ecologische hoofdstructuur

3526 OOST2binnenwerk-thema v4

03-11-2009

12:48

Pagina 32

32

oost DECEMBER 2009

Veertien stappen dichter bij de ecologische hoofdstructuur DOOR PAUL BAETEN

Wandelen op de schietbaan? Oude munitiebunkers gebruiken voor de opslag van kaas en worst of toch maar ombouwen tot huisvesting van jeugdige autisten? Wonen en golfen op het mobilisatiecomplex of geheel teruggeven aan de natuur? En wat is de cultuurhistorische waarde van dat oude wasgebouw? De vrijgave van veertien voormalige defensieterreinen in Gelderland en Overijssel biedt unieke kansen voor natuur, cultuurhistorie en in beperkte mate wonen. Maar zelden zal op en rond het exercitieterrein zo heftig zijn gediscussieerd over de koers naar de toekomst.


03-11-2009

12:48

Pagina 33

33

oost DECEMBER 2009

Voormalig militair oefen- en schietterrein De Dellen bij Heerde, 2006 foto Michiel Wijnbergh

Oost-Nederland wordt de komende jaren ruim een half procent groter.

De lat ligt hoger

489 hectares grond, verspreid over veertien locaties, die decennia-

Michel de Ronden, projectleider bij de Dienst Landelijk Gebied (onder-

lang in handen waren van Defensie – afgesloten door een hek en

deel van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit,

vaak wit weggeretoucheerd op topografische kaarten – keren terug

LNV) is coördinator van de teruggave van de militaire terreinen in

naar de burgermaatschappij. Uitgediend, nu het gevaar dat ‘de Rus’

Oost-Nederland en lijkt iedere dag dat hij hieraan mag werken als

morgen in onze spreekwoordelijke achtertuin kan staan definitief lijkt

een feestje te beschouwen. Hij vertelt dat bij eerdere inkrimpingen

te zijn geweken.

respectievelijk bezuinigingen van Defensie als belangrijkste doel-

En het zijn niet de minste plekjes die Defensie besloten heeft

stelling gold, dat er een maximale prijs moest worden behaald voor

vrij te geven. Bijna zonder uitzonderling vallen de veertien defensie-

de vrijkomende terreinen. Geld speelt nog steeds een rol – de terug-

terreinen onder de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en zijn er

gave van de terreinen moet, zoals dat heet, budgettair neutraal ver-

uitzonderlijk hoge natuurwaardes te vinden. Zeker sinds de luide

lopen – maar de lat ligt wel degelijk hoger. De voormalige defensie-

commando’s van de sergeanten en het gebrul van pantservoertuigen

gronden moeten ook een rol gaan spelen in de verbetering van de

zijn verstomd, konden vele terreinen zich ontwikkelen tot bescherm-

ruimtelijke kwaliteit en als het kan een versterking betekenen van de

de oases van rust en natuur. De Gorsselse Heide bij Eefde bijvoor-

Ecologische Hoofdstructuur.

beeld geldt als een van de belangrijkste natte heidegebieden in

De teruggave van de voormalige militaire terreinen is in deze mega-

Gelderland en is een ‘parel’ in het provinciale natuurbeleid. Ondanks

operatie – landelijk gaat het om 53 terreinen met een totale opper-

– of misschien juist dankzij – het geknal van kogels en granaten

vlakte van 2.100 hectare – op een geheel nieuwe leest geschoeid. De

op deze voormalige schietbaan heeft zich hier een indrukwekkend

terreinen werden als één pakket voor 15 miljoen euro verkocht door

heidegebied ontwikkeld met vele vennen en spontaan opgeschoten

het ministerie van Defensie aan het zusterdepartement van LNV, die

bos. En nabij de voormalige tankbaan op het Mobilisatiecomplex

de uitvoering van de transformatieopdracht gaf aan de Dienst Landelijk

Alverna bij het Gelderse Wijchen is een drukbevolkte dassenburcht

Gebied (DLG). Die heeft de opdracht gekregen niet alleen nieuwe

te vinden die zich – voorlopig althans – onbedreigd weet door

eigenaren te vinden voor de terreinen, maar ook een basis te leggen

menselijke activiteit.

