Creatief Dordrecht
Economische innovatie in Dordrecht
‘... Er bestaan kansen, maar de verschillende clusters, ondernemers en creatieve instellingen moeten in contact gebracht worden met elkaar...’ (Jolanda Branderhorst, Intermezzo, Galerie voor Vormgeving)
Voorwoord door Marco Polo
Na zijn terugkeer uit het waterrijk vertelde Marco Polo aan de grote Kahn het verhaal van de verborgen stad. “Deze stad ligt midden in het water. Overal om de stad heen spoelt water. Het eiland waar de stad op staat is ontstaan omdat de vloed het land rond de stad heeft weggespoeld, de stad bleef op wonderbaarlijke wijze gespaard. Vroeger was het onduidelijk waar het land eindigde en de rivieren overgingen in de zee. Eb en vloed stroomden door de stad. Later hebben de bewoners dijken aangelegd. De stad is ooit een rijke koopmanstad geweest. De godvrezende bewoners stichten hun eigen geloof en staat. Of het nu gekomen is door hun godvrezendheid of door de voortdurende confrontatie met de kracht van het water, de eilandbewoners bewaren al eeuwen het evenwicht tussen bescheidenheid en vindingrijkheid. Zij wijzen op de vergankelijkheid van het bestaan en houden het hoofd boven water in afwachting van een nieuwe Zondvloed. Sommige koopmanshuizen, de grachten en de kerken staan er prachtig bij. In andere straten in de stad is het verval ingetreden: ambachtslieden zijn vertrokken, hun winkels staan leeg en de huizen wachten op nieuwe bewoners. De inwoners van de stad lijken dit niet op te merken, ‘Doe maar gewoon’ is hun lijfspreuk. Ze bouwen schepen, ze bevaren de zeeën, bouwen dijken en baggeren geulen, maar tussen de middag gaan ze thuis eten. (naar: Italo Calvino, De Onzichtbare Steden)
Het project Economische innovatie en Creatieve steden
Een aantrekkelijke historische binnenstad, een groot havengebied voor alle soorten scheepvaart (van pleziervaart tot binnenvaart en kustvaart), een gunstige ligging ten opzichte van de zeehavens van Rotterdam, een gunstige ligging ten opzichte van allerlei transportverbindingen, de beschikbaarheid van groot- en kleinschalige bedrijventerreinen, een Leerpark in ontwikkeling, een sterk middelbaar beroepsonderwijs, goede zorgvoorzieningen, een dichtbevolkte regio: Dordrecht heeft het allemaal. Maar Dordrecht heeft óók te weinig mensen met een technische of hbo-opleiding, weinig mensen met een hoger inkomen, kampt met een hoge werkloosheid – vooral onder jongeren en allochtonen -, slaagt er onvoldoende in om nieuwe bedrijvigheid naar de stad te trekken, telt te weinig kwaliteitshotels en goede horecagelegenheden en ligt bovendien in een weinig daadkrachtige regio. Dat blijkt allemaal uit de analyse die is opgesteld om meer inzicht te krijgen in de kansen en bedreigingen van stad en regio. De analyse vond plaats naar aanleiding van een onderzoek van het expertteam grotestedenbeleid naar wat nodig is om de regionale economie te versterken. Een creatieve stad is ook een economisch sterke stad. Hoe creatief is Dordrecht? Dat wilde de gemeente daarom graag weten en gaf opdracht tot het project “Economische innovatie in Dordrecht”. Het is een onderzoek naar de creatieve krachten van de stad, naar manieren om creativiteit, technologie en ondernemerschap met elkaar te verbinden. “Wie zijn de vernieuwende ondernemers?” “Wat is nodig om vernieuwend ondernemerschap te laten groeien?” “Welke faciliteiten, fysiek en anderszins, kun je als gemeente bieden om vernieuwend ondernemerschap te laten groeien?” “Hoe kan de culturele sector in Dordrecht meer economisch productief gemaakt worden?” De onderzoeksresultaten moeten de gemeente concreet antwoord geven op deze vragen. Uiteindelijk gaat het om het versterken van de kenniseconomie, net zoals bij het programma ICT en de Stad - dat zich vooral richt op het aanleggen van fysieke netwerken.
