uit de literatuur blijkt zijn de gevolgen van gokproblemen moeilijk eenduidig te vatten en hangen ze ook vaak samen met andere problemen. Mogelijk is ook het verborgen karakter van gokproblemen een oorzaak van het gebrek aan aandacht voor maatregelen. Ladouceur (2004) en Philips (2005) hebben het niet voor niets over „the hidden addiction‟. Waar de gevolgen van verkeersonveiligheid vaak zeer duidelijk waar te nemen zijn en ook ruime aandacht krijgen in de pers, is dit voor gokproblemen
veel
minder
het
geval.
Opvallend
is
ook
dat
van
de
weinige 39
antigokcampagnes er ook geen zijn die zich expliciet op de kwetsbare groep van jongeren richt. Ook Messerlian & Derevensky (2007, p.101) wijzen hierop in hun onderzoek naar de rol van sociale marketingcampagnes om gokproblemen bij jeugd te vermijden. Nochtans kunnen zowel de oorzaken als de gevolgen van gokken sterk verschillen naargelang de leeftijdsgroep. Door het lage aantal antigokcampagnes nemen we ook enkele buitenlandse campagnes in onze analyse op. Deze kunnen nuttige inzichten verschaffen die ook toepasbaar zijn op de Belgische context. Zo is de Nieuw-Zeelandse „Kiwi Lives‟-campagne het voorbeeld bij uitstek van een centraal gecoördineerde campagne die gebruik maakt van verschillende kanalen om de doelgroep te bereiken. De Belgische campagnes zijn voornamelijk afkomstig van de Rodinstichting in samenwerking met de Nationale Loterij. De VZW Rodinstichting kwam in 2006 echter in diskrediet te staan na het doorspelen van studies over tabaksverslaving aan de tabaksindustrie (Broucke, 2006, 4 oktober, p.13). Als tegenreactie richtte de Rodinstichting een nieuwe VZW op, CREAA 3, die dezelfde locatie gehuisvest was en ook uit dezelfde personen bestond. Deze VZW ontving in 2007 subsidies om een antigokcampagne te lanceren (Ministerieel besluit, april 2007). Sinds 2007 lijken beide VZW‟s echter volledig ontbonden te zijn en hebben ze opgehouden te bestaan. Wat er met de subsidie gebeurd is, is niet duidelijk. Deze situatie is een mooie illustratie van het versplinterde en immobiele speelveld rond gokverslaving in België. We merken nog op dat hoewel de verschillende centra die gokverslaving behandelen op deze manier ook gokverslaving tegen gaan, deze geen echte campagnes voeren. We nemen ze dan ook niet op in onze analyse.
5.2.1 Rodinstichting Deze campagne is veruit de grootste en belangrijkste van de afgelopen jaren. Met steun van de Nationale Loterij was de Rodinstichting verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de campagne, die bestond uit affiches en brochures. Op de affiches werd via een humoristisch aangebrachte boodschap de negatieve gevolgen van overmatig gokken duidelijk gemaakt. Zo werd bv. in een parodie op het rad van fortuin de prijzen vervangen door opschriften als bankroet, echtscheiding, gevangenis,… (zie bijlage 1.1) De affiches worden ook opgenomen in de brochures. De brochures bevatten verder nog een gokverslavingtest, adressen waar je hulp kan vinden, advies en algemene informatie over gokken en gokverslaving.
3
Centrum voor Research, Evaluatie en Actie betreffende Afhankelijkheidsstoornissen 40
Aangezien de campagne intussen al 4 jaar oud is, de betrokken VZW opgedoekt is en de Nationale Loterij niet reageerde op onze vragen, is het moeilijk om de schaal van verspreiding vast te stellen. Wel is deze campagne naar onze mening een mooi voorbeeld voor toekomstige initiatieven. Er wordt telkens gebruik gemaakt van een duidelijk gelijkaardige opbouw (bv. logo en slogan), de aandacht wordt getrokken door een aantrekkelijk
ontwerp
en
wie verder
kijkt
kan
er
ook
informatie vinden
over
gokverslaving. Enkele van deze advertenties werden opgenomen in de vragenlijst, de bespreking hiervan is te vinden in paragraaf 7.5.
5.2.2 CREAA Na het overgaan van de Rodinstichting in de VZW CREAA, ontwikkelde deze in samenwerking met reclamebureau Alta een nieuwe campagne die in 2007 gelanceerd werd. Deze bestond uit een tv-spot met bijhorende affiche met als slogan “Gokken is ontspanning… toch hebben 200 000 Belgen een gokprobleem” (zie bijlage 1.2). In het filmpje verdwijnen één voor één alle vrienden van de gokker rond de speeltafel, waardoor deze alleen achterblijft met de dobbelstenen. De campagne kaderde binnen het ruimere geheel van hun „Brain TV‟-actie, waarin ook andere negatief consumptiegedrag zoals roken behandeld werd. Deze actie is een rechtstreekse uitloper van de gelijknamige actie van de Rodinstichting. Waar voor de antirookcampagne een gedetailleerd uitzendschema te vinden is, is dat voor de antigokcampagne nergens beschikbaar. We kunnen dus enkel speculeren dat dit spotje toch ook nationaal werd uitgezonden, zij het vermoedelijk in mindere mate dan de antirookcampagne. De affichevariant van deze campagne werd ook opgenomen in de vragenlijst.
5.2.3 Nationale loterij: Ken uw limieten Om de kopers van hun producten bewust te maken van het verslavingsgevaar, startte de Nationale Loterij met de actie „Ken uw limieten‟. De slogan en het bijhorende logo worden telkens afgedrukt op achterkant lottoformulieren en krasbiljetten (zie bijlage 1.3). Bij het opzet hoort ook een website (www.kenuwlimieten.be) waarop informatie te vinden is over gokverslaving. Zo kan je er een snelle test doen om te weten te komen of jij of iemand die je kent gokverslaafd is. Ook kom je via de button „hulp nodig?‟ terecht op de site van de Kliniek Dostoïevski voor Speelverslaving, een centrum dat o.a. gokverslaving behandeld. Een derde belangrijk onderdeel van de site zijn de tips, adviezen en informatie over gokken. De website werd na de vernieuwing in 2007 in 4 maanden tijd door ongeveer 12000 keer bezocht, waarbij een 4000-tal bezoekers de verslavingstest invulden, 23% hiervan bleek een risicoprofiel te hebben (Nationale Loterij, 2007b). 41
Globaal bekeken geeft deze campagne een eerder dubbelzinnige indruk. Enerzijds is het lovenswaardig dat de Nationale Loterij de campagne opzet, ondanks het feit dat het merendeel van gokverslavingen niet ontstaat door hun producten. Anderzijds is de inspanning redelijk beperkt, zeker gezien het staatsmonopolie dat de Nationale Loterij geniet. Hierover zouden toch meer voorwaarden aan gesteld mogen worden. Het is ook het laatste initiatief van de Nationale Loterij op vlak van antigokcampagnes. Na herhaalde vraag naar hun inspanningen op dit vlak, kregen we geen reactie van de Nationale Loterij. Het is dus voorlopig niet in te schatten hoe dit in de toekomst zal evolueren. Mogelijk ziet de Nationale Loterij meer heil in het ondersteunen van centra die gokverslavingen behandelen. Hoewel dit natuurlijk zeker noodzakelijk is, moeten deze eerst bekend zijn bij de bevolking om doeltreffend te kunnen werken.
5.2.4 Nieuw-Zeeland: Kiwi Lives campagne Deze buitenlandse campagne is een prachtig voorbeeld van hoe een geïntegreerde campagne er kan uitzien. De „Kiwi Lives‟-campagne werd gelanceerd in april 2007 met een televisiespot, met als onderliggende assumptie „Problem gambling is wrecking Kiwi lives‟. Daarnaast liepen er ook radiospotjes, was er een affichecampagne en werden er brochures ter beschikking gesteld (zie bijlage 1.4). Het doel van de campagne was om Nieuw-Zeelanders aan het denken te zetten over de schade die probleemgokken veroorzaakt en de traumatische gevolgen voor het gezin en de samenleving die daaruit volgen. Deze campagne maakt deel uit van de strategie van het ministerie van gezondheid om negatieve gevolgen van gokken te voorkomen en te beperken (HSC, n.d.). Anders dan diverse campagnes die focussen op het overtuigen van de individuele gokker om hulp te zoeken, kiest het Health Sponsorship Council dus voor een bredere aanpak. Ook de gevolgen voor de familieleden van de probleemgokker en de verwoestende impact op de samenleving worden onder de aandacht gebracht (HSC, n.d.). Zoals al bleek uit de literatuurstudie heeft gokken inderdaad ook grote gevolgen voor personen uit de omgeving van de gokker. Het uitgangspunt van de campagne is dus zeker een weloverwogen keuze. Daarnaast vermeldt het HSC dat de antigokcampagne gebaseerd is op vormend onderzoek rond adverteren in de massamedia. Na afloop van de campagne volgde er een evaluatie door het HSC om het bereik en de impact te beoordelen. Het resultaat hiervan was dat na het eerste luik van de campagne („Kiwi Lives 1‟) de Nieuw-Zeelandse bevolking wel begreep dat vele Nieuw-Zeelanders negatieve gevolgen ondervinden van gokken, maar dat ze meer informatie wilden over de specifieke schade door gokken en dat ze wilden weten wat ze er aan kunnen doen (HSC, n.d.). Het vervolg op de eerste campagne („Kiwi Lives 2‟) is een directe reactie om hieraan tegemoet te komen. Met de slogan “Together we can make it right” en drie „real 42
life‟ verhalen toont de campagne de vernietigende impact van gokken aan. Elk verhaal belicht een afzonderlijk aspect: de individuele gevolgen, gevolgen voor de familie en als laatste een verhaal over wat een gemeenschap al heeft bereikt in de strijd tegen gokverslaving (HSC, n.d.B). Zo probeert het HSC de boodschap van Kiwi Lives 1 te versterken en ook uit te breiden. De ruime hoeveelheid aan wetenschappelijk onderzoek rond gokken wordt op de site rond het thema ook goed uitgelegd. Aan de hand van de Gaming and Betting Activities Survey werd de situatie rond gokken in Nieuw-Zeeland in kaart gebracht. Deze survey werd in 2006/2007 uitgevoerd bij 1973 inwoners van Nieuw-Zeeland aan de hand van face-to-face gesprekken. Het HSC (n.d.) legt de nadruk op het belang van deze survey binnen het streven naar het verminderen van gokproblemen op lange termijn. In 2010/2011 zal de survey herhaald worden om na te gaan in welke mate gedrag, attitudes en kennis rond het onderwerp veranderd zijn. Met de resultaten van dit grootschalige onderzoek heeft het ministerie van gezondheid belangrijke informatie in handen om zowel het algemene beleid uit te stippelen, als om specifieke campagnes zoals Kiwi Lives op poten te zetten. Deze informatie wordt nog aangevuld met achtergrondonderzoek, onder meer met een literatuuronderzoek dat uitgevoerd werd door de Auckland University of Technology (HSC, n.d.). Naast het algemene onderzoek, wordt ook specifiek voor Kiwi Lives 2 de de achterliggende concepten van de televisiespotjes getest bij 50 personen uit het potentiële doelpubliek (HSC, n.d.). Ook de reacties van zes probleemgokkers werden zo nagegaan. Al dit onderzoek kadert binnen het public health framework dat de HSC heeft opgesteld. Zowel qua opzet als qua uitwerking is deze Kiwi Lives-campagne een typevoorbeeld van hoe een antigokcampagne moet gevoerd worden. Ze wordt opgezet vanuit één overheidsinstelling, wat een groot voordeel is tegenover bijvoorbeeld telkens aparte campagnes via verschillende VZW‟s, regionale overheden, … De campagne is verder gebaseerd op inzichten verkregen door wetenschappelijk onderzoek en surveys. Byrne, Dickson, Derevensky, Gupta & Lussier (2005, p.694) halen dit aan als een noodzaak om een effectieve campagne op te stellen. Ook wordt er achteraf een grondige evaluatie van de campagne gemaakt, wat alleen maar kan bijdragen aan succesvolle campagnes voor de toekomst. Deze evaluatie gebeurt naar we vermoeden ook bij andere campagnes, maar we merken wel op dat het HSC heel open communiceert en ook veel informatie meedeelt over het hele opzet. Tot slot kunnen we nog opmerken dat de campagne een brede verspreiding kent. Via tv- en radiospotjes, printadvertenties, bumperstickers, postkaarten … werd ze via zoveel mogelijk kanalen verspreid. Een speciale website (www.ourproblem.org.nz) dient daarenboven als verzamelpunt voor extra informatie. 43
Gecombineerd met een verspreiding in verschillende talen moet dit alles toelaten de doelgroep optimaal te bereiken.
5.3 Besluit Uit een kort overzicht van enkele antigokcampagnes die de afgelopen jaren werden gehouden, blijkt dat deze in België niet zo frequent en uitgebreid voorkomen. Toch leveren enkele VZW‟s goed werk op dit vlak, vaak met beperkte middelen. De literatuur over sociale marketingcampagnes gericht op gokken is eveneens schaars. Wel kwam sociale marketing als een geschikte techniek naar voren om negatief consumptiegedrag te bestrijden. In hoofdstuk 11 formuleren we op basis van inzichten uit de literatuur en eigen onderzoek aanbevelingen om deze zo goed mogelijk toe te passen op gokgedrag.
44
6.
Onderzoeksontwerp
6.1 Doelstelling De centrale onderzoeksvraag van dit onderzoek is „welke motivaties spelen een rol bij het gokken‟. Het antwoord op deze vraag moet toelaten om antigokcampagnes effectiever te maken. Dit past in de maatschappelijke ongerustheid over het gokgedrag dat we al eerder bespraken in de literatuurstudie. Door na te gaan welke motivaties gokkers drijven, kunnen we een beter inzicht krijgen in het waarom van het gokken.
6.2 Onderzoeksvragen De centrale onderzoeksvraag kunnen we nog verder opdelen in verschillende deelvragen: Verschillen de motivaties naargelang het geslacht? Verschillen de motivaties naargelang de opleiding? Verschillen de motivaties naargelang de leeftijd? Verschillen de motivaties naargelang de frequentie van gokken? Is er een maatschappelijk draagvlak voor antigokcampagnes? Zijn gokkers op de hoogte van de hulpmogelijkheden die er bestaan voor een gokprobleem? Hoe worden de bestaande antigokcampagnes beoordeeld? In welke mate is de beoordeling van antigokcampagnes verschillend tussen gokkers en niet-gokkers? Door het beantwoorden van deze onderzoeksvragen proberen we de motivaties die mensen drijven bij het gokken te identificeren en aan de hand hiervan aanbevelingen te op te stellen met betrekking tot sociale marketingcampagnes.
6.3 Steekproef De onderzoekspopulatie zijn personen uit Vlaanderen die gokken. Ondanks het verbod op gok- en kansspelen onder de 18 jaar, leggen we bewust geen leeftijdsgrens op om een zo breed mogelijk beeld te verkrijgen. De focus ligt hoofdzakelijk op gokkers, maar ook niet-gokkers konden de vragenlijst invullen, om zo vergelijkingen mogelijk te maken. Doordat de vragenlijst opgesteld is vanuit het standpunt van iemand die wel gokt, is dit echter van secundair belang. Door beperkingen in tijd en budget is het opstellen van een volledig aselecte steekproef niet mogelijk. Aan de hand van beschikbare e-mailadressen en verschillende internetfora werden mogelijke respondenten aangespoord om de 45
enquête in te vullen. Bij de internetfora werden zowel algemene fora als specifieke fora over een bepaald type van gokspel gebruikt. Het gebruik van fora had als bijkomend voordeel
dat
er
zo
al
feedback
gegeven
werd
op
de
vragenlijst
en
het
onderzoeksonderwerp. Om mensen te motiveren deel te nemen werden cinematickets verloot onder de deelnemers. Bij het starten van de enquête moesten respondenten een unieke loginnaam ingeven om zo meervoudige registraties te vermijden. Er werd gestreefd naar het behalen van minstens 200 steekproefeenheden.
6.4 Opzet Voor ons onderzoek opteren we voor een kwantitatieve benadering met behulp van een elektronische enquête. Hiervoor maken we gebruik van de website www.thesistools.com, waar op een gebruiksvriendelijke manier een vragenlijst kan opgesteld worden. Om sociaal wenselijke antwoorden te vermijden, gebeurt de dataverzameling anoniem. Demografische gegevens worden pas op het einde van de vragenlijst bevraagd om te vermijden dat respondenten hierdoor vroegtijdig zouden afhaken. De dataverzameling gebeurde in de periode van 24 juni 2009 tot en met 19 juli 2009. De enquête werd opgesteld op basis van inzichten uit de literatuurstudie en constructen uit eerder onderzoek. De volledige vragenlijst is te bekijken in bijlage 2. De vragen in de enquête waren in te delen in 5 categorieën, waarin telkens een specifiek aspect van het gokken bevraagd werd. De eerste categorie vragen peilde naar de gokactiviteiten van de respondent om zo de frequentie en het type gokspel te kunnen achterhalen. Vragen uit de tweede categorie waren er op gericht om gokmotivaties te achterhalen. De respondent moest hiervoor verschillende stellingen beoordelen op een 5-punts Likertschaal. Voor deze twee categorieën werden de concepten op basis van de literatuur opgesteld, aangezien er nog geen eerder gevalideerde schaal voor bestond. In een derde categorie van vragen werden antigokcampagnes behandeld. Dit onderdeel bestond uit het beoordelen van stellingen over het onderwerp en het evalueren van antigokcampagnes. Bij het beoordelen van de campagnes werd rekening gehouden met verschillende aspecten. Als basisinstrument bij de beoordeling werd een aangepaste versie van de schaal van Cho en Boster (2008) gebruikt. Deze schaal werd oorspronkelijk opgesteld om het effect van antidrugsadvertenties te testen. Gezien het gelijkaardige sociale marketingthema kunnen we deze dan ook toepassen om antigokcampagnes te beoordelen. Eerst werd het gepercipieerde effect op de persoon zelf en op anderen gemeten. Verder werd ook de recall van de advertenties gemeten via twee vragen. De attitude ten opzichte van de advertentie werd gemeten aan de hand van de schaal 46
opgesteld door Biel en Bridgewater (1990, in: Lichtlé, 2007, p.48). Deze werd door Lichtlé (2007) aangepast tot vijf items, het is deze versie die we in de vragenlijst gebruikten. Al deze metingen gebeurden op een vijfpunts-likertschaal gaande van niet akkoord tot wel akkoord. Als laatste onderdeel in de beoordeling van de affiche gaven de respondenten nog een score op een zevenpuntenschaal. Een vierde categorie van vragen was er op gericht om de mate van gokverslaving te bepalen. Hiervoor werd een aangepaste versie van de Gaming Addiction Scale van Lemmens, Valkenburg en Peter (2009) gebruikt. Deze schaal is afgeleid van de DSM-IVcriteria voor gokverslaving en vervolgens aangepast om verslaving aan videogames te meten. De oorspronkelijke schaal bestond uit 21 items, waaruit door de auteurs na grondige analyse een verkorte schaal met 7 items gedistilleerd werd. Het is deze verkorte schaal die we gebruikt hebben in onze vragenlijst. De keuze voor de verkorte versie is ingegeven door het feit dat het bepalen van het aantal gokverslaafden in Vlaanderen niet het doel van dit onderzoek is. Het is eerder een nuttige aanvulling op de resultaten, waarvoor de verkorte versie volstaat. Daarenboven wordt de lengte van de enquête hierdoor beperkt. Ook de attitude ten opzichte van gokken werd nog gemeten. Dit gebeurde met behulp van een vijfpunts semantisch differentiaal, met telkens drie paar bipolaire adjectieven: OK/niet OK; goed/slecht en positief/negatief. Deze schaal is afkomstig van Cho en Booster (2008, p.178). Als vijfde en laatste categorie was er deze van de demografische gegevens. Hierin werd er naar geslacht, leeftijd, diploma en gezinssituatie gevraagd. Als allerlaatste element in de vragenlijst was er de mogelijkheid om vrijblijvend een e-mailadres in te vullen om kans te maken op cinematickets. Ook konden er aanvullende opmerkingen gemaakt worden. Hierdoor kon wie dat wou op een eenvoudige manier feedback geven op het onderzoek. Op deze manier kregen we in bepaalde gevallen nuttige kwalitatieve data door om rekening mee te houden in de analyse.
