Praktijkvoorbeelden Energiezuinige Utiliteitsbouw
Duurzame koers in dynamische tijd TNT Express maakt groene belofte waar met extreem duurzaam hoofdkantoor
“Wij laten zien dat we met dezelfde middelen een beter gebouw kunnen maken.” Paul de Ruiter, architectenbureau Paul de Ruiter BV
Het Nederlandse post- en pakketbedrijf TNT opereert in een tijdperk waarin reorganisaties, overnames en splitsingen meer regel dan uitzondering zijn. Op 25 mei 2011 splitste het bedrijf zich op in PostNL en TNT Express. Het nieuwe hoofdkantoor van laatstgenoemde werd enkele maanden later geopend en is uiterst duurzaam. Het in Hoofddorp gevestigde gebouw laat zien waar het huidige TNT Express zich door kenmerkt: een dynamische geschiedenis en een duurzame toekomst. Architect van het hoofdkantoor Paul de Ruiter en bouwkundig adviseur Jeroen Diks lichten toe.
Jeroen Diks
Paul de Ruiter foto: Piter Kers
gens met de afstemming van budget en duurzame technieken naar toe gewerkt”. In het hoofdkantoor van TNT Express zijn aldus duurzame technieken toegepast zoals warmte koude opslag in de bodem, natuurlijke ventilatie waarbij warmte uit de afgevoerde ventilatielucht wordt teruggewonnen, energiezuinige apparatuur en verlichting en aansluiting van het gebouw op het grijswatersysteem. Het kantoor levert warmte aan de omringende gebouwen. Hiervoor zorgt een gecombineerde warmte- en energiecentrale, die werkt op tweede generatie biobrandstoffen (bio-WKK). Een slimme zonwering zorgt ervoor dat de warmte van de zon het gebouw niet binnendringt, terwijl het gezonde daglicht wel binnenkomt. Hierdoor wordt de koellast verminderd en een gezond binnenklimaat bevorderd.
Duurzame topscore Het oorspronkelijke ‘Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie’ PTT bestaat al lang niet meer. Via de tussenstations KPN, TPG en TNT is het getransformeerd tot een modern en duurzaam opererend bedrijf. Hadden de postbodes uit de begindagen van het postbedrijf ooit kunnen bevroeden dat hun nazaten in 2011 CO2-neutrale bezorging in hun dienstenpakket voor zakelijke klanten zouden aanbieden? Het ‘Green Office’, met de officiële naam het ‘TNT Centre’, maakt deel uit van het ambitieuze Planet Me programma, waarmee TNT Express zijn doel wil realiseren om het eerste expressbedrijf ter wereld te worden dat emissievrij opereert. TNT liet in 2008, met de bouw van het nieuwe distributiecentrum in Veenendaal, al zien dat het hen ernst was met hun duurzame ambities. Het centrum vormde met een GreenCalc score van 632 punten op dat moment het meest duurzame gebouw van Nederland. Met het nieuwe hoofdkantoor in Hoofddorp, heeft TNT de lat opnieuw hoger gelegd. Het resulteerde in een CO2-emissievrij gebouw met een Platinum beoordeling volgens het Amerikaanse LEED. Binnen het eigen Nederlandse beoordelingssysteem GreenCalc+, haalde het kantoorgebouw de hoogste score ooit (1005 punten) voor een kantoor van dergelijke proporties.