voor de toekomstige ruimtelijke, ecologische en cultuurhistorische >


03-11-2009

12:48

Pagina 34

34 > Veertien stappen dichter bij de ecologische hoofdstructuur Voormalig schietterrein Gorsselse Heide te Eefde, 2006 foto Michiel Wijnbergh

oost DECEMBER 2009

Ligging van de veertien militaire complexen in de provincies Overijssel en Gelderland, 2007 kaart Dienst Landelijk Gebied

betekenis van de oude munitiemagazijnen, mobilisatie-

moeten meer dan in het verleden ook particulieren

natuur is, meestal in combinatie met extensieve

complexen, kazernes, oefenterreinen en schietbanen.

en particuliere organisaties een rol spelen. Verder is

recreatie, was de koers relatief eenvoudig te bepalen.

‘Voordat we een terrein verkopen wordt in overleg

de eis dat de aanwezige natuur op de terreinen zo

Zo lag het voor de hand om het grootste deel van het

met onder andere gemeentes en provincies uitgebreid

goed mogelijk toegankelijk wordt voor het publiek,

87 hectare grote oefenterrein De Dellen bij Heerde op

bestudeerd wat er mogelijk en wenselijk is op de ter-

‘Dus géén hekken eromheen, natuur voor mensen.’

basis van oude historische eigendomsgrenzen weer

reinen’, legt Michel de Ronden uit. ‘We geven ze niet

Bovendien vraagt DGL ook aandacht voor het behoud

te herenigen met het oorspronkelijke historische

zonder meer over aan een nieuwe eigenaar. Eerst is

van het cultuurhistorische erfgoed van de militaire

landgoed De Dellen, eigendom van Het Gelders Land-

het ruimtelijk ontwikkelingskader in beeld gebracht:

aanwezigheid. Michel de Ronden: ‘Het zijn heel bij-

schap. Het bijzondere hier, is dat een kleiner deel

wat is er überhaupt mogelijk op deze terreinen binnen

zondere terreinen, niet alleen vanwege hun ligging

van twintig hectare is doorverkocht aan een aan-

de ruimtelijke wensen en eisen van rijk, provincies

en hun ecologische waarden, maar ook omdat ze het

grenzende particuliere boseigenaar, die dezelfde

en gemeentes? Vervolgens zijn per terrein ontwerp-

verhaal vertellen van de Koude Oorlog. We willen

rechten en plichten krijgt als ‘grootgrondbezitter’

ateliers opgezet, waaraan bijvoorbeeld ook natuur-

daarom dat de historische footprint behouden blijft.’

Het Gelders Landschap. De winst is dat deze parti-

organisaties, particuliere grondbezitters, waterschap-

culier als ‘tegenprestatie’ tien hectare van zijn

pen en omwonenden deelnamen.

Veertien gebakjes

landbouwgronden ook teruggeeft aan de natuur.

In deze startfase zijn ontwikkelaars en andere onder-

Ook al dragen de terreinen flink wat ontwikkelings-

Ook de zes losliggende stukken van het oefenterreinen

nemers bewust nog buiten de deur gehouden. Eerst

risico’s met zich mee – om maar wat te noemen:

van Het Groote Veld in de gemeente Bronckhorst

werden de maatschappelijke doelen in beeld gebracht,

teerhoudend asfalt, monumentale bebouwing of

werden ‘verdeeld’ over een terreinbeherende natuur-

daarna pas de markt. Zo hebben we geprobeerd de

achtergebleven munitie – toch is de belangstelling

organisatie (Natuurmonumenten) en drie aangren-

beste richting te bepalen voor de toekomst van de

om er ‘iets’ mee te doen bijzonder groot. Alsof er

zende particuliere eigenaren. Het Schietterrein de

terreinen. Welke rol zouden ze kunnen spelen in

veertien gebakjes op de toonbank waren uitgestald

Gorsselse Heide, honderd hectare groot, kwam

bijvoorbeeld de versterking van de ecologische hoofd-

stortten natuurliefhebbers, ecologen, projectontwikke-

na een openbare inschrijving in handen van de

structuur, voor de toeristische en recreatieve ambities

laars, recreatieondernemers, zorginstellingen, woning-

Stichting IJssellandschap Olst. Die neemt met het

van een regio, de woningbouwbehoefte, maar ook

corporaties, waterschappen en terreinbeheerders

eigendom ook de verplichting over om het door DLG

bijvoorbeeld in de huisvesting van zorginstellingen?’

zich vol enthousiasme in de discussies over de

opgestelde ingrijpende natuurherstelplan onverkort

DLG voegt aan dit wensenlijstje zelf ook twee ambities

toekomst van de vrijkomende terreinen.

uit te voeren en het gebied openbaar toegankelijk

toe; bij het toekomstig beheer van de terreinen

Waar de toekomstige bestemming hoofdzakelijk

te houden.


03-11-2009

12:48

Pagina 35

35 Verscheidene claims Complexer wordt het, wanneer er behalve natuur en extensieve recreatie meerdere claims worden gelegd op de percelen. Voor het mobilisatiecomplex Veldhuizen (13,5 hectare) en het munitiemagazijnencomplex Scherpenberg (14,8 hectare), beide dicht bij elkaar gelegen op de oostflank van de Veluwe nabij Loenen (gemeente Apeldoorn), lagen duidelijk verschillende opties op tafel: versterking van een belangrijke ecologische verbindingszone tussen het Veluwemassief en de IJsselvallei, verplaatsing van een recreatiebedrijf, woningbouw ten behoeve van Loenen, uitbreiding van de nabijgelegen golfbaan of zelfs de vestiging van enkele nieuwe landgoederen. De ‘rode’ ontwikkelingsmogelijkheden zijn hier wat ruimer dan op de evident voor de natuur bestemde terreinen en daarom lagen hier al

oost

snel zoveel uiteenlopende belangen, dat het ontwerpatelier er niet

DECEMBER 2009

direct in slaagde met een eensluidende gebiedsvisie te komen. De discussie werd alleen maar complexer nadat de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (thans Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) de cultuurhistorische waarde van het nog gave ensemble van 25 identieke munitiebunkers van de Scherpenberg met een 9 waardeerde. Uiteindelijk is er een compromis in de maak waarbij op Veldhuizen, dat net buiten de Ecologische Hoofdstructuur ligt, ruimte wordt geboden aan een programma van zestig tot tachtig nieuwe woningen en het bunkercomplex op de Scherpenberg voor een klein deel gebruikt kan worden voor de uitbreiding van de naastgelegen golfen businessclub. Bij het inrichtingsplan, uit te voeren en te financieren door de

Voormalig Mobilisatiecomplex Alverna bij Wijchen: tankbaan, stalling containers en elektriciteitsgebouw