6.5 Hypotheses Deze hypotheses hangen zeer nauw samen met de onderzoeksvragen uit paragraaf 6.2. De lijst met hypotheses is beperkt gehouden om bij het interpreteren van de resultaten een ruim overzicht te kunnen behouden. Aangezien de achterliggende idee voor de meeste hypotheses afkomstig is uit de literatuur, wordt voor elke hypothese slechts beknopt duiding gegeven.
47
Loterijen en krasbiljetten zijn de populairste gokproducten: deze hebben een positievere maatschappelijke beoordeling dan andere gokspelen en zijn bij bijna alle leeftijdscategorieën populair. Poker is vooral bij jongeren populair: pokeren kan overal gebeuren, onder vrienden is er ook geen leeftijdscontrole, het past binnen de subcultuur van jongeren. De geldmotivatie speelt een belangrijke rol bij het gokken: vele onderzoeken toonden aan dat de kans op het winnen van een geld een zeer grote rol speelt in het gokgedrag. Mannen gokken vaker dan vrouwen: ondanks de vele verschillen in de literatuur, is er over deze stelling nog weinig twijfel. Personen die vaker gokken hebben een positievere attitude ten op zichte van gokken dan niet-gokkers: deze situatie kunnen we op basis van gezond verstand verwachten. Er is een maatschappelijk draagvlak voor antigokcampagnes: we kunnen er vanuit gaan dat slechts een minderheid gekant is tegen ingrijpen op vlak van gokken. De mate van herinnering is voor alle geteste antigokcampagnes laag: enkele geteste affiches zijn al enkele jaren oud, antigokcampagnes hebben in België nog nooit echt stof doen opwaaien. Humor in antigokcampagnes heeft een positief effect op de beoordeling: twee van de geteste affiches hebben in zekere zin een humoristisch thema, de andere twee zijn een iets saaiere versie. Humor doet het altijd goed in advertenties. Naarmate de analyses vorderen, worden interessante invalshoeken op de geteste variabelen steeds nagegaan. Omdat deze vaak moeilijk te voorspellen zijn, geven we deze pas weer in hoofdstuk 7 waar de resultaten worden opgesomd.
6.6 Analysemethoden De dataset wordt door www.thesistools.com als een Excel-werkblad aangeboden aan de onderzoeker. Hierdoor kan deze heel gemakkelijk omgezet worden naar het statistische programma SPSS dat we voor de analyses gebruiken. In eerste instantie wordt de dataset op fouten nagekeken, waarbij onvolledige enquêtes worden verwijderd. Na de datacelaning worden items die omgekeerd geschaald zijn gehercodeerd om ze te kunnen opnemen in de analyse. Als deze stappen zijn uitgevoerd op de dataset, voeren we een eerste beschrijvende analyse uit om demografische gegevens en gokfrequenties na te gaan. Zo kunnen we op basis van deze gegevens bepalen voor welke waarden er later
48
aparte analyses per groep kunnen gebeuren. Deze gegevens worden opgenomen in de steekproefbeschrijving in paragraaf 7.1. In de volgende stap worden de betrouwbaarheid van de gebruikte schalen getoetst met behulp van cronbach‟s alfa. In het geval dat de schalen afkomstig zijn uit eerder gevoerd onderzoek, vergelijken we de betrouwbaarheid met die onderzoeken. Indien de schalen vooraf niet beschikbaar waren, worden de verschillende dimensies bepaald aan de hand van een factoranalyse. Enkel items met een waardelading van 0.40 worden behouden. Na
het
bepalen
van
de
interne
consistentie
worden
samengestelde
variabelen
aangemaakt die één bepaald concept meten. Op basis van de nieuw aangemaakte variabelen gebeuren dan verdere beschrijvende analyses en groepsvergelijkingen aan de hand van non-parametrische testen, t-testen anova. Als significantieniveau hanteren we steeds 0.05, tenzij anders aangegeven. Bij het bespreken van de resultaten wordt soms verwezen naar bepaalde variabelen, de bijhorende labels zijn opgenomen in bijlage 3. Relevante SPSS-outputs zijn te raadplegen in bijlage 4.
49
7.
Resultaten
7.1 Steekproefbeschrijving In totaal vulden 416 respondenten de enquête in. Een deel van de enquêtes was echter onvolledig en werd niet in de analyse opgenomen. Mogelijk werd deze uitval veroorzaakt door het relatief grote aantal vragen, het onderwerp waar niet iedereen zich betrokken bij voelt en het feit dat een elektronische vragenlijst snel wordt gestart, maar ook snel wordt afgebroken. Uiteindelijk werden 280 enquêtes in de analyse opgenomen. Enkele hiervan zijn niet volledig ingevuld, maar kunnen deels toch gebruikt worden in enkele analyses. Het gaat dan voornamelijk over enquêtes van respondenten die nooit gokken en bijgevolg het onderdeel over gokmotivaties niet invulden. Deze zijn dan wel bruikbaar in analyses met betrekking tot de antigokcampagnes. 7.1.1 Geslacht en leeftijd De verdeling per geslacht is ongeveer gelijk in de steekproef, met 48,6% mannen en 51,4% vrouwen. De leeftijdsverdeling is heel wat minder gelijk, de meeste respondenten bevinden zich in de leeftijdscategorie 18 tot 24 jaar. De gemiddelde leeftijd is ongeveer 26 jaar, met als uitschieters 14 en 61 jaar. Deze scheve verdeling is vermoedelijk te wijten aan de selectie van respondenten in onze eigen leeftijdscategorie en het gebruik van internetfora, waar vaak vooral jongeren gebruik van maken. In figuur 7-1 is de verdeling per leeftijdscategorie te bekijken. Om vertekening door scheve verdeling te vermijden, maken we bij de analyses gebruik van een indeling in drie categorieën (zie bijlage 4.1.1).
50
figuur 7-1: histogram leeftijdscategorieën
7.1.2 Hoogst behaalde diploma De meest voorkomende diploma‟s in de steekproef zijn zoals te verwachten hoger secundair
onderwijs
(31,4%),
professionele
bachelor
of
gelijkwaardig
(23,1%),
academische bachelor (17,3%) en master/licentiaat (19,9%). In tabel 7-1 zijn de verdelingen in algemene categorieën te bekijken, de exacte verdeling is terug te vinden in bijlage 4.1.2. We merken nog op dat het bij de lagere diploma‟s in sommige gevallen gaat om mensen die nog studeren en waarvan dus verwacht kan worden dat ze op termijn in een hogere categorie terecht komen.
Frequentie
Percentage
2
0,7%
103
37,2%
Hogeschool
64
23,1%
Universitair
106
38,3%
2
0,7%
Lager onderwijs Secundair onderwijs
Post-universitair
tabel 7-1: verdeling diploma's per studieniveau
51
7.1.3 Gezinssituatie Het merendeel van de respondenten (59,7%) woont nog thuis, wat te verwachten is gezien het grote aantal personen in de jongste leeftijdscategorieën. Deze gezinssituatie wordt
daarna
gevolgd
door
gehuwden
(13,7%),
alleenstaanden
(12,6%)
en
samenwonende koppels (11,5%). Gescheiden personen vertegenwoordigen slechts 2,5% van het aantal respondenten. Het gemiddelde aantal gezinsleden bleek in de steekproef rond de 3 tot 4 personen te schommelen (zie bijlage 4.1.3). Het minimum aantal lag uiteraard bij 1 persoon in het gezin, het maximum ging tot 9 personen. Ongeveer 39% bleek in een gezin met 4 personen te wonen. In tabel 7-2 is een opdeling gemaakt in verschillende categorieën, naargelang het aantal personen dat het gezin van de respondent telt. Samen met de gezinssituatie kunnen deze gegevens dan gebruik worden als maat voor sociale isolatie. Hierbij moet natuurlijk opgemerkt worden dat alleen wonen niet automatisch betekent dat deze persoon minder sociaal contact heeft. Frequentie
Percentage
Woont alleen
22
8%
Woont met twee samen
43
15,6%
156
56.7%
54
19,6%
3 tot 4 personen Meer dan 4 personen
tabel 7-2: aantal personen waarmee men samenleeft
7.2 Gokactiviteiten 7.2.1 Beschrijvende analyse De meest populaire vorm van gokken bleek muntspelen in een lunapark, waar slechts 39% aangeeft dit nooit te doen. Vermoedelijk is dit te wijten aan de lage drempel bij dit soort spelen en het feit dat velen dit wel eens op de lokale kermis spelen. Het wordt vaak ook niet echt als een gokspel gezien. Krasbiljetten komen op de twee plaats qua populariteit,
gevolgd
door
Lotto-spelen
en
pokeren.
Casinospelen
en
sportweddenschappen worden het minst mensen gespeeld. Opvallend is de populariteit van gokproducten en gokspelletjes die maatschappelijk aanvaard zijn, zoals bv. krasbiljetten en Lotto. Populariteit wordt hier gemeten aan de hand van het aantal mensen dat ten minste enkele keren per jaar deelneemt aan het bewust gokspel. Als we de populariteit van de verschillende gokspelen vergelijken naar geslacht, komen er toch verschillen naar boven. Bij de mannen staat poker op de eerste plaats, gevolgd door krasbiljetten, muntspelen in lunapark en loterijen. Dezelfde spelen staan ook in de 52
top 4 bij de vrouwen, maar de volgorde verschilt wel: het populairst zijn muntspelen in lunaparken, daarna krasbiljetten, loterijen en poker. We merken hier al op dat telkens een groter percentage vrouwen nooit een bepaald gokspelletje speelt in vergelijking met mannen. We toetsen later in de analyse of deze verschillen al dan niet significant zijn. Om de verhouding tussen gokkers en niet-gokkers in de steekproef te kunnen bepalen, stelden we een nieuwe variabele samen uit de antwoorden op de vragen over gokfrequenties. Hiervoor werd een gemiddelde score berekend op basis van de 9 vragen naar gokfrequenties. Respondenten met een score van 1 zijn dan de personen die nooit gokken, in deze steekproef zo‟n 8,4%. We verdelen alle respondenten in vier categorieën: niet-gokkers (score van 1), sporadische gokkers (1 < score ≥ 1,5), regelmatige gokkers (1,5 > score ≥ 2,5) en zware gokkers (2,5 > score ≤ 5). Op basis van deze onderverdeling zijn 33,6% van de respondenten sporadische gokkers, 52,2% regelmatige gokkers en 5,8% zware gokkers. Omdat niet alle gokvormen in de vraagstelling even belangrijk zijn en ze ook niet allemaal dezelfde eigenschappen hebben, zochten we naar een nieuwe schaal met minder items dan de oorspronkelijke 9. Op basis van een factoranalyse op de verschillende vormen van gokken werden 3 dimensies ontdekt (zie bijlage 4.2.1). De eerste component bevat pokeren, sportweddenschappen, gokautomaten en casinospelen. De tweede component bestaat uit loterijen en krasbiljetten en de derde component omvat muntspelen in lunaparken, televisie- en sms-spelletjes en gratis gokspelletjes op het internet. Omdat de derde component de buitenbeentjes in de goksector bevat, stelden we ook een gemiddelde score op met enkel de gokspelen uit de eerste twee componenten. Het weglaten van drie categorieën zorgt ervoor dat in de indeling van gokkers er een hoger percentage niet-gokkers is. Ook het aantal sporadische gokkers is groter, tot 36.3%. De verschillen zijn onderling te vergelijken in tabel 7-3. De indeling op basis van zes gokspelen lijkt er vooral voor te zorgen dat het aantal regelmatige gokkers niet overschat wordt.
53
Schaal met 9 items
Schaal met 6 items
8.4%
15,8%
Sporadische gokkers
33.6%
36,3%
Regelmatige gokkers
52.2%
42,8%
5.5%
5,0%
Niet-gokkers
Zware gokkers
tabel 7-3: onderverdeling per type gokker
De vraag naar het bedrag dat de respondenten gemiddeld per maand uitgaven aan goken kansspelen, bleek geen goede maat te zijn om de mate van gokken aan te geven. Uit reacties op fora en ook in de vragenlijst zelf bleek dat deze vraag vooral voor succesvolle pokerspelers problemen gaf. Zij beschouwen het geld dat ze in hun hobby steken eerder als een investering dan als uitgaven. Ook komt het bij dit type spelers meestal voor dat ze geld winnen in plaats van verliezen. Zo zijn de grootste bedragen te vinden bij respondenten die aangeven zeer vaak te pokeren en aan geen of bijna geen andere gokspelen meedoen. Deze extreme bedragen zijn dan ook eerder te beschouwen als investering en/of winst dat deze spelers uit het pokeren halen, dan als uitgaven. Om toch een idee te krijgen van de gemiddelde uitgaven selecteren we enkel respondenten die slechts sporadisch poker spelen (score ≤ 2) en minstens af en toe eens gokken (score > 1 bij indeling gokkers). Bedragen variëren dan van 0 tot 100 euro per maand, met een gemiddelde van 6,7 euro. Het bedrag van 0 euro is waarschijnlijk te wijten aan mensen die slecht zeer zelden gokken, waardoor het gemiddelde maandelijkse bedrag de 0 benadert. Als we enkel kijken naar de uitgaven van regelmatige en zware gokkers wordt het algemene gemiddelde meer dan verdubbeld, tot 14 euro per maand. Gezien de beperkingen door het weglaten van de pokerspelers moet dit bedrag natuurlijk slechts als een indicatie beschouwd worden. Ook interessant in dit opzicht is de verhouding tussen geld dat wordt uitgegeven aan gokken en de eventuele winst die daaruit komt. Eigen aan gokspelen is dat slechts een klein percentage spelers winst haalt uit het verlies van vele andere spelers. En eigen aan gokkers is dat de ze de kans dat ze zullen winnen vaak schromelijk overschatten (cfr. supra). Vermoedelijk denken respondenten sneller dan in werkelijkheid het geval is dat ze winst maken, als ze bv. eenmalig een bepaald bedrag winnen. Zo geeft slechts 27,1% van de respondenten aan dat ze meer uitgeven aan gokken dan ze er mee winnen. Ongeveer 42% geeft zelfs aan absoluut niet akkoord te zijn met deze stelling. Bij frequente pokerspelers4 ligt dit percentage met 59% nog hoger. Uit deze groep geeft dan
4
Spelers die aangeven minstens maandelijks poker te spelen 54
ook 56% aan winst te halen uit hun gokactiviteiten. Bij de hele steekproef ligt dit percentage slechts op 20%. 31,6% geeft aan nooit of bijna nooit voor geld te spelen. De meeste populaire kanalen om te gokken zijn duidelijk het gokken onder vrienden en gokken op het internet. In beide gevallen is telkens het gokken zonder inzet het meest populair, daarna pas het gokken voor geld. Dit is waarschijnlijk te verklaren door het feit dat sporadische gokkers eerder eens een spelletje spelen zonder inzet, dan direct voor geld te spelen. Opvallend is dat voor de categorie van zware gokkers gratis gokspelletjes op het internet zeer populair zijn. Als er daarentegen onder vrienden gespeeld wordt, zijn gokspelen met inzet dan weer populairder dan deze zonder. Casino‟s, speelhallen en speciale
tornooien
blijken
het
minst
populair
te
zijn.
Voor
de
eerste
twee
goketablissementen is dit vermoedelijk te wijten aan de hoge drempel en in het geval van casino‟s ook de beperkte aanwezigheid in België. De categorie van de speciale tornooien lijkt enkel interessant voor pokerspelers die geld kunnen verdienen met hun hobby en niet voor de sporadische gokker. Op de vraag hoe lang de respondent al gokt, werden de cases van mensen die niet gokken verwijderd om vertekening te vermijden. De antwoordcategorieën hebben geen gelijk interval, wat deels de hogere percentages in bepaalde categorieën verklaart. Aangezien oudere mensen een grotere kans hebben al langer te gokken, is hierdoor ook vertekening mogelijk. Dit zien we duidelijk terug wanneer we enkel gokkers van 35 jaar of ouder selecteren, dan blijkt immers dat 80% al langer dan vijf jaar gokt. Voor gokkers jonger dan 35 jaar is dat slechts 17,5% en voor gokkers jonger dan 25 jaar zelfs nog maar 8,7%. Er is dus een logische correlatie tussen leeftijd en hoe lang een persoon al gokt. Toch bedraagt deze „slechts‟ 0,514 wat er toch op wijst dat leeftijd niet de enige verklarende variabele is.
7.2.2 Attitude t.o.v. gokken De samengestelde variabele attitude ten opzichte van gokken haalde een cronbach‟s alfawaarde van 0.92, waarbij de adjectiefparen slecht/goed en negatief/positief belangrijkst bleken te zijn. Zoals te zien is in figuur 7-2 situeren de gemiddelden voor elk van de drie adjectiefparen zich rond 2,5, met een lichte uitschieter van 2,8 naar boven bij het paar Niet OK/OK. De algemene houding ten opzichte van gokken is dus licht negatief, met een gemiddelde van 2,76 op 5. De stelling dat hoe vaker iemand gokt, hoe positiever de attitude wordt bevestigd (zie bijlage 4.2.2).
55
figuur 7-2: attitude t.o.v. gokken
7.2.3 Verschillen naargelang geslacht Een analyse aan de hand van Mann-Whitney laat duidelijk zien dat voor casinospelen, gokautomaten, poker, sportweddenschappen en gratis gokspelletjes op het internet er verschillen zijn naargelang het geslacht van de respondent (zie bijlage 4.2.3). In elk van de vijf gevallen ligt de frequentie van gokken bij mannen hoger dan bij vrouwen. Beschouwen we de Likert-schaal als een metrische variabele, waarbij een hoger gemiddelde een hogere frequentie van gokken aanduidt, kunnen we ook nagaan hoe groot het verschil is. Daarbij valt vooral op dat gokautomaten het verschil groot is. Ook een analyse op beide samengestelde variabelen voor gokfrequentie geeft duidelijk aan dat mannen vaker gokken dan vrouwen. Deze hypothese wordt dus bevestigd in dit onderzoek. Bij televisie- en SMS-spelletjes en muntspelen in lunaparken bleken vrouwen vaker te gokken, maar het verschil was niet significant.
7.2.4 Verschillen naargelang leeftijd Vergelijkingen in gokactiviteiten over de verschillende leeftijdscategorieën brengen duidelijk een tweedeling in generaties naar voor. Op basis van de Kruskal-Wallis test met als groeperende variabele de drie leeftijdscategorieën bleken voor alle gokspelen behalve casino, gokautomaten en televisie- en sms-spelletjes de verschillen significant te zijn. Lotto bleek eerder het type spel van de oudere generatie te zijn, krasbiljetten voor de middelste leeftijdscategorie en poker, internetgokken en lunaparkspelen als populairste spelen bij jongeren (zie bijlage 4.2.4). De gemiddelde gokfrequentie voor alle gokspelen samen bleek echter voor alle leeftijdscategorieën ongeveer gelijk te lopen. Het verbod op gok- en kansspelen onder de 18 jaar blijkt in deze steekproef min of meer gerespecteerd. Slechts enkelingen doen mee aan deze categorie van spelen. Bij 56
muntspelen in een lunapark en gratis gokspelletjes op het internet –waar het verbod niet geldt- lag de frequentie wel hoger. Voor de gratis spelletjes bleek zelfs dat jongeren onder de 18 jaar deze spelletjes significant vaker spelen vergeleken met personen uit de andere leeftijdscategorieën.
