Educatief dossier voor onderwijs en vorming Sylvain De Bleeckere

Educatief dossier voor onderwijs en vorming Sylvain De Bleeckere

1 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-

Sylvain De Bleeckere

Inhoud Inleiding

3

1 Filmische basisgegevens

4

2 Authentieke emo-cinema

6

3 Structuur

7

4 Personages

10

5 Beelden

18

6 Muziek

20

7 Betekeniswereld

24

Euthanasie of het levenseinde in eigen regie 24 De onmisbare anderen 26 Zingeving 27 Democratie 30 8 Educatieve verwerking

31

8 Werkbladen

35

2 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Inleiding Tot Altijd is een belangrijke film. Hij helpt het ethische collectieve geheugen vormen. Zijn regisseur en scenarioschrijver, Nic Balthazar, brengt immers het jaar 2002 in herinnering, de mijlpaal in de ontwikkeling van het ethisch bewustzijn in België. Tot Altijd brengt die episode van de maatschappelijke en politieke strijd voor legale euthanasie tot leven vanuit een bevoorrechte getuige, Mario Verstraete. Zonder een biopic te willen zijn, ent de film zich op diens levensverhaal. De film zal ook internationaal een rol spelen. Hij toont aan de wereld hoe uniek de kleine landen België, Nederland en Luxemburg zijn op het vlak van de wettelijke regeling rond euthanasie. Mia Verstraete formuleert het treffend in haar lezenswaardige bijdrage Euthanasie in België. De wet en het debat in het boek Over de keuze van Mario Verstraete en het euthanasiedebat vandaag. Het boek verschijnt naar aanleiding van de film Tot Altijd (zie verder p.33 ): België vormt samen met Nederland en Luxemburg een klein ethisch eiland, want tot nu toe zijn het de enige drie landen ter wereld waar euthanasie wettelijk geregeld is. (p. 90)

Die waardevolle gegevens volstaan echter niet. De film zelf moet ook zijn onderwerp aankunnen. Na zijn zeer gewaardeerde debuut BEN X bevestigt Balthazar zijn filmtalent om een moeilijk maatschappelijk en ethisch thema op een authentieke en beklijvende manier op het witte doek tot leven te brengen. Dit educatief dossier richt zich naar leerkrachten uit het secundair en hoger onderwijs, en al wie werkzaam is in de vormingssector. Het dossier geeft hen de nodige achtergrondinformatie, filmanalytische data en bronnen om verantwoord en professioneel om te gaan met de film als film in functie van hun eigen doelgroep. Het dossier bevat ook enkele didactische werkbladen. Het concept, de tekst en de lay-out van het dossier zijn van dr. Sylvain De Bleeckere, filosoof. Hij doceert cultuurwetenschappen aan de opleiding architectuur van het departement architectuur en beeldende kunst van de PHL/UHasselt. Hij publiceerde in het verleden heel wat filmanalyses in het Vlaamse studietijdschrift CineMagie. Hij schreef voorheen educatieve dossiers over o.a. Hotel Rwanda, The New World, BEN X, LOS, Recht in de ogen, Turquaze, En waar de sterre bleef stille staan, Quichote’s Eiland. Hij is ook de auteur van Leren Leven Met Beelden (16 edities) en de recente Men(S)tis’ Studies waarin hij thema’s uitwerkt aan de hand van een aantal recente kwaliteitsfilms die ook voor onderwijs en vorming van belang kunnen zijn, zie hierover zijn website: www.menstis.be. De auteur dankt de filmdistributiefirma KFD en het productiehuis Eyeworks voor hun zowel bereidwillige als professionele medewerking tijdens de voorbereiding van het dossier. Ze stelden ook het fotomateriaal ter beschikking. Hij dankt ook regisseur Balthazar zelf voor zijn persoonlijke ondersteuning en zijn opbouwende commentaar bij het dossier.

3 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


1 Filmische basisgegevens

SYNOPSIS

In jaren tachtig van vorige eeuw groeien te Gent vier vrienden op. Het zijn vrij gevochten jonge twintigers die zich maatschappelijk engageren in de vredesbeweging. Dat betekent niet dat ze doodserieus door het leven gaan. Ze maken veel plezier en genieten samen van hun vrijheid. Ondertussen verwaarlozen ze hun universitaire studies niet. Dat geldt zeker voor Thomas en Mario. Thomas kan goed overweg met woorden en bereidt zich voor op een politieke carrière. Mario studeert geneeskunde. De boezemvrienden voelen zich allebei aangetrokken tot Lynn, een geëmancipeerde jonge en aantrekkelijke vrouw. Dan is er nog de rondborstige Speck die filosofie studeert. De vier vormen ‘het team Mario’ – dit was de eerste werktitel van de film. Mario is duidelijk de animator van ‘de jonge bende’. Eens afgestudeerd, gaan ze hun eigen weg. Thomas en Mario zien elkaar het meest. Thomas huwt maar scheidt kort nadien. Hij is dan de vader van Milan. Thomas bouwt een praktijk uit als huisdokter, filosoof Speck huwt Sask. Lynn verdwijnt uit het zicht. Wanneer alles zijn gang gaat, slaat de bliksem in in het leven van Thomas. De bliksem heet de ziekte MS (multiple sclerose). Het is Thomas die de diagnose aan Mario meedeelt. Aanvankelijk neemt Mario zijn ziekte met moed en de nodige humor op, daarbij aangemoedigd door zijn trouwe vriend Thomas en ondersteund door zijn ouders Roger en Francine. Toch zet de ziekte Mario aan het denken over zijn toekomst en wat hij nog van het leven kan verwachten. De ziekte manifesteert zich met de dag agressiever. Mario wordt lid en woordvoerder van de actiegroep Waardig Sterven. De groep ijvert voor een wet die legale euthanasie regelt. Voor Mario wordt dit ook een heel persoonlijke strijd. Zijn directe omgeving, zijn ouders en vooral ook Thomas, volgen Mario daar eerst niet in. Maar hij houdt vol en weet iedereen uit zijn omgeving te overtuigen van zijn sterke wil om zelf waardig te sterven. Ondertussen getuigt hij ook in die zin voor de parlementaire commissie die de wet op euthanasie voorbereidt. Mario wordt de eerste Belg die van de nieuwe wet gebruik maakt om samen met zijn dierbaren zelf zijn dood te regisseren.

FILMFICHE

België / 2012 / 118’ / regie en scenario: Nic Balthazar / productie: Peter Bouckaert voor Eyeworks Film & TV Drama / fotografie: Danny Elsen / montage: Philippe Ravoet / art designer: Johan Van Essche / muziek: Henny Vrienten / sound design: Peter Flamman, Wart Wamsteker / vertolking: Mario (Koen De Graeve), Thomas (Geert Van Rampelberg), Lynn (Lotte Pinoy), Roger (Michel Van Dousselaere), Francine (Viviane De Muynck), Speck (Iwein Segers), Milan (Felilx Maesschalck), Sask (Eva Van Der Gucht), Sofie (An Miller), Glenn ‘Torturudy’ (Ben Segers), Frank Valeys (Lucas Vandervost).

4 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


GEBASEERD OP EEN WAAR GEBEURD VERHAAL

Regisseur Nic Balthazar schreef zijn scenario voor Tot Altijd na gedegen onderzoek naar het levensverhaal van Mario Verstraete (19622002), de MS-patiënt die jarenlang vocht voor de euthanasiewetgeving in ons land en uiteindelijk ook de eerste zou zijn om er in 2002 gebruik van te maken. Balthazar heeft Mario Verstraete zelf goed gekend. Zijn broer was immers een hechte vriend van Mario. De personages van de vrienden zoals Thomas en Speck zijn synthesepersonages van verschillende bestaande personen. Het personage Frank Valaeys is gebaseerd op dr. Marc Cosyns en in mindere mate op dr. Wim Distelmans. Beide dokters hebben zich als medische experten in het publieke debat gemengd in het kader van de Belgische euthanasiewet. Vandaag de dag komen ze nog steeds regelmatig in de media wanneer het onderwerp euthanasie wordt besproken. Dokter Cosyns was ook in werkelijkheid de geneesheer die Mario Verstraeten en zijn huisarts is komen bijstaan bij het gewilde sterven van Mario. Hij was tevens, samen met Mario, lid van de vzw Recht op Waardig Sterven die heeft gestreden voor de legalisering van euthanasie. De vzw bestaat nog altijd. Historische foto van de zieke Mario Verstraete.

[De Standaard berichtte op dinsdag 1 oktober 2002 :

van Mario Verstraete en het

GENT - Mario Verstraete (40) is gisteren overleden. Hij koos voor euthanasie. Sinds enkele jaren leed Mario Verstraete aan multiple sclerose. Van bij het begin drukte hij de wens uit zelf te beslissen over het moment van zijn dood. Hij was voorstander van een euthanasieregeling in België en ligt mee aan de basis van de huidige wetgeving.Mario Verstraete plande zelf het tijdstip van zijn overlijden en de manier waarop dat zou gebeuren. Ook schreef hij een tekst voor zijn afscheidsdienst, hij koos ook zelf muziek uit. Verstraete werkte lange tijd voor de communicatiedienst van de SP-A op de Keizerslaan in Brussel. Later werkte hij op verschillende kabinetten, onder meer bij SP.A-vice-premier Johan Vande Lanotte en de Gentse burgemeester Frank Beke.]

euthanasiedebat vandaag. Het

http://www.standaard.be/artikel/detail.

verhaal achter Tot Altijd van Nic

aspx?artikelid=DMF01102002_003, geraadpleegd op 20 januari 2012.

Bron: N. Balthazar, M. Libert, M. Verstraere, Over de keuze

Balthazar. Tielt, Lannoo, 2012.

In het persdossier (KFD/Eyeworks, Brussel, 2012, p. 3.) van de film getuigt Nic Balthazar zelf over hoe Tot Altijd zich verhoudt tot het leven van Mario Verstraete: Mario Verstraete en de zijnen waren hierin [legale euthanasie] de allereerste pioniers. Het is een verhaal dat ik van dichtbij - weze het aan de zijlijn - heb meegemaakt. En de basissituatie is dus ook gebaseerd op ware gebeurtenissen en een aantal bestaande personages. Anderzijds is dit absoluut een fictiefilm en hebben we mits het respecteren van de spirit van Mario en de kern van het verhaal aanzienlijke vrijheid genomen in het bewerken ervan. Op het rouwkaartje van Mario stond: 'Dood ben je pas, als men je is vergeten.' Ik durf de hoop te koesteren dat deze film niet enkel Mario's gevecht voor een waardig levenseinde in herinnering zal brengen. Maar ook en vooral zijn tomeloze levenslust, zijn bruisende energie, de warmte en de vriendschap van de familie en vrienden die hem omringden. Op die manier wil de film ook vooral een hommage zijn aan al de vrienden en familieleden die weliswaar met bloedend hart zijn meegestapt in zijn verhaal. Bij uitbreiding een ode aan al diegenen die verzorgen. Al diegenen die bijstaan. Al diegenen die er zijn.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


5

2 AUTHENTIEKE EMO-CINEMA Balthazar schrijft in het aangehaalde persdossier dat de term ‘bromance’ wel van toepassing is op zijn film. De term stamt uit de jaren negentig en is afkomstig uit de wereld van de skaters. De term zelf combineert ‘bro’ van ‘brother’ en ‘romance’, en stipt de bijzondere en niet-seksuele vriendschapsband aan tussen jongens of volwassen mannen die veel tijd met elkaar doorbrengen. In dit geval zijn dat vooral de hoofdpersonages Mario en Thomas, en bij uitbreiding Mario, Thomas en Speck. De term ‘bromance’ dekt echter niet volledig de rijkdom van de film. De omschrijving ‘authentieke emo-cinema’ doet de film nog meer recht aan. Uit de reacties van de toeschouwers, maar ook van de hoofdacteurs in De Laatste Show (19 januari 2012) blijkt dat de film een bijzonder sterk emotionele power heeft. Dat komt omdat een van de sterke kaarten die de film uitspeelt, die van de authenticiteit is. De zorg voor authenticiteit stond hoog in het vaandel geschreven van regisseur en scenarist Nic Balthazar. Hij getuigt in zijn toelichting in het al eerder genoemde persdossier: Mijn dank gaat nu al naar al diegenen in Mario's familie en entourage, die me met hun verhalen en emoties hebben verrijkt en me ook hun vertrouwen hebben geschonken om er vrijelijk mee om te gaan, situaties en personages samen te voegen, of om te turnen in een verhaal dat niet zozeer 100% waar dan wel 700% waarachtig moest zijn.