Het project “Economische innovatie in Dordrecht” bestaat uit een onderzoeks- en verdiepingsfase. De eerste fase bestaat niet alleen uit onderzoek op basis van bedrijfsgegevens en beleidsdocumenten, maar ook uit interviews met creatieve en innovatieve ondernemers. De verdieping vindt vervolgens plaats in ateliers, waar ondernemers, kunstenaars, bestuurders en bewoners ideeën uit de eerste fase verder uitwerken in concrete programma’s. Het landelijke project “Creatieve steden”, vindt niet alleen in Dordrecht plaats, maar eveneens in onder meer Zaanstad, Arnhem en Nijmegen. Deze brochure is gebaseerd op het onderzoek van de bureaus de Stad b.v. en Stad en Mens in het kader van het project Economische Innovatie in Dordrecht.
Jeroen Fransen (Beeldend kunstenaar) “Ik mis een voedingsbodem en draagvlak binnen Dordrecht. Er liggen heel veel dingen open binnen de stad, maar die worden niet opgepakt. Als kunstenaar moet je ook gezien worden, er moeten wel mensen op je werk af komen. De kunst moet meer op straat komen.”
Over creatieve economie
Jolanda Branderhorst (Intermezzo) vindt dat “er nog wel iets te ontdekken moet zijn in Dordrecht. Het geheim van de stad moet bewaard blijven.”
Steeds vaker kiezen bedrijven een bepaalde locatie omdat er in die buurt geschikt personeel woont. Ondernemers volgen de creatieven in hun kielzog. De creatieve kern bestaat uit wetenschappers en onderzoekers, ict-ers, ingenieurs, architecten, tv-makers, journalisten en bohémiens, zoals musici, vormgevers, schrijvers en kunstenaars. Tot de creatieve klasse horen verder uitvoerders, producenten en verkopers van creatieve ideeën, managers, specialisten, hightech medewerkers, financiële dienstverleners enzovoorts. De creativiteit van een regio is het totaal aan innovatieve en goed opgeleide arbeidskrachten. Een regio die veel van deze mensen aantrekt, heeft grote kans blijvend innovatief te zijn. Maar dan moeten zij wel in contact kunnen komen met regionale ondernemers. Immers, pas dan kan die creativiteit de productie beïnvloeden. Zo bekeken, speelt creativiteit een belangrijke rol in de regionale economische groei. En om die reden presteren steden met een sterk ontwikkelde creatieve sector economisch beter.
Ideeën over de creatieve klasse zijn onder andere terug te vinden in het boek van Richard Florida, “The rise of the creative class”. De Atlas voor Gemeenten hanteert in grote lijnen de definitie van Florida voor het omschrijven van de creatieve klasse. De Atlas inventariseert geen bedrijven en aantallen arbeidplaatsen, maar de beroepen van inwoners in de 50 grootste steden. Daarmee benadert de Atlas hoeveel creatieven in een plaats wonen.
Hoe staat Dordrecht ervoor?
De talloze prachtige koopmanshuizen getuigen van het rijke verleden van de stad. Het culturele erfgoed van Dordrecht is imposant. Hier vond de eerste Statenvergadering plaats. Én het begin van de bedijking. Het water van de Biesbosch is de achtertuin van de stad; de ligging in de delta is uniek. Het baggeren van de delta’s in de wereld en het bergen van scheepswrakken vindt vanuit de Drechtsteden plaats. Dordrecht kent een kennisintensieve en innovatieve bedrijvigheid. Met name in de scheepvaartindustrie. Het gemeentebestuur zet koers op de toekomst. De stad timmert bijvoorbeeld aan de weg met evenementen en de binnenstad kreeg een opknapbeurt. Maar op een bepaalde manier overheerst bij bewoners, bedrijven en overheid nog steeds de eilandmentaliteit, zodat de stad niet de marktplaats is die zij eigenlijk zo graag wil zijn. Innovatief vermogen Dordrecht blijkt uit onderzoek van het Ruimtelijk Planbureau(RPB)goed te scoren op het gebied van innovatie. Volgens het RPB vindt innovatie niet alleen plaats in de sectoren techniek of industrie maar ook in handel en diensten. De kenniswerkers zijn voornamelijk in (middel)grote steden te vinden. Innovatieve bedrijvigheid concentreert zich vooral in de Randstad en hightech en mediumtech bedrijvigheid vooral in Oost- en Zuid-Nederland. Dordrecht ligt dus gunstig: op de grens van beide gebieden.