7.2.5 Verschillen naargelang diploma Een vergelijking volgens diploma leverde enkel met weglating van lagere school en postuniversitair een significant verschil op voor gokautomaten tussen secundair en universitair onderwijs. Deze blijken vooral populair te zijn bij personen uit het secundair onderwijs (zie bijlage 4.2.5).
7.3 Gokmotivaties Om verschillende categorieën van motivaties te ontdekken werd een factoranalyse uitgevoerd. Vooraf werd één item omgeschaald, zodat het mee in de analyse kon opgenomen worden. De factoranalyse bracht vier dimensies aan het licht, die in totaal 65.6% van de variantie verklaren. Sommige items laden echter op meerdere dimensies, waarbij we in combinatie met een analyse aan de hand van cronbach‟s alfa bepaalden welke items behouden werden en welke niet (zie bijlage 4.3.1). Het weglaten van het item „motescapisme2‟ in dimensie 1 heeft geen effect op de interne consistentie, terwijl het in dimensie 2 wel een bijdrage levert aan de betrouwbaarheid. Daarom nemen we dit item op bij dimensie 2. Het item „motpeerpressure3‟ wordt in alle dimensies weggelaten, omdat het niet eenduidig genoeg op een bepaalde dimensie laadt. Aangezien het weglaten van het item „mottijdverdrijven‟ voor een stijging qua betrouwbaarheid zorgt in dimensie 3 en een daling in dimensie 2, behouden we het item in de tweede dimensie. In dimensie 3 valt „motgeld2_recoded‟ sowieso weg, doordat het item geen nuttige bijdrage levert aan de dimensie. Dimensie 4 heeft met zijn twee items slechts een alfawaarde van 0,493, waardoor we deze dimensie weglaten. In plaats daarvan baseren we ons enkel op „motgeld1‟, omdat dit van de twee items het duidelijkste is opgesteld. Een lijst van de verschillende dimensies met de items die er in opgenomen zijn, staat in tabel 7-4. De corresponderende cronbach‟s alfawaarde van elke dimensie wordt steeds vermeld.
57
Dimensie 1: peer pressure (α=0,812) Motpeerpressure2 Motpeerpressure1 Motsociaalcontact motalcohol Dimensie 2: escapisme (α=0,719) motescapisme1 motgewoonte moteenzaamheid motescapisme2 mottijdverdrijven Dimensie 3: ontspanning (α=0,760) motplezant motontspanning Dimensie 4: geldmotivatie motgeld1 tabel 7-4: Dimensies gokmotivaties
De eerste dimensie omvat voornamelijk items die te maken hebben met peer pressure en sociaal contact, om die reden kiezen we hier voor „peer pressure‟ als omschrijving voor deze dimensie. Het is echter belangrijk om deze term niet enkel in een enge, negatieve betekenis te zien. Peer pressure omvat in deze optiek het samenzijn met vrienden. Voor de tweede dimensie zouden we als overkoepelende term „escapisme‟ kunnen gebruiken. Gokken gebeurt dan om van problemen te ontsnappen. Dimensie drie omvat items rond het thema van amusement, ontspannen en tijd verdrijven. We beschouwen deze dimensie dan ook als een groepering van de dimensie „ontspanning‟. Hoewel het slechts 1 item is, zetten we het toch als dimensie in het overzicht omdat het een belangrijke factor is om mee rekening te houden. Dit item is dan eenvoudig te benoemen als „geldmotivatie‟. Vooraleer de verschillende motivaties te analyseren, werd een filter op de dataset geactiveerd zodanig dat personen die nooit gokken niet in de analyse opgenomen worden. Voor deze vraag zijn de antwoorden van deze categorie respondenten immers niet van belang en vermijden we telkens niet-relevante verschillen tussen niet-gokkers en gokkers te moeten verwerken. Zoals te verwachten was stijgt de gemiddelde score op elke dimensie bij iedere groep die vaker gokt. Dit kan een indicatie zijn van een meer uitgesproken voorkeur door een hogere betrokkenheid bij het onderwerp gokken. De verschillen waren in alle gevallen significant tussen de groep sporadische gokkers en de 58
twee vaker gokkende groepen. Enkel bij de dimensie ontspanning was ook het verschil tussen de regelmatige en zware gokkers significant (zie bijlage 4.3.2). Om te bepalen welke motivatie de belangrijkste is, werd voor elk van de 4 motivaties een 95%-betrouwbaarheidsinterval opgesteld voor het gemiddelde (zie bijlage 4.3.3). In figuur 7-3 is duidelijk te zien dat geld de belangrijkste motivatie is, met op de tweede plaats ontspanning. Peer pressure komt pas op de derde plaats, gevolgd door escapisme. We
kunnen
deze
rangorde
met
95%
zekerheid
vaststellen,
bij
een
99%-
betrouwbaarheidsinterval kon de rangorde niet meer correct bepaald worden.
5 4,5
Gemiddelde score
4
3,45
3,5
3,07
3 2,09
2,5
1,67
2 1,5 1 0,5 0 Peer pressure
Escapisme
Ontspanning
Geld
figuur 7-3: Gemiddelde score per gokmotivatie
7.3.1 Verschillen naargelang geslacht Uit de literatuur kwam in sommige gevallen naar voor dat mannen en vrouwen andere motivaties hebben bij het gokken. Een eerste analyse waar nog geen onderscheid werd gemaakt naargelang het type gokspel bracht geen verschillen aan het licht in de rangorde van motivaties. De intensiteit van de motivatie is wel telkens significant hoger bij mannen dan bij vrouwen (zie bijlage 4.4.4). Mogelijk speelt hier het effect op dat mannen ook vaker gokken dan vrouwen.
7.3.2 Verschillen naargelang diploma Ook met weglating van ondervertegenwoordigde categorieën was geen enkel verschil significant te noemen.
59
7.3.3 Verschillen naargelang leeftijd De rangorde van motivaties blijft binnen elke leeftijdsgroep wel gelijk, maar het relatieve gewicht
ervan
verschilt
in
sommige
gevallen
wel
significant.
Voor
de
jongste
leeftijdscategorie (tot 25 jaar) bleek peer pressure een belangrijkere plaats in te nemen vergeleken met de twee oudste categorieën (26-40; ouder dan 40). Voor de oudste leeftijdsgroep is de geldmotivatie dan weer belangrijker in verhouding tot de twee jongste groepen, in tegenstelling tot ontspanning waar de verhoudingen net omgekeerd zijn. Escapisme leverde geen significante verschillen op. Het lijkt er dus op dat voor jongeren de sociale druk van vrienden een grotere invloed heeft vergeleken met volwassen. Voor deze laatste groep is dan vooral het kans op het winnen van geld relatief belangrijker (zie bijlage 4.3.5). Het gaat hier echter wel om het relatieve belang van de motivaties,
globaal
beschouwd
blijft
geld
te
belangrijkste
drijfveer
in
elke
leeftijdscategorie.
7.4 Opvattingen antigokcampagnes Aan de hand van dertien vragen werd bij de respondenten gepeild naar hun opvattingen over antigokcampagnes en ervaringen met gokverslaving. Na een eerste factoranalyse werden op basis van de output 2 items verwijderd, omdat ze op meerdere factoren laden. Een ander item werd verwijderd omdat het als enige een dimensie weerspiegelde en bijgevolg geen toegevoegde waarde bood. Nadat deze vier items verwijderd waren, kwamen in de negen overige items drie dimensies naar voor (zie bijlage 4.4.1), die samen 63% van de variantie verklaren. De Bartlett‟s test gaf een significant resultaat, wat betekent dat er is voldoende correlatie is tussen de items om door te gaan met de factoranalyse. Dimensie 1 omvat items met betrekking tot aandacht voor gokverslaving en antigokcampagnes, dimensie 2 groepeert items over persoonlijke ervaringen met gokverslaving
en
dimensie
3
categoriseert
items
in
verband
met
kennis
over
gokverslaving (α = 0,534). Gezien de lage interne consistentie van deze laatste dimensie, nemen we deze niet als geheel op in verdere analyses. De uiteindelijk opgenomen items per dimensie zijn weergegeven in tabel 7-5. Dimensie 1: aandacht voor gokverslaving en antigokcampagnes (α=0,819)
antigok6 antigok3 antigok5 antigok13 antigok9RECODED 60
Dimensie 2: persoonlijke ervaringen met gokverslaving (α=0,784)
antigok12 antigok4 tabel 7-5: dimensies opvattingen antigokcampagnes
Een analyse van de eerste dimensie geeft ons informatie over de mate waarin iemand open staat voor een antigokcampagne. Een hoge score wijst er dan op dat de persoon positief staat tegenover antigokcampagnes en het gevaar van overmatig gokken inziet. Het algemene gemiddelde voor de steekproef ligt op 3,27, wat een licht positieve houding ten opzichte van antigokcampagnes aangeeft. Opvallend is dat ondanks dat deze dimensie het resultaat is van een gemiddelde van 5 vragen, in beide richtingen het minimum en maximum behaald worden. Er lijkt dus in bepaalde groepen een sterke polarisatie op te treden. Daarom gaan we na in welke mate er verschillen zijn volgens de categorie van gokker waartoe de respondent behoort. De anova-test met de vier categorieën gokkers levert een sterk significant verschil op tussen de verschillende groepen (zie bijlage 4.4.2). Uit de post-hoc test komt duidelijk naar voor dat de categorie regelmatige gokkers significant verschilt met de eerste twee categorieën (niet-gokkers en sporadische gokkers). Ook de categorie van de zware gokkers verschilt van de eerste twee categorieën, maar hier is het verschil met respectievelijk 0,083 en 0,065 niet significant. We kunnen vermoeden dat dit verschil in een grotere steekproef en met een hoger aantal respondenten in de hoogste categorie wel significant zal zijn. Uit deze analyse blijkt dus dat personen die weinig of niet gokken positiever staan
ten
opzichte van
ingrijpen in
gokactiviteiten
door middel
van
antigokcampagnes en beperkende maatregelen, dan personen die wel vaker gokken. Dit was ook te verwachten, als je frequent gokt, zie je dit immers niet als een probleem en zijn beperkende maatregelen ten aanzien van je hobby iets dat je wil vermijden. Bij het opstellen van een campagne is het dan ook belangrijk deze doelgroep niet af te schrikken door een te negatieve benadering van het probleem. Algemeen beschouwd kunnen we echter wel stellen dat er een maatschappelijk draagvlak is waarop antigokcampagnes kunnen uitgebouwd worden. De tweede dimensie over persoonlijke ervaringen met gokverslavingen gaf geen significant verschil aan tussen de vier categorieën gokkers. Wel lag het gemiddelde telkens hoger in de groep die meer gokte, maar met een significantieniveau van 0,11 kunnen we dit niet met voldoende zekerheid vaststellen. Voor de hele steekproef had ongeveer 37% in zijn of haar persoonlijke omgeving al gokproblemen meegemaakt. 61
Naast een analyse per dimensie hebben de verschillende vragen die niet in de factoranalyse zijn opgenomen ook elk apart hun waarde. Zo geeft bijna de helft van de respondenten aan dat ze al folders, advertenties, tv-spotjes e.d. gezien hebben die wijzen op gevaar van gokverslaving. In paragraaf 7.5.3 blijkt uit een analyse van recall van verschillende advertenties dat deze eerder aan de lage kant is. Vermoedelijk is de hogere waarde het gevolg van de wettelijk verplichte brochures in goketablissementen of waarschuwingen zoals „Ken uw Limieten‟ van de Nationale Loterij. Doordat deze geen echte advertentiecampagnes zijn, werden ze ook niet getest in de vragenlijst. Op de vraag of de respondent weet waar je terecht kan met gokproblemen antwoordt slechts 36,4% bevestigend. De grote meerderheid heeft dus niet echt een idee welke mogelijkheden tot hulpverlening er bestaan. Op zich is dit niet problematisch, aangezien er genoeg hulpmiddelen zijn om deze informatie op te zoeken als het probleem zich stelt. Toch kan het de drempel verlagen om hulp te zoeken als de hulpverlening vooraf al voldoende bekend is. Vooral het feit dat mensen die vaak gokken niet hoger scoren op deze vraag, wijst er op dat de nodige inspanningen op dit vlak wenselijk zijn. De vraag naar het aspect van de verboden vrucht die gokken net aantrekkelijker zou maken bij jongeren, gaf geen resultaten in een bepaalde richting. Een groot percentage (36,5%) had over deze stelling geen mening. Voor- en tegenstanders hielden elkaar ook in evenwicht, waardoor we niet anders kunnen besluiten dan dat de meningen verdeeld zijn. Omdat deze stelling specifiek over jongeren ging, werd ook nagegaan of er verschillen zijn per leeftijdsgroep. Jongeren onder de 18 jaar bleken vaker akkoord te gaan met de stelling, maar het verschil bleek in geen enkel geval significant. Verder onderzoek is dus noodzakelijk om dit na te gaan. Een overweldigende meerderheid van 83,8% beweert zelf bewust zijn van het verslavingsgevaar van gokken. Deze stelling lijkt op te gaan voor elke categorie van gokker, wat er toch op wijst dat er een consensus is rond het potentiële gevaar van gokken. Dit idee wordt echter onmiddellijk genuanceerd als we de resultaten van de stelling „ik vind dat het gevaar van gokken overdreven wordt‟ nagaan. Nu geeft ongeveer de helft van de respondenten aan niet met deze stelling akkoord te gaan en dus te vinden dat de aandacht voor het verslavingsgevaar bij gokken terecht is. Via anova kwam aan het licht dat de verschillen grotendeels verklaard worden door het feit of men al dan niet gokt (zie bijlage 4.4.3). De groep niet-gokkers gaat significant minder akkoord met de stelling, vergeleken met de groep regelmatige gokkers en zware gokkers. De groep sporadische gokkers haalt ten opzichte van de twee zwaarste groepen gokkers significantiewaarden van 0,053 en 0,117 en voldoet dus niet aan het 0.0562
criteria. Gokkers zien hun activiteiten dus grotendeels niet als gevaarlijk, terwijl nietgokkers deze wel als potentieel gevaarlijk inschatten. Een kleine minderheid van 15,6% ziet investeren in antigokcampagnes als een nodeloze inspanning die enkel geld verkwist. Dit percentage lag bij gokkers alweer hoger, maar de verschillen zijn niet significant. 53,8% gaat niet akkoord met de stelling en ziet dus wel het nut in van een dergelijke campagne.
63
7.5 Beoordeling antigokcampagnes In de vragenlijst werden in totaal vier affiches uit twee verschillende campagnes getest inzake herkenning en invloed. Deze geteste affiches zijn hieronder te bekijken. In wat volgt worden de advertenties telkens gezamenlijk besproken met indeling per meting. Nadien volgt voor elke advertentie afzonderlijk een samengevatte beoordeling. Om na te gaan of de waargenomen verschillen significant zijn, werd een nieuwe dataset aangemaakt met enkel de items die de advertentie testen. Hierin wordt een extra variabele aangemaakt met het corresponderende nummer van de advertentie, waardoor het mogelijk wordt om aan de hand van anova na te gaan of de verschillen significant dan wel toevallig zijn. Het is belangrijk om bij het interpreteren van de resultaten rekening te houden met het feit dat voor advertentie 1 de tekst onder de slogan niet goed leesbaar was. Mogelijk had dit een effect op de resultaten voor deze specifieke advertentie. Voor advertentie 4 moet in rekening gebracht worden dat dit voornamelijk een televisiecampagne was. Deze printadvertentie is daar dan ook eerder een droge weergave van. De bijhorende outputs zijn opgenomen in bijlage 4.5.
Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
64
7.5.1 Gepercipieerd effect Het gepercipieerde effect op de respondent zelf en het effect dat de respondent inschatte voor anderen bleken zo goed als gelijk te lopen zoals te zien is in figuur 7-4. Dit zien we mooi weerspiegeld in hoge correlatiewaarden van 0.741, 0.879, 0.900 en 0.911.
5 4,5
Gemiddelde score
4 3,5
3 2,5
Self
2
Other
1,5 1 0,5 0 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4
figuur 7-4: Gemiddelde score voor gepercipieerd effect op persoon zelf en op anderen.
Omwille van de hoge samenhang tussen beide items, nemen we ze samen als maat voor het totale gemiddelde gepercipieerde effect van de advertentie. Deze twee items kunnen een hoge interne consistentie voorleggen met waarden van cronbach‟s alfa van 0,85 tot 0,95. Gezien de grote gelijkenis en het feit dat het slechts om twee vragen gaat, is dit niet
verwonderlijk.
Daarom
wordt
voor
elke
advertentie
een
nieuwe
variabele
aangemaakt die deze twee items combineert. In figuur 7-5 zijn de gemiddelde waarden van het gepercipieerde effect grafisch weergegeven voor elke advertentie, telkens met vermelding van het gemiddelde. Advertentie 2 en 3 kunnen duidelijk op het hoogste veronderstelde effect rekenen. Voor advertentie 1 schatten de respondenten het mogelijke effect beduidend lager in. Enkel advertentie 2 is significant hoger dan alle andere advertenties en neem dus duidelijk de koppositie in. Aangezien de hogere score van advertentie 3 ten opzichte van advertentie 4 slechts een significantieniveau van 0,147 haalt, kan dit verschil aan het toeval te wijten zijn. Ook het verschil tussen advertentie 1 en 4 haalt slechts een significantieniveau van 0,125. Vergelijkingen per geslacht, leeftijd en type gokker brachten geen significante verschillen aan het licht.
65
Gelmiddeld gepercipieerd effect
5 4,5 4 3,5 3 2,5 2
2,6273
2,2681 2,0491
1,8232
1,5 1 0,5 0 Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
figuur 7-5: gemiddelde gepercipeerd effect
7.5.2 Gepercipieerde informativiteit De gepercipieerde informativiteit werd gemeten door twee items. De schaal bleek met een cronbach‟s alfa-score van 0.67 enkel bij de eerste advertentie de vastgelegde limiet van 0.70 niet te halen. Omdat het slechts een klein verschil betreft en bij de andere advertenties wel hogere scores opgetekend werden, beschouwen we de schaal toch als betrouwbaar. In onderzoek van Cho en Boster (2008, p.178) bleek immers al dat de schaal daar een alfa-niveau van 0,84 had. Bij het vergelijken van de gemiddelde scores voor elke advertentie (zie figuur 7-6) valt vooral de hogere score van advertentie 4 op. Deze advertentie maakt melding van het feit dat 200000 Belgen een gokprobleem hebben, informatie die bij de andere advertenties niet vermeld wordt. Vermoedelijk is de hogere score dan ook hier aan te wijten. Het verschil met advertentie 2 is echter niet significant, waardoor deze twee advertenties dus een gedeelde eerste plaats innemen. Advertenties 1 en 3 verschillen ook niet significant van elkaar en nemen op hun beurt een gedeelde laatste plaats in beslag. De lage score van advertentie 1 is waarschijnlijk het gevolg van het niet leesbaar zijn van de bijkomende tekst. De foto op deze advertentie verwijst immers niet direct naar de gevolgen van overmatig gokken, terwijl advertenties 2 en 3 dit wel doen.
66
5 Gemiddelde gepercipieerde informativiteit
4,5 4 3,20
3,5 3 2,5
3,11
2,77
Advertentie 2
Advertentie 3
2,55
2 1,5 1 0,5 0 Advertentie 1
Advertentie 4
figuur 7-6: gemiddelde gepercipieerde informativiteit per advertentie
Aan de hand van een t-test werd nagegaan of de gepercipieerde informativiteit verschillend is bij mannen en vrouwen. Daaruit bleek dat in drie van de vier gevallen vrouwen een significant hogere score noteerden dan mannen. Enkel bij de laatste advertentie was het verschil met een waarde van 0,089 niet significant.