Green Lease: nieuwe vormen van financiering en eigendom Jeroen Diks van bbn adviseurs uit Houten adviseerde ontwikkelaar OVG op het gebied van bouwkosten en daarmee samenhangend de keuze voor de duurzame technieken: “Vanaf het begin had TNT een topambitie wat betreft duurzaamheid. Van te voren is met OVG contractueel vastgelegd dat er een GreenCalc score van tenminste duizend punten gehaald moest worden. Daar hebben we vervol-
De bijzondere duurzame kwaliteiten van het TNT Express hoofdkantoor spelen zich voor een deel ook achter de schermen van de fraai vormgegeven gevels af. Zo is met ontwikkelaar OVG en Triodos Bank een bijzondere vorm van financiering en eigendom vastgelegd. Jeroen Diks: “Normaal gesproken zijn de energielasten voor rekening van de huurder. De ontwikkelaar ontwikkelt en verkoopt zijn gebouw in dat scenario aan de belegger.” Dat de wensen van de huurder hierbij min of meer buitenspel staan is evident. Wil hij immers een gebouw huren waarin duurzaam is geïnvesteerd, dan zal hij moeten afwachten of de markt dit al dan niet aanbiedt. Aan de andere kant zijn belegger en ontwikkelaar soms onzeker of de extra investering in duurzame maatregelen wel terugverdiend kan worden. Onder leiding van Flip Verwaaijen, de toenmalige directeur Real Estate, doorbrak TNT in 2008 deze vicieuze cirkel. Verwaaijen ging in zijn rol als toekomstig huurder de markt op en vroeg brutaalweg: “Wij willen zes duurzame kantoren huren, wie wil ze voor ons ontwikkelen en beheren?” Ontwikkelaar OVG en Triodos Bank pakten de handschoen op en kwamen overeen om een aantal nieuwe ‘Green Offices’ voor TNT te realiseren. Het duurzame TNT Express hoofdkantoor is het eerste tastbare resultaat van de samenwerking van de drie partijen. Diks: “Binnen een huurcontract van tien jaar betaalt TNT nu een van te voren bepaalde huur, waarin de energielasten zijn opgenomen.” Het ‘Green Lease’ contract, waarin OVG via een eigen Energie B.V. per vierkante meter energie levert, is niet alleen goed voor de huurder, maar ook goed voor het terugdringen van de CO2 -uitstoot. Want bij een marktconforme huur, geniet de huurder van een energiezuinig kantoor en van een uitstekend binnenklimaat. Diks licht toe: “In een conservatieve setting wordt met minder duurzame techniek ontwikkeld. De ontwikkelaar heeft er immers geen direct voordeel bij. Nu is de situatie anders: ontwikkelaar, huurder en financier werken samen en verdelen de kosten en opbrengsten van de duurzame investeringen onderling. De situatie doet daarmee veel meer denken aan die van een eigenaar-gebruiker. De meeste duurzame projecten die we tot nu toe hebben gedaan waren van dat type, zoals bijvoorbeeld het duurzame WNF kantoor in Zeist.”
Een gebouw dat energie produceert Diks: “Het eerste wat je doet als je die duizend punten wilt halen is het beperken van de energievraag. Door een optimale oriëntatie en het zoeken naar de meest efficiënte vorm van het gebouw leg je de basis.” Het gebouw voegde zich aldus naar de vier windrichtingen met een voor maximaal daglicht volledige transparante noordelijke gevel en blindering op het zuiden en westen voor warmte-isolatie.
Om de ideale gebouwvorm te vinden sloeg het ontwerpteam aan het rekenen met een aantal varianten: Een dure en ook moeilijk indeelbare ronde vorm viel af, hoewel deze erg efficiënt is door zijn gevel-vloer verhouding. Als meest gunstige kwam uiteindelijk de variant met een U-vormig hoofdvolume uit de bus. Het gebouw krijgt daardoor een uitstekende gevel-vloer verhouding en ook een zeer gunstig verhuurbaar vloeroppervlak. Het verlies aan vierkante meters is dus minimaal. Meer ruimte werd er bespaard door toepassing van een flexibel werkconcept. Hierin staat de indeling per bureau niet langer vast, maar krijgen afdelingen eigen gebieden toegewezen. TNT Express verminderde hiermee het benodigde vloeroppervlak met maar liefst 30 procent. Gunstig om de gebouwkosten te reduceren en tevens een aspect dat nadrukkelijk bijdraagt aan de hoge duurzaamheid van het kantoor. Naast het lage energiegebruik en de hoge duurzaamheid, is ook de communicatieve kwaliteit van het gebouw een sterke troef. Architect Paul de Ruiter tekende voor het open ontwerp, waarin transparantie, licht en inspiratie belangrijke thema’s zijn. De Ruiter gaf het vorm in een open en transparant gebouw van twee, zes verdiepingen tellende, parallelle hoofdvolumes rondom een centraal atrium. Aan de oostzijde zijn de beide hoofdvolumes verbonden door een derde, zwevend volume. Ontmoeting en communicatie worden daarmee optimaal gefaciliteerd. Paul de Ruiter licht toe:
“Het gaat er uiteindelijk om, niet alleen een functioneel en esthetisch ontwerp te maken, maar ook slimme manieren te bedenken om de energiebehoefte van een gebouw laag te houden. Daar komt wat mij betreft nog bij, dat een duurzaam gebouw, ook een gebouw is dat in menselijke zin energie produceert. Ik heb met het TNT kantoor een omgeving ontworpen die de gezondheid van de gebruikers en daarmee ook hun productiviteit stimuleert. Dat doe je onder andere door de manier waarop je daglichttoetreding organiseert en ook door ervoor te zorgen dat de mensen op een goede manier samen kunnen werken. Connectiviteit vinden we erg belangrijk binnen een gebouw.”