De creatieve klasse Het RPB rekent kunsten, media- en entertainmentindustrie en creatieve zakelijke dienstverlening tot de creatieve kerngroep. Het gaat onder meer om producenten en beoefenaren van (podium)kunsten, galerieën, musea, uitgeverijen, filmproducenten, omroeporganisaties, architecten, (mode)ontwerpers en de reclamebranche. Op die manier beschouwd blijkt dat de Dordtse creatieve economie een even groot aandeel heeft in de totale werkgelegenheid als in Rotterdam, Eindhoven, Maastricht en Nijmegen. Zoals gezegd telt de Atlas voor Gemeenten geen bedrijven en arbeidsplaatsen maar de beroepen van de inwoners van een stad. In dat geval wonen er in Dordrecht minder creatieven dan gemiddeld in de 50 grootste steden van Nederland. Dordrecht heeft dus geen grote creatieve klasse, maar wel een creatieve kern van redelijke omvang.
Wim de Koning (Sign Service Centre) “Ik ben in Dordrecht gevestigd vanwege de ligging: Rotterdam, Utrecht en Brabant zijn goed vanuit Dordrecht te bereiken. Omdat wij landelijk opereren is dit gunstig.”
Dordrecht in de ogen van creatieve Dordtenaren
Zou u Dordrecht een ‘creatieve stad’ noemen?
Ton van Dalen
ja
41%
nog niet
5%
Nee
44%
Weet niet
10%
(kunstenaar, docent) “Er is sprake van een vicieuze cirkel, waarbij er kunstenaars en ontwerpers naar Dordrecht komen, maar door gebrek aan opdrachten weer wegtrekken.”
De stemmen staakten dus min of meer bij het beantwoorden van deze vraag. Een groep van 85 mensen is in het kader van het onderzoek naar de lokale creativiteit geïnterviewd. De groep bestond uit ondernemers in de branches horeca, reclame, vormgeving, scheepvaart, design, architectuur, advies, kunst en cultuur, ict en telecom, nieuwe media en webdesign, muziek en uit zelfstandig kunstenaars, schrijvers, dichters en organisatoren van evenementen. Ook konden vertegenwoordigers van culturele instellingen, onderwijs en de Kamer van Koophandel hun mening geven over de kwaliteiten van Dordrecht. “Ja”- stemmers lieten meewegen dat Dordrecht evenementenstad van het jaar was. Ook gaven de grote cultuurhistorische kwaliteiten van de
stad de doorslag. Maar het feit dat Dordrecht juist veel te weinig gebruik maakt van alle kwaliteiten en mogelijkheden was voor anderen weer reden om “nee” te antwoorden. Overigens is diezelfde aantrekkelijkheid voor velen reden om zich in de stad te vestigen én om er te blijven. Het perspectief van een groot afzetgebied en de gunstige prijzen voor bedrijfslocaties waren maar voor een enkeling belangrijke vestigingsfactoren. Om goed te kunnen functioneren is wel een inspirerende werkomgeving nodig. De overheid kan helpen bij het creëren van een gunstige werkomgeving, bijvoorbeeld door middel van het verstrekken van subsidies, het ontwikkelen van goede regelgeving en een goed parkeerbeleid. Want ook veel creatieven vinden het belangrijk dat hun werplek goed bereikbaar is. Opdrachtgevers blijken voor een belangrijk deel de beschikbare creatieve ruimte te bepalen. Zij immers verlenen opdrachtnemers de vrijheid een product te ontwikkelen. Verborgen schatten Een andere vraag betrof de redenen om – nu of in de toekomst - eventueel toch uit de stad weg te gaan. Een slechte bereikbaarheid van de binnenstad, was een veelgehoord argument. Beperking van de groeimogelijkheden vanwege ruimtegebrek, zou dat ook zijn, hoewel dat nu zeker niet het geval is. Het gebrek aan sfeer en levendigheid is zeker ook reden voor vertrek. Het saaie Dordtse uitgaansleven noemden sommige ondervraagden als argument om