golfclub, moet dan wel rekening worden gehouden met handhaving

foto Michiel Wijnbergh

van het historische inrichtingspatroon van het terrein. Worsten en kazen De zoektocht naar een geschikte toekomst van de terreinen levert soms verrassende wendingen op. Dat was bijvoorbeeld het geval bij het Stegerveld, een voormalige munitieopslagplaats van een kleine vijftien hectare in de buurt van Ommen. Kenmerkend voor dit bosachtige terrein zijn de negen trapezevormige munitiebunkers, waarvan het dak ter camouflage met bomen is beplant. Aanvankelijk zouden die, zoals voorgeschreven in het provinciaal beleid, volledig worden gesloopt en zou het hele terrein ontwikkeld worden tot natuur. De sloop zou echter een kostbare zaak worden en bovendien hebben de bunkers ook een cultuurhistorische waarde. De discussie over de toekomst van het terrein kreeg een hele nieuwe richting toen bleek dat het ministerie van LNV op zoek was naar een bijzondere locatie voor een pilot voor een ‘zorglandgoed’ en dat in de provincie Overijssel bovendien een concrete vraag was naar een pikkelarme omgeving voor de huisvesting van een groep van 24 zwaar autistische jongeren. Stegerveld leek voor beide ambities een ideale locatie, maar de uitwerking van deze gedachte verliep bepaald niet probleemloos. Voorwaarde van de provincie was, dat slechts de helft van de vrijkomende oppervlakte van de te slopen bunkers en loodsen voor nieuwbouw mocht worden ingezet, en dan ook nog geconcentreerd op één plek op het terrein. Om voldoende ruimte te vinden voor de zorginstelling zou De negen trapezevormige munitiebunkers op het voormalig munitiemagazijnencomplex Stegerveld bij Ommen

dat beteken dat er in meerdere lagen gebouwd zou moeten worden. Vanuit de belangen van deze specifieke doelgroep en de werkwijze

>

foto Michiel Wijnbergh


03-11-2009

12:48

Pagina 36

36 > Veertien stappen dichter bij de ecologische hoofdstructuur VAN TENTENKAMP TOT BUNGALOWPARK

Na de val van de Berlijnse Muur (1989) is de Nederlandse krijgsmacht zich gaan bezinnen op zijn toekomstige taak en omvang. De organisatie van het Nederlandse leger was voor een belangrijk deel gericht op een snelle mobilisatie van troepen in het geval van een (dreigende) Russische aanval. De tientallen mobilisatiecomplexen, munitieopslagplaatsen, kazernes en oefenterreinen vormden een samenhangend logistiek geheel om zo snel mogelijk vele manschappen onder de wapenen te roepen, te trainen en te voorzien van materieel. De defensieterreinen uit de Koude Oorlog-periode liggen doorgaans buiten de bebouwde kom, verscholen in een bosrijke omgeving en grotendeels gesitueerd in de oostelijke delen van Noord-Brabant, Gelderland, Overijssel, Drenthe en de drie noordelijke provincies.

oost

DECENTRALISATIE

DECEMBER 2009

De decentralisatie van het leger is evenwel al een oudere erfenis. Van de late zestiende tot halverwege de zeventiende eeuw werden soldaten nog gelegerd in leegstaande kloosters of kerken, of ingekwartierd in tenten- en barakkenkampen. De Franse koning Lodewijk XIV zag de voordelen in van een centrale legering van troepen in speciaal ontwikkelde kazernes die alle functies in één gebouw of gebouwencomplex (lineair, carré- of U-vormig) verenigden: de zogenaamde Vaubankazerne, die vanaf 1685 in zwang raakte. Kazernes waren aanvankelijk gesitueerd binnen de vestigmuren. Na de sloop van de vestingwerken verhuisde het leger vaak naar de rand van de steden, maar werd door de snelle stedelijke groei steeds ingehaald en kwam toch weer binnen de bebouwde kom te liggen. Het steeds grotere en zwaardere materiaal vergde meer ruimte en veroorzaakte bovendien toenemende overlast in de steden. Ook gingen hygiëne en efficiëntie een steeds belangrijker rol spelen. Dit leidde tot de zogenaamde paviljoenbouw, waarbij verschillende functies (slapen, wassen, ontspannen, opslag et cetera) in verschillende ruimtes rondom de centrale appelplaats werden ondergebracht. De Prins Hendrikkazerne in Nijmegen (1909-1910) is een van de eerste voorbeelden hiervan. Sinds de jaren dertig werden (grootschalige) legerplaatsen consequent ver buiten de bebouwde kom ontwikkeld, bij voorkeur in een landelijke, onontgonnen omgeving, met goede funderingsmogelijkheden en in de nabijheid van zelf te winnen grondwater.