“Nu is de situatie anders: ontwikkelaar, huurder en financier werken samen en verdelen de kosten en opbrengsten van de duurzame investeringen onderling.” Jeroen Diks, bbn adviseurs
Slim omgaan met materiaal en geld Het atrium is door zijn oriëntatie in het bouwvolume zodanig ontworpen dat veel daglicht kan binnenvallen en het de medewerkers een prachtig uitzicht biedt over de natuurlijke omgeving van de Geniedijk. Het atrium en de entree zijn sterk met elkaar verbonden, waarbij de trapsgewijze terrassen de gebruikers uitnodigen om te voet naar de verdiepingen te gaan en elkaar op de overlegverdieping te ontmoeten. “Primair gaat het er om een gebouw dusdanig te ontwerpen dat het doet waar het voor bedoeld is”, legt De Ruiter uit, “het ontwerp moet afgestemd zijn op de mensen die erin werken. Een school moet een goede school zijn; een kantoor moet een goed kantoor zijn. Dat lijkt een open deur, maar als je een energiezuinig gebouw hebt, heb je nog niet meteen een goed gebouw. Het gebouw moet ook iets met je doen als je er binnenloopt.” Paul de Ruiter vestigde in 2011 zijn naam als duurzaam architect met het ontwerp van het TransPort gebouw op Schiphol, waarmee hij de Nederlandse Bouwprijs in de categorie ‘Duurzaam Integraal Ontwerpen’ won. Ook tekende hij voor het ontwerp van het duurzame UPC kantoor in Leeuwarden – ook een OVG project - dat in het voorjaar van 2012 in gebruik zal worden genomen. Ondanks het succes blijft De Ruiter
nuchter: “Het gaat om dienstbaarheid aan het ontwerp en aan de gebruiker. Mijn taak is om datgene wat de gebruiker specifiek nodig heeft om productief en gezond te werken, te vertalen naar een gebouw dat vorm geeft aan die randvoorwaarden.” Nuchter en pragmatisch is De Ruiter ook als hij praat over de inzet van geld en materialen: “Wij laten zien dat we met dezelfde middelen een beter gebouw kunnen maken. Het zijn ook economische stimuli die duurzaamheid op gang brengen. De opdrachtgever wil toch ook dat er slim wordt omgegaan met zijn investering.” In het nieuwe kantoor van TNT Express komt zo tot uitdrukking, waar duurzaam bouwen anno 2011 voor staat: aandacht voor de gebruiker, een winstgevende samenwerking tussen alle betrokken partijen en als resultante een beter gebouw voor hetzelfde geld. Welk lot het nog jonge TNT Express ook beschoren is, aan hun duurzame Hoofddorpse hoofdkantoor zal het in ieder geval niet liggen.
Bouwgegevens Opdrachtgever
Triodos-OVG Green Offices B.V.
Architect
Paul de Ruiter Architecten
Interieurarchitect
Ex Interiors
Adviseurs Constructie
Van Rossum Raadgevende Ingenieurs B.V.