naar elders te verhuizen. Hoewel het feit dat Rotterdam vlakbij ligt wel soelaas biedt. Voor een aantal ondervraagde Dordtenaren zou Rotterdam vanwege alle extra’s een goede alternatieve vestigingsplaats zijn. Overigens blijkt het lokale culturele klimaat niet voor alle ondernemers een inspiratiebron voor het eigen ondernemerschap te zijn. Wel maken culturele voorzieningen Dordrecht aantrekkelijker als woonstad. Binnenstad, havens en water, Stadswerven, Biesbosch en Hofkwartier horen tot de top 5 van de meest spannende en inspirerende plekken. Het ontdekken van de verborgen schatten van Dordrecht vereist echter wel een speurtocht. Daarom moet de stad aan de slag om haar kwaliteiten meer aan de man te brengen. En zo haar imago te verbeteren. Over ontmoetingsplaatsen en netwerken Ook is dringend behoefte aan ontmoetingsplaatsen - virtueel en face to face - waar creatieven met elkaar in contact kunnen komen. Zulke ontmoetingsplaatsen zijn nodig om nieuwe samenwerkingsverbanden te creëren en nieuwe inzichten te ontwikkelen. Pictura is volgens de geïnterviewden momenteel de belangrijkste ontmoetingsplek. Op afstand volgen De Berckepoort, De Popcentrale, Vissers Poffertjessalon en café De Vrijheid. Verder zijn onder an-
dere genoemd De Tijd, Kunstmin, De Kunstkerk, Jazzpodium DJS, Arina, Stichting De Stad, ToBe, Dordrechts Museum, De Wandelgang, Stadswerven en het Hofkwartier. In Dordrecht bestaan wel netwerken waarin ondernemers participeren, maar vooral jonge creatieven krijgen er geen voet tussen de deur. Omdat ze er wel behoefte aan hebben, zijn ook voor hen netwerken nodig. (Jonge) Creatieven en ondernemers moeten elkaar kunnen ontmoeten. Ondernemers en creatieven hebben hun eigen netwerken. Deze zullen meer met elkaar verbonden moeten worden. Dat is de eerste voorwaarde om in de toekomst gezamenlijk producten te ontwikkelen. En pas dan kan creativiteit de regionale economische groei beïnvloeden. Sowieso zou volgens veel geïnterviewden de stad voor jongeren aantrekkelijker moeten worden. Dat kan als een instelling voor hoger beroepsonderwijs zich hier zou vestigen. Met De Stadswerven, meer kwaliteitszaken in de binnenstad, meer horeca en goede uitgaansgelegenheden, meer literaire activiteiten, goede zakelijke dienstverlening, de reclamesector en het omringende water en landschap kan Dordrecht zich verder gunstig profileren.
Jerry Handgraaf (Ontwerpbureau Vier) “Het soort locatie is wel van belang. Het moet inspirerend zijn, niet verstikkend en er moet geen gezeur zijn als er een spijker in de muur wordt geslagen.”
Vier creatieve milieu’s
De creatieve economie onderscheidt vier verschillende ruimtelijke milieus. Deze zijn ook in Dordrecht te vinden. De experimentele milieus Oftewel broedplaatsen voor creatieve bedrijvigheid. Hiervan telt Dordrecht er te weinig. Een broedplaats biedt volop ruimte om te experimenteren. Iemand maakt er de overstap van opleiding naar een zelfstandig beroep. Experimentele milieus hoeven niet persé in kraakpanden te ontstaan. Tijdelijk beschikbare ruimtes zijn ook heel bruikbaar. Het is zaak om deze systematisch te gaan benutten, zeker nu een aantal van deze broedplaatsen dreigt te verdwijnen.
Rob de Vries (Pon Power BV) “Een ondernemer moet zelf innovatief zijn en gebruik maken van het netwerk van bedrijven uit de regio.”
Creatieve werkplaatsen Hier moeten vraag en aanbod elkaar kunnen vinden. Creatieve werkplaatsen dienen als etalage waar (door)startende ondernemers zich kunnen presenteren. Ze timmeren er aan de weg, zodat regionale ondernemers een idee krijgen van het creatieve potentieel in hun werkgebied. Het ontbreekt Dordrecht aan goede creatieve werkplaatsen. Het Energiehuis is bijvoorbeeld veel te introvert en er zijn te weinig creatieve ondernemers gehuisvest om een goed functionerende werkplaats te creëren. Van daaruit vindt geen interactie met de buitenwereld plaats.
Functionele productiemilieus Huidige bedrijventerreinen zijn meestal ingericht op het vermijden van hinder. Door hun ligging en inrichting zijn ze niet aantrekkelijk voor creatieve ondernemers. Het is beter om gemengde milieus te creëren waar ambachten, innovatieve bedrijven en creatieve bedrijvigheid een plek vinden. Zo kunnen zij elkaar inspireren en hun transactiekosten laag houden. Het ontwikkelde marktgerichte en interactieve milieu Dit milieu van de creatieve economie heeft in de binnenstad van Dordrecht nog geen vaste plek gevonden. Het is de vraag óf - en zo ja, wáár - zo’n milieu zou kunnen ontstaan: in het Hofkwartier en/of de Voorstraat Noord.