Film is bij uitstek een kunstmedium dat met emoties werkt. Emo-cinema gaat bewust om met emoties die de diepste kern van de menselijke existentie raken. De beelden en klanken raken aan de grote snaren van de harp van het menselijke hart. Het schouwen van de film ontroert en geeft zuurstof aan het eigen mens-zijn. Die sterke human touch vormt de echte drive van Tot Altijd. Nic Balthazar bewees met zijn debuut BEN X dat hij de kunst van de emo-cinema in de vingers heeft. Met Tot Altijd bewijst hij zijn meesterschap in de emo-cinema. Voor de regisseur-auteur spiegelen de twee films zich in elkaar. In beide worden jonge mensen, een puber en een veertiger, met het onvermijdelijke lot geconfronteerd: de ziekte die niet weggaat en de rekening van de gevolgen ongevraagd aan het individu presenteert. Allebei staan ze op de rand van de afgrond van de zelfgekozen dood: Ben X aan de rand van het spoor, Mario aan de rand van het kanaal. Allebei worden ze gered door iemand op wie ze kunnen rekenen. Het zijn allebei strijders, vechters die zelf ook hun begrafenis in eigen regie nemen. In zijn reeds aangehaalde boek Tot Altijd formuleert regisseur Balthazar wat BEN X en Tot Altijd tot tweelingsfilms maakt. Zeker de zelfgekozen dood brengt ons bij de kern der kernen. Want hier gaat de mens in gevecht met dat lot. Ja, zelfs met God en gebod. Kan het verwonderen dat ‘To be or not to be’ de beroemdste versregel is uit de westerse toneelgeschieden is,…? ‘Of het nobeler is om te lijden onder alles wat het wrede Lot je toeslingert of om de wapens op te nemen tegen een zee van zorgen en er al vechtend een einde aan te maken ? Te sterven, te slapen, niets meer ; en in die slaap rust vinden voor alle hartzeer en de duizend pijnen die je lichaam je bezorgen, dat zou een einde zijn om jezelf toe te wensen.’ Te sterven, te slapen, niets meer ; en in die slaap rust vinden voor alle hartzeer en de duizend pijnen die je lichaam je bezorgen, dat zou een einde zijn om jezelf toe te wensen. ’De held die het aandurft om het ook gewoon openlijk op te geven. En die zelfs daarin een soort heroïek vindt. Een soort overwinning van de dood. Is het verwonderlijk dat het ons fascineert? Mensen die het aandurven om een nuchtere kosten-batenanalyse te maken van dit leven. Ook al moet de medische boekhoudkunde vaststellen dat het failliet niet af te wenden is. (p. 80-81)

6 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


3 STRUCTUUR De structurering van de film kan aan de hand van het volgende schema worden toegelicht. Slotsequentie

Openingssequentie Presentatie ‘team Mario’

1995

1997

1998

oktober 2001

30 september 2002

De grote inclusie

De film heeft een narratieve, rechtlijnige structuur die zich situeert tussen de openingssequentie en de slotsequentie die naar elkaar verwijzen en de grote inclusie vormen van de film. Ze vormen samen een cirkelbeweging. In de openingssequentie beschrijft de camera, gemonteerd op een kraan, een beeld van de blauwe lucht met witte wolken en gaat over naar een vogelperspectief dat glijdt over een nabijgelegen meer en blijft stilstaan bij een kampeerplaats van jongvolwassenen. In de slotsequentie beschrijft diezelfde camera een omgekeerde beweging: van een vogelperspectief op de strooiweide nabij het funerarium, glijdend over het nabijgelegen meer terug naar de blauwe wolkenhemel.

De presentatie van ‘het team Mario’

De openingssequentie vloeit naadloos over in het begin van de inleiding. Die omvat de eerste twaalf minuten van de film en kent de volgende momenten: • Het ‘team Mario’ maakt deel uit van de vredesbeweging; het team verblijft in een tentenkamp in de Ardennen nabij de luchtmachbasis van Florennes. De vrij chaotische actie is erop gericht twee Amerikaanse legercamions tegen te houden. • Het vertrek van Lynn uit ‘het team’ te Gent vlakbij In den hemel, het stamcafé van het team. • Het huwelijk van Mario met de zwangere Sofie. • De geboorte van hun zoontje Milan. • Thomas behaalt zijn diploma als geneesheer. • De verkiezingscampagne van Mario. • De scheiding van Mario en Sofie.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


7

Daarna zet het eigenlijke verhaal in. Dat wordt geritmeerd door jaartallen en/of data die in witte letters op een zwarte achtergrond verschijnen. Zijn geven de grote momenten aan in het ziekteproces van Mario dat uitmondt in zijn keuze voor legale euthanasie. Het ziekteproces en het gewilde overlijden van Mario loopt parallel met de politieke actie in de federale senaat en kamer te Brussel om te komen tot de goedkeuring van de euthanasiewet. De tijdsindicaties duiden altijd het begin aan van een fase in het proces, niet de duur.

1995 Het eerste deel staat helemaal in het teken van de diagnose van de ziekte MS bij Mario.

1997

Dit deel opent met de sequenties van een volksfeest in het stamcafé In den hemel waar Mario aan de draaitafel voor animatie en muziek zorgt. Daar spreken Thomas, Roger en Francine, de ouders van Mario, over de ziekte van hun vriend en zoon. Mario heeft krukken nodig om te stappen. Na het feest vraag Mario aan Thomas om te helpen “hem naar de nooduitgang te brengen als het kot ooit in de fik staat”. Thomas reageert enigszins verontwaardigd, ook al omdat Mario spreekt over de actiegroep Waardig Sterven waarvoor hij zich heeft geëngageerd. Thomas antwoordt: “Natuurlijk ga ik u helpen. Maar…” Na de publicatie van Mario’s vrije tribune in de krant De Standaard in naam van de actiegroep Waardig Sterven onder de titel ‘Persoonlijke kanttekeningen bij het euthanasiedebat’, komt het tot een serieuze woordenwisseling tussen de twee vrienden Mario en Thomas. Ze praten het uit in hun geliefd Chinees restaurant. Mario legt aan Thomas uit hoe de ziekte verergert: hij is de helft van zijn zicht kwijt.

8 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


1998

Dit deel opent met Mario en Thomas die de MS-kliniek bezoeken. Mario wordt er geconfronteerd met de verantwoordelijke dr. Lambert die hem vijandig gezind is. Het deel sluit met Mario die in een depressieve stemming met zijn elektrische rolstoel tot aan het kanaal rijdt. Hij wil zelfmoord plegen maar het lukt hem niet en hij belt Thomas.

In dat deel verslechtert de toestand van Mario: • hij zakt op de weg door zijn armen, • de krukken dienen alleen nog voor korte afstanden, • hij schaft een elektrische rolstoel aan, • kinesist Glenn komt in beeld, • Mario kan niet meer boven slapen want hij kan de trap niet meer op, zijn ouders komen bij hem wonen, zijn bed staat in de woonkamer, • Mario krijgt last van geheugenstoornissen.

Het engagement van Mario voor Waardig Sterven uit zich in zijn getuigenis op 5 april 2000 voor de senaatscommissie te Brussel in verband met het euthanasiedebat. De datum verschijnt bij de beelden van Mario die getuigt. Een ander lid van de actiegroep Waardig Sterven, dr . Valaeys die als geneesheer actief ijvert voor de legalisering van euthanasie, treedt geleidelijk op het voorplan. Op relationeel vlak komt Mario’s zoon Milan meer in de picture. Ook Lynn verschijnt weer door toedoen van Thomas. Ze wordt de vriendin van de zieke Mario. Oktober 2001 In dat deel staat de directe voorbereiding van Mario’s beslissing om te kiezen voor euthanasie centraal. Hij wordt geconfronteerd met de reacties van zijn ouders, en vooral van Thomas. Mario en de zijnen volgen de ontwikkelingen rond de euthanasie via de media op de voet. De media komen zelf ook Mario thuis interviewen. Op 16 mei 2002 neemt de federale kamer de euthanasiewet aan. Mario beslist om van de wet gebruik te maken om de datum van zijn zelfgekozen dood vast te leggen op 30 september. Eens die beslissing is genomen, steunt iedereen van zijn dierbaren zijn beslissing. Het ‘team Mario’ gaat nog een laatste keer picknicken op een van geliefde kampeerplaatsen.

30 september 2002

Dit slotdeel beschrijft de sterfdag van Mario. ’s Morgens heeft hij nog een belangrijk gesprek met zijn vader. Dan volgen de twee grote taferelen: de laatste maaltijd met Mario en de zijnen waarbij Speck een ontroerende afscheidsspeech houdt, en de uitvoering van de euthanasie, waarna nog enkele sequenties in het funerarium volgen.

9 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


4 PERSONAGES Er zijn twee hoofdpersonages. Zij worden omringd met enkele belangrijke nevenpersonages. De film pretendeert niet om psychologische portretten te schilderen van botsende ego’s en karakters. Centraal staat de ongeneeslijke ziekte waarop in de eerste plaats Mario, de patiënt, en zijn vriend Thomas, de dokter, reageren. Mario

10

De voorstelling van de personages situeert zich in de inleiding op de kampeerplaats. Terwijl ‘de Florennades’ aan het wachten zijn om over te gaan tot de geweldloze actie, spelen Mario en Thomas een quizspelletje. Ze bestoken elkaar met vragen om te zien wie de slimste is. Mario is de uitdager omdat hij weet dat hij de slimste is; Thomas weet dat ook. Dat de regisseur-scenarist voor die introductie kiest, is geen toeval. In de loop van het filmverhaal blijkt immers dat Mario een zeer grote kennis bezit en enorm leergierig is. Dat filmisch gegeven wordt biografisch ondersteund. Nic Balthazar getuigt daarover zelf in het reeds vermelde boek Tot Altijd:

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Van mijn broer hoorde ik de roemrijke verhalen over Mario’s ontzagwekkende encyclopedische kennis. Als arbeiderszoon uit het verre West-Vlaamse Geluwe had hij – toen de gemeentebibliotheek daar uitgelezen was – de kans gekregen om in Gent Germaanse te komen studeren. (p.11) De man die graag koketteerde met zijn spitse geest en al te parate kennis. (p. 24)

En in een gesprek met de echte vader van Mario Verstraete getuigt de man in hetzelfde boek: Mario was te verstandig, dat hebben wij vaak tegen elkaar gezegd, Simone en ik. Hij dacht altijd zo diep na over de dingen, beredeneerde alles. Misschien dat hij daarom ook vrij snel die beslissing nam, vanuit zijn argumenten, vanuit zijn grote verstand.(p. 38)

In de film is er een veelzeggend tafereel in het deel ‘1998’. Op de verjaardag van Mario verschijnt Lynn terug in het leven van Mario sinds zijn ziekte. Thomas heeft daarvoor gezorgd. Lynn heeft een gezelschapsspel bij: ‘Trivial Pursuit’ en ze voegt er aan toe: ‘the genius edition’. Bij het spelen van het spel dat Mario zou moeten winnen, blijkt dat hij gemakkelijke antwoorden die hij natuurlijk weet, niet kan vinden. Het voorval is een belangrijk symptoom voor Mario, maar ook voor zijn vrienden en zijn ouders. Mario beseft dat hij zijn kennis die hem zo typeert aan het verliezen is en dat beseffen zijn vrienden en ouders ook. Het beeld van het spel is tevens een metafoor voor Mario’s strijdlust. Hij is een vechter, niet in de letterlijke maar in de verbale en intellectuele zin. Voor de ziekte zich manifesteert, is die strijd voor Mario een sport, een denksport, en een maatschappelijk engagement. Hij zet zich in voor de vrede en tegen de oorlog. Dat komt omdat hij van het leven houdt. Zijn motto introduceert hij in het vraagspel op de kampplaats: Lechaim. Het is “de toost die men in de Joodse gemeenschap” uitbrengt. Mario verduidelijkt de betekenis: “Op het leven”. Mario voelt zich geroepen om te strijden voor de heilige waarde van het leven. Die is bij hem verbonden met ‘de schoonheid van de dingen’ waarover hij vertelt tegen Thomas wanneer hij beschrijft dat zijn zicht voor de helft is verdwenen. Zijn politiek engagement is eveneens een uiting van die strijd voor een sociaal rechtvaardige samenleving zonder discriminatie. Hij draagt altijd T-shirts met een boodschap. Een ervan is: Free Nelson Mandela en People have power. Eens de ongeneeslijke ziekte toeslaat, blijft Mario de strijder voor het leven. Wanneer de ziekte hem op een avond in een depressief moment drijft en hij op het punt staat zelfmoord te plegen, voert hij een strijd tegen de greep van de ziekte op zijn geest. Hij belt in vertwijfeling en diepe angst over wat hem overkomt naar Thomas aan wie hij wenend zegt: Ik ben het aan het verliezen. Ik ben mijn verstand aan het verliezen.