7.5.3 Recall De twee items die de mate waarin een advertentie herinnerd wordt gaven in alle gevallen een cronbach‟s alfa-score van hoger dan 0,70 en kan dus als een valide meetinstrument gebruikt worden. Globaal bekeken liggen de scores zeer laag, met als maximumscore slechts 2,34 bij advertentie 3. Bij advertentie 1 zakt die score zelfs tot 1,58. De algemene tendens dat deze advertenties niet herinnerd worden, kan nog wel deels verklaard worden doordat advertenties 1 tot en met 3 al van 2005 dateren. Advertentie 4 is echter recenter en heeft toch ook een lage score. De affiches hebben dus niet echt een sterke indruk nagelaten. Een vergelijking met andere sociale marketingcampagnes uit dezelfde periode zou nuttige data aanleveren om deze resultaten mee te vergelijken, maar deze vergelijkingen zijn helaas niet voorhanden. We hebben ervoor geopteerd een beperkt aantal campagnes in de vragenlijst op te nemen aangezien deze anders te omvangrijk zou geworden zijn. Zowel de hoogste waarde voor advertentie 3, als de tweede hoogste waarde voor advertentie 2 zijn significante verschillen. Voor de twee laagst scorende advertenties is het verschil niet significant.
67
5
Gemiddelde score recall
4,5 4 3,5 3 2,34
2,5 2
2,00 1,68
1,58
1,5 1 0,5 0 Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
figuur 7-7: Recall
7.5.4 Attitude towards the ad De attitude ten opzichte van de advertentie werd gemeten door middel van een schaal met vijf items. Na analyse van de interne consistentie bij elk van de vier affiches blijkt dat met cronbach‟s alfa-waarden tussen 0,829 en 0,897 duidelijk hetzelfde concept gemeten wordt door de vijf items. We kunnen dus met voldoende betrouwbaarheid een gemiddelde berekenen uit deze items om de attitude towards the ad voor te stellen. Advertentie 2 heeft met voorsprong de hoogste gemiddelde score (3,47) voor de attitude towards the ad. Advertentie 3 haalt nog net een score van 3, terwijl advertenties 1 en 4 helemaal onderaan bengelen met scores van respectievelijk 2,36 en 2,53. Voor de twee hoogst scorende advertenties zijn de verschillen met alle andere advertenties significant, het onderlinge verschil bij de twee laagst scorende is dit echter niet. Advertenties 2 en 3 kunnen dus duidelijk rekenen op de meest positieve attitude towards the ad. Dit zijn twee advertenties waar op humoristische wijze het thema gokverslaving aangepakt wordt. In enkele commentaren die respondenten op een forum postten waar een oproep stond om de enquête in te vullen, gaven al aan dat deze twee affiches goed bevonden werden.
68
Gemiddelde attitude towards the ad
5
4,5 4
3,47
3,5
3,02
3
2,53
2,36
2,5 2 1,5 1 0,5 0
Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
figuur 7-8: attitude towards the ad
7.5.5 Ad-likeability Als laatste element in de beoordeling van elke affiche gaf de respondent nog een algemene score op een zevenpuntenschaal. Het zijn alweer advertentie 2 en 3 die de hoogste scores noteren. Advertentie 4 haalt nog net iets meer dan de helft, advertentie 1 haalt zelfs de helft niet. Alle gemeten verschillen zijn significant, de meesten zelfs op het 0.001-niveau.
7
6 Score op 7 punten
5,06 5 4
4,36
3,74
3,38
3 2 1 0 Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
69
7.5.6 Besluit Als we alle bevraagde parameters samen in beschouwing nemen, komt advertentie 2 duidelijk als beste naar voor, kort gevolgd door advertentie 3. Beide advertenties nemen afwisselend
de
eerste
en
tweede
plaats
in
(uitgezonderd
bij
gepercipieerde
informativiteit) bij de diverse parameters. Het gebruik van humor is hier vermoedelijk een belangrijke factor. Door voor elke advertentie een gemiddelde score te berekenen aan de hand van de 5 parameters die we hierboven besproken, kunnen we de beste advertentie ook selecteren op basis van statistische gegevens. Voor elke advertentie werd een factoranalyse uitgevoerd met als input de 5 parameters, waaruit telkens bleek dat ze hetzelfde concept meten. Vervolgens werd de cronbach‟s alfa-waarde getest. Het weglaten van het item recall bracht telkens een forse verbetering van de interne consistentie teweeg. Deze waarde laadde van alle items ook het minst op de dimensie totale score. Doordat de advertenties al enkele jaren oud zijn en dit element dan ook minder van belang is voor het bepalen van de aantrekkelijkheid van de advertentie, nemen we recall dan ook niet op in de schaal om een algemene beoordeling te berekenen. Ook hier komt advertentie 2 als beste naar voor, met ook advertentie 3 op een tweede plaats. Advertentie 4 en advertentie 1 bezetten respectievelijk de derde en vierde plaats. Deze indeling is grafisch voorgesteld in figuur 7-9. Als we het item recall toch in beschouwing hadden genomen, bleef de rangorde gelijk. Enkel de verschillen tussen de advertenties variëren dan licht. In alle gevallen zijn de onderlinge verschillen significant,
Gemiddelde algemene score (max = 5,5)
waardoor ze met de nodige zekerheid vastgesteld kunnen worden.
5 4
3,57 3,11
3
2,86
2,54
2 1
0 Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
figuur 7-9: gemiddelde totale score op basis van 4 items
70
De algemene totaalscore voor elke advertentie maakt het ook eenvoudiger na te gaan of de gokfrequentie van een persoon invloed heeft op de beoordeling van de bewuste affiches. Uit de analyse blijkt dat geen enkel verschil tussen de verschillende groepen significant is. Algemeen bekeken heeft gokfrequentie dus geen invloed op de waardering van de advertentie, wat er op wijst dat deze advertenties voor de hele populatie geschikt zijn.
7.6 Gokverslaving We namen in de analyse ook de verkorte versie van de verslavingschaal van Lemmens, et al. (2009) op. De 7 items hebben een cronbach‟s alfa waarde van 0,878 wat ruim boven de aanvaardbare standaard van 0.7 ligt. Het sterkste item is de vraag naar het verwaarlozen van andere belangrijke activiteiten door gokken. Indien we dit item uit de schaal zouden laten, zou de waarde van cronbach‟s alfa dalen tot 0.847. Gezien de hoge interne
consistentie
worden
alle
items
in
de
schaal
bewaard.
Om
het
aantal
gokverslaafden in de steekproef te bepalen, volgen we de argumentering van Charlton en Danforth (2007) die zowel een monothetische als polythetische manier hanteren. De monothetische manier is een strengere maat voor gokverslaving, aangezien de gokker hier aan alle criteria moet voldoen om als gokverslaafde geïdentificeerd te worden. Volgens deze monothetische benadering voldoet slechts 1 respondent in ons onderzoek aan de voorwaarde om minstens „soms‟ te antwoorden op elk van de 7 items in de verslavingsschaal. Dit komt neer op een te verwaarlozen percentage van 0,36%. Aangezien de DSM-IV gebruik maakt van een polythetische manier om gokverslaving vast te stellen, analyseren we data ook met deze methode (Charlton & Danforth, 2007, p.1532). In dit geval wordt een gokker geïdentificeerd als verslaafde indien hij of zij minstens aan de helft van de criteria voldoet. Om dit in praktijk te brengen, volgen we de benadering van Lemmens et al. (2009, p.87), die stellen dat een item aan de criteria voldoet als er tenminste „soms‟ (3 op de likert-schaal) geantwoord wordt (cfr. monothetisch criterium). In de polythetische benadering moet minstens in vier van de zeven items voldaan zijn aan de criteria (Lemmens et al., 2009, p.87). In totaal voldoet 4,6% (13 personen) in de steekproef aan deze criteria. Bij het hanteren van strengere selectiecriteria (minstens vier keer „vaak‟ als antwoord) daalt dit percentage tot 1%. Aangezien er ook niet-gokkers in de steekproef opgenomen zijn, herberekenen we de percentages om een beeld te krijgen van het aantal gokverslaafden binnen deze subgroep. Hiervoor maken we gebruik van de eerder aangemaakte variabele om te bepalen of iemand al dan niet tot de categorie van gokkers kan gerekend worden. Logischerwijs liggen de percentages hier hoger: 0,43% van de gokkers is verslaafd volgens monothetische criterium, tegenover 5,6% volgens de standaard polythetische 71
criteria. Het beperkte aantal gokverslaafden in de steekproef maakt het onmogelijk om na te gaan of er verschillen zijn voor andere variabelen tussen verslaafden en nietverslaafden.
72
8.
Discussie
De resultaten van dit onderzoek sluiten voor een groot deel aan bij de bevindingen uit de literatuurstudie. Door beperkingen qua aantal respondenten en het niet gebruiken van routing in de vragenlijst kon niet alles worden nagegaan. Toch kunnen we onze studie representatief noemen om verschillende redenen. Zo zien we de hypothese dat mannen vaker gokken dan vrouwen in ons onderzoek bevestigd. Dit was ook terug te vinden in de hogere scores die mannen bij elke motivatie lieten optekenen. Op het vlak van de bedragen die de gokkers uitgeven, blijkt de steekproef echter minder representatief. Het gemiddelde van 6,7 euro dat de gokker gemiddeld per maand uitgaf, ligt verder onder het gemiddelde van 46,8 euro uit een studie van OIVO (2009, april). Door het beperkte aantal frequente en zware gokkers in onze steekproef, is het bedrag dat OIVO noemt vermoedelijk correcter. De top drie van gokspelen komt wel grotendeels overeen met de resultaten van de OIVO-studie, enkel krasbiljetten en loterijen verschillen van plaats. Ook de populariteit van loterijen bij ouderen en pokeren bij jongere mensen zien we bevestigd in deze studie. De weerspiegeling van gokactiviteiten in onze steekproef lijkt dus grotendeels representatief te zijn. Door de enorme verscheidenheid aan gokmotivaties is het moeilijk om de verkregen resultaten objectief te toetsen. Doordat het niet mogelijk was om de respondenten in te delen volgens type gokspel, kon ook niet worden nagegaan of de motivaties verschillen volgens gokspel. Geld kwam als belangrijkste motivatie naar voor, wat ook in andere studies het geval bleek te zijn (Lee et al., 2007; Neighbors et al., 2002; Giacopassi et al., 2006). De hoge score van de ontspanningsmotivatie op de tweede plaats, bevestigt het belang van arousal als een belangrijk effect van gokken, al dan niet gemedieerd via de geldmotivatie. De invloed van de peergroup van de gokker is in dit onderzoek minder belangrijk. Mogelijk is het vaak onbewuste niveau waarop deze beïnvloeding zich voordoet de oorzaak van deze lage score. De sociale leertheorie van Gupta en Derevensky (1997) wordt door andere studies immers vaak bevestigd. Het grotere relatieve belang van de peer pressure bij jongeren wijst er op dat voor deze leeftijdscategorie er wel een belangrijke invloed uitgaat van personen uit de omgeving van de gokker. Als laatste motivatie in de rangorde komt escapisme niet sterk op het voorplan. Deze motivatie sluit aan bij de affectieve theorie, waarbij mensen vaker gokken als de werkelijkheid pijnlijker is. Het feit dat deze situatie meestal slechts een klein deel van de populatie treft, kan de lagere score van escapisme als gokmotivatie verklaren. Door het gevaar van gok- en andere problemen die tot een vicieuze cirkel leiden, zijn gokkers met voornamelijk escapistische motieven echter een risicogroep voor verslaving. De verscheidenheid aan motivaties en verschillen tussen gokkers onderling geven nog maar eens aan dat een geïntegreerde benadering zoals bij Blaszczynski en 73
Nower (2002) met hun pathwaysmodel zeer wenselijk is. Niet alle stappen zijn immers voor iedere gokker gelijk, waardoor er met een groot aantal mogelijkheden rekening moet gehouden worden. Voor de beoordeling van de vier antigokaffiches zijn er helaas geen data beschikbaar om een vergelijking mogelijk te maken. We kunnen echter aannemen dat de advertenties die op het eerste zicht de beste indruk maken, ook de beste totaalscore realiseren. Een indicatie hiervan is de zeer hoge correlatie (0,9) tussen de score op 7 punten en de uiteindelijke totale score. Enkel de samengestelde schaal voor de attitude towards the ad doet beter met een score van 0,924, maar aangezien deze somschaal ut 4 items bestaat, is de eendimensionale vraag naar een score een snellere methode. Ook in dit onderzoek vinden we dus bevestiging van ad-likeability als beste maat voor mogelijk effect van een advertentie zoals die in andere onderzoeken naar voor kwam (Smit, Van Meurs, & Neijens, 2006; Biel, 1990). De enige beperking bij deze manier van werken is dat het mogelijke effect in dit specifieke geval niet na te gaan is. Met 4,6% van de respondenten in deze steekproef die voldoen aan de mildste criteria van gokverslaving, lijkt dit een overschatting te zijn van het percentage van 1 à 2% dat in de meeste westerse landen gehanteerd wordt (Minet et al., 2004, p.99). Doordat vaak verschillende criteria gehanteerd worden, kunnen we dit echter niet met zekerheid zeggen. De beperkte steekproef laat niet toe dit percentage te extrapoleren naar de hele Vlaamse bevolking en door het beperkte absolute aantal verslaafden waren vergelijkende analyses tussen gewone en pathologische gokkers ook niet mogelijk. Het lijkt er echter wel op dat de gebruikte schaal ook buiten de context van videogames een valide instrument is om verslaving te meten. Dit mag geen verrassing heten, gezien Lemmens et al. (2009) de schaal baseerden op criteria in de DSM-IV voor gokverslaving en deze vervolgens aanpasten tot een schaal met 21 items. Aangezien we hier de verkorte versie van 7 items gebruiken, is verder onderzoek wel nodig om na te gaan of deze bewuste items ook bij gokverslaving het meest bepalend zijn. De hoge interne consistentie wijst er in ieder geval toch al op dat deze verkorte schaal een nuttig en snel instrument kan zijn bij het bepalen van een mogelijke gokverslaving.
74
9.
Limieten en verder onderzoek
Een eerste belangrijke beperking van het onderzoek is het beperkte aantal respondenten. Een ruimere steekproef zou een grotere veralgemeenbaarheid mogelijk maken. Hiermee samenhangend is de sneeuwbalselectie van de respondenten via mail en verschillende fora niet ideaal. Ook kan het gebruik van een routingsysteem in de vragenlijst meer relevante informatie opleveren. In dat geval krijgt de respondent enkel vragen voorgeschoteld die relevant zijn, gebaseerd op de antwoorden van de eerste set vragen. Op deze manier kan dan beter worden ingespeeld op de grote variëteit aan gokspelen en kunnen de motivaties voor de verschillende gokspelen apart bevraagd worden. Vooral binnen het gebied van gokproblemen en antigokcampagnes is nog ruimte voor verder onderzoek. Zo is er zeker verder onderzoek nodig naar het veronderstelde gevaar van het op jonge leeftijd beginnen met gokken. Vele studies signaleren wel een hoge prevalentiegraad van gokverslaafden bij jongeren, maar doordat er voor België geen duidelijke cijfers beschikbaar zijn is dit voor ons land moeilijk te beoordelen. Vooral met de populariteit van poker bij jongeren in het achterhoofd, kan het nuttig zijn om na te gaan of dit ook een invloed heeft op het risico om een gokverslaving te ontwikkelen. Via de ruimte voor extra opmerkingen in de vragenlijst en op verschillende fora stelden vele pokerspelers immers het gevaarlijke aspect van pokeren ter discussie. We moeten hierbij wel opmerken dat dit de visie is van vaak succesvolle pokerspelers. Om deze problematiek doeltreffend aan te pakken is er dan ook nood aan een langetermijnvisie. De ervaringen met de groots opgezette campagne in Nieuw-Zeeland en het testen van de Belgische antigokcampagnes in de vragenlijst maakt duidelijk dat het wetenschappelijk begeleiden van toekomstige antigokcampagnes een meerwaarde kan bieden. Als vanuit de Belgische overheid of vanuit VZW‟s een nieuwe campagne opgestart zou worden, is wetenschappelijk voor- en naonderzoek zeker een nuttige aanvulling. Door het wegvallen van de Rodinstichting is er ook een vacuüm ontstaan voor grondig onderzoek. Huidig onderzoek is eerder ad-hoc gericht op specifieke topics (zie bv. Klasse, 2008), daar waar een
langetermijnvisie
waarin
verschillende
onderzoeken
vanuit
één
organisatie
gecoördineerd worden toch wel meer kan opleveren. De studies die OIVO uitvoerde (2007;
2009)
bieden
wel
vergelijkingsmateriaal
en
resulteren
ook
in
enkele
aanbevelingen, maar ze lijken niet gekoppeld te zijn aan eventuele beleidsacties op het vlak van gokken. Specifiek voor het voorbereiden van de campagne kunnen focusgroepen nuttige inzichten opleveren. Zo kunnen de bevindingen van het onderzoek van Messerlian en Derevensky (2006) en ook Byrne et al. (2005) getoetst worden aan de situatie in België. Via 75
focusgroepen kunnen op een relatief eenvoudige manier kwalitatieve data vergaard worden die kunnen helpen bij het opzetten en beoordelen van een campagne. Op basis van
de
verkregen
data
is
het
achteraf
dan
ook
mogelijk
om
een
grotere
veralgemeenbaarheid na te streven via een kwantitatieve vragenlijst. Er is dus op verschillende fronten nog verder onderzoek mogelijk.
76
10. Besluit De combinatie van een literatuurstudie met eigen onderzoek bracht een grote verscheidenheid aan verklarende factoren voor gokverslaving aan het licht. In sommige gevallen hadden verschillende studies tegengestelde of toch minstens licht variërende resultaten, maar algemeen bekeken waren de meeste studies congruent met elkaar. Dat gokverslaving als een zwaar maatschappelijk en individueel probleem naar voren kwam, kan geen verrassing zijn. Gokken blijkt ook vaak samen te hangen met andere problemen waardoor iemand in een negatieve spiraal kan belanden. Omdat het bijna onmogelijk te bepalen is of het ene gedrag het gevolg is van het andere of omgekeerd en welke problemen zich eerst manifesteren, is het moeilijk te beoordelen of deze verslavingsvorm nog een trapje boven alcohol- en drugsproblemen te plaatsen is of niet. Wel staat vast dat een beleid dat er naar streeft gokverslaving in te dijken zeker noodzakelijk is. Een sociale marketingcampagne kan hiervan een nuttig onderdeel zijn. Er blijkt echter nog maar weinig wetenschappelijk onderzoek naar dit specifieke aspect gebeurd te zijn. De meeste studies richten zich louter op de klinische factoren en mogelijke behandeling. Sociodemografische kenmerken bleken een bepalende rol te hebben om het risico op gokverslaving te voorspellen. Zo gokken mannen vaker dan vrouwen en zijn jongeren vaker
verslaafd
aan
gokken
dan
andere
leeftijdscategorieën.
Doordat
jongeren
vergeleken met volwassen vaak ook een ander gokpatroon ontwikkelen, kan een aparte aanpak voor de verschillende doelgroepen nuttig zijn. Uit de beoordeling van enkele antigokadvertenties bleek echter wel dat deze onafhankelijk van leeftijd is, waardoor het toch
nog
mogelijk
blijft
een
globale
campagne
op
te
stellen.