Ateliers
Dordrecht blijkt over veel verborgen schatten en talenten te beschikken. Uit de telefonische interviews en gesprekken met creatieve ondernemers, kunstenaars, vormgevers, vernieuwers, bestuurders en bewoners, komt een aantal concrete thema’s naar voren, waaraan in Dordrecht gewerkt gaat worden.
Michael Lints (DND Business Solutions) “Ondernemerschap moet gestimuleerd worden door ruimte voor ontwikkeling. Ruimtegebrek is een mogelijke
Op 8 februari vond een inspirerend diner in Pictura plaats met een dertigtal mensen die eerder deelnamen aan gesprekken rond deze thema’s. Vervolgens zijn vier ateliers samengesteld waarin de thema’s verder zijn uitgewerkt. Dat gebeurde op zondagmiddag 13 maart. Doel van de ateliers was om een eerste stap te zetten in: • het ontwerpen van programma’s voor een creatieve ontwikkeling van Dordrecht • het ontdekken van de condities van de creatieve stad; welke mensen en welke omgevingen zijn daarbij van belang? • het tot stand brengen van het creatieve netwerk tussen cultuur, technologie en ondernemers;
vertrekfactor.”
De vier ateliers
Hans Jansen-Maneschijn (Drukkerij De Longte) “Wij vertrekken niet uit Dordrecht. Het is heerlijk om je als provinciaals bedrijf te kunnen profileren.”
1. “Tussenland” Ontwikkel een gebouw voor artistiek talent waarin synergie ontstaat tussen de verschillende deelnemers. Het cascogebouw bevat een ontmoetingsplek (horeca), expositieruimte, podium, flexibele kantoorruimten en een servicepunt dat kunst en ondernemerschap aan elkaar koppelt. Het is mogelijk om er ruimtes voor verschillende ‘time-slots’ te huren, van 1 dag of 1 week (voor filmopnames), 1 maand (voor tentoonstellingen), 1 jaar (als werkruimte) of meerdere jaren (als horeca). Het gebouw is minimaal voor een termijn van 3-8 jaar beschikbaar en staat wellicht op de Stadswerven. Het heeft een sluitende exploitatie, met een goede beheer- en programmeringsstructuur. De exploitatiewijze houdt rekening met de waardeontwikkeling van gebouw en omgeving. 2. “Ideeëninvesteringsmaatschappij” Ontwerp een ontmoetingsplaats voor commercieel en artistiek talent. Deze krijgt de vorm van een virtueel gebouw, waar vraag en aanbod, probleem en oplossing elkaar vinden. Dordrecht kan er fungeren als probleemoplosser voor een grotere regio en zo een sterkere positie in de Zuidvleugel van de Randstad verwerven.
3. De verborgen stad Organiseer een gathering waar artistiek en commercieel talent elkaar ontmoeten en van elkaar leren. De gathering is een eerste stap in de richting van blijvende synergie tussen ondernemers en ontwerpers. Een loods - op de Stadswerven (?) – geeft de gathering vorm. 4. Markt- en ontmoetingsplaats Bevorder creatief ondernemerschap in de horeca. Een markt- en ontmoetingsplaats biedt ruimte voor het houden van aantrekkelijke lunches en diners. Ook vinden er speciale avondprogramma’s plaats voor zowel innovatieve ondernemers als mensen die zich bezighouden met cultuur, politiek en wetenschap. Hoe nu verder Op 22 april presenteren de initiatiefnemers de uitgewerkte voorstellen aan de 85 meedenkers uit de eerste ronde. De groep is aangevuld met mensen uit het bedrijfsleven, raadsleden en andere belangstellenden. Een panel van deskundigen test de voorstellen op uitvoerbaarheid. Een mogelijk vervolg bestaat uit het omzetten van kansen naar projecten en experimenten. Bij de projecten uit de ateliers worden bijpassende initiatiefnemers, financiers (venture capital), ondersteuners, managers en gebruikers gezocht. Zo is het nog maar een kleine stap om projecten en experimenten ook werkelijk te gaan uitvoeren.
Dit is een publicatie van de Gemeente Dordrecht. Contactadres: Programmabureau Economie Gemeente Dordrecht Postbus 8 3300 AA Dordrecht kamer SK 127 tel. 078 6396638 Onderzoek: De Stad b.v. en Stad en Mens Vormgeving en productie: kumQuat design & communication Dordrecht Fotografie: Archief Gemeente Dordrecht, Onno Houtman, Marianne Louter Realisatie en druk: Adservice, Heerhugowaard Met dank aan creatieve ondernemers en ondernemende creatievelingen, die dit project hebben vormgegeven. 22 april 2005