Daarna strijdt Mario met de hulp van Thomas, zijn ouders en zijn talrijke vrienden verder. Zijn strijd voor het leven wordt vreemd genoeg een strijd voor de dood, een menswaardige dood die past bij de waarde van het leven. Voor de leden van de senaatscommissie getuigt hij: Ik ga door tot ik niet meer kan. En ik hoop - zoals u allemaal waarschijnlijk - dat die dag in de verre toekomst ligt. Maar als hij komt, dan zal ik onbevreesd zijn.

Wanneer, na de goedkeuring van de euthanasiewet, Mario zijn sterfdatum wil vastleggen, kiest hij voor 30 september. Hij licht dat toe met een spreuk: hoka hey, de uitdrukking, zo verduidelijkt Mario, van de Lakota indianen voor “Indian Summer”. De uitdrukking ‘Indian Summer’ zou, volgens Daniel J. Boorstin in zijn boek The Americans: The Colonial Experience (1958), afkomstig zijn van

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


11

de Amerikaanse Indianen die in de periode eind september – begin oktober op oorlogspad gingen tegen de kolonisten. Een ‘indiaanse zomer’ is een herfst met nog een nazomers weer zodat er geen sneeuw valt en de indianen nog het oorlogspad konden opgaan. Hoka hey wordt de sterftijd van Mario. Als strijder is hij zich zeer goed bewust van het feit dat zijn gewilde dood deel uitmaakt van een legale strijd voor een waardig leven. Tegelijkertijd klinkt ook de beeldspraak van de lechaim-spreuk mee: er is de herfst waarin de dood in de natuur de overhand krijgt, maar toch is het in de herfst ook nog even zomer. Mario wil dat zijn sterven ‘een zomer is in de herfst’. Wanneer Thomas als de huisdokter van Mario aarzelt te tekenen om Mario’s beslissing te legitimeren, zegt Mario: Thomas. Ik heb slordig geleefd. In mijn huwelijk. Met mijne zoon soms. Met vrouwen, met mijn carrière, met alles... Ik wil niet ook nog eens slordig sterven. Ik wil gewoon één ding juist doen, goed doen. Met een beetje stijl.

Dit laatste is erg typerend voor Mario. Zijn scherpe geest gebruikt hij ook tegenover zichzelf. Hij beoefent zelfkritiek. Dat blijkt ook uit zijn herhaaldelijke bevestiging dat hij zijn geval niet wil veralgemenen en dat hij niet de bedoeling heeft anderen te oordelen, laat staan te veroordelen. Uit die woorden van Mario blijkt ook dat hij ‘lechaim’, de toast op het leven, ook als een stijlbegrip ziet: leven met stijl is ook sterven in stijl. Die zorg voor de levensstijl blijkt niet alleen uit Mario’s vreugde die hij schept in kennis, maar ook in schoonheid van de kunsten, in het bijzonder van de muziek. Er komen talrijke taferelen voor waarin Mario niet alleen naar klassieke muziek luistert, maar die ook toelicht aan zijn zoontje Milan. Samen met Thomas gaat hij nog luisteren naar een concert van polyfonische muziek. In de muziek vindt hij ook troost. Het ‘lechaim’ van Mario blijkt ook uit zijn T-shirt 1+1=3 dat hij draagt tijdens de laatste kampeeravond met zijn vrienden. In dat tafereel is er ook de liefdevolle (afscheids-)kus die Lynn aan Mario geeft, een kus die ze eerder niet in staat was te geven. De formule 1+1=3 bevat een credo in de hoge waarde van het leven die altijd meer is dat een rekensom. Wanneer twee mensen bij elkaar zijn in vriendschap en liefde, is de som altijd groter dan de zuivere optelling van de aparte delen. Mario koos voor een carrière in de politiek omdat hij geloofde in de kracht en de waarde van de gemeenschap, van het samen-leven. Ook in het klein. Tijdens zijn ziekte heeft hij de warmte leren kennen en waarderen van zijn ouders: 1+1=3. De taferelen met zijn zoontje Milan getuigen ook van datzelfde credo.

12 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Thomas

Het tweede hoofdpersonage is Thomas, de boezemvriend van Mario, wapenbroeders die toch hun eigen weg gaan. Mario in de politiek, Thomas in de geneeskunde. Thomas deelt ook het lechaim-motto van Mario. Herhaaldelijk beklemtoont hij dat hij dokter is geworden om ‘levens te redden’. Tijdens het feest van zijn diploma-uitreiking wordt hij door zijn vrienden ook ‘dr. Love’ genoemd. Thomas’ roeping als de geneesheer die levens redt, brengt hem ook in conflict met de zieke Mario en plaatst hem ook op sommige momenten tegenover dr. Valaeys die aanvankelijk ‘dr. Death’ wordt genoemd, en die samen met Mario ijvert voor de legalisering van euthanasie .

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


13

De spanning tussen Mario en Thomas over Mario’s euthanasiewens loopt soms hoog op, ze loop echter nooit uit de hand. Thomas is altijd daar van zodra Mario hem nodig heeft: van het eerste onderzoek, tot de bekendmaking van de diagnose, bij de begeleiding van Mario op zoek naar de gepaste behandeling, al dan niet in de beste MS-kliniek, bij de aankoop van de elektrische rolstoelwagen, bij Mario’s getuigenis in de senaatscommissie, bij Mario’s wanhoopskreet aan de rand van het kanaal, bij Mario’s schreeuw van onmacht en pijn in de straat, bij het overhalen van Lynn om Mario op te zoeken, bij het vastleggen van de sterfdatum en…bij het overhandigen van het ‘laatste glas’ aan Mario. Bij dit laatste is er een narratieve inclusie tussen de eerste vraag van Mario aan Thomas op de brug of hij hem zal helpen “de nooduitgang te vinden” en het laatste verassende en veelzeggende gebaar van Thomas om uiteindelijk toch zelf het glas met het dodende medicament aan Mario te geven. Dit laatste gebaar van Thomas naar zijn vriend Mario toe is het resultaat van zijn innerlijke strijd. Tot aan dat laatste gebaar toont Thomas altijd reserve ten aanzien van Mario’s engagement voor een waardige dood via euthanasie. “Ja, maar…” Dat vat goed de aarzeling en de twijfel van Thomas samen. Die spreekt hij ook uit in zijn heftige reactie op Mario’s opiniestuk in De Standaard. Als dokter probeert hij Mario ervan te overtuigen dat hij met de ziekte ook oud kan worden. Toch moet ook Thomas geleidelijk onder ogen zien dat Mario een bijzondere agressieve vorm van MS heeft. Toch probeert Thomas de datum van Mario’s vrijwillig sterven uit te stellen. 't Is toch niet omdat het kan dat het moet, hè Mario? We hebben tijd. Maar wacht dan gewoon nog een beetje. Wacht dan, en zie...

Uiteindelijk aanvaardt hij de datum van Mario. Wanneer het ‘team Mario’ voor de laatste keer gaat picknicken bij een kampvuur, heeft Thomas voor de picknick gezorgd: Wij hebben mee, mijn vriend: alle beste dingen in het leven.

Misschien hoopt Thomas toch nog dat Mario zijn oude levenswil zou terugvinden. Hoe dan ook, hij laat Mario zien dat hij diens ‘lechaim’-motto deelt en hem ook volgt in diens beslissing. Uiteindelijk blijkt dat alles ook uit het ‘laatste glas’ dat Thomas aan Mario overhandigt. Een bijzonder aspect van het portret van Thomas staat in het teken van zijn beroep als geneesheer. We zien hem namelijk enkele keren in het ‘bejaardentehuis’, vandaag meestal ‘rust- en verzorgingscentrum’ genoemd. Hij bezoekt regelmatig zijn hoogbejaarde patiënt Robert die duidelijk alleen in een kamer zijn dood zit af te wachten. De film suggereert dat de actie van Mario voor een waardig sterven meespeelt in wat hij als geneesheer ziet en ervaart in het centrum. Thomas verneemt trouwens het nieuws over het euthanasiedebat in de federale senaat en het parlement via het televisietoestel in de kamer van Robert. De echo van Mario’s woorden tijdens hun eerste discussie over waardig sterven klinkt bij hem na. Mario brengt daar zijn ervaring in van de dood van zijn grootmoeder, waarbij hij ook de stem van de geneesheer imiteert: Dat ik nie ga liggen creperen gelijk mijn grootmoeder. 'We moeten kijken hoe dat evolueert.' Jaren afgezien. Langzaam verrot tot de laatsten draad.

14

Thomas gaat in het kader van het heersende euthanasiedebat ook luisteren naar een lezing van dr. Valaeys. Die heeft het over het recht op waardig sterven, ook van hoogbejaarde mensen. Het zet Thomas duidelijk aan het denken, maar wanneer hij het met de dokter heeft over Mario, blijft hij het moeilijk hebben. In zijn gemoed woedt er een strijd tussen zijn ethisch inzicht en de vriendschap die hij niet wil verliezen.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Speck

De derde man van ‘het team Mario’ heet Speck. Hij is de rondborstige vriend die helemaal opgaat in de actie tegen de aanwezigheid van het Amerikaanse leger in Florennes. Hij is vooral de filosoof van het gezelschap. Zijn personage staat echter helemaal in het teken van zijn liefde voor Sask. Ze vormen twee handen op ene buik. Ze krijgen een zoontje, Jefke. Speck staat ook altijd klaar voor Mario, ook dan wanneer Thomas een gewetensprobleem heeft. Dat is het geval met het brengen van Mario naar Brussel voor zijn getuigenis in de senaatscommissie. Thomas weigert dat te doen om principiële redenen. Speck doet dat wel en ziet Mario’s actie in het verlengde van hun vroegere, gemeenschappelijke acties. Thomas rijdt ook mee, maar op de achterbank.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


15

Het personage van de filosoof Speck is ook de man van het woord. Bij de verjaardag van de al erg zieke Mario voert hij het woord: Lang zal hij leven wilt ge nie zeker. Fuck it. We doen dat toch. Lang zal hij leven. Lang zal hij leven. Niet super lang, zegt hij. Maar toch zeker in de gloria. Hip hip hip. De sfeer nie laten drukken hè. Dat is mijn filosofie. Blijven gaan.

