1
Edu Dumasy
Uitgangspunten van een praktijkgerichte Transculturele pedagogiek Inhoudsopgave: 1
TRANSCULTUREEL DENKEN EN HANDELEN ..................................................................................1 1.1
Enige autobiografische transculturele wortels .................................................................1
1.2
Transculturele pedagogiek om cultuurverschillen te overbruggen:...................................4
1.3
Modellen en een metafoor ..............................................................................................5
1.4
Transculturele communicatie...........................................................................................5
1.5
Transcultureel pedagogiek aan lerarenopleidingen ..........................................................7
1.6
Literatuur ........................................................................................................................7
1.7
Impressies van de transculturele onderwijspraktijk ..........................................................8
Inleiding: In het verleden zijn er verschillende pogingen gedaan om het transcultureel denken en handelen theoretisch uit te werken. Zo werd dit uitgewerkt aan de hand van modellen voor praktijkgericht handelen in de twee boeken Kleurrijk Onderwijs. Wij zullen ons hier beperken tot algemene uitgangspunten en enkele toepassingen vanuit de praktijk in de periode 1982 – 2011 zoals ondergetekende die heeft meegemaakt.
1 TRANSCULTUREEL DENKEN EN HANDELEN
1.1 Enige autobiografische transculturele wortels Nederland is steeds multicultureler geworden sinds vanaf de beginjaren vijftig meer dan 300.000 Indische-Nederlanders terugkeerden uit de voormalige kolonie Nederlands-Indië. Maar kan dan terecht gesteld worden. Zijn we niet al langer een multiculturele samenleving geworden. Vanwege onze handelscontacten en koloniën hebben individuele reizigers en migranten maar ook andere groepen zoals Hugenoten toch zich blijvend hier gevestigd. Amsterdam is in de Gouden eeuw tot grot bloei gekomen vooral ook dan zij de migranten uit het door Spanje bezette Antwerpen en de vervolging van protestantse Hugenoten in Frankrijk. Zij brachten kennis en ervaring mee en uit die culturele vermenging konden wetenschap en kunst gedijen. En als we nog verder teruggaan dan blijken de eerste migranten die zich hier als boer vestigden in de lössgronden van Limburg. En zoals uit recente opgravingen blijkt zijn nabij de Overijsselse plaats Dalfsen 100 Trechterbekers geborgen afkomstig uit een periode tussen 2900 en 2750 voor Chr. Deze Trechterbekercultuur zou afkomstig zijn uit de streek waar nu Hongarije ligt en haar verdere oorsprong hebben gevonden in het Midden-Oosten. Daar in het vruchtbare rivierengebied van het oude Mesopotamië waar culturen zich vermengden kwamen immers de eerste steden op en vond een culturele opbloei plaats zoals de uitvinding van het spijkerschrift.
2
Maar terug naar Nederland waar de eerste op huidskleur herkenbare groep de IndischeNederlanders en Molukkers waren. Ze kwamen uit een racistische samenleving waar blanken het voor het zeggen hadden en 350 jaar lang Indonesiërs hen het recht op zelfbeschikking ontnamen. Recentelijk laat het boek van Reggie Baay zien dat deze onderdrukking gepaard ging met een half miljoen tot een miljoen slaven. Weliswaar was geen sprake van een grootschalige mensenhandel in slaven zoals in West-Indië. Toch kon de koloniale infrastructuur van forten, wegen en plantages niet tot stand komen zonder gedwongen slavenhandel al dan niet in coöperatie met de inheemse vorsten. Uit de gemengde verbintenissen van Europeanen en inheemse vrouwen kwam een gemengde Indo-Europese bevolkingsgroep en cultuur voort. Portugezen en Spanjaarden legden de eerste kiem voor