Een
andere
sociodemografische factor die een rol speelt in het verslavingsproces is de sociale omgeving. Een stabiele sociale omgeving lijkt een positief effect te hebben om een verslaving te vermijden. Bij het beoordelen van het effect van elke sociodemografische variabele is het echter steeds nodig de wisselwerking met andere, psychologische factoren mee in beschouwing te nemen. Zowel in de literatuur als in ons eigen onderzoek bleken gokmotivaties soms sterk te verschillen van persoon tot persoon. Veel hangt af van het type gokspel alsook de leeftijd. Het vooruitzicht veel geld te kunnen winnen bleek echter voor alle groepen de belangrijkste factor te zijn. Daarnaast gokken velen ook louter ter ontspanning. Het gevaar hiervan is dat door de opwinding van het gokken er een soort gewenningseffect kan optreden, waardoor mensen steeds vaker gokken om dit gevoel te evenaren. Vrienden en familie die gokken zijn ook een belangrijke factor, al bleek het effect in het onderzoek minder sterk dan de meeste andere studies aangeven. Een uitzondering hiervan vormt de verhoogde score van de categorie jongeren op vlak van peer pressure. Escapisme bleek slechts voor een minderheid een belangrijke 77
drijfveer te zijn, maar doordat deze groep te maken heeft met nog andere dan gokproblemen, is dit wel een doelgroep die de nodige aandacht nodig heeft. Door alle bovenstaande factoren is het zeer moeilijk om een eenduidige strategie te bepalen voor een sociale marketingcampagne die overmatig gokken wil bestrijden. De tegenkanting van vele gokkers tegenover een antigokcampagne zorgt nog voor een extra hindernis. Jongeren blijken in ieder geval een belangrijke doelgroep te zijn omwille van een hogere prevalentiegraad van gokverslaving en het gevaar dat ze op latere leeftijd meer kans maken om verder problemen te ontwikkelen. Vroeg in contact komen bleek hier een bepalende factor zijn voor de verdere ontwikkeling van een eventueel gokprobleem, wat een stevige basis biedt voor verdere wetgevende initiatieven om dit te vermijden. Ondanks het uitgebreide onderzoek naar sociodemografische en psychologisch aspecten van gokken, blijkt er op het vlak van sociale marketing nog een breed scala aan onderzoeksmogelijkheden open te liggen. Het beperkte aantal studies in dit domein hebben nood aan een bredere validatie en moeten ook verder uitgebreid worden. Door de steeds veranderde maatschappij met o.a. meer technologische mogelijk door gokken via het internet, is verder onderzoek naar de evolutie van het gokgedrag zeker nodig. Vooral voor België is er nood aan meer structureel onderzoek naar de huidige toestand van het gokgedrag. Nu ook de op wetgevend vlak heel wat wijzigingen worden doorgevoerd, lijkt het er op dat er op vlak van gokken en gokverslaving nog heel wat gebeuren staat. Er zit dus zeker toekomst in verder onderzoek.
78
11. Aanbevelingen m.b.t. sociale marketing Aan de hand van de literatuurstudie en het eigen onderzoek stellen we enkele aanbevelingen op die het mogelijk moeten maken om effectiever antigokcampagnes op te stellen. Daarbij is vooral het selecteren van de juiste doelgroep van groot belang. Jongeren bleken volgens vele studies vatbaar voor gokverslaving en ontwikkelen daarbij ook vaker andere problemen. Door het targetten van deze populatie kunnen ze al op jongere leeftijd gesensibiliseerd worden, wat problemen op latere leeftijd moet voorkomen. De beoordeling van de bestaande antigokaffiches leverde geen verschil op tussen de verschillende leeftijdscategorieën, wat er op wijst dat campagnes bij een breed publiek kunnen aanslaan, ongeacht het leeftijdsverschil. Enige tegenkanting tegen deze algemene benadering ligt in het feit dat er wel verschillen zijn volgens het type spel dat gespeeld wordt. Hiermee moet zeker rekening gehouden worden. Naast de gokkende populatie kan een campagne gericht op de niet-gokkende populatie ook een preventief effect beogen en een maatschappelijk draagvlak creëren waarin sneller hulp kan worden gezocht voor gokverslaving. Stead et al. (2007, p.128) hebben het in dit opzicht over „upstream‟ sociale marketing. Het aansporen van eigenaars van krantenwinkels om minderjarigen conform de wet uit te sluiten van deelname aan de Lotto en het kopen van krasbiljetten past binnen dit kader. Van deze twee gokproducten is er immers geen grootschalig alternatief –illegaal- systeem waar de jongeren kunnen aan deelnemen, in tegenstelling tot de vele pokertornooien. Het uitschakelen van de verkoop aan minderjarigen betekent dus ogenblikkelijk een beperking van de mogelijkheden tot gokken. Natuurlijk moet hierbij steeds voor ogen gehouden worden dat jongeren inventief zijn in het omzeilen van beperkingen. De selectie van kanalen langs waar de campagne verspreid wordt, hangt nauw samen met
de
geselecteerde
doelgroep.
Een
belangrijk
verspreidingskanaal
is
in
goketablissementen zelf, zoals nu al gebeurd met folders in speelautomatenhalen. Deze gokspelen zijn immers zeer verslavend, waardoor mogelijke verslaafden zo snel en doeltreffend benaderd kunnen worden. De wenselijkheid van de verschillende kanalen werd in dit onderzoek niet nagegaan, maar Messerlian en Derevensky (2006) behandelen het onderwerp wel specifiek voor jongeren. Televisie kwam uit deze bevraging naar voor als het meest doeltreffend. Opvallend was dat radio eerder wel en magazines & internet eerder niet als geschikt medium werden bevonden. Vooral internet werd afgedaan als een ineffectief medium (Messerlian & Derevensky, 2006, p.302). Ook Byrne et al. (2005, p.691) concludeerden dat televisie een zeer belangrijk mediakanaal is om een boodschap te verspreiden gericht op jongeren. Radiospotjes werden in hun onderzoek echter als ineffectief beschouwd in vergelijking met televisie. Bij het opstellen van een campagne moet er natuurlijk ook rekening gehouden worden met het budget, waardoor een 79
televisiecampagne al snel moeilijk wordt. Specifiek voor jongeren lijkt een interessante methode deze van affiches die via scholen e.d. verspreid worden. Algemeen beschouwd is het van groot belang een evenwicht te vinden in de verschillende mogelijkheden, afhankelijk van de doelgroep, het budget en het beoogde effect. Naast de klassieke kanalen kan een website een centraal verzamelpunt van informatie worden, zodat geïnteresseerden daar op een anonieme manier verdere informatie kunnen raadplegen. De boodschap die in een campagne kan worden gebruikt is uiteraard afhankelijk van de gekozen doelgroep en het beoogde doel. Het inspelen op de voornaamste gokmotivaties lijkt een waardevolle strategie te kunnen zijn. Zo kan men inspelen op het winnen van geld als belangrijkste motivatie door een strategie te ontwikkelen die de gokker overtuigt van het feit dat het inkomstenmodel van de gokindustrie gebaseerd is op het verlies van vele gokkers tegenover het zeer selecte groepje winnaars. Hierbij kunnen vooral de negatieve gevolgen verbonden aan geldverlies getoond worden, zoals ook al het geval was in advertentie 2 en 3 uit ons onderzoek. Deze benadering sluit aan bij de bevindingen van Messerlian en Derevensky (2006) waar adolescenten aangaven het te waarderen dat ze aan de hand van duidelijke informatie over de risico‟s, hun eigen beslissingen kunnen nemen. Campagnes die bijna exclusief focusten op de negatieve aspecten werden als onrealistisch en irriterend ervaren. Ook zogenaamde doe-het-niet campagnes blijken niet succesvol te zijn bij jongeren. Van de voorgelegde strategieën in verband met de campagne-inhoud bleken het beklemtonen van negatieve effecten, manipulatie van de gokindustrie en het brengen van waargebeurde verhalen beoordeeld als het meest effectief (Messerlian & Derevensky, 2006). Denormalisatie bleek slechts beperkte steun te ontvangen, wat contrasteert met de bevindingen van Byrne et al. (2005, p.691), waar 85% van de sociale marketingcampagnes die denormalisatie hanteerden positieve resultaten behaalde. Mogelijk bestaat er dus een kloof tussen wat jongeren zeggen te denken en de uiteindelijke invloed van een bepaalde strategie op de uitkomst van een campagne. In de focusgroepen brachten de deelnemers ook zelf strategieën aan. Het ging dan over het gebruiken van een voor en na-beeld van gokkers, het gebruik van statistieken en van celebrities (Messerlian en Derevensky, 2006). Deze bevindingen kunnen bij het opstellen zeker mee in beschouwing genomen worden, al leidt het zelf aanbrengen van deze strategieën er niet automatisch toe dat deze in werkelijkheid ook effectief beter scoren. Voor volwassenen werden geen gelijkaardige studies gevonden, waardoor het moeilijk is om na te gaan of er verschillen zijn. Voor deze doelgroep lijkt het dan ook vooral belangrijk om rekening te houden met de gokmotivaties en gokspelen. Het tonen van negatieve gevolgen en waargebeurde verhalen lijken sowieso een aangewezen methode te zijn.
80
De input die wetenschappelijke ondersteuning aan een campagne kan geven is enorm. De vele onderzoeken die al gebeurd zijn maken het o.a. mogelijk de verschillende types gokkers te onderscheiden en verklaringen voor het ontwikkelen van gokverslaving te ontwikkelen. Hoewel het merendeel zich toespitst op klinische studies met het oog op behandeling, is de waarde voor het opstellen van een sociale marketingcampagne ook niet te onderschatten. De doorgedreven wetenschappelijke begeleiding van de Kiwi Livescampagne in Nieuw-Zeeland kan in dit opzicht als typevoorbeeld voor andere campagnes gelden. Specifiek voor België is er om te beginnen al zeker nood aan een grote representatieve studie om na te gaan hoe de situatie met betrekking tot gokverslaving evolueert. Aan de hand van pre- en posttesting kan daarbij ook de campagne zelf wetenschappelijk ondersteund worden, bv. om na te gaan welke advertenties het beste aanslaan en het eventuele effect op lange termijn na afloop van de campagne. Als laatste aanbeveling merken we op dat het belangrijk is dat de aanpak via sociale marketing niet geïsoleerd mag zijn van andere inspanningen op vlak van gokverslaving. Er is nood aan een geïntegreerde aanpak op verschillende deeldomeinen. Een wetsaanpassing heeft weinig zin als uit onderzoek blijkt dat de situatie alweer veranderd is, we denken hierbij bv. aan de trage ontwikkeling van de Belgische gokwet. Een antigokcampagne kan zeer duidelijk de gevolgen van gokverslaving aangeven, maar dan moet er ook aansluiting te vinden zijn in de mogelijkheden om deze te behandelen.
81
12. Bibliografie Boeken en (bijdragen uit) readers Adams, P.J. (2007). Gambling, freedom, and democracy. New York: Routledge. American psychiatric association (2000). DSM-IV-TR: diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington (D.C.): American psychiatric association. Andreasen, A.R. (1995). Marketing social change: changing behavior to promote health, social development, and the environment. San Francisco (Ca.): Jossey-Bass. De
Donder,
E.
(2004).
Alcohol,
illegale
drugs,
medicatie
en
gokken.
Recente
ontwikkelingen in Vlaanderen 2003-2004. Brussel: V.A.D.. Evans, M., Jamal, A. & Foxall, G. (2006). Consumer behaviour. Chichester: Wiley. Jacobs, D.F. (2004). Youth Gambling in North America. Long-term trends and future prospects. In J.L. Derevensky, & R. Gupta (Eds.), Gambling Problems in Youth: Theoretical and Applied Perspectives (pp. 1-26). New York (N.Y.): Springer. Bloom, P.N.; Hussein, P.Y. & Szykman, L.R. (1997). The benefits of corporate social marketing initiatives. In M.E. Goldberg; M. Fishbein & S.E. Middlestadt (Eds.), Social marketing: theoretical and practical perspectives. Mahwah (N.J.): Erlbaum. Harris, J.L. (1989). A model for treating compulsive gamblers through cognitivebehavioral approaches. In E.M. Stern (Ed.), Psychotherapy and the self-contained patient (pp. 211-226). New York (N.Y.): The Haworth Press. Hermans, H. (1988). Nu moet het lukken: over gokken en gokverslaving. Meppel: Boom Kinable, H. (2006). Bevraging van Vlaamse leerlingen in het kader van een Drugbeleid Op School. Syntheserapport schooljaar 2005-2006. Brussel: V.A.D.. Kotler, P., Roberto, N. & Lee, N.R. (2002). Social marketing: Improving the quality of Life. Thousand Oaks (Ca.): Sage. 82
Saad, G. (2007). The evolutionary bases of consumption. Mahwah (N.J.): Lawrence Erlbaum Associates. Walker, M.B. (1997). The impact of casinos in urban centres on problem gambling. In W.R. Eadington & J.A. Cornelius (Eds.), Gambling: public policies and the social sciences (pp. 377-390). Reno (N.V.): University of Nevada. West, R. & Hardy, A. (2006). Theory of addiction. Oxford: Blackwell science. Willemen, R. (2007). Dossier Gokken. Brussel: V.A.D..
Wetenschappelijke en vaktijdschriften Adams, P.J.; Raeburn, J. & de Silva, K. (2009). A question of balance: prioritizing public health responses to harm from gambling. Addiction, 104(5), 688-691. Biel, A. (1990). Love the ad. buy the product? Admap, 26(9), 21-26. Blaszczynski, A. & Nower, L. (2002). A pathways model of problem and pathological gambling. Addiction, 97(5), 487-499 Blaszczynski, A. & Nower, L. (2004). The Pathways Model as Harm Minimization for Youth Gamblers in Educational Settings, 21(1), 25-45. Browne, B.A. & Brown, D.J. (1994). Predictors of lottery gambling among American college students. Journal of Social Psychology, 134(3), 339-348. Byrne, A.; Dickson, L.; Derevensky, J.; Gupta, R. & Lussier, I. (2005). The application of youth substance use media campaigns to problem gambling: A critical evaluation. Journal of Health Communication, 10(8), 681-700. Charlton, J.P. & Danforth, I.D.W. (2007). Distinguishing addiction and high engagement in the context of online game playing. Computers in Human Behavior, 23(3), 1531-1548. Cho, H. & Boster, F.J. (2008). First and Third Person Perceptions on Anti-Drug Ads Among Adolescents. Communication Research, 35(2), 169-189.
83
Clotfelter, C.T. & Cook, P.J. (1993). The "gambler's fallacy" in lottery play. Management Science, 39(12), 1521-1525. De Preter, C. (2002). Gokken via Internet en andere communicatiemiddelen. Kluwer Mediarecht, 18(35). Delfabbro, P.H. & Winefield, A.H. (2000). Predictors of irrational thinking in regular slot machine gamblers. Journal of Psychology, 134(2), 117-129. Diaz, J.D. (2000). Religion and gambling in sin-city: A statistical analysis of the relationship between religion and gambling patterns in Las Vegas residents. The Social Science Journal, 37(3), 453-458. Fishbein, M.; Hall-Jamieson, K.; Zimmer, E.; von Haeften, I. & Nabi, R. (2002). Avoiding the
Boomerang:
Testing
the
Relative
Effectiveness
of
Antidrug
Public
Service
Announcements Before a National Campaign. American Journal of Public Health, 92(2), 238-245. Giacopassi, D., Stitt, B.G.
& Nichols, M. (2006). Motives and methods of under-age
casino gamblers. Journal of Gambling Studies, 22(4), 413-426. Gray, P.B. (2004). Evolutionary and cross-cultural perspectives on gambling. Journal of Gambling Studies, 20(4), 347-371. Griffiths, M.D. (1994). The role of cognitive bias and skill in fruit machine gambling. British Journal of Psychology, 85(3), 351-370. Grun, L. & McKeigue, P. (2000). Prevalence of excessive gambling before and after introduction of a national lottery in the United Kingdom: another example of the single distribution theory. Addiction, 95(6), 959-966. Gupta, R., & Derevensky, J. (1997). Familial and social influences on juvenile gambling behavior. Journal of Gambling Studies, 13(3), 179–192. Hansen, M. & Rossow, I. (2008), Adolescent Gambling and Problem Gambling: Does the Total Consumption Model Apply? Journal of Gambling Studies, 24(2), 135-149.
84
Harvey, P.D. (2008). Social Marketing: No Longer a Sideshow. Studies in Family Planning, 39(1), 69-72. Herring, M., & Bledsoe, T. (1994). A model of lottery participation: Demographics, context, and attitudes. Policy Studies Journal, 22(2), 245–257. Hill, E. & Williamson, J. (1998). Choose six numbers, any numbers. The Psychologist, 11(1), 17-19. Ladouceur, R. (2004). Gambling: the hidden addiction. Canadian Journal of Psychiatry, 49(8), 501-504. Ladouceur, R.; Gaboury, A. & Dumont, M. (1988). Gambling: Relationship between the frequency of wins and irrational thinking. Journal of Psychology, 122(4), 409-415. Lam, D. (2007). An exploratory study of gambling motivations and their impact on the purchase frequencies of various gambling products. Psychology & Marketing, 24(9), 815827. Lam, D. (2006). The Influence of Religiosity on Gambling Participation. Journal of Gambling Studies, 22(3), 305-320. Lamberton, A. & Oei, T.P.S. (1997). Problem Gambling in Adults: An Overview. Clinical Psychology & Psychotherapy, 4(2), 84-104. Lee, H.P., Chae, P.K.; Lee, H.S. & Kim, Y.K. (2007). The five-factor gambling motivation model. Psychiatry Research, 150(1), 21-32. Lemmens, J. S., Valkenburg, P. M., & Peter, J. (2009). Development and validation of a game addiction scale for adolescents. Media Psychology, 12(1), 77-95. Lichtlé, M. (2007). The effect of an advertisement's colour on emotions evoked by an ad and attitude towards the ad. International Journal of Advertising, 26(1), 37-63. Lynn, M., Kampschroeder, K. & Pereira, A. (1999). Evolutionary perspectives on consumer behaviour: an introduction. Advances in consumer research, 26(1), 226-231.
85
Messerlian, C. & Derevensky, J. (2006). Social marketing campaigns for youth gambling prevention: Lessons learned from youth. International Journal of Mental Health & Addiction , 4(4), 294–306. Messerlian, C. & Derevensky, J. (2007). Evaluating the Role of Social Marketing Campaigns to Prevent Youth Gambling Problems. A Qualitative Study. Canadian Journal of Public Health, 98(2). Molde, H.; Pallesen, S.: Bartone, P.; Hystad, S. & Johnsen, B.H. (2009). Prevalence and correlates of gambling among 16 to 19-year-old adolescents in Norway. Scandinavian Journal of Psychology, 50(1), 55-64. Moodie, C. & Finnigan, F. (2005). A comparison of the autonomic arousal of frequent, infrequent and non-gamblers while playing fruit machines. Addiction, 100(1), 51-59. Morasco, B.J.; Weinstock, J.; Ledgerwood, D.M. & Petry, N.M. (2007). Psychological factors that promote and inhibit pathological gambling. Cognitive and Behavioral Practice 14(2), 208-217. Neighbors, C.; Lostutter, T.W.; Cronce, J.M. & Larimer, M.E. (2002). Exploring College Student Gambling Motivation. Journal of Gambling Studies, 18(4), 361-370. Olason, D.T.; Sigurdardottir, K.J. & Smari, J. (2006). Prevalence Estimates of Gambling Participation and Problem Gambling among 16--18-year-old Students in Iceland: A Comparison of the SOGS-RA and DSM-IV-MR-J. Journal of Gambling Studies, 22(1), 2339. Pitcher, A. (1999). Responsible promotion of gaming and dealing with problem gamblers. Journal of Gambling Studies, 15(2), 149-159. Phillips, D. (2005). Gambling: The hidden addiction. Behavioral Health Management, 25(5), 32-38. Potenza, M.N., Steinberg, M.A., Wu, R., Rounsaville, B.J. & O‟Malley, S.S. (2006). Characteristics of older adult problem gamblers calling a gambling helpline. Journal of Gambling Studies, 22(2), 241-254.