Hij houdt tijdens ‘het laatste avondmaal’ een rede. Hij legt zijn hele wezen in zijn speech. De titel van de film komt uit zijn toespraak. Speck slaagt erin om de juiste woorden te vinden in een voor iedereen ongewone en emotioneel moeilijke situatie. Zijn afscheidsspeech is ontroerend raak en vormt zeker het emotionele hoogtepunt van de film. Hier volgt een uittreksel uit het scenario: Zal ik mijn speech dan doen? Voor de be... [hij wil zeggen begrafernis] Voor u. [Lynn kijkt naar hem. Kan het niet geloven. Maar Speck neemt een blad uit zijn binnenzak.]

Beste vrienden.. In dit geval moogt ge dat zelfs letterlijk nemen... Ik ben zoals ge weet filosoof van opleiding. Als er over leven en dood moet gesproken worden. Dan zou ik het moeten kunnen. Maar this may come as a surprise to you. Dat is Engels om het een beetje internationaal cachet te geven. Ik weet niets. Behalve dan misschien wat ik van u heb geleerd, Mario. Gij die meer dwazekloterijen, maar ook meer wijsheid en plezier hebt samengepropt in 40 jaar, dan veel anderen in 140. Dat het zo simpel is. We gaan dood omdat we leven. En omdat we dood gaan moeten we lèven. [hij laat zijn paper zakken] Gij hebt gevochten voor uw leven...en voor uw dood. ’t Is zo typisch gij. Om zelf uw ontslag te geven. Voordat ge 't ooit zou krijgen. Zelfs de dood hebt ge liggen. Met u zit ik niet te veel in. 'T Is meer met mij zelf, met ons hier allemaal dat ik inzit. [Speck kijkt rond. Thomas ook.] Die vader van u Milan, heeft mij zo veel schoonheid getoond. Ik heb mij verdomd met u zoveel geamuseerd. En daardoor [hij valt voor de eerste keer uit zijn rol] ga ik zo afschuwelijk veel verdriet hebben. En dat is pas problematisch. [Iedereen aan de tafel kijkt naar Mario. Speck begint het alsmaar moeilijker te krijgen] Maar kijk het is een interessant filosofisch dilemma. Als dit een amputatie is, zouden we dan liever geen arm gehad hebben? Als we zo veel pijn gaan hebben, zouden we dan liever wat minder plezier hebben gehad met u? Ik niet, mijn vriend. Niemand hier, denk ik. Niemand had één moment willen missen. Zelfs dit moment niet. Gij, onze gevallen kameraad. Het was schoon aan uw zijde. We gaan vloeken, en rouwen omdat ge weg gaat. Maar we gaan vieren omdat ge er geweest zijt. [Speck stopt. Krijgt geen adem meer om door te lezen. Maar wil niet beginnen huilen. Hij probeert heel stil en traag verder te lezen.]

Dus... ga slapen vermoeide vriend. Waarschijnlijk staan de bomen er morgen nog altijd, al zullen ze niet weten hoe ze zich moeten houden. Waarschijnlijk waait de wind nog morgen, al zal hij niet goe weten hoe of waar naartoe...En wij zullen er ook nog zijn. Milan zal er zijn om nog veel slimmer te worden dan gij [hij struikelt over de grap]- ook nie moeilijk - En aan Jefke zullen we over u vertellen. We gaan rechtop staan. Als gij het kon, op uw krukken. Waarom wij niet? We hebben samen net te lang met te veel plezier gekeken naar de sterren om bang te zijn van de nacht. Wij gaan leren genieten van de pijn, van u te missen. Omdat die pijn al de vreugde toont. De dankbaarheid dat ge bij ons zijt geweest. [Speck breekt] Gij zult er niet meer zijn. En toch wel. Gij zult er altijd zijn... Dus tot altijd...bedankt Mario, bedankt voor allles. [Speck steekt zijn briefje weg en veegt manhaftig zijn

16

tranen weg met zijn mouw]

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Lynn

Zij is het vrouwelijke lid van ‘het team Mario’. We leren ze kennen als een zeer geëmancipeerde, jonge vrouw die zonder eruit te zien als een hippie, geen enkel probleem heeft met wisselende relaties. Zo blijkt op de kampeerplaats van Florennes dat ze Mario en Thomas samen wilt in haar tent. De beide vrienden voelen zich ook allebei aangetrokken tot haar. Toch stellen ze bij hun thuiskomst na Florennes vast dat er alweer een andere, jonge man Lynn opwacht. Mario en Thomas hebben er geen goed woord voor over: “mottigen aap”, “lelijke mens”. Ze verdrinken hun ontgoocheling en pappen in hun zatte bui aan bij met de twee jonge vrouwen, Barbara en Sofie. Wanneer Lynn naar het café komt en door het raam het tafereel ziet, beslist ze om het café niet binnen te gaan. Ze rijdt wellicht ook ontgoocheld terug weg. Mario huwt kort nadien Sofie. Lynn is aanwezig bij het trouwfeest en bij de plakploeg van Mario, maar verdwijnt dan even uit het vizier. Jaren later komt Lynn terug in beeld. Dan is Mario al ernstig ziek. Het is door toedoen van Thomas dat dat Lynn verschijnt op de verjaardag van Mario met een zeker schuldgevoel. Maar Mario verwelkomt haar met: Lynn. Als het leven een vraag was, dan waart gij het antwoord.

Dan begint tussen Lynn en de zieke Mario een romance die in het teken staat van de kus: eerst de mislukte (bij Mario thuis) dan de gelukte kus (bij het laatste kampvuur).

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


17

5 BEELDEN De beeldsignatuur van de film staat in dienst van het sterke verhaal. Dat staat in het teken van een intense gedachten en emoties, verworteld in de ervaringen van ziekte, lijden en sterven, evenals van vriendschap. Omdat in dergelijk verhaal woorden het dikwijls laten afweten, blijft er alleen de lichaamstaal over. En deze laatste is van groot belang in Tot Altijd. Nic Balthazar kiest terecht voor een cinematografie van de close-up. De ogen zijn immers de vensters van menselijke ziel, zoals de Grieken al opmerkten. De close-ups van Mario’s blik vormen een filmgedicht op zich die meer zeggen dan welke woorden ook. Dat geldt heel uitdrukkelijk voor Mario die gevallen is op de weg, het tafereel met Mario aan de rand van het kanaal en uiteraard in het volledige laatste deel ’30 september 2012’. Vooral in de scènes met alleen Mario vormt de closeup ook het solidaire gebaar van de camera: in de eenzaamheid van Mario is alleen de camera nog bij hem aanwezig, een vorm van beeldend meeleven en solidaire, zij het machteloze nabijheid. Ook andere personages krijgen close-ups. Thomas bijvoorbeeld in de momenten dat hij worstelt met Mario’s wil om voor euthanasie te kiezen. In de laatst nacht kunnen Thomas, de ouders Francine en Roger de slaap niet vatten. De close-ups tonen hoe ze klaarwakker in gedachten zijn bij wat ’s anderendaags komen gaat. De regisseur kadert de kamersymfonie van close-ups in de twee panoramische camerabewegingen die het filmverhaal openen en sluiten. Hiermee maakt hij de toeschouwer duidelijk dat ‘de ware gebeurtenissen’ voortkomen uit een ‘breder’ en zelfs ‘hoger’ perspectief dan op het eerste gezicht misschien zou blijken. In de film steekt er ook een kleuren- en ritmecontrast tussen het deel ‘de presentatie van het team Mario’ en de andere delen die met een jaartal of datum in witte letters op een zwarte achtergrond worden geïntroduceerd. Het presentatiedeel is namelijk in zonnige kleuren en met een springerige camera gefilmd, terwijl vanaf het eerste deel ‘1995’ het kleurenspectrum verdonkert. De zonnige kleuren verdwijnen en zoals blijkt uit de sequenties met de diagnose worden ze klinisch witter en daardoor doodser. De sequenties met Mario’s confrontatie met de ziekte krijgen een donkere tint. De ‘kleuren’ van de avond en de nacht werpen van dan af een grote schaduw over de gebeurtenissen. Belangrijke scènes situeren zich ook in de avond of de nacht: het eerste gesprek tussen Mario en Thomas over ‘het vinden van de nooduitgang’, de depressieve stemming die Mario overvalt, de viering van de verjaardag van Mario, het laatste kampvuur, de laatste maaltijd wordt ook als ‘het laatste avondmaal’ beschouwd, en tot slot het sterven zelf. Ook de cameravoering evolueert mee met Mario: het ‘zotte’ ritme van de gezonde Mario wijkt geleidelijk voor een trage camera die wanneer Mario bedlegerig wordt ook zelf meestal stilstaat. In de delen van de ziekte is er in het begin nog een opflakkering van een feestelijke, zomerse stemming. Daarmee opent namelijk het tweede deel ‘1997’: het is een volksfeest waarbij Mario de muziektafel bedient en voor ambiance zorgt. Dat wijst erop dat hij voorlopig met zijn ziekte leert leven en zoveel mogelijk verder doet wat hij gewoon was te doen. Thomas en de ouders van Mario drukken op het feest de hoop uit dat de ziekte bij Mario misschien nog zal meevallen. Een hoop die vlug afneemt onder druk van de snel verslechterende toestand van Mario. Ook de zonnige beelden in het midden van de film van de uitstap naar het strand en de zee bij Cadzand vormen een lichtende zone, waarna ‘de duisternis’ tijdens de voetvalmatch Nederland-België onbarmhartig haar wet oplegt.

18 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Een opvallend beeldkenmerk bestaat in de wijze waarop de regisseur het portret van Mario schildert via het fenomeen van de T-shirt. Een bijzondere, maar sprekende vorm van lichaamstaal. Mario drukt zijn gedachten- en gevoelswereld uit via zijn bijzondere T-shirts met een korte, maar veelzeggende boodschap. De voornaamste zijn: • Is that A Rocket in your Pocket (tijdens de actie tegen kernwapens) • Yes, I did (tijdens trouwfeest van Mario en de zwangere Sofie) • Milan for president (de geboorte van Milan) • smART (in de materniteit bij het bezoek aan Speck, Sask en hun pasgeboren Jefke) • Superman (met een zinspeling op de acteur Christopher Reeve die Superman vertolkt maar door een ongeval zwaar en ongeneeslijk werd verlamd - tijdens Mario’s verjaardagsfeest , ook in het tafereel met Milan op ziekbed van Mario) • People have power (de zeesequenties en het volgen van de voetbalwedstrijd in het café) • Same shit, different day (tijdens kinesessie met Glenn die Mario ook Superman noemt) • 1 + 1 = 3 (tijdens het laatste kampvuur) • In Go/o/d we trust (draagt dit thuis wanneer hij nog kan gaan werken, maar ook op zijn sterfbed)

Tot slot is er nog een ander typerend beeldkenmerk. Het betreft het beeld in het beeld. Concreet betreft het vooral de televisiebeelden waarmee de regisseur het euthanasiedebat in de senaat en het federale parlement van België in herinnering brengt. Mario, Thomas en de andere betrokken personages bekijken de nieuwsbeelden in de kamer van Mario thuis of, in het geval van Thomas, in de kamer van zijn patiënt Robert in het rusthuis. Er bevindt zich ook een televisietoestel in het stamcafé ‘In den hemel’. Naar het einde van de film verschijnt daar het nieuws over het overlijden van Mario. In het café volgen Mario en de zijnen de voetbalwedstrijd België-Nederland. Daarnaast komt er nog een belangrijk beeldcitaat voor bij de opening van het laatste deel ’30 september 2002’. In het gesprek van Mario met zijn vader Roger staat een kopie centraal van Rembrandts schilderij Simeon in de tempel. Mario legt de betekenis ervan uit aan zijn katholieke vader. Naast de televisiebeelden en het schilderij zijn er ook nog de familiefoto’s. Na ‘het laatste avondmaal’ kijken de aanwezigen naar enkele familiefoto’s op een diascherm. En de inleidende presentatie verloopt deels via beelden die plots als familiefoto’s bevriezen en een volgend moment aankondigen.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