deze mextiezencultuur die een schakel vormde tussen de Nederlandse kolonialen en de inheemse bevolking (Inlanders werden ze genoemd). De vele oorlogen die werden gevoerd – tussen 1870 – 1920 zo’n 20 waaronder de beruchte Atjehoorlog – maakten de constante aanvoer van nieuwe militairen voor het koloniale leger (het KNIL) noodzakenlijk. Ze trouwden vaak met inheemse vrouwen (njai’s) die soms meetrokken van kazerne naar kazerne maar zich ook konden vestigden als koloniale burger in het voormalige tempo doeloe (de goede oude koloniale tijd). Zo kwam mijn Nederlandse grootvader in 1920 uit Delft naar Indië, trad daar toe tot het KNIL. In de jaren dertig van de vorige eeuw beoefende hij samenwonend en getrouwd met zijn Madoerese vrouw het eerzame beroep uit als beheerder van het hoofdpostkantoor van Soerabaya. Mijn moeder groeide als hun enig kind op in de gemengde Nederlands-Javaans / Madoerese cultuur, een mengcultuur waarvan we enige sporen nog terug vinden in de jaarlijkse Tong-tong fair in Den Haag. Deze groep van Indische-Nederlanders – ook wel indo’s genoemd – was dagelijks gewend te schakelen tussen de dominante Nederlandse en de onderliggende Indonesische cultuur. Het leven in een multiculturele alledaagse situatie gepaard gaande met een collectieve dienende houding en voortdurend rekening houden met anderen werd zo een Indische transculturele levenskunst. Zo leerden we oog te hebben voor mensen uit kwetsbare groepen wat we terugvinden in bepaald Maleis taalgebruik. Kassian: mededogen voor anderen, compassie Senang: je prettig voelen vooral in relatie tot anderen Soedah (laat maar): maak je niet al te druk om grote meningsverschillen en tegenstellingen. Deze collectieve begrippen om het sociale welzijn van anderen om Duurzaam Samenleven mogelijk te maken werd een houding, een levenskunst die de grondslagen vormen voor het transculturele Denken en Handelen. Net zoals andere Indische kinderen heb ik geleerd – ondanks dat ik op tweejarige leeftijd naar Nederland kwam – voortdurend te schakelen in mijn communicatie tussen mijn analfabete amper Nederlands sprekende Madoerese oma en de Hollandse cultuur van mijn opa. Daardoor ontwikkelde ik een cultureel flexibele houding die me later van pas zou komen in mijn intensieve beroepsmatige en vriendschappelijke contacten met allochtone Nederlanders. Vanuit mijn praktijkervaringen als leerkracht, schoolbegeleider, hogeschooldocent en schooldirecteur kon ik zo goed overweg met allerlei mensen uit allerlei wereldculturen uit Suriname, Nederlandse Antillen, Turkije, Marokko en natuurlijk uit het huidige Indonesië. Gecombineerd met mijn theoretische interesse verworven door onderzoeken op scholen in het kader van mijn Nijmeegse studie onderwijskunde in Indonesië leverde dat een transculturele theorievorming op die vooral toepassingsgericht was.
3
In de zeventiger jaren van de vorige eeuw toen Nederland door de komst van arbeidsmigranten steeds multicultureler werd, vond die vanuit het Pedagogisch Seminarium aan de Vrije Universiteit waar de eerste pedagogische opleiding in het land ontstond om zich met multiculturele opvoedingsen onderwijssituaties bezig te houden. Ook elders zoals in Groningen, Leeuwarden en Zwolle verschenen daarna transculturele opleidingen aan mo pedagogiek-opleidingen. Deze benadering is in aanzet geformuleerd aan Amsterdamse opleiding in de jaren zeventig van de vorige eeuw (1975) door eerste generatie lid van de Indische-Nederlanders dr. A.I. Eysenring. Vervolgens is het grondidee van overbruggen van culturele verschillen verder uitgewerkt door mijzelf als zijn opvolger docent transculturele pedagogiek aan zowel de mo pedagogiek opleiding van de Vrije Universiteit als die van de katholieke Leergangen. In plaats van een verdere theoretische