86
Raylu, N. & Oei, T.P.S. (2002). Pathological gambling. A comprehensive review. Clinical Psychology Review, 22(7), 1009-1061. Rogers, P. (1998). The cognitive psychology of lottery gambling: a theoretical review. Journal of Gambling Studies, 14(2), 111-134. Room, R.; Turner, N. & Ialomiteanu, A. (1999). Community effects of the opening of the Niagara casino. Addiction, 94(10), 1449-1466. Saad, G. & Gill, T. (2000). Applications of evolutionary psychology in marketing. Psychology and marketing, 17(12), 1005-1034. Shaffer, H.J., Hall, M.N. & Vander Bilt, J. (1999). Estimating the prevalence of disordered gambling behavior in the United States and Canada: A research synthesis. American Journal of Public Health, 89(9), 1369-1375. Smit, E.G.; Van Meurs, L. & Neijens, P.C. (2006). Effects of Advertising Likeability: A 10Year Perspective. Journal of Advertising Research, 41(1), 73-84. Stead, M., Gordon, R.; Angus, K. & McDermott, L. (2007). A systematic review of social marketing effectiveness. Health Education, 107(2), 126-191. Tang, C.S., Wu, A.M.S. & Tang, J.Y.C. (2007). Gender differences in characteristics of Chinese treatment-seeking problem gamblers. Journal of Gambling Studies, 23(2), 145156. Trevorrow, K. & Moore, S. (1998). The association between loneliness, social isolation and women's electronic gaming machine gambling. Journal of Gambling Studies, 14(3), 263-284. Turner, N.; Ialomiteanu, A. & Room, R. (1999). Checkered Expectations: Predictors of Approval of Opening a Casino in the Niagara Community. Journal of Gambling Studies, 15(1), 45-70. Volberg, R.A., Abbott, M.W., Ronnberg, S. & Munck, I.M.E. (2001). Prevalence and risks of pathological gambling in Sweden. Acta psychiatrica Scandinavica, 104(4), 250-257.
87
Wansink, B. (1994). The dark side of consumer behavior: Empirical examinations of impulsive and compulsive consumption. Advances in Consumer Research, 21(1), 508508. Welte, J.W.; Barnes, G.M.; Tidwell, M.O. & Hoffman, J.H. (2008). The Prevalence of Problem Gambling Among U.S. Adolescents and Young Adults: Results from a National Survey. Journal of Gambling Studies, 24(2), 119-133. Wulfert, E.; Roland, B.D.; Hartley, J.; Wang, N & Franco, C. (2005). Heart rate arousal and excitement in gambling: Winners versus losers. Psychology of Addictive Behaviors, 13(3), 311-316. Young, M. & Stevens, M. (2008). SOGS and CGPI: Parallel comparison on a diverse population. Journal of Gambling Studies, 24(3), 337-356.
Artikels uit kranten, magazines en weekbladen Albrecht, J. (2006, 3 juni). Nationale Loterij heeft ook een asociale herverdeling nodig. De Tijd, 4. Broucke,
N.
(2006,
2
oktober).
Rookpreventie
speelt
onder
een
hoedje
met
tabaksindustrie. De Morgen, 13. Delepeleire, Y. (2008, 18 januari). Poker-cd levert P-Magazine en Unibet klacht op. De Standaard, 2. Delepeleire, Y. (2009, 29 juli). Illegale pokertoernooien ontsnappen aan controle. De Standaard, 2. Klasse (2008, februari). Pokerfaces in de klas. Klasse voor Leraren, 52-53. Mooijman, R. (2007, 8 november). De strijd om het webwedden. De Standaard, E6-E7. Vanderstraeten,
S.
&
Lenaers,
X.
(2008,
25
januari).
100.000
Belgen
zwaar
gokverslaafd. Het Laatste Nieuws, 3. TY (2009, 28 maart). Internetgokken wordt aan banden gelegd. De Standaard, 15.
88
TY (2009, 30 juni). Europa lust nieuwe wet op kansspelen niet. De standaard, 4. Ysebaert, T. (2008, 24 april). Loterijgeld naar gokverslaving. De Standaard, 10.
Wetten, decreten, K.B.’s, M.B. Ministerieel besluit van 27 april 2007 tot toekenning van een subsidie aan het 'Centrum voor
Research,
Evaluatie
en
Actie
betreffende
Afhankelijkkeidsstoornissen'
ter
ondersteuning van het project 'Mediacampagne Verantwoord Gokken‟. WET van 19 april 2002 tot rationalisering van de werking en het beheer van de Nationale Loterij, Belgisch Staatsblad, 4 mei 2002. WET van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers, Belgisch Staatsblad, 30 december 1999.
Internet Bellens, E. (2009, 27 juli). Poort naar censuur staat op een kier. Nieuw speeltje voor ijverige wetgevers. Geraadokeegd op 27 juli 2009 op http://www.zdnet.be/news/105565/poort-naar-censuur-staat-op-een-kier Brouyaux, A., van den Broeck, A. & Vandercammen, M. (2007, 13 juli). Kansspelen en minderjarigen: stand van zaken. Geraadpleegd op 2 juni 2009 op http://www.oivocrioc.org/NL/doc/dcdc/assuetude/document-2897.html Department for culture, media and sport (n.d.). Responsible gambling. (Gambling and racing). Geraadpleegd op 13 april 2009 op http://www.culture.gov.uk/what_we_do/gambling_and_racing/3308.aspx Europese Commissie (2009, 31 januari). Free movement of services: Commission inquires into restrictions on gambling services in Germany. Geraadpleegd op 24 februari 2009 op http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/119&format=HTML&age d=0&language=EN&guiLanguage=en
89
Europese Commissie (2009, 31 januari). Free movement of services: Commission inquires into restrictions on the provision of certain gambling services in Sweden. Geraadpleegd op 24 februari 2009 op http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/118&format=HTML&age d=0&language=EN&guiLanguage=en Hintze, H. (2009, 31 januari). EU Announces Formal Notices Against Germany, Sweden. Geraadpleegd op 24 februari 2009 op http://www.pokernews.com/news/2008/01/euformal-notice-germany-sweden.htm HSC (n.d.). Launch of New Social Marketing Programme. Geraadpleegd op 19 november 2008 op http://www.ourproblem.org.nz/pdfs/Backgrounder_Two_Kiwi_Lives_campaign.pdf HSC
(n.d.).
Kiwi
Lives
campaign.
Geraadpleegd
op
14
juli
2009
op
verband
poker
en
http://www.ourproblem.org.nz/content/kiwi-lives-media-campaign Kansspelcommissie
(2007,
4
juni).
Aandachtsvestiging
in
pokertornooien. Geraadpleegd op 24 februari 2009 op www.gamingcommission.fgov.be/website/NL/news/pokertornooienaandachtsvestiging_04 062007.doc Klasse
(2008,
28
januari).
Gokken:
Steeds
meer
jongeren
spelen
voor
geld.
Geraadpleegd op 1 augustus 2008 op http://www.klasse.be/pers/index.php?page=persbericht_20080128 Minet, S., Mejias, S., Druine, C., Servais, L., De Smet, S., Delmarcelle, C. & Joris, L. (2004, 16 november). Gokken, Een stand van zaken. Een overzicht van gokken en gokverslaving
in
België.
Geraadpleegd
in
april
2009
op
http://www.rodin-
foundation.org/PDF//publications/32_nl.pdf Minet, S., Mejias, S., Druine, C., Somers, W., Hoffman, E., Servais, L., De Smet, S., Delmarcelle, C. Joris, L., Rodin Foundation, Patesson, R., Steinberg, P. & ULB (2004b, 17 november). Gokken: ontspanning of verslaving? Enquête gokken en gokverslaving. Geraadpleegd in april 2008 op http://www.rodin-foundation.org/PDF//publications/33_nl.pdf
90
Nationale Loterij (2007). Jaarverslag 2007. Financiële gegevens. Geraadpleegd op 7 juli 2009 op http://www.nationale-loterij.be/Images/NL/NL-FINANCIER_tcm9-2624.pdf Nationale Loterij (2007b). Maatschappelijk verslag 2007. Geraadpleegd op 7 juli 2009 op http://www.nationale-loterij.be/Images/NL/NL-SOCIETAL_tcm9-2626.pdf OIVO (2009, april). Studie Geldspelen, kansspelen. Geraadpleegd op 1 augustus 2009 op http://www.oivo-crioc.org/files/nl/4240nl.pdf Devlies, C. (2009, 27 maart). Wetsontwerp–Devlies bindt strijd aan met gokverslaving. Geraadpleegd op 9 april 2009 op http://www.carldevlies.be/nl/uploads/media/Nieuwe%20kansspelwet%2006.doc Tuybens, B. (2009, 17 maart). Sociale winstverdeling bij Super-Lotto. Geraadpleegd op 13 april 2009 op http://www.brunotuybens.be/home/sociale-winstverdeling-bij-superlotto.html VCH (2009, 1 februari). Online gokken aan banden leggen. Geraadpleegd op 1 februari 2009 op http://www.standaard.be/Artikel/Detail.aspx?artikelId=2P1NCCHI Volberg, R.A. (2003). Has there been a „feminization‟ of gambling and problem gambling in the United States? The Electronic Journal of Gambling Issues, 8. Geraadpleegd op 20 april 2009 op http://www.camh.net/egambling/issue8/feature UK Parliament (2005, 7 april). Gambling act 2005. Geraadpleegd op 13 april 2009 op http://www.opsi.gov.uk/acts/acts2005/ukpga_20050019_en_1
91
Bijlagen Bijlage 1: affiches antigokcampagnes 1.1 Campagne Rodinstichting
Afbeelding 1
Afbeelding 2
Bron afbeelding 1: http://merelnet.be/wpcontent/uploads/2006/08/gokken_cover_post.jpg Bron afbeelding 2 & 3: http://jeupatho.fullweb1.be/News/News01_nl.pdf
Afbeelding 3 92
1.2 Campagne CREAA
Bron: http://www.alta.be De tv-spot is te bekijken op http://www.youtube.com/watch?v=_fWazs_MJAQ
1.3 Campagne Ken uw Limieten Bron: http://www.kenuwlimieten.be
93
1.4 Kiwi Lives-campagne (Nieuw-Zeeland) Voorpagina van een brochure over gokverslaving van de Kiwi Lives-campagne in NieuwZeeland
Bron: http://www.ourproblem.org.nz/resources.html
94
Bijlage 2: online vragenlijst Beste, In de volgende vragenlijst vindt u vragen en stellingen rond gokmotivaties, antigokcampagnes en gokverslaving. Gelieve het voor u toepasselijke antwoord te selecteren, er zijn geen 'juiste' of 'foute' antwoorden mogelijk. De resultaten van dit onderzoek worden volledig anoniem verwerkt. Na afloop van de vragenlijst krijgt u wel de mogelijkheid een e-mailadres op te geven, zodat we u kunnen contacteren indien u cinematickets zou gewonnen hebben. In de vragenlijst gebruiken we de term 'gokken' in een zeer ruime betekenis. Onder gokken verstaan we alle gok- en kansspelen, waaronder bv. lotto, krasbiljetten, casinospelen, online gokspelletjes en ook pokeren. Ook al gok je zelden of nooit, je kan nog steeds de vragenlijst invullen. Alvast bedankt voor uw medewerking! Maarten Bogaert student communicatiewetenschappen – optie communicatiemanagement
1.
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kansspelen speelt? Zelden = aantal keer per jaar; soms = om de paar maanden; vaak = maandelijks; zeer vaak = dagelijks/wekelijks.
Nooit
Zelden
Soms
Vaak
Zeer vaak
Tafelspelen in een casino (bv. roulette, bacarra, …) Gokautomaten (bv. slots, dobbelspelen, …) Lotto/Joker/Euro Millions Krasbiljetten (bv. Win for Life, Subito, …) Poker 95
Sportweddenschappen Televisie- en SMS-spelletjes Gratis gokspelletjes op het internet (zonder inzet) Muntspelen in lunaparken
2.
Hoeveel geld geef je gemiddeld per maand uit aan deze gokspelen? (in euro)
Volgende pagina
3.
De volgende stellingen gaan over de mogelijke redenen waarom je gokt. Met gokken bedoelen we alle mogelijke vormen van gokken (bv. Lotto, roulette, poker, ...). Op de schaal kan je aangeven in welke mate je al dan niet akkoord gaat met deze stellingen.
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Als ik gok dan doe ik dit om veel geld te kunnen winnen. Het winnen van geld is een leuke bijkomstigheid, maar niet de hoofdreden waarom ik gok. Ik gok omdat het plezant is. Gokken is voor mij een manier 96
om te ontspannen. Doordat mijn vrienden gokken, ben ik er zelf ook mee begonnen. Meestal gok ik als ik onder vrienden ben. Gokken zorgt ervoor dat ik dagdagelijkse problemen even kan vergeten. Ik drink vaak alcoholische dranken tijdens het gokken. Gokken is voor mij een manier om sociaal contact met vrienden of vriendinnen te hebben. Ik blijf gokken omdat het ondertussen een gewoonte geworden is. Ik gok vooral als ik alleen ben. Veel mensen die ik ken gokken, daarom doe ik het zelf ook. Gokken zorgt ervoor dat ik weg kan zijn van huis. Gokken is voor mij een manier om de tijd te verdrijven.
Volgende pagina
97
4.
Kan je aanduiden via welke kanalen je gokt of aan kansspelen meedoet? Zelden = aantal keer per jaar; soms = om de paar maanden; vaak = maandelijks; zeer vaak = dagelijks/wekelijks.
Nooit
Zelden
Soms
Vaak
Zeer vaak
Op internet, voor geld Op internet, maar niet voor geld
In een casino In speelhallen In cafés Onder vrienden (bv. op café, bij vrienden thuis, …) voor geld Onder vrienden (bv. op café, bij vrienden thuis, …) niet voor geld Op speciale tornooien (bv. poker)
98
5.
Kan je voor de volgende stellingen aangeven of je er al dan niet mee akkoord gaat?
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder wel Akkoord akkoord
Ik speel enkel voor mijn plezier, nooit of bijna nooit voor geld. Ik geef meer uit aan gokspelen dan ik ermee terugwin. Ik geef ongeveer even veel geld uit, dan ik win met het gokken.
Ik win meer geld dan ik aan gok- en kansspelen uitgeef.
6.
Kan je aangeven hoe lang je al gokt of aan kansspelen meedoet?
0 tot 6 maanden 6 maanden tot 1 jaar 1 jaar tot 2 jaar 2 jaar tot 5 jaar Langer dan 5 jaar
Volgende pagina
99
7.
Kan je voor de volgende stellingen aangeven of je er al dan niet mee akkoord gaat?
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Ik weet waar ik terecht kan als ik zelf een gokverslaving zou hebben of iemand ken die er een zou kunnen hebben. Ik heb al folders, advertenties, tv-spotjes, … gezien die wijzen op het gevaar van gokverslaving. Ik vind dat de overheid meer aandacht moet geven aan campagnes tegen gokverslaving. In mijn omgeving zie ik mensen die mogelijk gokproblemen hebben. Gokbedrijven zoals de Nationale Loterij en Unibet zouden meer aandacht moeten geven aan gokverslaving. Er wordt niet genoeg gewezen op het gevaar van overmatig gokken. Een antigokcampagne zou wel eens averechts kunnen werken en er voor zorgen dat jongeren net meer beginnen te gokken.
100
Ik ben mij bewust van het verslavingsgevaar van gokken. De overheid moet zich niet moeien met wat jongeren in hun vrije tijd doen. Ik vind dat het gevaar van gokken overdreven wordt. Investeren in een antigokcampagne is weggesmeten geld. Ik heb in mijn omgeving al negatieve gevolgen van overmatig gokken ervaren. Gokbedrijven zouden geen reclame meer mogen maken voor hun producten.
Volgende pagina
101
Nu krijg je enkele advertenties te zien die de voorbije jaren in België gepubliceerd werden. Bekijk deze telkens aandachtig en beantwoord daarna de onderstaande vragen.
1)
102
8. Helemaal niet
Zeer veel
In welke mate beïnvloedt deze advertentie je om niet te gokken? In welke mate zou deze advertentie je vrienden kunnen beïnvloeden om niet te gokken?
9.
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Deze advertentie is informatief
Ik leerde iets van deze advertentie Ik kan mij deze advertentie herinneren. Ik heb deze campagne al eens gezien.
103
10.
Ik vind deze advertentie...
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Overtuigend Intelligent De advertentie toont duidelijk de gevolgen van een gokverslaving aan Tof Informatief
11.
Kan je de advertentie een score op 7 geven?
1 2 3 4 5 6 7
Volgende pagina
104
2)
105
12. Helemaal niet
Zeer veel
In welke mate beïnvloedt deze advertentie je om niet te gokken? In welke mate zou deze advertentie je vrienden kunnen beïnvloeden om niet te gokken?
13.
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Deze advertentie is informatief
Ik leerde iets van deze advertentie Ik kan mij deze advertentie herinneren. Ik heb deze campagne al eens gezien.
106
14.
Ik vind deze advertentie...
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Overtuigend Intelligent De advertentie toont duidelijk de gevolgen van een gokverslaving aan. Tof Informatief
15.
Kan je de advertentie een score op 7 geven?
1 2 3 4 5 6 7
Volgende pagina
107
3)
108
16. Helemaal niet
Zeer veel
In welke mate beïnvloedt deze advertentie je om niet te gokken? In welke mate zou deze advertentie je vrienden kunnen beïnvloeden om niet te gokken?
17.
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Deze advertentie is informatief
Ik leerde iets van deze advertentie Ik kan mij deze advertentie herinneren. Ik heb deze campagne al eens gezien.
109
18.
Ik vind deze advertentie...
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Overtuigend Intelligent De advertentie toont duidelijk de gevolgen van een gokverslaving aan Tof Informatief
19.
Kan je de advertentie een score op 7 geven?
1 2 3 4 5 6 7
Volgende pagina
110
4)
20. Helemaal niet
Zeer veel
In welke mate beïnvloedt deze advertentie je om niet te gokken? In welke mate zou deze advertentie je vrienden kunnen beïnvloeden om niet te gokken?
21.
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Deze advertentie is informatief
Ik leerde iets van deze advertentie 111
Ik kan mij deze advertentie herinneren. Ik heb deze campagne al eens gezien.
22.
Ik vind deze advertentie...
Niet akkoord
Eerder niet akkoord
Neutraal
Eerder Wel wel akkoord akkoord
Overtuigend Intelligent De advertentie toont duidelijk de gevolgen van een gokverslaving aan Tof Informatief
23.
Kan je de advertentie een score op 7 geven?
1 2 3 4 5 6 112
7
Volgende pagina
24.
Kan je op onderstaande schaal je mening over gokken situeren? Niet OK Slecht Negatief
25.
OK Goed Positief
Hoe vaak in de voorbije 6 maand…
Nooit
Zelden
Soms
Vaak
Zeer vaak
Dacht je er aan om de hele dag te gokken? Spendeerde je steeds meer tijd aan gokspelen? Gokte je soms om het echte leven even te kunnen vergeten?
Hebben anderen zonder succes geprobeerd je gokken te verminderen? Heb je je slecht gevoeld als je niet kon gokken?
113
Heb je ruzie gemaakt met anderen (bv vrienden of familie) over de tijd die je aan gokken besteedt? Heb je andere belangrijke activiteiten (bv. school, werk, sport, …) verwaarloosd om te kunnen gokken?
Volgende pagina
26.
Geslacht
Man Vrouw
27.
Leeftijd
28.