19

6 MUZIEK Naast de filmscore van Henny Vrienten, de bekendste Nederlandse filmcomponist en tevens gekend als populaire zanger van de Nederlandse popband Doe Maar, citeert Nic Balthazar verschillende muziekstukken, hoofdzakelijk uit de klassieke muziek. Wat dat laatste betreft put hij vooral uit het genre van de religieuze muziek uit de christelijke Goede Week. De Passiemuziek evoceert het nieuwtestamentische passieverhaal van Jezus Christus. De prominente aanwezigheid van de klassieke muziek gaat terug op het biografische gegeven dat de zieke Mario Verstraete een grote muziekliefhebber was geworden. Het luisteren naar klassieke muziek op zijn ziekbed werd voor hem een bron van troost. Nic Balthazar schrijft daarover in het hoofdstuk De realiteit is er altijd een beetje over in het al aangehaalde boek Tot Altijd (p. 23): De klassieke muziek die Mario had ontdekt, die als een immer aanwezige soundtrack door het huis davert. Toch heeft de regisseur zelf de keuze gemaakt van de passende muziek. Alleen bij het laatste stuk, het Requiem van Brahms, heeft hij de keuze van Mario Verstraete voor zijn begrafenis overgenomen. Hieronder volgen de muzikale citaten in de volgorde van verschijnen in de film. OH LA LA LA (1981) van TC Matic (Arno) De muziek begeleidt de generiek met de titel samen met de sequenties van het tentenkamp te Florennes. Het is zomerse, speelse en vrolijke muziek. Het refrein past bij de sfeer van ‘het team Mario’ voor wie politiek actievoeren tegen de kernwapens ook een spel en een sport zijn waarbij ze zich flink amuseren. O la la la O la la la C'est magnifique

DE LAATSTE ZEVEN WOORDEN VAN JEZUS AAN HET KRUIS (2006) uit Summa Passionisis van Alain De Ley door Ensemble Polyfoon en Lieven Deroo. Dat is de eerste passiemuziek. Ze wordt live uitgevoerd tijdens een concert dat Mario, gezeten in zijn elektrische rolstoelwagen, samen met Thomas bijwoont. De muziek vertolkt het lijden, de ‘passie’, van Jezus aan het kruis. Mario is diep ontroerd door de schoonheid van de muziek en de uitvoering. Het gegeven van de polyfonie weerkaatst ook naar de trouwe vriendschap tussen Mario en Thomas, en in ruimere zin naar ‘het team Mario’ en de ouders van Mario. Ze vormen samen een polyfoon koor met elk hun eigen stem maar die samen een schoon levenslied brengen. Dat gebeurt vreemd genoeg door de ’passie’ van Mario.

20

AMILCARE PONCHIELLI, La Gioconda – Danza delle ore Het betreft balletmuziek uit de opera La Gioconda waarbij allegorisch ‘de dans van de uren’ wordt uitgebeeld. De Italiaanse naam is een meisjesnaam die letterlijk vertaald ‘met vreugde’ betekent. Leonardo da Vinci gaf aan zijn Mona Lisa de titel La Gioconda. Het fragment roept via solo’s voor harp en dwarsfluit de geboorte van de morgen op. Mario licht eventjes de muziek toe aan de kleine Milan die niet al te enthousiast reageert op de muziek waarover zijn vader zo bezield vertelt. Maar de muziek helpt Mario om zich te verbonden te voelen met de wonderlijke wereld van de natuur waar de tijd alles regisseert op het ritme van dag en nacht, “op de dans van de uren”. Het zware thema van de tijdelijkheid weerklinkt hier met lichtheid van de dans. Een spanningsveld waarin de zieke Mario zich mentaal beweegt.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


JOHANN SEBASTIAN BACH, aria Erbarme dich uit de Matthaüs-Passion Deze aangrijpende muziek van Bach is opnieuw Passiemuziek. Het is het gebed van Petrus, de leerling van Jezus, die zopas zijn meester heeft verloochend en wiens gemoed nu overloopt van spijt en verdriet. Zijn gebed is een smeekgebed om ‘erbarmen’ en Petrus roept zijn tranen in als bewijs van zijn diepe spijt. De prachtige muziek begeleidt de dramatische confrontatie van Mario die zich eenzaam en verloren voelt met de depressie en de zelfmoordgedachte. Misschien houdt hem bij het kanaal de gedachte tegen dat hij zijn dierbaren verraadt door alleen en bruusk weg te gaan van hen. Hij wil niet sterven zonder hen. Tegelijkertijd verklankt de muziek hoe zijn gemoed overstroomt van verdriet. Zijn wanhoopsrit is ook een krachtige bede aan Thomas die hij opbelt en die hem direct tegemoet snelt. ANTONIO VIVALDI, aria Gelido in ogni vena uit de opera Il Farnace De muziek zet in bij het tafereel van Mario die slaapt in zijn bed terwijl Milan naast hem ligt. De muziek begeleidt ook de televisiesequenties over het euthanasiedebat in de senaat en het bezoek van Thomas aan zijn patiënt Robert in het rusthuis. De aria vertolkt de diepe pijn van vader en tevens koning Farnace, die de veldslag heeft verloren en die met een bloedend hart vraagt aan zijn vrouw en zoon zichzelf te doden zodat ze niet in de handen van de vijand zouden vallen. De openingszin is zeer toepasselijk: Ik voel in mijn aderen ijskoud bloed stromen.

FRANZ SCHUBERT, Symphonie no.8 Unvollendete - Allegro moderato Met deze symfonische muziek werkt de regisseur een muzikale beeldspraak uit. De verwijzing naar ‘de onvoltooide symfonie’ van Schubert slaat ook op Mario zijn onvoltooide symfonie. De muziek weerklinkt bij Mario en Milan op Mario’s bed. Het gesprek handelt over de angst om te sterven. Het is een ontroerend moment want Mario weet dat hij Milan niet zal zien opgroeien.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


21

Gij zijt ook misschien nog maar een halve symfonie. Maar den tweeden helft moet ge toch zelf schrijven. Ik heb alleen spijt. Veel spijt dat ik ze niet ga horen. Ze gaat zo schoon zijn.

RICHARD STRAUSS, Beim Schlafengehen uit Vier letzte Lieder Deze rustige en ingetogen muziek begeleidt het afscheid die de dierbaren nemen van Mario. De muziek zet in bij het kampvuur, meer bepaald bij de grote afscheidskus die Lynn geeft aan Mario. De muziek begeleidt verder de sequenties waarin de tijd overgaat van de 29ste september naar ’30 september 2002’. Iedereen waakt. De muziek stopt als de nacht voorbij is. De tekst van Hermann Hesse zegt: De dag heeft mij moe gemaakt. Mijn verlangens zullen als een vermoeid kind de sterrennacht verwelkomen. Handen, stop met werken. Hoofd, vergeet alle denken. Al mijn zinnen willen zich nu overgeven aan de sluimer. En mijn ziel zonder vleugels zal in haar vrije vlucht zweven om in de betovering van de nacht diep en duizendvoudig te leven. (eigen vrije vertaling)

JOHANNES BRAHMS, Selig sind, die da Leid tragen uit Ein deutsches Requiem De muziek weerklinkt bij de sterfsequenties. Ze zet in op het einde van de afscheidsrede van Speck. De keuze van deze muziek gaat terug op de keuze van de echte Mario Verstraete. Nic Balthazar getuigt op p. 70 van zijn boek bij de film waarnaar al eerder is verwezen, het volgende: Brahms’ Ein Deutsches Requiem, het stuk dat destijds ook door Mario gekozen was voor zijn afscheidsviering. Omdat – zo haastte de atheïst in Mario Verstraete zich om eraan toe te voegen – de goddeloze Brahms er wonderwel in geslaagd was om deze kerkelijke opdracht af te ronden zonder in zijn requiem ook maar één keer de naam van God te doen vallen. Je hoorde Mario bijna nog een laatste keer grinniken. We kozen ervoor om de muziek ook in de film te houden. Want Ein Deutsches Requiem is niet zozeer een requiem voor hij die ons verlaat, dan wel voor zij die overblijven. Zij die dat leed moeten dragen, maar die getroost zullen worden. Getroost ook door de muziek. ‘Selig sind, die da Leid tragen; denn sie sollen getröstet werden.’ (Matteüs 5: 4) Vooral ook over hen zou het gaan in deze film. (70)

THE GARDEN (2011) Met deze gevoelige rock-ballade vertolkt door The Bony King Of Nowhere, leidt de toeschouwer uit na het laatste beeld, terwijl de eindgeneriek over het doek rolt. Het lied geeft voor de laatste keer een stem aan Mario die over de dood heen spreekt via de stem van de zanger: “Vandaag laat ik alles achter en al mijn geliefden zijn hier.”

22 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


In early dawn my father came by He said listen, there is nothing I could do The garden is beautiful and the haze is hanging low Oh how I surrender to grief The lake is very still and deep and dark and heavy and a thousand eyes are watching when I go

Today I leave it all behind And all my loved ones are here Only a few friends came by this morning But the ones I love the most where there to comfort me My love was there too, dressed in my favourite clothes, standing in the morning light She asked me how it feels, I said don’t ask me now the water guides me when I go Today I leave it all behind And all my loved ones are here

Tot Altijd

-

Educatief dossier

23 -


7 BETEKENISWERELD De film is meer dan een verzameling van bewegende beelden en klanken. Dat geldt voor iedere film, maar zeker ook voor Tot Altijd. Tijdens en na het zien van de film blijft de toeschouwer in de wereld van de film. Het is de betekeniswereld die door de film wordt geopend. Het schouwen van de film is de opstap tot de verkenning van de eigen betekeniswereld ervan. Hieronder verschijnen enkele stapstenen die wellicht kunnen helpen tot de verkenning van de betekeniswereld van Tot Altijd individueel en/of in groep.

EUTHANSIE OF HET LEVENSEINDE IN EIGEN REGIE

Nic Balthazar levert met Tot Altijd een geëngageerde film af over een geëngageerd iemand, Mario Verstraete. Het engagement handelt over het levenseinde in de vorm van ‘de goede dood’ (eu-thanasie, naar de Griekse woorden ‘eu’ voor ‘goed’ en ‘thanatos’ voor ‘dood’). De strijd die in beeld komt, handelt over het recht op een waardige dood. Vreemd genoeg blijkt dat dit recht geen recht op zich is, maar deel uitmaakt van het recht op een waardig leven. Leven en dood verschijnen niet als twee gescheiden werelden, maar als een samenhangend weefsel. De fundamentele vraag die als echo na de film blijft nagalmen, luidt: Is het mogelijk om waardig te leven als men de dood niet meerekent in het leven? Het hoofdpersonage stelt onomwonden: nee, het is niet mogelijk. Zijn antwoord is echter geen theoretisch, maar een existentieel antwoord. Mario kreeg immers de vraag op zijn bord door het lot, de ziekte multiple sclerose en dan nog in de meest agressieve vorm. Tegen zijn verplegende moeder zegt immers:

24

Ik ben 39, en ik ben weer een baby.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