doordenking legde ik me er daarna in verschillende functies op toe om het vooral praktijkgericht te houden en selectief modellen uit de sociale wetenschappen toe te passen. Vanaf 1989 vond het als theoretisch- en trainingskader dan ook een praktische toepassing bij: de transculturele omslagcursussen voor allochtone pabo-studenten (1989 – 1995) de opleiding van consulenten en praktijkopleiders in het leerlingwezen trainingen voor diverse beroepsgroepen zoals politieagenten en gevangenisbewakers (1986 – 2002) reguliere opleiding van lerarenopleidingen aan hogescholen in Utrecht (1992 – 1998), Alkmaar (1995 - 1997), Amsterdam (1990 – 1994), Nijmegen (2001 – 2011 als gastdocent) en Zwolle (2007 – 2011) trainingen voor hogeschoolstudenten en leraren over communiceren met allochtone ouders om cultuurverschillen te overbruggen het managementconcept voor Kleurrijke scholen waar de schoolpopulatie veranderde door de komst van allochtone leerlingen. Vanuit het vitale transculturele schoolconcept paste ik dit in de periode 1998 – 2004 toe als schooldirecteur van basisscholen in Amsterdam-Zuidoost en -West, Lelystad en op een vmbo-school in Purmerend de opleiding voor islamitische godsdienstleraren bij de islamitische ondersteuningsorganisatie Spior in Rotterdam (2007 – 2008)
In de periode 1989 -2011 is dit concept door mijzelf verder uitgewerkt en in de praktijk beproefd waarbij ik regelmatig gebruik maakte van de videofilm `voorbeelden van communicatie met allochtone ouders’. In het Amstelveens scholenproject `Ontmoeten- en (Her)denken’ komen al deze ervaringen bij elkaar en vormt het een belangrijk theoretisch en praktisch uitgangspunt om leerlingen tot Betrokken Zelfredzaamheid te stimuleren met hun multiculturele, plurale en postmoderne leefomgeving. We werken dat verder uit.
4
1.2 Transculturele pedagogiek om cultuurverschillen te overbruggen:
Transcultureel denken en handelen betreft het zich flexibel aanpassen aan wisselende culturele situaties om cultuurverschillen te overbruggen. Het wordt vooral toegepast op bijvoorbeeld communicatieproblemen in multiculturele opvoedings- en onderwijssituaties. Daar richt de Transculturele Pedagogiek zich op waarbij vooral een verband wordt gelegd tussen theorie en praktijk. Zo worden niet alleen met dit concept (zie boeken Kleurrijk Onderwijs) cultuurverschillen overbrugd maar ook die tussen theorie (onderzoek) en praktijk, tussen beleid en praktijkgerichte oplossingen voor multiculturele problemen. Vandaar dat de concepten en oefeningen vooral een onderdeel is geweest van lerarenopleidingen zoals de oude Mo-pedagogiekopleiding en de huidige lerarenopleidingen basis- en voortgezet onderwijs. Ook bij het interculturaliseren van deze opleidingen is het in de negentiger jaren van de vorige eeuw toegepast. Vele studenten van pabo’s en learenopleidingen voortgezet onderwijs hebben de video’s bekeken en daarna geoefend met eventuele acteurs: voorbeelden van communicatie met allochtone ouders. Transcultureel denken en handelen is vooral een open leefhouding die o.a. Indische Nederlanders zich in de loop der eeuwen hebben eigengemaakt in de kolonie NederlandsIndië. Daar leerde deze bevolkingsgroep voortkomend uit gemengde Nederlandse – Indonesische relaties zich cultureel flexibel aan te passen aan wisselende culturele situaties. Een dergelijke houding kan model staan voor een multiculturele samenleving teneinde tot het Duurzaam Samenleven te bevorderen van bevolkingsgroepen en individuen met al zijn diversiteiten. Aangezien Duurzaam Samenleven om de betrokken zelfredzaamheid bij de jeugd te stimuleren ons belangrijkste doel is zullen wij bij het scholenproject vooral uitgaan van een transculturele benadering gericht op houdingsaspecten, denk- en communicatieve vaardigheden.