Hoogst behaalde diploma (Indien je nog studeert, duid dan het diploma aan van de richting die je momenteel volgt)
Lager onderwijs Lager secundair onderwijs Hoger secundair onderwijs Professionele bachelor of gelijkwaardig Academische bachelor Master/Licentiaat 114
Master na master Doctoraat
29.
Gezinssituatie
Alleenstaand Samenwonend Getrouwd Gescheiden Ik woon nog thuis
30.
Hoeveel personen telt het gezin waar je deel van uitmaakt?
Volgende pagina
31.
Wil je kans maken op het winnen van cinematickets, dan kan je hier je emailadres invullen. Je adres wordt niet doorgegeven aan andere personen of instellingen en wordt enkel gebruikt om je te contacteren indien je gewonnen hebt.
115
32.
Als je eventueel nog aanvullende opmerkingen hebt, kan je die hier vermelden.
Finished! Submit. . .
116
Bijlage 3: verklarende lijst met variabelen motgeld1
Als ik gok dan doe ik dit om veel geld te kunnen winnen.
motgeld2
Het winnen van geld is een leuke bijkomstigheid, maar niet de hoofdreden waarom ik gok.
motgeld2_recoded
geldmotivatie recoded
motplezant
Ik gok omdat het plezant is.
motontspanning
Gokken is voor mij een manier om te ontspannen.
motpeerpressure1
Doordat mijn vrienden gokken, ben ik er zelf ook mee begonnen.
motpeerpressure2
Meestal gok ik als ik onder vrienden ben.
motescapisme1
Gokken zorgt ervoor dat ik dagdagelijkse problemen even kan vergeten.
motalcohol
Ik drink vaak alcoholische dranken tijdens het gokken.
motsociaalcontact
Gokken is voor mij een manier om sociaal contact met vrienden of vriendinnen te hebben.
motgewoonte
Ik blijf gokken omdat het ondertussen een gewoonte geworden is.
moteenzaamheid
Ik gok vooral als ik alleen ben.
motpeerpressure3
Veel mensen die ik ken gokken, daarom doe ik het zelf ook.
motescapisme2
Gokken zorgt ervoor dat ik weg kan zijn van huis.
mottijdverdrijven
Gokken is voor mij een manier om de tijd te verdrijven.
antigok1
Ik weet waar ik terecht kan als ik zelf een gokverslaving zou hebben of iemand ken die er een zou kunnen hebben.
antigok2
Ik heb al folders, advertenties, tv-spotjes, … gezien die wijzen op het gevaar van gokverslaving.
antigok3
Ik vind dat de overheid meer aandacht moet geven aan campagnes tegen gokverslaving
antigok4
In mijn omgeving zie ik mensen die mogelijk gokproblemen hebben.
antigok5
Gokbedrijven zoals de Nationale Loterij en Unibet zouden meer aandacht moeten geven aan gokverslaving.
antigok6
Er wordt niet genoeg gewezen op het gevaar van overmatig gokken.
antigok7
Een antigokcampagne zou wel eens averechts kunnen werken en er voor zorgen dat jongeren net meer beginnen te gokken.
antigok7_recoded
antigok7 met herschaalde antwoordcategorieën
antigok8
Ik ben mij bewust van het verslavingsgevaar van gokken. 117
antigok9
De overheid moet zich niet moeien met wat jongeren in hun vrije tijd doen.
antigok9RECODED
antigok9 met herschaalde antwoordcategorieën
antigok10
Ik vind dat het gevaar van gokken overdreven wordt.
antigok10RECODED
antigok10 met herschaalde antwoordcategorieën
antigok11
Investeren in een antigokcampagne is weggesmeten geld.
antigok11RECODED
antigok11 met herschaalde antwoordcategorieën
antigok12
Ik heb in mijn omgeving al negatieve gevolgen van overmatig gokken ervaren.
antigok13
Gokbedrijven zouden geen reclame meer mogen maken voor hun producten.
mot_dim1_peerpressure
Dimensie 1 gokmotivaties: peer pressure en sociaal contact
mot_dim2_escapisme
Dimensie 2 gokmotivaties: escapisme
mot_dim3_ontspanning
Dimensie 3 gokmotivaties: ontspanning
mot_dim4_geld
Dimensie 4 gokmotivaties: geld
adX_percefftotal
Gepercipieerd effect voor advertentie X op basis van 2 items
adX_percinfototal
Gepercipieerd informativiteit voor advertentie X op basis van 2 items
adX_recalltotal
Recall voor advertentie X op basis van 2 items
adX_Aad_algemeen
Attitude towards the ad voor advertentie X op basis van 5 items
adX_score
Score op 7 voor advertentie X
adX_totalscore
Globale score voor advertentie X op basis van 5 bovenstaande schalen
adX_totalscore_4items
Globale score voor advertentie X met weglating van ad_recalltotal
gokker_6items_cat
Indeling naar gokfrequentie op basis van 6 items in 4 categorieën
att_antigok_dim1
Dimensie 1: aandacht voor gokverslaving en antigokcampagnes
ervaringgokverslaving_dim2 Dimensie 2: persoonlijke ervaringen met gokverslaving lftcat_3cats
Leeftijd ingedeeld in 3 categorieën (0-25; 25-40; ouder dan 40)
118
Bijlage 4: SPSS-outputs 4.1 Steekproefbeschrijving 4.1.1 Leeftijdscategorieën Leeftijd ingedeeld in categorieën Frequency Jonger dan 18 jaar 36 18-24 jaar 148 25-34 jaar 46 35-44 jaar 15 45-54 jaar 19 >=55 jaar 13 Total 277 Sys tem 3 280
Valid
Mis s ing Total
Percent 12,9 52,9 16,4 5,4 6,8 4,6 98,9 1,1 100,0
Valid Percent 13,0 53,4 16,6 5,4 6,9 4,7 100,0
Cumulative Percent 13,0 66,4 83,0 88,4 95,3 100,0
Leeftijd ingedeeld in 3 categorieën Frequency jonger dan 26 jaar 194 26 tot en met 40 jaar 47 ouder dan 40 jaar 37 Total 278 Sys tem 2 280
Valid
Mis s ing Total
Percent 69,3 16,8 13,2 99,3 ,7 100,0
Valid Percent 69,8 16,9 13,3 100,0
Cumulative Percent 69,8 86,7 100,0
4.1.2 Diploma Hoogst behaalde diploma
Valid
Mis s ing Total
Lager onderwijs Lager secundair onderwijs Hoger s ecundair onderwijs Profes sionele bachelor of gelijkwaardig Academ is che bachelor Master/licentiaat Master na master Doctoraat Total Sys tem
Frequency 2
Percent ,7
Valid Percent ,7
Cumulative Percent ,7
16
5,7
5,8
6,5
87
31,1
31,4
37,9
64
22,9
23,1
61,0
48 55 3 2 277 3 280
17,1 19,6 1,1 ,7 98,9 1,1 100,0
17,3 19,9 1,1 ,7 100,0
78,3 98,2 99,3 100,0
119
4.1.3 Gezinssituatie en aantal gezinsleden gezinssituatie
Valid
Mis s ing Total
Alleens taand Samenwonend Getrouwd Gescheiden Ik woon nog thuis Total Sys tem
Frequency 35 32 38 7 166 278 2 280
Percent 12,5 11,4 13,6 2,5 59,3 99,3 ,7 100,0
Valid Percent 12,6 11,5 13,7 2,5 59,7 100,0
Cumulative Percent 12,6 24,1 37,8 40,3 100,0
Descriptive Statistics N gezins leden Valid N (lis twise)
275 275
Minimum 1,00
Maxim um 9,00
Mean 3,5382
Std. Deviation 1,31575
120
4.2 Gokactiviteiten 4.2.1 Factoranalyse gokfrequenties Total Variance Explained
Component 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Total 2,276 1,500 1,260 ,953 ,809 ,726 ,643 ,448 ,384
Initial Eigenvalues % of Variance Cumulative % 25,291 25,291 16,663 41,955 14,002 55,956 10,587 66,543 8,989 75,533 8,069 83,602 7,148 90,750 4,982 95,732 4,268 100,000
Extraction Method: Principal Component Analys is .
Extraction Sums of Squared Loadings Total % of Variance Cumulative % 2,276 25,291 25,291 1,500 16,663 41,955 1,260 14,002 55,956
Rotation Sum s of Squared Loadings Total % of Variance Cumulative % 1,795 19,944 19,944 1,707 18,963 38,907 1,534 17,050 55,956
Rotated Component Matrixa
1 Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: poker Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: s portweddens chappen Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: gokautom aten Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: cas ino Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: lotto/joker/euro m illions Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: krasbiljetten Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: munts pelen in lunaparken Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: gratis goks pelletjes op internet Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: televis ie- en s ms -s pelletjes
Component 2
3
,777
,694
,515
,481
,846
,809
Extraction Method: Principal Component Analys is . Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 6 iterations.
,742
,707
,527
121
4.2.2 Attitude t.o.v. gokken vergeleken volgens gokfrequentie Multiple Comparisons Dependent Variable: attitude_totaal Scheffe
(I) Gokker op bas is van (J) Gokker op bas is van 6 items in 4 categorieën 6 items in 4 categorieën Niet-gokker Sporadis che gokker Regelmatige gokker Zware gokker Sporadis che gokker Niet-gokker Regelmatige gokker Zware gokker Regelmatige gokker Niet-gokker Sporadis che gokker Zware gokker Zware gokker Niet-gokker Sporadis che gokker Regelmatige gokker
Mean Difference (I-J) Std. Error -,25320 ,16301 -,92153* ,16008 -1,95714* ,27018 ,25320 ,16301 -,66834* ,11977 -1,70394* ,24843 ,92153* ,16008 ,66834* ,11977 -1,03561* ,24652 1,95714* ,27018 1,70394* ,24843 1,03561* ,24652
Sig. ,492 ,000 ,000 ,492 ,000 ,000 ,000 ,000 ,001 ,000 ,000 ,001
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -,7119 ,2055 -1,3719 -,4711 -2,7174 -1,1969 -,2055 ,7119 -1,0053 -,3313 -2,4030 -1,0049 ,4711 1,3719 ,3313 1,0053 -1,7292 -,3420 1,1969 2,7174 1,0049 2,4030 ,3420 1,7292
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
4.2.3 Verschillen in gokspelen volgens geslacht
Test Statisticsa
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kans spelen s peelt: cas ino Mann-Whitney U 8884,500 Wilcoxon W 19180,500 Z -2,196 Asymp. Sig. (2-tailed) ,028
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: gokautom ate n 8325,000 18621,000 -2,714 ,007
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: lotto/joker/eu ro m illions 8852,000 19148,000 -1,288 ,198
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: krasbiljetten 9302,500 19455,500 -,454 ,650
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: poker 5304,500 15600,500 -7,007 ,000
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: s portwedden s chappen 7694,000 17990,000 -4,448 ,000
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: televis ie- en s ms -s pelletj es 8737,000 17782,000 -1,790 ,073
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kans spelen s peelt: gratis goks pelletjes op internet 7995,000 18291,000 -2,881 ,004
a. Grouping Variable: Ges lacht
122
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kans spelen s peelt: munts pelen in lunaparken 9099,000 17877,000 -,545 ,586
Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances
F Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: cas ino Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: gokautom aten
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: poker Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: s portweddens chappen Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: gratis goks pelletjes op internet
Equal variances ass umed Equal variances not ass umed Equal variances ass umed Equal variances not ass umed
Equal variances ass umed Equal variances not ass umed Equal variances ass umed Equal variances not ass umed Equal variances ass umed Equal variances not ass umed
23,242
38,196
52,274
71,168
14,124
Sig. ,000
,000
,000
,000
,000
t-test for Equality of Means
t
df
Sig. (2-tailed)
Mean Difference
Std. Error Difference
95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper
2,368
276
,019
,12308
,05196
,02078
,22537
2,336
216,019
,020
,12308
,05268
,01924
,22692
3,238
275
,001
,25707
,07939
,10078
,41336
3,175
192,818
,002
,25707
,08096
,09740
,41674
8,136
276
,000
1,39492
,17145
1,05740
1,73245
8,050
234,722
,000
1,39492
,17327
1,05355
1,73629
4,429
276
,000
,34613
,07814
,19230
,49996
4,340
176,055
,000
,34613
,07976
,18872
,50354
3,004
276
,003
,43481
,14475
,14985
,71977
2,981
249,997
,003
,43481
,14587
,14751
,72210
4.2.4 Verschillen in gokspelen volgens leeftijd
Test Statisticsa,b
Chi-Square df Asymp. Sig.
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kans spelen s peelt: cas ino 3,028 2 ,220
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: gokautom ate n 3,739 2 ,154
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: lotto/joker/eu ro m illions 41,250 2 ,000
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: krasbiljetten 7,843 2 ,020
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: poker 32,375 2 ,000
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: s portwedden s chappen 10,163 2 ,006
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kans spelen s peelt: televis ie- en s ms -s pelletj es 1,033 2 ,597
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kans spelen s peelt: gratis goks pelletjes op internet 18,936 2 ,000
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kans spelen s peelt: munts pelen in lunaparken 29,714 2 ,000
a. Krus kal Wallis Test b. Grouping Variable: Leeftijd ingedeeld in 3 categorieën
123
Multiple Comparisons Scheffe
Dependent Variable Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: lotto/joker/euro millions
(I) Leeftijd ingedeeld in 3 categorieën jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: krasbiljetten
jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: poker
jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: s portweddens chappen
jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: gratis goks pelletjes op internet
jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar
ouder dan 40 jaar
Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende goken kanss pelen speelt: munts pelen in lunaparken
jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar
ouder dan 40 jaar
(J) Leeftijd ingedeeld in 3 categorieën 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar
Mean Difference (I-J) Std. Error -,77473* ,16288 -1,01337* ,17973 ,77473* ,16288 -,23864 ,22019 1,01337* ,17973 ,23864 ,22019 -,44019* ,14483 -,19465 ,15980 ,44019* ,14483 ,24554 ,19569 ,19465 ,15980 -,24554 ,19569 ,56504 ,24603 1,43968* ,27147 -,56504 ,24603 ,87464* ,33259 -1,43968* ,27147 -,87464* ,33259 -,15749 ,10809 ,26804 ,11927 ,15749 ,10809 ,42553* ,14612 -,26804 ,11927 -,42553* ,14612 ,61187* ,19357 ,69755* ,21359 -,61187* ,19357
Sig. ,000 ,000 ,000 ,557 ,000 ,557 ,011 ,477 ,011 ,456 ,477 ,456 ,073 ,000 ,073 ,033 ,000 ,033 ,347 ,082 ,347 ,015 ,082 ,015 ,007 ,005 ,007
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -1,1756 -,3739 -1,4557 -,5710 ,3739 1,1756 -,7806 ,3033 ,5710 1,4557 -,3033 ,7806 -,7967 -,0837 -,5879 ,1986 ,0837 ,7967 -,2361 ,7272 -,1986 ,5879 -,7272 ,2361 -,0405 1,1705 ,7715 2,1078 -1,1705 ,0405 ,0561 1,6932 -2,1078 -,7715 -1,6932 -,0561 -,4235 ,1085 -,0255 ,5616 -,1085 ,4235 ,0659 ,7851 -,5616 ,0255 -,7851 -,0659 ,1355 1,0883 ,1719 1,2232 -1,0883 -,1355
,08568
,26167
,948
-,5583
,7297
jonger dan 26 jaar
-,69755*
,21359
,005
-1,2232
-,1719
26 tot en met 40 jaar
-,08568
,26167
,948
-,7297
,5583
26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar
,32048 ,84595* -,32048
,14148 ,15844 ,14148
,079 ,000 ,079
-,0277 ,4560 -,6687
,6687 1,2359 ,0277
,52547*
,19351
,026
,0492
1,0018
jonger dan 26 jaar
-,84595*
,15844
,000
-1,2359
-,4560
26 tot en met 40 jaar
-,52547*
,19351
,026
-1,0018
-,0492
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
124
4.2.5 Verschillen in gokspelen volgens diploma Multiple Comparisons Dependent Variable: Kan je aanduiden hoe vaak je de volgende gok- en kanss pelen speelt: gokautomaten Scheffe
(I) Gegroepeerd per onderwijstype Secundair onderwijs Hoges chool Universitair onderwijs
(J) Gegroepeerd per onderwijstype Hoges chool Universitair onderwijs Secundair onderwijs Universitair onderwijs Secundair onderwijs Hoges chool
Mean Difference (I-J) Std. Error ,07384 ,10660 ,25102* ,09272 -,07384 ,10660 ,17718 ,10582 -,25102* ,09272 -,17718 ,10582
Sig. ,787 ,027 ,787 ,248 ,027 ,248
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -,1886 ,3362 ,0228 ,4792 -,3362 ,1886 -,0833 ,4377 -,4792 -,0228 -,4377 ,0833
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
125
4.3 Gokmotivaties 4.3.1 Factoranalyses Eerste exploratieve factoranalyse: Rotated Component Matrixa
motpeerpres s ure2 motpeerpres s ure1 mots ociaalcontact motalcohol motpeerpres s ure3 motes capis me1 motgewoonte moteenzaamheid motes capis me2 motplezant motonts panning mottijdverdrijven motgeld1 motgeld2_recoded
1 ,839 ,718 ,713 ,688 ,590
,418
Component 2 3
4
,454 ,733 ,703 ,652 ,642 ,865 ,765 ,469
,438
,860 ,613
-,506
Extraction Method: Principal Component Analys is . Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 10 iterations .
Tweede factoranalyse na weglating items: Rotated Component Matrixa
motpeerpres s ure2 mots ociaalcontact motalcohol motpeerpres s ure1 motes capis me1 motgewoonte motes capis me2 moteenzaamheid motplezant motonts panning mottijdverdrijven motgeld1
1 ,851 ,728 ,711 ,691
Component 2 3
4
,748 ,714 ,662 ,621
,428
,866 ,782 ,507 ,937
Extraction Method: Principal Component Analys is . Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 5 iterations .