> van de zorginstelling was dit niet aanvaardbaar en het project dreigde alsnog vast te lopen. De zorginstelling zag echter nog steeds wel wat in de locatie als prikkelarme omgeving voor de huisvesting van jeugdige autisten. En het project had inmiddels bij meerdere partijen belangstelling gewekt: een plaatselijke traiteur kwam met het plan om in de voormalige munitiebunkers streekproducten als worsten en kazen te drogen leggen, en natuurbeschermers zagen graag een of twee van deze bunkers gereserveerd voor vleermuizen. De (landschaps)architecten van AtelierOverijssel, door DLG gevraagd om over het Stegerveld mee te denken, constateerden echter dat het lastig was om tot een goed, integraal plan te komen met zoveel ‘belangen en eisen die niet uit de locatie zelf voortkomen.’

PAVILJOENBOUW

In de oorlogsjaren bouwde de Duitse bezetter een groot aantal kazernecomplexen, eveneens volgens het principe van de paviljoenbouw. Zowel uit esthetische (Heimatstil) als strategische overwegingen (camouflage) moest de architectuur zo goed mogelijk aansluiten bij de Nederlandse bouwcultuur en het omringende landschap; kazernes als boerderijen, opgetrokken uit bakstenen en gedekt met zadeldaken in een naar een dorpsgemeenschap verwijzende stedenbouwkundige structuur. De legerplaats Klein Heidekamp op het complex Koningsweg Noord bij Arnhem (Deelen) is hiervan een fraai voorbeeld. De opvattingen over de huisvesting van het leger veranderden pas fundamenteel in de jaren zeventig, toen een kazerne niet langer gold als huisvesting voor het collectief van het militaire apparaat, maar voor een groep individuen. De legerplaats moest de soldaat een tweede thuis bieden, met voldoende mogelijkheden tot privacy. De ombouw van de legerplaats De Wittenberg in Garderen tot een soort militair bungalowpark (GeneraalMajoor Kootkazerne) is hiervan het resultaat.

De aanvankelijke doelstelling om er één groot ‘markant gebouw’ neer te zetten als onderdeel van het zorglandgoed, het behouden van de zware grondgedekte bunkers en het openstellen van het terrein en de bunkers voor recreanten, verdragen zich bijvoorbeeld slecht met de prikkelarme omgeving waar autisten bij gebaat zijn. Zo’n ‘overladen programma van eisen’ dreigde volgens AtelierOverijssel te leiden tot een ‘verwaterd plan’. Inmiddels wordt de oplossing gezocht in een bouwkundige aanpassing van de negen bunkers die door coupures in het dak juist weer heel geschikt zouden kunnen zijn als huisvesting voor de jeugdige autisten, waardoor er minder noodzaak is voor nieuwbouw ten behoeve van de zorginstelling. Het resterende deel van het terrein krijgt daarmee een overwegende natuurfunctie. ‘Per complex is het steeds een zoektocht naar een maatwerkoplossing’, zegt Michel de Ronden hierover. ‘Deze terreinen zijn dermate interessant, dat vele partijen interesse tonen en inderdaad soms tegenstrijdige dingen verlangen. Daar proberen we dan zo goed mogelijk uit te komen. De oplossing voor het Stegerveld zat in het feit dat alle partijen overtuigd raakten van de cultuurhistorische noodzaak van het behoud van de bunkers. Toen deze bunkers niet meer meegeteld hoefden te worden in het rekensommetje over de beschikbare ruimte voor nieuwe ontwikkelingen op het terrein, was de impasse doorbroken.’