5
1.3 Modellen en een metafoor
De transculturele pedagogische benadering in opvoedings- en onderwijssituaties zijn schematisch en metaforisch (als samen- /tegenwerkende ezels als volgt weergegeven:
In deze transculturele benadering is het dus essentieel dat je cultureel flexibel bent ten aanzien van culturele situaties, beroepssituaties en vooral ten aanzien van de positie van kwetsbare groepen. In het onderwijs vond deze benadering vooral zijn toepassing bij de communicatie van leerkrachten met allochtone ouders. Daarbij werd van onderstaande video vaak gebruik gemaakt op scholen en bij de opleiding van leraren. Via zes casussen uit het Amsterdamse onderwijs in de eindjaren negentig werden communicatiepatronen geanalyseerd van een foutieve situatie waarbij de boodschap niet overkwam en geoefend met een nieuwe transculturele vorm van communicatie waarbij cultuurverschillen overbrugd werden. 1.4 Transculturele communicatie
6
Videotrainingsband: voorbeelden van communicatie met allochtone ouders
7
1.5Transcultureel pedagogiek aan lerarenopleidingen Transculturele pedagogiek werd vanaf 1975 tot 1989 aan het Pedagogisch Seminarium van de Vrije Universiteit gedoceerd als vak. Vanaf 1989 -1998 werd door Edu Dumasy dit concept uitgewerkt in de pabo-studieboeken Kleurrijk Onderwijs (1997) als omslagcursus voor allochtone studenten en bijscholingscursus voor de reguliere lerarenopleiding en als managementconcept voor Kleurrijke scholen waarvan de schoolpopulatie verandert door de komst van allochtone leerlingen. Onderstaande foto’s geven een impressie. 1.6 Literatuur
Over deze transculturele benadering is de volgende literatuur verschenen:
Eijsenring A.I. (1975) Op weg naar een transkulturele (ortho)pedagogiek `s Gravenhage
Dumasy E.A.H. (1983) Naar een transculturele pedagogiek. Studiegids studie transculturele pedagogiek Pedagogisch Seminarium van de Vrije Universiteit Dumasy E.A.H. (1976) Amersfoort: Ecabo.
Leerlingen
onder
de
loep.
Dohle M & Dumasy E. (1997) Lesgeven op multiculturele scholen (PABO-katernen) Heeswijk-Dinther 1997. HeeswijkDinther: Esstede
Dumasy E. (1997) Amsterdam SWP
Kleurrijk
onderwijs
deel
1
en
2
Dumasy E. (1999) Culturele diversiteit. In: Handboek voor tweede taalverwerving in het voortgezet onderwijs Groningen: Wolters Noordhof Stevens L. & Dumasy E. (2000) Anders denken en doen. Allochtone leerlingen en hun leraren. Antwerpen Garant
8
Autar K, & Dumasy E. (2001) Voorbeelden van communicatie met allochtone ouders. Docentenhandleiding bij gelijknamige video. Utrecht: Echo. Videofilm: Handleiding voorbeelden van communicatie met allochtone ouders. Zes situatieschetsen uit het Amsterdamse onderwijs
Uitgangspunten van kleurrijk onderwijs (2005). CPS Amersfoort
Dumasy E.A.H. Kwaliteitsdilemma’s Islamitische scholen (2007)
1.7 Impressies van de transculturele onderwijspraktijk Periode: 1982 - 1998
Foto links: Transculturele VU-pedagogiekstudenten in 1983 de moskee in de Bijlmer: Foto rechts: Surinaamse en Antilliaanse studenten ontvangen in 1990 op de ipabo van Amsterdam hun diploma `omslagcursus Transculturele Pedagogiek’ waarna ze de reguliere opleiding aan de pabo kunnen afronden.
Periode: 2001 – 2011: gastdocent Hogeschool Nijmegen en Arnhem
9
Edu Dumasy geeft een workshop Transcultureel denken en handelen aan de pabo Groenewoud van de HAN in Nijmegen de periode 2001 – 2011. Enkele keren per jaar werd na een hoorcollege een scéne geanalyseerd en nagespeeld van de videofilm `communicatie met allochtone ouders’. Edu Dumasy geeft een workshop Transcultureel denken en handelen aan de pabo Groenewoud van de Hogeschool Arnhem en Nijmegen (HAN) de periode 2001 – 2011. Enkele keren per jaar werd na een hoorcollege een scéne geanalyseerd en nagespeeld van de videofilm `communicatie met allochtone ouders’. De studenten bezochten in de periode daarna een `zwarte school’ in Den Haag. Periode 2007 – 2011: docent Transculturele Pedagogiek aan vier lerarenopleidingen hogeschool Windeheim in Zwolle.
Studenten van de lerarenopleiding van hogeschool Windesheim bereiden zich voor op een transcultureel gesprek met allochtone leerlingen van ROC Asa in de wijk Kanaleneiland in Utrecht. Zie video: https://www.youtube.com/watch?v=h0DmZBimGoU&feature=relmfu