De strijd van Mario voor euthanasie is ook een strijd voor de wet. Op het ogenblik dat de ziekte hem bezoekt, leefde er in België een ideologische strijd over euthanasie. Dat was het gevolg van de geleidelijke veroudering van de bevolking. De betere levensomstandigheden, de medische vooruitgang en de confrontatie met de pijn en het lijden van familieleden met hun dierbare bejaarden en hoogbejaarden brachten een beweging op gang rond euthanasie. In België groeide dit uit tot een politieke strijd tussen vooral de vrijzinnige groepen van de Open-VLD en SP.A en de katholieke groepen van en rond de CD&V. Nic Balthazar plaatst dat aspect van het euthanasiedebat niet op de voorgrond. Via nieuwsuitzendingen en het nagespeelde lijfelijk getuigenis van Mario Verstraete voor de senaatscommissie, de enige patiënt die werd gehoord door de commissie, herinnert de regisseur wel degelijk aan het historische, politieke debat. Hij raakt de tegenstem vanuit de hoek van de CD&V aan. Hij laat bijvoorbeeld enkele kritische vragen door twee senatoren aan Mario stellen tijdens de hoorzitting. Balthazar laat de twee personages woorden spreken die hij rechtstreeks uit de notulen van de senaatscommissie heeft gehaald. Het zijn dus letterlijke citaten. Ook laat hij heel kort via de nieuwsuitzending over de positieve eindstemming van de wet de reactie van de katholieke kerk horen door de nieuwslezer: “De katholieke kerk reageert scherp.”, gevolgd door een stem in voice-over: “Iemand dood wensen is en blijft het meest onmenselijke wat maar kan bestaan”. De citaten van de CD&V oppositie in de commissie op het getuigenis van Mario zijn de volgende: Commissielid 1: Meneer Verstraete, ik heb veel begrip voor uw situatie. Heeft u echter enig idee van het sneeuwbaleffect dat uw - mag ik het zeggen? - toch misschien wat egoïstische daad kan veroorzaken? Hebben wij als maatschappij niet de taak om zij die lijden te helpen, te verzorgen, in de plaats van hen zo snel mogelijk uit de weg ruimen? Commissielid 2: Ik heb veel begrip voor uw angst over een verslechterende gezondheid. Maar dat u daarbij propageert om meteen maar de hele wetenschap buiten spel te zetten, daarbij stel ik mij toch zeer grote vragen. Zoals bijvoorbeeld, of u wel omringd bent door de juiste mensen? Want u mag zeggen wat u wil over het recht op leven en dood. Dit komt neer op zelfmoord. En bij uitbreiding dus op moord! Moord, met medeweten, nee medeplechtigheid zelfs van de dokter. Het is merkwaardig dat de regisseur de bekendmaking in het nieuws van de goedkeuring van de euthanasiewet situeert in de ziektekamer van de bejaarde Robert, een patiënt van Thomas. Bij de voorlezing van het nieuws zoomt de camera in op de weerloze man met allerlei medische bedrading, terwijl Thomas zelf met een vertwijfelde blik naar zijn patiënt kijkt. In de film is er het personage van dr. Valaeys, gemodelleerd naar de twee pleitbezorgers van legale euthanasie in Vlaanderen: in eerste instantie dr. Marc Cosyns en in tweede instantie dr. Wim Distelmans. In de film neemt dr. Valaeys als euthanasie-expert deel aan de werkzaamheden van de euthanasiecommissie. Hij steunt het getuigenis van Mario, ook in de media. Hij wordt in de film aanvankelijk ‘dr. Death’ genoemd terwijl Thomas als ‘dr. Love’ het euthanasiedebat argwanend volgt. Zo gaat hij luisteren naar een lezing van dr. Valaeys. Die ondersteunt zijn lezing met beelden van hoogbejaarden. Thomas kent die beelden want hij ziet ze telkens weer bij zijn bezoek aan Robert. Thomas hoort dr. Valaeys zeggen: En dat mensen dus echt stierven als honden. Tot er ergens toch een nachtzuster, of een dappere dokter, achter het gordijn midden van de nacht genade toonde. En - gewoon in den duik - rap een spuit zette, om die patiënt uit zijn lijden te verlossen. De vraag is of we in die tijden willen blijven? Dat is ook de vraag waar ze dus deze week in de Senaat een uitspraak zullen over doen. Wij hopen dat die positief is.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


25

Dr. Valaeys is in het kader van de wettelijke voorschriften ook aanwezig bij de definitieve beslissing van Mario om voor euthanasie te kiezen. Aan de tafel zegt hij in aanwezigheid van Mario en twee collega’s geneesheren, onder wie Thomas: Ja.'t is vooral de aantasting van zijn hersenen die Mario zorgen baart. Wat inderdaad, mogelijks te verwachten valt, is totale blindheid, verlies van spraak, geheugenfuncties, sociaal vermogen. Het is allemaal zeker niet gezegd. Maar ik begrijp..dat Mario daar bang voor is.

En bij de voorbereiding van de dodende medicatie voor Mario, vertelt dr. Valaeys aan Thomas die hem assisteert dat hij vier apotheken heeft moeten bezoeken alvorens hij de medicatie kreeg. Dit heeft zich echt voorgedaan. Dr. Valaeys verduidelijkt (een van de vele fdetails uit de film die ook echt zijn gebeurd): De vierde had haar moeder drie jaar zien afzien, zei ze. Daar heb ik het gekregen.

Nic Balhazar voorkomt echter dat Tot Altijd een thesisfilm is. Het argument van de film is immers een echt en waarachtig levensverhaal dat hij met bijzonder veel respect heeft onderzocht en weergegeven. Daarbij weet hij, helemaal in de geest van de echte Mario Verstraete, de film over euthanasie tot een ode aan het leven te maken, niet het leven zoals het wordt gedroomd, maar zoals het zich voordoet aan de mens, met zijn heel unieke, schone kanten maar tegelijkertijd ook met zijn ongemeen scherpe kanten. Tot Altijd is een filmisch levenslied.

DE ONMISBARE ANDEREN

26 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Een belangrijk aspect van de film als levenslied is dat het geschreven is in de toonaard van de vriendschap en het gezin. Balthazar heeft de film ook opgedragen aan “Mario en de zijnen” net zoals “Tim en de zijnen”. De hele inleidende presentatie is een voorstelling van ‘het team Mario’. De kracht die ervan uitgaat, wordt de bron waaruit energie wordt geput op de dag dat het lot bij Mario komt aanbellen. Mario staat niet alleen. Dat zet Tot Altijd dik in de verf. De ode aan het leven in de spiegel van de dood krijgt de gedaante van een ode aan de solidaire mensengemeenschap, een gemeenschap waarin mensen het goed voor hebben met elkaar. Niet toevallig dat Mario zijn T-shirt 1+1=3 draagt tijdens het laatste kampvuur van ‘het team Mario’ en dat hij op zijn sterfbed het T-shirt Be Go(o)d draagt. God wordt ‘Good’ en dit wordt rond het ziekbed van Mario zichtbaar in de aanwezigheid van zijn ouders, Francine en Roger, van zijn vrienden Thomas en Speck, maar ook van Lynn en zijn ex-vrouw Sofie, de moeder van zijn zoontje Milan. Zij is aanwezig tijdens de dagen van afscheid. En Thomas legt aan haar uit hoe de medische procedure verloopt bij het uitvoeren van de euthanasie. Dan is er ook nog Lynn die op vraag van Thomas terugkeert naar de zieke Mario die ze bemint zoals hij is geworden. De afscheidsrede van Speck, de filosoof van ‘de bende’, is een monument van hulde aan de kracht en waarde van de vriendschap in al zijn vormen: vrienden, ouders-kinderen, geliefden. De vlees geworden ‘goedheid’! ZINGEVING Via de toonaard van de vriendschap evolueert de filmische ode aan het leven naar een meditatie over het grote belang van het fenomeen zingeving. Spek zegt in zijn speech: We hebben samen net te lang met te veel plezier gekeken naar de sterren om bang te zijn van de nacht.

27 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Nic Balthazar vertrouwde de auteur toe dat hij deze woorden heeft opgetekend ergens op een zerk op een kerkhof. De zin heeft hem geïnspireerd om een weg te vinden in de aanpak van het zo moeilijke en delicate onderwerp. De valkuilen wachten in ieder scène, in ieder tafereel. Maar gewapend met de ervaring van BEN X vermijdt hij die vele valkuilen door vanaf de eerste minuten in te zetten op de zingeving. Enkele aspecten ervan passeren hier even de revue. Het licht in de nacht, de sterrenhemel. Zingeving situeert zich op het niveau van het concrete bestaan. Tot Altijd doet er geen doekjes om: het lot van de ziekte en de dood kan niet worden gewist uit het boek van het leven. Speck herinnert eraan dat de pas geboren mens in vergelijking met de dieren eerst bestaat uit “drie jaar alleen Kiki dada en kaka doen hele dagen”. Mario bevestigt dat: En allemaal door onze stomme grote kop moeten we er vroeger uit, want anders lukt dat niet meer. En dus beginnen we te leven terwijl nog niet af zijn.

De doodzieke Mario zegt tegen zijn moeder dat hij ofschoon 39 jaar oud is, terug een baby is geworden, een hulpeloos wig. De film bevat verschillende harde scènes waarin het volle gelaat van het lot zich doet gelden: de val op de weg, de schreeuw van onmacht en pijn, de depressieve bekoring van zelfmoord, de incontinentie, het toenemende verlies van het zicht, het dreigende geheugenverlies, de werkonbekwaamheid, maar ook via de sequenties van Thomas in het rusthuis het lot van de hoge leeftijd. Mario concludeert tijdens het tafereel op het strand aan zee: Het leven is ne korten bocht van hulpeloos naar hulpeloos.

Daarna volgt er even een donker beeld, even een nachtelijke hemel zonder sterren. De zingeving als strijd, strijd als zingeving. De zingeving is geen abstract begrip, het is eerder een concrete typische menselijke wil om zich niet neer te leggen bij de naakte feiten. Zingeving is zoals het woord zelf suggereert, een proces van verwerking van de dingen die in en rondom de mens plaatsvinden. De film laat zien wat dat concreet voor Mario en ‘de zijnen’ inhoudt. Enkele wezenlijke elementen daarvan zijn: • hun onderlinge zorg voor elkaar: vriendschap ontstaat niet uit het niets, het vraagt tijd en aandacht; • de kunst: Mario vindt troost en houvast in het luisteren naar muziek via cd’s maar ook in het bijwonen van concerten; hij heeft een band met de schilderkunst: hij spreekt over Rembrandt; • de kennis en de wetenschap: Mario en Thomas houden van kennis en inzichten, ze dagen elkaar uit, Mario gaat in de politiek om de rechtvaardigheid en de vrede te bevorderen en Thomas studeert geneeskunde om ‘mensen te redden’; • de verbondenheid met de natuur: Mario en de zijnen kamperen en picknicken in de natuur waarvan ze de schoonheid bewonderen en beschouwen (de openings- en slotsequentie staan in het teken van de blauwe hemel met witte wolken en de aarde met het meer en de bomen).

28 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Een bijzonder aspect van de zingeving betreft de verwerking van het lijden. In dat domein situeren zich de referenties naar de christelijke religie, verspreid over de hele film. Die zijn zeer talrijk: • Het stamcafé heet ‘In den hemel’ en de cafébaas draagt een pet met daarop de letters ‘God’ (het café bestaat echt en is in werkelijkheid het stamcafé van de regisseur) • De ouders van Mario, Francine en Roger, zijn katholiek; Roger gaat naar het einde toe iedere dag te voet op bedevaart naar het plaatselijke Lourdes, de Mariagrot te Oostakker; op een keer neemt hij zelfs Thomas mee die ook ‘een bougie’ wil aansteken bij het Mariabeeld; in de vroege morgen van Mario’s sterfdag spreken de vader en Mario over ‘bidden’. •In de scène met de naakte en hulpeloze Mario op de schoot van zijn moeder op de rand van het bad componeert de regisseur een piëta-beeld: een directe referentie naar het in de Europese kunst herhaaldelijk afgebeelde tafereel van de dode zoon, de gestorven Jezus die van zijn kruis is afgehaald, op de schoot van zijn moeder, een tafereel dat door Michelangelo onsterfelijk is uitgebeeld in zijn beroemde Piëta te Rome. • Er zijn diverse directe muziekcitaten uit de Passiemuziek: van het polyfone ‘De zeven laatste woorden van Jezus aan het kruis’ tot Bachs aria Erbarme dich tot en met Brahms Ein Deutsches Requiem die ook met nieuwtestamentische teksten werkt. • Mario vertelt naar het einde aan zijn vader het nieuwtestamentische verhaal over de oude Simeon (Lucas 2: 25-32) die zijn verlangen te mogen sterven zal vervuld zien wanneer hij de Messias heeft aanschouwd. • Mario verwijst naar ‘het laatste avondmaal’: “Ik ben precies Jezus met mijn apostelen.” • Bij het afscheid bij het kampvuur zegt Mario: “En zoals Socrates zei als hij van zijne gifbeker dronk: onze wegen scheiden. Ik ga naar de dood, en jullie naar het leven. God alleen weet welke van de twee het interessantste zal zijn.” • In de materniteit naar aanleiding van de geboorte van Jefke vraagt Speck zich tegenover Thomas af terwijl ze beiden kijken naar Mario: “Waarom zou dat uitgevonden zijn, ziektes? Is dat om ons karakter te testen of zo? Klein experimentje van God…” De religieuze referenties zijn een artistiek medium die laten zien hoe op het niveau van de personages de religieuze cultuur een bron van zingeving kan zijn. Dat betekent geenszins dat de regisseur van zijn film een christelijke geloofsbelijdenis wil maken. Integendeel, de vrijzinige Balthazar herkent zich in het personage van Mario die niettegenstaande zijn katholieke opvoeding atheïst is geworden. Dat betekent niet dat Mario en met hem de regisseur de religieuze traditie in de vuilbak van de geschiedenis gooit. De muziek en de schilderkunst, zo weet hij, hebben immers eeuw na eeuw inspiratie geput uit de verhalen en afbeeldingen van het Bijbelse Passieverhaal. Het heeft grote momenten van zingeving van lijden voortgebracht die, zoals blijkt uit de kracht en schoonheid die spreekt uit de geciteerde muziekfragmenten nog steeds troost en herkenning opwekken.