126
4.3.2 Verschillen in gokmotivatie volgens gokfrequentie ANOVA
mot_dim1_peerpress ure Between Groups Within Groups Total mot_dim2_es capis me Between Groups Within Groups Total mot_dim3_onts panning Between Groups Within Groups Total mot_dim4_geld Between Groups Within Groups Total
Sum of Squares 14,123 232,193 246,316 5,910 102,968 108,877 30,048 269,600 299,648 25,166 428,341 453,506
df 2 227 229 2 225 227 2 227 229 2 228 230
Mean Square 7,062 1,023
F 6,904
Sig. ,001
2,955 ,458
6,457
,002
15,024 1,188
12,650
,000
12,583 1,879
6,698
,001
Multiple Comparisons Scheffe
Dependent Variable (I) gokker_6items _cat (J) gokker_6items _cat mot_dim1_peerpres sure 2,00 3,00 4,00 3,00 2,00 4,00 4,00 2,00 3,00 mot_dim2_es capis me 2,00 3,00 4,00 3,00 2,00 4,00 4,00 2,00 3,00 mot_dim3_onts panning 2,00 3,00 4,00 3,00 2,00 4,00 4,00 2,00 3,00 mot_dim4_geld 2,00 3,00 4,00 3,00 2,00 4,00 4,00 2,00 3,00
Mean Difference (I-J) Std. Error -,36838* ,13822 -,92347* ,28896 ,36838* ,13822 -,55508 ,28589 ,92347* ,28896 ,55508 ,28589 -,27951* ,09289 -,51944* ,19341 ,27951* ,09289 -,23993 ,19131 ,51944* ,19341 ,23993 ,19131 -,40929* ,14894 -1,48980* ,31137 ,40929* ,14894 -1,08051* ,30806 1,48980* ,31137 1,08051* ,30806 -,56002* ,18697 -1,10204* ,39162 ,56002* ,18697 -,54202 ,38727 1,10204* ,39162 ,54202 ,38727
Sig. ,030 ,007 ,030 ,154 ,007 ,154 ,012 ,029 ,012 ,457 ,029 ,457 ,024 ,000 ,024 ,003 ,000 ,003 ,012 ,020 ,012 ,377 ,020 ,377
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -,7090 -,0278 -1,6355 -,2115 ,0278 ,7090 -1,2595 ,1493 ,2115 1,6355 -,1493 1,2595 -,5084 -,0506 -,9960 -,0429 ,0506 ,5084 -,7113 ,2315 ,0429 ,9960 -,2315 ,7113 -,7763 -,0423 -2,2570 -,7226 ,0423 ,7763 -1,8396 -,3215 ,7226 2,2570 ,3215 1,8396 -1,0207 -,0993 -2,0669 -,1371 ,0993 1,0207 -1,4962 ,4122 ,1371 2,0669 -,4122 1,4962
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
127
4.3.3 95%-betrouwbaarheidsinterval voor gokmotivaties (algemeen) mot_dim1_peerpressure
Statistic 2,0885
Mean 95% Confidence Interval for Mean
mot_dim2_escapisme
Lower Bound
1,9524
Upper Bound
2,2246
Mean
1,6690
95% Confidence Interval for Mean mot_dim3_ontspanning
Lower Bound
1,5784
Upper Bound
1,7597
Mean
,04599
3,0686
95% Confidence Interval for Mean mot_dim4_geld
Std. Error ,06907
Lower Bound
2,9190
Upper Bound
3,2182
Mean
,07593
3,4469
95% Confidence Interval for Mean
Lower Bound
3,2620
Upper Bound
3,6318
,09385
Opmerking: niet-gokkers werden niet in deze vergelijking opgenomen 4.3.4 Verschillen in gokmotivatie volgens geslacht
Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances
F mot_dim1_peerpres sure Equal variances ass umed Equal variances not ass umed mot_dim2_es capis me Equal variances ass umed Equal variances not ass umed mot_dim3_onts panning Equal variances ass umed Equal variances not ass umed mot_dim4_geld Equal variances ass umed Equal variances not ass umed
7,902
3,659
,013
4,493
Sig. ,005
,057
,909
,035
t-test for Equality of Means
t
df
Sig. (2-tailed)
Mean Difference
Std. Error Difference
95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper
4,658
271
,000
,55530
,11921
,32060
,79000
4,642
257,771
,000
,55530
,11963
,31972
,79088
4,392
268
,000
,36810
,08381
,20309
,53312
4,378
260,739
,000
,36810
,08408
,20254
,53367
3,573
270
,000
,49675
,13905
,22300
,77051
3,569
267,482
,000
,49675
,13920
,22268
,77083
2,597
271
,010
,45075
,17354
,10909
,79242
2,603
270,601
,010
,45075
,17314
,10987
,79163
128
4.3.5 Verschillen in gokmotivatie volgens leeftijd ANOVA
mot_dim1_peerpress ure Between Groups Within Groups Total mot_dim2_es capis me Between Groups Within Groups Total mot_dim3_onts panning Between Groups Within Groups Total mot_dim4_geld Between Groups Within Groups Total
Sum of Squares 23,839 259,968 283,807 2,852 133,253 136,104 25,582 345,856 371,438 21,645 548,890 570,535
df 2 270 272 2 267 269 2 269 271 2 270 272
Mean Square 11,919 ,963
F 12,379
Sig. ,000
1,426 ,499
2,857
,059
12,791 1,286
9,948
,000
10,822 2,033
5,323
,005
Multiple Comparisons Scheffe
(I) Leeftijd ingedeeld Dependent Variable in 3 categorieën mot_dim1_peerpress ure jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar mot_dim2_es capis me
jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar
mot_dim3_onts panning
jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar
mot_dim4_geld
jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar
(J) Leeftijd ingedeeld in 3 categorieën 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar 26 tot en met 40 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar ouder dan 40 jaar jonger dan 26 jaar 26 tot en met 40 jaar
Mean Difference (I-J) Std. Error ,45313* ,15977 ,81574* ,18042 -,45313* ,15977 ,36261 ,21908 -,81574* ,18042 -,36261 ,21908 -,00981 ,11819 ,30029 ,12841 ,00981 ,11819 ,31010 ,15876 -,30029 ,12841 -,31010 ,15876 ,02949 ,18789 ,91005* ,20602 -,02949 ,18789 ,88056* ,25355 -,91005* ,20602 -,88056* ,25355 -,27931 ,23417 -,82882* ,25906 ,27931 ,23417 -,54952 ,31728 ,82882* ,25906 ,54952 ,31728
Sig. ,019 ,000 ,019 ,256 ,000 ,256 ,997 ,067 ,997 ,150 ,067 ,150 ,988 ,000 ,988 ,003 ,000 ,003 ,492 ,007 ,492 ,225 ,007 ,225
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound ,0599 ,8464 ,3717 1,2598 -,8464 -,0599 -,1766 ,9019 -1,2598 -,3717 -,9019 ,1766 -,3007 ,2811 -,0158 ,6164 -,2811 ,3007 -,0807 ,7009 -,6164 ,0158 -,7009 ,0807 -,4330 ,4920 ,4029 1,4172 -,4920 ,4330 ,2565 1,5046 -1,4172 -,4029 -1,5046 -,2565 -,8557 ,2971 -1,4665 -,1912 -,2971 ,8557 -1,3305 ,2314 ,1912 1,4665 -,2314 1,3305
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
129
4.4 Antigokcampagnes 4.4.1 Factoranalyse na verwijdering items
Total Variance Explained
Component 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Total 3,237 1,758 1,308 ,867 ,723 ,649 ,530 ,338 ,297 ,293
Initial Eigenvalues % of Variance Cumulative % 32,366 32,366 17,584 49,951 13,082 63,033 8,668 71,701 7,226 78,927 6,493 85,420 5,305 90,725 3,376 94,101 2,970 97,071 2,929 100,000
Extraction Sums of Squared Loadings Total % of Variance Cumulative % 3,237 32,366 32,366 1,758 17,584 49,951 1,308 13,082 63,033
Rotation Sum s of Squared Loadings Total % of Variance Cumulative % 3,004 30,038 30,038 1,679 16,788 46,826 1,621 16,207 63,033
Extraction Method: Principal Component Analys is .
KMO and Bartlett's Test Kais er-Meyer-Olkin Meas ure of Sampling Adequacy. Bartlett's Test of Sphericity
Approx. Chi-Square df Sig.
,726 805,701 45 ,000
Rotated Component Matrixa
antigok6 antigok3 antigok5 antigok13 antigok9RECODED antigok12 antigok4 antigok2 antigok1 antigok8
1 ,852 ,825 ,790 ,674 ,608
Component 2
3
,902 ,870 ,841 ,776 ,458
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kais er Normalization. a. Rotation converged in 5 iterations .
130
Descriptive Statistics N Dimensie 1: aandacht voor gokvers laving en antigokcampagnes Dimensie 2: pers oonlijke ervaringen met gokvers laving Valid N (lis twise)
Minimum
Maxim um
Mean
Std. Deviation
275
1,00
5,00
3,2742
,90273
275
1,00
5,00
3,2327
,80624
271
4.4.2 Verschillen op dimensie 1 volgens gokfrequentie ANOVA Dimensie 1: aandacht voor gokvers laving en antigokcampagnes
Between Groups Within Groups Total
Sum of Squares 15,436 207,068 222,505
df 3 269 272
Mean Square 5,145 ,770
F 6,684
Sig. ,000
Multiple Comparisons Dependent Variable: Dimens ie 1: aandacht voor gokverslaving en antigokcampagnes Scheffe
(I) Gokker op bas is van (J) Gokker op bas is van 6 items in 4 categorieën 6 items in 4 categorieën Niet-gokker Sporadis che gokker Regelmatige gokker Zware gokker Sporadis che gokker Niet-gokker Regelmatige gokker Zware gokker Regelmatige gokker Niet-gokker Sporadis che gokker Zware gokker Zware gokker Niet-gokker Sporadis che gokker Regelmatige gokker
Mean Difference (I-J) Std. Error ,02273 ,15897 ,45329* ,15534 ,69935 ,26922 -,02273 ,15897 ,43056* ,12005 ,67662 ,25052 -,45329* ,15534 -,43056* ,12005 ,24606 ,24823 -,69935 ,26922 -,67662 ,25052 -,24606 ,24823
Sig. ,999 ,038 ,083 ,999 ,006 ,065 ,038 ,006 ,805 ,083 ,065 ,805
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -,4245 ,4699 ,0163 ,8903 -,0580 1,4567 -,4699 ,4245 ,0928 ,7683 -,0282 1,3814 -,8903 -,0163 -,7683 -,0928 -,4523 ,9444 -1,4567 ,0580 -1,3814 ,0282 -,9444 ,4523
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
131
4.4.3 Verschillen op variabele antigok10 volgens gokfrequentie ANOVA Ik vind dat het gevaar van gokken overdreven wordt.
Between Groups Within Groups Total
Sum of Squares 23,924 353,916 377,840
df 3 271 274
Mean Square 7,975 1,306
F 6,106
Sig. ,000
Multiple Comparisons Dependent Variable: Ik vind dat het gevaar van gokken overdreven wordt. Scheffe
(I) Gokker op bas is van (J) Gokker op bas is van 6 items in 4 categorieën 6 items in 4 categorieën Niet-gokker Sporadis che gokker Regelmatige gokker Zware gokker Sporadis che gokker Niet-gokker Regelmatige gokker Zware gokker Regelmatige gokker Niet-gokker Sporadis che gokker Zware gokker Zware gokker Niet-gokker Sporadis che gokker Regelmatige gokker
Mean Difference (I-J) Std. Error -,23980 ,20738 -,67437* ,20163 -1,03571* ,35066 ,23980 ,20738 -,43457 ,15589 -,79592 ,32651 ,67437* ,20163 ,43457 ,15589 -,36134 ,32289 1,03571* ,35066 ,79592 ,32651 ,36134 ,32289
Sig. ,721 ,012 ,035 ,721 ,053 ,117 ,012 ,053 ,741 ,035 ,117 ,741
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -,8232 ,3436 -1,2416 -,1072 -2,0222 -,0493 -,3436 ,8232 -,8731 ,0040 -1,7144 ,1226 ,1072 1,2416 -,0040 ,8731 -1,2697 ,5470 ,0493 2,0222 -,1226 1,7144 -,5470 1,2697
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
132
4.5 Advertentietesten 4.5.1 Anovatabel voor alle samengestelde schalen: ANOVA
ad_percefftotal
ad_percinfototal
ad_recalltotal
Ad_Aad_algemeen
ad_s core
ad_totals core
ad_totals core_4items
Between Groups Within Groups Total Between Groups Within Groups Total Between Groups Within Groups Total Between Groups Within Groups Total Between Groups Within Groups Total Between Groups Within Groups Total Between Groups Within Groups Total
Sum of Squares 97,395 1356,291 1453,686 74,540 1373,359 1447,899 98,283 1631,086 1729,370 202,737 1025,520 1228,257 459,478 2469,593 2929,071 128,378 866,376 994,753 152,546 1047,241 1199,787
df 3 1102 1105 3 1101 1104 3 1098 1101 3 1076 1079 3 1110 1113 3 1050 1053 3 1060 1063
Mean Square 32,465 1,231
F 26,378
Sig. ,000
24,847 1,247
19,919
,000
32,761 1,486
22,054
,000
67,579 ,953
70,906
,000
153,159 2,225
68,840
,000
42,793 ,825
51,862
,000
50,849 ,988
51,468
,000
4.5.2 Vergelijkingen per variabele (Post-hoc Scheffe)
Multiple Comparisons Scheffe
Dependent Variable ad_percefftotal
(I) Ad_Vers ie Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
ad_percinfototal
Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
(J) Ad_Versie Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1
Mean Difference (I-J) Std. Error -,80406* ,09419 -,44490* ,09410 -,22588 ,09419 ,80406* ,09419 ,35916* ,09452 ,57818* ,09461 ,44490* ,09410 -,35916* ,09452 ,21903 ,09452 ,22588 ,09419 -,57818* ,09461 -,21903 ,09452 -,55635* ,09499 -,21758 ,09499 -,64512* ,09499 ,55635* ,09499 ,33877* ,09507 -,08877 ,09507 ,21758 ,09499
Sig. ,000 ,000 ,125 ,000 ,002 ,000 ,000 ,002 ,147 ,125 ,000 ,147 ,000 ,155 ,000 ,000 ,006 ,832 ,155
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -1,0678 -,5404 -,7084 -,1814 -,4896 ,0378 ,5404 1,0678 ,0945 ,6238 ,3133 ,8431 ,1814 ,7084 -,6238 -,0945 -,0456 ,4837 -,0378 ,4896 -,8431 -,3133 -,4837 ,0456 -,8223 -,2904 -,4835 ,0484 -,9111 133 -,3792 ,2904 ,8223 ,0726 ,6050 -,3550 ,1774 -,0484 ,4835
Multiple Comparisons Scheffe
Dependent Variable ad_percinfototal
(I) Ad_Vers ie Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
ad_recalltotal
Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
Ad1: attitude towards the ad (s amenges teld)
Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
Kan je de advertentie een s core op 7 geven?
Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
(J) Ad_Versie Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 3
Mean Difference (I-J) Std. Error -,55635* ,09499 -,21758 ,09499 -,64512* ,09499 ,55635* ,09499 ,33877* ,09507 -,08877 ,09507 ,21758 ,09499 -,33877* ,09507 -,42754* ,09507 ,64512* ,09499 ,08877 ,09507 ,42754* ,09507 -,41547* ,10357 -,76036* ,10376 -,09247 ,10376 ,41547* ,10357 -,34489* ,10394 ,32299* ,10394 ,76036* ,10376 ,34489* ,10394 ,66788* ,10413 ,09247 ,10376 -,32299* ,10394 -,66788* ,10413 -1,10108* ,08379 -,65978* ,08395 -,16303 ,08387 1,10108* ,08379 ,44130* ,08418 ,93805* ,08410 ,65978* ,08395 -,44130* ,08418 ,49674* ,08426 ,16303 ,08387 -,93805* ,08410 -,49674* ,08426 -1,68593* ,12618 -,98962* ,12640 -,36241* ,12629 1,68593* ,12618 ,69631* ,12652 1,32352* ,12640 ,98962* ,12640 -,69631* ,12652 ,62721* ,12663 ,36241* ,12629 -1,32352* ,12640 -,62721* ,12663
Sig. ,000 ,155 ,000 ,000 ,006 ,832 ,155 ,006 ,000 ,000 ,832 ,000 ,001 ,000 ,851 ,001 ,012 ,022 ,000 ,012 ,000 ,851 ,022 ,000 ,000 ,000 ,287 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,287 ,000 ,000 ,000 ,000 ,042 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,042 ,000 ,000
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -,8223 -,2904 -,4835 ,0484 -,9111 -,3792 ,2904 ,8223 ,0726 ,6050 -,3550 ,1774 -,0484 ,4835 -,6050 -,0726 -,6937 -,1613 ,3792 ,9111 -,1774 ,3550 ,1613 ,6937 -,7054 -,1255 -1,0509 -,4699 -,3830 ,1980 ,1255 ,7054 -,6359 -,0539 ,0320 ,6140 ,4699 1,0509 ,0539 ,6359 ,3763 ,9594 -,1980 ,3830 -,6140 -,0320 -,9594 -,3763 -1,3357 -,8665 -,8948 -,4247 -,3979 ,0718 ,8665 1,3357 ,2056 ,6770 ,7026 1,1735 ,4247 ,8948 -,6770 -,2056 ,2608 ,7327 -,0718 ,3979 -1,1735 -,7026 -,7327 -,2608 -2,0392 -1,3327 -1,3435 -,6357 -,7160 -,0088 1,3327 2,0392 ,3421 1,0505 ,9696 1,6774 ,6357 1,3435 -1,0505 -,3421 ,2727 ,9817 ,0088 ,7160 -1,6774 -,9696 -,9817 -,2727
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
134
Multiple Comparisons Scheffe
Dependent Variable ad_totals core
(I) Ad_Vers ie Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
ad_totals core_4items
Advertentie 1
Advertentie 2
Advertentie 3
Advertentie 4
(J) Ad_Versie Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 2 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 3 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 4 Advertentie 1 Advertentie 2 Advertentie 3
Mean Difference (I-J) Std. Error -,92665* ,07900 -,61085* ,07885 -,27498* ,07877 ,92665* ,07900 ,31580* ,07952 ,65167* ,07944 ,61085* ,07885 -,31580* ,07952 ,33587* ,07929 ,27498* ,07877 -,65167* ,07944 -,33587* ,07929 -1,03513* ,08611 -,57411* ,08595 -,31843* ,08587 1,03513* ,08611 ,46102* ,08651 ,71671* ,08643 ,57411* ,08595 -,46102* ,08651 ,25568* ,08627 ,31843* ,08587 -,71671* ,08643 -,25568* ,08627
Sig. ,000 ,000 ,007 ,000 ,001 ,000 ,000 ,001 ,000 ,007 ,000 ,000 ,000 ,000 ,003 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,033 ,003 ,000 ,033
95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound -1,1479 -,7055 -,8316 -,3901 -,4955 -,0544 ,7055 1,1479 ,0932 ,5384 ,4292 ,8741 ,3901 ,8316 -,5384 -,0932 ,1139 ,5579 ,0544 ,4955 -,8741 -,4292 -,5579 -,1139 -1,2763 -,7940 -,8148 -,3335 -,5589 -,0780 ,7940 1,2763 ,2188 ,7033 ,4747 ,9587 ,3335 ,8148 -,7033 -,2188 ,0141 ,4972 ,0780 ,5589 -,9587 -,4747 -,4972 -,0141
*. The m ean difference is s ignificant at the .05 level.
135
4.5.3 Gemiddelden per advertentie voor elke onderzochte variabele Descriptive Statistics
Gepercipieerd effect
Gepercipieerde informativiteit
Mate van herinnering
Attitude towards the ad
Totale score
Totale score met weglating van item recall
N
Minimum
Maximum
Mean
Std. Deviation
ad1percefftotal
280
1,00
5,00
1,8232
,87272
ad2percefftotal
275
1,00
5,00
2,6273
1,23076
ad3percefftotal
276
1,00
5,00
2,2681
1,17421
ad4percefftotal
275
1,00
5,00
2,0491
1,12954
ad1percinfototal
277
1,00
5,00
2,5523
1,02149
ad2percinfototal
276
1,00
5,00
3,1087
1,04662
ad3percinfototal
276
1,00
5,00
2,7699
1,11051
ad4percinfototal
276
1,00
5,00
3,1975
1,27206
ad1recalltotal
278
1,00
5,00
1,5845
,97118
ad2recalltotal
276
1,00
5,00
2,0000
1,29545
ad3recalltotal
274
1,00
5,00
2,3449
1,47278
ad4recalltotal
274
1,00
5,00
1,6770
1,07616
Ad1Aadtotal
273
1,00
5,00
2,3641
,86179
Ad2Aadtotal
270
1,00
5,00
3,4652
,98444
Ad3Aadtotal
268
1,00
5,00
3,0239
1,04850
Ad4Aadtotal
269
1,00
5,00
2,5271
1,00241
ad1totalscore
269
1,00
5,40
2,3433
,77439
ad2totalscore
260
1,00
5,40
3,2699
,91236
ad3totalscore
262
1,00
5,40
2,9541
,98302
ad4totalscore
263
1,00
5,40
2,6183
,95281
ad1totalscore_4items
270
1,00
5,50
2,5379
,86188
ad2totalscore_4items
263
1,00
5,50
3,5730
1,00696
ad3totalscore_4items
265
1,00
5,50
3,1120
1,04579
ad4totalscore_4items
266
1,00
5,50
2,8563
1,05156
136