03-11-2009

12:48

Pagina 37

37


oost DECEMBER 2009

Coupure uit Structuurvisie Arnhem 2010, landelijk Wonen in Groen Raamwerk, oktober 2008

Voormalige kazernecomplexen Kamp Koningsweg Noord (KKN) bij Arnhem

kaart gemeente Arnhem

foto Ton Koene

Spektakelstuk Koningsweg Noord

gestaan. Uiteindelijk moet 40 procent van het huidige bouwvolume worden

Het grootste spektakelstuk van de vrijkomende militaire terreinen in Oost-

verwijderd en meer dan de helft van de 15.000 m2 aan asfalt en verhardingen

Nederland is zonder twijfel de transformatie van de twee naast elkaar gelegen

worden gesaneerd. Harde eisen worden gesteld aan de toekomstige openbare

kazernecomplexen Kamp Koningsweg Noord (KKN) en de Zeven Provinciën bij

toegankelijkheid van het gebied, het versterken van de natuurwaarden en het

Schaarsbergen (gemeente Arnhem); een enorm complex van veertig gebouwen

behoud van het cultuurhistorisch erfgoed.

met meer dan 90.000

m3

bouwvolumes, verspreid over een prachtig terrein van

Toch is ook hier volgens Michel de Ronden geen sprake van een blauwdruk die

zeventien hectare aan de voet van de Veluwe.

DLG de toekomstige eigenaar oplegt. ‘Wij dagen de markt uit om met inspirerende

De cultuurhistorische betekenis van dit terrein is bijzonder groot. Al vanaf

oplossingen te komen voor een goede toekomstige invulling. Maar we laten dit

het eind van de negentiende eeuw was in deze omgeving een schietterrein

complex, net als alle andere terreinen, pas los als we stevig de voorwaarden

(Kemperheide) voor de infanterie te vinden en vanaf 1914 werd een simpel

voor de toekomstige ontwikkeling hebben geformuleerd. De overheid heeft deze

heideveldje aangewezen als het Militair Luchtvaartterrein Arnhem, van waaruit

terreinen ooit tot zich genomen voor militair gebruik, maar blijft zich ook verant-

een enkel vliegtuigje de oostelijke grenzen van het koninkrijk kon bewaken.

woordelijk voelen voor de toekomst van deze unieke en waardevolle plekken.’ <

De Duitse bezetter zag de strategische waarde van deze landbouwenclave Deelen meteen in en nam er meteen na de capitulatie massaal bezit van. Hier werd de roemruchte Fliegerhorst Deelen gevestigd, één van de grootste vliegvelden in Europa en het paradepaardje van de Duitse Luftwaffe. Op het terrein verrees het toen meest geavanceerde luchtcommandocentrum ter wereld, van waaruit de Luftnachrichtenhelferinnen ofwel de Blitzmädels onder andere de Duitse aanvallen op Engeland coördineerden. Vorig jaar stelde de gemeenteraad van Arnhem het door de Dienst Landelijk Gebied opgestelde Publieke Programma van Eisen vast, waaraan degene aan wie in de loop van dit jaar de openbare inschrijving wordt gegund, moet voldoen. De nieuwe eigenaar zal 22 van de veertig aanwezige gebouwen moeten slopen en krijgt beperkte herbouwmogelijkheden, uitsluitend op plekken waar de oorspronkelijke, kort na de oorlog gesloopte bouwwerken van de Fliegerhorst Deelen hebben

BRONNEN:

Militair Erfgoed, Categoriaal Onderzoek Wederopbouw 1940-1966, Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten Voorheen Munitieopslag, Advies ruimtelijke kwaliteit voor Stegerveld, AtelierOverijssel Rapportage Inventarisatie & Onderzoek, Complex Koningsweg Noord & Zeven Provinciën, DLG Analyse militaire terrein Scherpenberg e.o. AMC 2 project, Universiteit Wageningen Ontwerpatelier herbestemming MOB-complex Alverna Ontwerpatelier Veldhuizen en Scherpenberg Ruimtelijk Ontwikkelingskader Militaire Terreinen Gelderland, Provincie Gelderland Website Nederlands Instituut voor Militaire Historie, www.nimh.nl Website Project Ontwikkeling Militaire Terreinen, www.ontwikkelingmilitaireterreinen.nl

ecologische hoofdstructuur

Recommend Documents