Duurzaamheid
B & R Adviseurs voor Duurzaamheid
Bouwkosten
BBN Adviseurs
Installatie
DEERNS Raadgevende Ingenieurs, Rijswijk
Gebruiksoppervlakte
17.250 m2 (exclusief parkeergarage)
Datum oplevering
februari 2011
Energieprestatie
Qpres;tot/Qpres;toel
Energielabels/Duurzaamheidcertificaten
LEED
Platinum
GreenCalc+
1005 punten
GPR
8,6 gemiddeld
Energielabel
A+++
Zonnecollectoren
Warmtapwater
PV-cellen
Ja
Overig
WKO, Bio WKK
Rc begane grondvloer [m²K/W]
3,00
Rc gevels [m²K/W]
3,50
Rc dak [m²K/W]
4,00
Uraam [W/m²K]
1,40 (glas+kozijn)
Duurzame energie
Isolatie
0,574
Warmte-opwekking
WKO met warmtepomp
Warmte-afgiftesysteem
Klimaatplafond en (deels) vloerverwarming (laag temperatuurverwarming)
Ventilatiesysteem
Luchtbehandelingskast met toerengeregelde ventilatoren en hoog rendement warmtewiel en hooginducerende wervelroosters Warmteterugwinning
70%
Luchtdichtheid (dm3/s.m2)
0,200
Koude-opwekking
WKO met warmtepomp
Koude-afgiftesysteem
Klimaatplafond en (deels) vloerverwarming (laag temperatuurverwarming)
Verlichting
Geïnstalleerd vermogen [W/m²]
8,00 W/m2
Regeling
Aanwezigheiddetectie en daglichtregeling
Lessons learned Paul de Ruiter: “Duurzaamheid wordt gestimuleerd door idealistische motieven, maar wordt ook gedreven door economische motieven. De opdrachtgever wil dat er slim en efficiënt met zijn geld wordt omgegaan. Als blijkt dat je met dezelfde middelen een duurzaam gebouw kunt neerzetten, dan is er geen opdrachtgever die daar tegen is.” Paul de Ruiter: “Wat onze ervaring is met TNT, is dat de duurzaamheidsambitie meetbaar in de contractfasen moet zijn vastgelegd. Een contractuele verplichting aan bijvoorbeeld een meetbaar duurzaamheidscertificaat, zorgt dat alle partijen dezelfde focus hebben.” Paul de Ruiter: “Als je een duurzaam gebouw nastreeft blijkt dat er ook veel winst in zowel milieu als economische zin te behalen valt, met minder materiaal meer gebouw.” Jeroen Diks: “De basis voor een energiezuinig gebouw wordt gelegd in de keuze voor een efficiënte gebouwvorm.”
Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Croeselaan 15 Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht T +31 (0) 88 602 70 00 T +31 (0) 88 602 90 00 (helpdesk) E
[email protected] www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling © Agentschap NL | december 2011 Publicatie-nr. 2EGOG1117 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het programma ‘Energie & Gebouwde Omgeving’ uit.
Jeroen Diks: “We hebben een groot aantal vloeren van verschillende fabrikanten met elkaar vergeleken en er bleek dat sommige vloeren dezelfde prestaties leveren als andere, maar daar beduidend minder materiaal voor nodig hebben.” Jeroen Diks: “Er valt veel te besparen door weg te laten: normaal heb je een vloer waar je nog een laagje overheen stort. Wij hebben de zandcementen dekvloer weggelaten. Dat scheelt weer 5 cm materiaal. Verder hebben we geen stelkozijzen; er is een detail bedacht door de gevelboer waarin de kozijnen direct geplaatst worden. We hebben geen vensterbanken, geen plinten, geen trapleuningen in de noodtrappenhuizen. Zo zitten we er qua materiaal heel lean in.” Jeroen Diks: “Het grootste deel, van de GreenCalc score – 750 van de 1005 punten – is verdiend met de energievoorziening. Vooral de Bio WKK scoort heel erg goed omdat die CO2-neutraal energie opwekt.”
Financiering Voor de nieuwbouw van het TNT Express hoofdkantoor te Hoofddorp is door Agentschap NL een Groenverklaring afgegeven in het kader van de regeling Groenprojecten. De Regeling groenprojecten is een gezamenlijke regeling van de ministeries van Infrastructuur en Milieu, Financiën en Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Hiermee kon een voor ontwikkelaar OVG Ontwikkeling BV voordelige groene financiering tot stand komen. Meer informatie: www.agentschapnl.nl/groenbeleggen
Subsidiëring Voor de nieuwbouw van het TNT Express hoofdkantoor is door Agentschap NL een subsidie verstrekt in het kader van het Unieke Kansen Programma ‘Naar energieneutrale scholen en kantoren’ (UKP NESK). Agentschap NL voert de regeling uit in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Meer informatie: www.agentschapnl.nl/ energieneutraalbouwen
Wij ondersteunen Aedes, Bouwend Nederland, NEPROM en NVB bij de uitvoering van het Convenant Lente-akkoord. Dit convenant heeft als doel energiezuinige nieuwbouw tot stand te brengen. Meer informatie: www.lente-akkoord.nl.