29 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


DEMOCRATIE

Een belangrijk aspect van de zingeving heeft ook te maken met democratie. Mario draagt T-shirts met: People have power en 1+1 = 3. Werken aan een zingeving is typisch voor een democratische samenleving waarin ieder volwassen individu de vrijheid krijgt om via zijn denken, voelen en handelen een eigen zin te geven aan zijn bestaan samen met de mensen die hem dierbaar zijn. In een dictatuur gaat dat niet. De film toont het portret van een wakkere burger die zijn mondigheid toont en aanwendt om via wetten de democratische samenleving verder te vormen. Concreet betreft het de evolutie naar het democratische recht op waardig leven dat zich vertaalt in het recht op een waardige, goede dood. Het personage Mario zou een politieke carrière hebben kunnen uitbouwen ware het niet dat het lot daar anders over heeft beslist. Toch engageert hij zich in de actiegroep Waardig Sterven om bij te dragen tot het tot stand komen van de euthanasiewet. In de film worden via fragmenten van nieuwsuitzendingen op televisie de herinnering aan het democratische euthanasiedebat in België levendig gehouden. Mario Verstraete wist dat zijn keuze voor euthanasie ook deel uitmaakte van een politiek, democratische proces dat zich met de goedkeuring van de wet kon beginnen te voltrekken. Zo wist hij dat zijn dood ook toekomst gaf aan het democratische land België en zijn toekomstige burgers. De film Tot Altijd zet die democratische erfenis voort.

30 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


8 EDUCATIEVE VERWERKING Ter ondersteuning van de educatieve inzet van de film in het leer- en vormingsproces van jongeren en volwassenen, bevat het educatief dossier in de eerste plaats de nodige informatie en het achtergrondmateriaal voor de school en haar leerkrachten, alsook voor vormingswerkers die hun doelpubliek willen begeleiden in het bekijken en verwerken van de film. Met het dossier zijn ze toegerust om de filmvertoning voor te bereiden op maat van het eigen publiek en in relatie tot de beoogde doelstellingen. In het onderwijs kunnen die doelstellingen slaan op een vakoverschrijdende project of een afzonderlijke les. In de vormingssector kunnen die doelstellingen slaan op een eenmalig project met een vertoning en een nabespreking of op een gefaseerd project.

DOELPUBLIEK IN HET ONDERWIJS

Tot Altijd handelt over het moeilijke onderwerp van lijden, ziekte en dood. Dat betekent echter niet dat de film enkel en alleen voor de derde graad van het algemeen secundair, het technisch secundair, het beroepssecundair onderwijs en het kunstsecundair onderwijs zou geschikt zijn. Het is immers een illusie dat die levensonderwerpen alleen relevant zouden zijn voor hen die op de drempel staan van de volwassenheid. De film zelf laat zien dat dit anders is. Het personage van Milan, het zoontje van Mario en Sofie, speelt een belangrijke bijrol in de film. Er zijn diverse scènes van Mario met Milan en er is ook een sterke scène van Milan met Thomas, de vriend en huisarts van Mario. Voorts worden alle kinderen en jongeren geconfronteerd met het fenomeen van de veroudering van de bevolking via hun grootouders. Het heeft geen zin dit te verbergen voor opgroeiende kinderen. Los daarvan krijgen ook kinderen en jongeren te maken met ongeneeslijke ziektes. Daarnaast behandelt de film op een authentieke manier ook de wijze waarop mensen, ook volwassenen, omgaan met vriendschap en verdriet. Vriendschap en verdriet zijn geen exclusieve eigendom van volwassenen. Kortom, mits de juiste pedagogische omkadering kan Tot Altijd worden ingezet voor alle leerlingen van het algemeen secundair, het technisch secundair, het beroepssecundair onderwijs en het kunstsecundair onderwijs.

31 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


DOELPUBLIEK IN DE VORMINGWERELD BUITEN HET ONDERWIJS

Gezien de maatschappelijke relevantie is Tot Altijd ook een uitgelezen film om in te zetten in het vormingswerk met volwassenen, niet in het minst met allen die werkzaam zijn in de talrijke geledingen in de gezondheidszorg. De film kan een belangrijke rol spelen in het debat over de toepassing van de wet op euthanasie. De film informeert immers ook over de wet en de toepassing ervan. In diverse vormingsinitiatieven voor senioren biedt Tot Altijd een belangrijke opstap naar gesprekken over waardig sterven en zingeving. Ook in het kader van alle dimensie van zorg en welzijn in relatie tot ethisch bewustzijn, hetzij als zorgverlener hetzij als zorgontvanger, is Tot Altijd een aanwinst. TOT ALTIJD IN HET ONDERWIJS EN VORMING In het onderwijs kan de film zinvol als leerimpuls functioneren in het kader van de VOET-en —zie het beleidsdocument: Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming Agentschap voor Kwaliteitszorg in Onderwijs en Vorming (AKOV), VOET@2010. Nieuwe vakoverschrijdende eindtermen voor het secundair onderwijs. Brussel: 2009 — voor de uitwerking van vakoverschrijdende projecten. Dat kan verantwoord gebeuren in het licht van vier van de zeven voorziene contexten in het genoemde beleidsdocument. Het betreft: • Lichamelijke gezondheid en veiligheid • Mentale gezondheid • Sociorelationele ontwikkeling • Publiek-juridische samenleving Deze contexten zijn niet graadgebonden. Tot Altijd biedt een forum om binnen die drie contexten de volgende accenten te leggen en uit te werken. Het zijn: • omgaan met ongeneeslijke ziekte • omgaan met zelfmoordgedachte • de sociale waarde van vriendschap • het ontstaan van een democratische wet • de betekenis van de anderen • ethiek en gezondheidszorg Daarnaast bezit de film ook een meerwaarde in het kader van wat het genoemde beleidsdocument de gemeenschappelijke stam van de VOET@2010 noemt. Daaronder verstaat het beleid eindtermen die toepasbaar zijn in alle opvoedings- en onderwijsactiviteiten van de school. Tot die gemeenschappelijke stam horen een aantal basiscompetenties. Enkele daarvan zijn bijzonder relevant in het licht van de film. Het zijn: • communicatief vermogen, • creativiteit, • empathie, • esthetische bekwaamheid, • verantwoordelijkheid, • zelfbeeld.

32 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


De film en de verwerking van de film in een educatieve schoolcontext onderbouwen deze competenties door: • Door het portret van het hoofdpersonage dat communiceert via diverse media. • De aandacht voor de betekenis van lichaamstaal. • De uitwerking van de inleving van vrienden, de ouders en de dokters in de ziektebeleving van het hoofdpersonage. • De moedige uitwerking van de thematiek ‘euthanasie’ in een origineel script dat steunt op gedegen onderzoek naar ware gebeurtenissen. • De integratie van kunst (vooral muziek en in mindere mate schilderkunst) in het portret van het hoofdpersonage. • De tekening van het verloop van een democratische proces als achtergrond van de uitwerking van het portret van het hoofdpersonage. • De gedegen uitwerking van het ethische thema verantwoordelijkheid. Op het niveau van de individuele vakken en lessen kan de film zinvol worden geïntegreerd als leerimpuls in vakken die burgerzin, ethische vorming, levensbeschouwing en zingeving, maar ook esthetische ervaring op de agenda hebben staan. In de vormingssector schept de film een ideaal forum om thema’s uit te diepen met een publiek van senioren als: • zingeving aan lijden en ziekte, • gezondheidszorg en ethiek, • het levenseinde.

BRONNEN VOOR VERDIEPING VAN HET ONDERWERP

• www.tot-altijd.be • facebook - Tot altijd

Zeer recent verschenen in Vlaanderen twee publicaties die direct aansluiten bij de thematiek van de film zelf. Die bronnen vormen voor leerkrachten en begeleiders van vormingsinitiatieven sterke hulpmiddelen ter voorbereiding van de uitwerking van hun lessen en vormingsprojecten voor hun geëigende doelpublieken. Nic Balthazar, Marijke Libert, Mia Verstraete, Over de keuze van Mario Verstraete en het euthanasiedebat vandaag. Het verhaal achter Tot Altijd, de film van Nic Balthazar. Tielt, Lannoo, 2012. Het boek bevat het relaas van het onderzoek van Nic Balthazar voor het schrijven van zijn scenario naar het leven van Mario Verstraete. Hij heeft gesprekken gevoerd met alle bevoorrechte getuigen: de ouders, de hechte vrienden, de kennissen, de medestanders. De teksten van Nic Balthazar worden afgewisseld met uittreksels uit het scenario en stills van de film zelf. Journaliste Marijke Libert die in De Morgen een geschreven meerdelig verslag heeft gepubliceerd met medewerking en goedkeurig van Mario Verstraete zelf blikt terug op die intense periode en doet dat in dialoog met de ouders van Mario. Mia Verstraete, wel naamgenoot maar geen familie van Mario, schrijft een zeer informerend en verhelderend deel over Euthanasie in België. De wet en het debat. Tot slot bevat het boek een zeer rijke bibliografie o.a. ook van de mediabronnen in het kader van het historische euthanasiedebat in België.

Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


33

Ignace D’hert (red.), Het voltooide leven. Taak volbracht? Tijdschrift voor geestelijk leven. Jrg 68, 2012/1 (januari-februari). In dit themanummer komen auteurs aan het woord die diverse disciplines uit de humane wetenschappen vertegenwoordigen: van filosofie en theologie tot en met ethiek. De auteur van dit educatief dossier, Sylvain De Bleeckere, publiceert er een bijdrage over de Spaanse film Mar Adentro (Alejandro Amenábar) onder de sprekende titel: De goede dood. Bedenkingen bij Mar Ardentro, pp. 25-36. Met Tot Altijd zijn er drie vrij recente films die het thema euthanasie expliciet behandelen: de genoemde Spaanse film en de Vlaamse film Los van Jan Verheyen die het thema als een belangrijk neventhema uitwerkt en waarin ook expliciet naar de bestaande Belgische euthanasiewet wordt verwezen. Tot Altijd is de eerste film over euthanasie die op een waar gebeurd verhaal is gebaseerd.

34 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


9 DE WERKBLADEN De afzonderlijke, tweezijdige en niet genummerde werkbladen kunnen door de leerkracht en de begeleider als afzonderlijke modules worden gezien waaruit zij zelf een keuze kunnen maken in functie van de concrete doelstellingen van het project, de lessenreeks of de afzonderlijke les. Ze kunnen de werkbladen recto verso uitprinten en naar eigen wens en inzichten opnemen in de eigen lesvoorbereiding. Zij kunnen de werkbladen in een eigen combinatie bundelen en gebruiken. Inhoudelijk behandelen de werkbladen telkens één aspect van de film in de vorm van opdrachten. Het educatief dossier bevat voor de begeleiding van opdrachten al het nodige materiaal. De werkbladen zelf hebben geen nummer. De volgorde is willekeurig, omdat ze als afzonderlijke modules zijn opgebouwd. Daarom heeft ieder werkblad een eigen titel. Vormelijk is ieder werkblad drieledig. Er is altijd eerst de rubriek ‘film’. Die rubriek sluit direct aan bij de film zelf, meestal via één of twee foto’s. Het beeldmateriaal vormt de leidraad voor de bespreking van een bepaald aspect van de film. De tweede rubriek ‘document’ behandelt een bepaald facet van het filmonderwerp aan de hand van een document. Dat kan een citaat, een foto of een website zijn. Het document staat direct of indirect in verband met het onderwerp van het werkblad. De derde rubriek ‘link’ biedt een invalshoek voor de uitdieping van het onderwerp. Het woord ‘link’ betekent hier ‘iets wat in verband staat met’. Soms is het een website, soms ook niet. De vijf werkbladen zijn: ‘Het team Mario’ Dit werkblad biedt de mogelijkheid om de diverse personages en hun relationele banden uit te diepen. Het verdriet van de muziek Dit werkblad focust op de belangrijke aanwezigheid van de muziekfragmenten. Het debat: dr. Love en dr. Death Dit werkblad handelt over het debat rond euthanasie en belicht de spanningen tussen Mario en Thomas, en tussen dr. Love (Thomas) en dr. Death (dr. Valaeys) De sterrenhemel De metafoor van de sterrenhemel dient als leidraad voor het aspect zingeving uit te werken. De laatste strijd De metafoor van de strijd dient als richtsnoer om de verhaallijn dieper te belichten.

35 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


‘Het team Mario’

Film

De fim Tot Altijd had als eerste werktitel ‘Het team Mario’. Ga na waar, behalve in de generiek natuurlijk, de woorden ‘tot altijd’ in de film voorkomen. Benoem het tafereel. Ga vervolgens na of in dat tafereel ook de leden van ‘het team Mario’ aanwezig zijn. De still hieronder komt niet uit dat bedoelde tafereel maar geeft wel ‘het team Mario’ weer zoals dat in het eerste stuk van de film verschijnt bij de beelden van het trouwfeest van Mario en Sofie.

Document Hier volgt een citaat van regisseur Nic Balthazar over de achtergrond van de film. Voor het eerste beeld verschijnt, deelt hij ook op het filmscherm mee dat de film is gebaseerd op ware gebeurtenissen. Alvorens hij begon met het schrijven van het scenario heeft hij intens onderzoek verricht naar de bevoorrechte getuigen van ‘het team Mario’. Lees het citaat aandachtig en omschrijf dan in eigen woorden hoe je aan de film kunt merken dat de regisseur en scenarist met de werkelijkheid van ‘het team Mario’ heeft rekening gehouden. Trouwens de regisseur draagt op het einde van de film zijn werk op aan ‘Mario en de zijnen’. Mario Verstraete en de zijnen waren hierin [legale euthanasie] de allereerste pioniers. Het is een verhaal dat ik van dichtbij - weze het aan de zijlijn - heb meegemaakt. En de basissituatie is dus ook gebaseerd op ware gebeurtenissen en een aantal bestaande personages. Anderzijds is dit absoluut een fictiefilm en hebben we mits het respecteren van de spirit van Mario en de kern van het verhaal aanzienlijke vrijheid genomen in het bewerken ervan. Op het rouwkaartje van Mario stond: ‘Dood ben je pas, als men je is vergeten.’ Ik durf de hoop te koesteren dat deze film niet enkel Mario’s gevecht voor een waardig levenseinde in herinnering zal brengen. Maar ook en vooral zijn tomeloze levenslust, zijn bruisende energie, de warmte en de vriendschap van de familie en vrienden die hem omringden. Op die manier wil de film ook vooral een hommage zijn aan al de vrienden en familieleden die weliswaar met bloedend hart zijn meegestapt in zijn verhaal. Bij uitbreiding een ode aan al diegenen die verzorgen. Al diegenen die bijstaan. Al diegenen die er zijn. (KFD/Eyeworks, Persdossier. Brussel, 2012, p. 3.)

36 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Link

Het begrip team wordt in de sportwereld gebruikt. Een voetbalbloeg of een wielerploeg vormen een team. Beschrijf of je ‘het team Mario’ ook in die zin een team kunt noemen. Het team vormt zeker geen sportteam. En toch blijkt vanaf de eerste beelden dat ‘het team Mario’ wel degelijk samen optreedt. Beschrijf hoe dat gebeurt en op welke terrein het team actief is. En hoe evolueert dat in de loop van de film? Zie daarbij niet over het hoofd dat er een belangrijk tafereel voorkomt waarin een voetbalwedstrijd een rol speelt. Bespreek dat in detail in het licht van de veranderende betekenis van ‘het team Mario’.

37 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Het verdriet van de muziek

Film

Een belangrijk element is de muziek. Geef een eerste algemene beschrijving vanuit de volgende still hoe de gekozen muziek precies werkt vooral in de scènes met Mario en Milan.

38 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Document

Beschrijf bij welk tafereel de regisseur zelf de aria Erbarme dich van Johann Sebastiaan Bach uit diens Matthaüs-Passion citeert. Het is een muziekfragment dat Mario zelf niet in de scène beluistert, maar dat daarom niet minder van toepassing bij die belangrijke scène is. Voor de kennismaking met de muziek kan je die eerst beluisteren via YouTube (tik ‘Erbarme dich’) en kies dan uit de diverse versies. Kies niet voor een instrumentale versie, maar voor de gezongen versie van bijvoorbeeld Julia Hamari.Beschrijf eerst welke gevoelens volgens jou de muziek vertolkt en oproept. En ga dan na waarom die muziek zo treffend past bij het fragment in Tot Altijd. De gezongen tekst verwijst naar het Passieverhaal uit het Nieuwe Testament. Het is het gebed van Petrus, de leerling van Jezus, die zopas zijn meester heeft verloochend en wiens gemoed nu overloopt van spijt en verdriet. Zijn gebed is een smeekgebed om ‘erbarmen’ en Petrus roept zijn tranen in als bewijs van zijn diepe spijt.

Link

Ga naar Youtube en zoek Amilcare Ponchielli, La Gioconda – Danza delle ore. Bekijk de eerste vijf mimuten van de balletuitvoering. In Tot Altijd legt Mario aan zijn zoontje Milan deze muziek uit. Daarbij verwijst hij naar de titel die letterlijk ‘de dans van de uren’ betekent. Beschrijf in eigen woorden welke gedachten en gevoelens volgens jou deze muziek bij Mario oproept.

39 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Het debat: dr. Love en dr. Death Film

Het hoofdthema van Tot Altijd handelt over euthanasie. In de film legt Mario zelf uit waar dit woord vandaan komt en wat het letterlijk betekent. Noteer hieronder wat je van het personage Mario daarover leert. Blijf vervolgens stilstaan bij de volgende filmfoto. Die toont twee dokters die praten met elkaar. Noteer uit welk tafereel de foto is genomen en wat er in dat tafereel precies gebeurt. Ga vervolgens verder en zoek de betekenis van het feit dat de ene dokter in de film dr. Love en de andere dr. Death wordt genoemd. Wat leert, ten slotte, die betekenis over het fenomeen euthanasie?

40 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Document

In de film komen tal van documenten voor die betrekking hebben op een belangrijk historisch gebeuren in de recente Belgische parlementaire geschiedenis en waarin Mario Verstraete zelf ook een eigen rol heeft gespeeld (zie via www.deredactie.be de reportage van Koppen van 26.01.12 met historische beelden van Mario Verstraete en enkele van ‘de zijnen’). Som de de diverse documenten op in termen van media. Anders geformuleerd: welke historische mediastukken neemt de regisseur op in zijn filmverhaal? Voorts brengt de regisseur ook het historisch moment waarin Mario Verstraete zijn rol heeft gespeeld in beeld. Hij wekt als het ware het tafereel weer tot leven. In dat tafereel speelt de spanning tussen dr. Love en dr. Death ook een rol. Hoe?

Link

Ga via Google en het lemma ‘Mario Verstraete ‘ zelf op zoek naar beelden van de echte Mario Verstraete. Bekijk die en ga vervolgens na hoe je de dingen die je ziet en die Mario Verstraete ook zegt, op een of andere manier ook in de film herkent. Beschrijf dat in je eigen woorden.

41 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


De sterrenhemel

Film

Plaats het tafereel waaruit dit beeld is genomen in de film. Waar situeert het zich? In dat tafereel komt de volgende zin voor: We hebben samen net te lang met te veel plezier gekeken naar de sterren om bang te zijn van de nacht. Waar doelt de spreker op met deze woorden? En welke betekenis krijgen die woorden als je die verbindt met de omstandigheden waarin de spreker ze verwoordt? Probeer dat in je eigen woorden te formuleren.

42 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Document

Op deze filmfoto draagt Mario een T-shirt met een duidelijke boodschap op . Wat zou hij willen uitdrukken met deze T-shirt? Beschrijf dit in het licht van de hele film met je eigen woorden. Ga vervolgens na welke T-shirts Mario in de loop van de film nog draagt en geef ook van die hun betekenis aan die ze voor Mario hebben.

Link

Zoek via Google het schilderij van Rembrandt op Simeon in de tempel. Ga na wat de herkomst en de betekenis ervan is. Verbind die data met het tafereel waarin dat beeld voorkomt in de film en verwoord dat in je eigen woorden.

43 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


De laatste strijd

Film

Het hele filmverhaal staat in het teken van ‘de laatste strijd’. Het hoofdpersonage is een strij der in vele opzichten. Hoe werk je dat in de film? In welke scènes komt die strijd duidelijk naar voren? Met wie en tegen wie strijdt Mario precies? Vergeet daarbij niet dat hij ook tegen zichzelf strijdt. Hoe en waar precies? Vertrek bij het zoeken naar antwoorden op die vragen in het licht van de filmbeelden van het allereerste tafereel waarin Mario verschijnt. In welke betekenis is er dan al sprake van een strijd? Het volgende beeld dat uit het midden van de film komt, verwijst enigszins ook naar dat allereerste tafereel. Dooe wie en wat?

44 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Document Hierna volgen twee citaten. Het eerste is van een commissielid van de senaatscommissie die

Mario na zijn getuigenis intellectueel aanvalt. Het zijn woorden die de regisseur niet heeft verzonnen maar die hij letterlijk citeert uit de echte debatten die zijn gevoerd. Het tweede citaat komt uit de film zelf en is een citaat van dr. Valaeys. Bespreek beide citaten die een intellectuele strijd weergeven waar Mario Verstraete bij betrokken was. Verwoord in het licht van de film je eigen positie in die intellectuele strijd. Commissielid 1: Meneer Verstraete, ik heb veel begrip voor uw situatie. Heeft u echter enig idee van het sneeuwbaleffect dat uw - mag ik het zeggen? - toch misschien wat egoïstische daad kan veroorzaken? Hebben wij als maatschappij niet de taak om zij die lijden te helpen, te verzorgen, in de plaats van hen zo snel mogelijk uit de weg ruimen? Dr. Valaeys: En dat mensen dus echt stierven als honden. Tot er ergens toch een nachtzuster, of een dappere dokter, achter het gordijn midden van de nacht genade toonde. En - gewoon in den duik - rap een spuit zette, om die patiënt uit zijn lijden te verlossen. De vraag is of we in die tijden willen blijven? Dat is ook de vraag waar ze dus deze week in de Senaat een uitspraak zullen over doen. Wij hopen dat die positief is.

Link Bezoek de website http://www.rws.be van de Werkgroep Recht op Waardig Sterven waarvan

Mario Verstraete ook lid is geweest. Bekijk de website en formuleer in je eigen woorden wat het doel is van de werkgroep. Formuleer daarna je eigen mening over het werk dat de werkgroep verricht.

45 Tot Altijd

-

Educatief dossier

-


Educatief dossier voor onderwijs en vorming Sylvain De Bleeckere

Recommend Documents