Praktijkvoorbeelden energiezuinige woningbouw

Kompas energiebewust wonen en werken

Praktijkvoorbeelden energiezuinige woningbouw Ervaringen - keuzes - comfort

In opdracht van

Ervaringen - keuzes - comfort

Voorwoord Voor nieuwbouwwoningen werden in 2006 de eisen aan de energiekwaliteit op landelijk niveau aangescherpt. Sindsdien moeten nieuwbouwwoningen in Nederland een EnergieprestatieCoëfficiënt (EPC) van 0,8 of lager bereiken. De aanscherping ging gepaard met de introductie van een nieuwe rekenmethodiek. De nieuwe methodiek houdt onder andere meer rekening met het risico van oververhitting in de zomersituatie. Vele bij het bouwproces betrokken partijen klagen erover dat de huidige eisen moeilijk haalbaar zijn, er weinig keuzemogelijkheden over blijven, de scherpere eisen ten koste gaan van het comfort. Toch zijn er in de afgelopen jaren al talrijke voorbeelden gerealiseerd, die aan de huidige eisen voldoen. In de voorliggende brochure kijken betrokken partijen terug op hun ervaringen met deze projecten. y

Welke keuzes zijn er gemaakt?

y

Welke ervaringen hebben de betrokken partijen meegenomen voor latere projecten?

Wat het comfort betreft, zijn uiteraard de bewoners de deskundigen. Daarom komen ook bewoners van de verschillende projecten aan het woord. Het merendeel woont al enkele jaren in hun woning. Zij hebben in hun woning dus ook al alle seizoenen meegemaakt. y

Zijn zij tevreden over het comfort van hun woning?

y

Is hun woongedrag veranderd sinds zij in een energiezuinige woning wonen?

y

Welke maatregelen bevallen goed en waar zijn zij minder enthousiast over?

y

Welke aanpassingen hebben zij na de oplevering uitgevoerd?

Er komen huur- en koopwoningen aan bod die in opdracht van corporaties, projectontwikkelaars of in particulier opdrachtgevers zijn gerealiseerd. De projecten liggen in verschillende regio’s van het land.

1

Afbeelding - kaart NL, spreiding projecten

Praktijkvoorbeelden energiezuinige woningbouw

2


Inhoud Voorwoord

1

Locatieoverzicht

2

Inhoud

3

Project 1: De Keen, Etten-Leur

6

Project 2: 0-Energie woning, Sonnega

10

Project 3: ´t Soerland III, Zelhem

14

Project 4: Kaswoningen, Culemborg

18

Project 5: Waterrandwoningen Rietzoom, Zoetermeer

22

Project 6: De Kersentuin, Utrecht

24

Project 7: Plan Zonnekant, Malden

28

Project 8: De Kleurrijke Buurt, Doetinchem

30

Project 9: Nieuw Leyden, Leiden

32

Projectenoverzicht

36

Conclusies en aanbevelingen

38

Energiebesparingstips van de bewoners

45

Publicaties en documentatie

47

3


8

1

2

3

6

5

3

4

4


2

5

9

4

4

7

4

3

8

1

5

6

5


Project 1: De Keen, Etten-Leur De gemeente Etten-Leur heeft hoge ambities: vanaf 2020 moeten alle nieuwbouwprojecten in de gemeente energieneutraal worden gebouwd. Deze ambitie was in 1998 de aanleiding voor het project De Keen, bestaande uit 43 energieneutrale koopwoningen. De gemeente wilde bij dit project alvast ervaringen opdoen met de bouw van energieneutrale woningen. De Keen omvat twee deelprojecten die ieder door een ander projectontwikkelaar zijn gerealiseerd. Het energieconcept van beide deelprojecten is nagenoeg gelijk. Alle woningen zijn bijzonder goed geïsoleerd. Beide deelprojecten beschikken over gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning en maken gebruik van warmtepompen. De bewoners zijn enthousiast over de mogelijkheid om in de zomer de woningen te koelen middels het warmtepompsysteem. De kavels die de gemeente Etten-Leur voor De Keen had gereserveerd zijn op de zon gericht. Om het energieverbruik voor zowel de installaties als ook de huishoudelijke apparatuur te compenseren, zijn op de daken meer dan 50m2 pv-cellen per woning geplaatst.

We hadden voor De Keen de ambitie om een aantal

Twee deelprojecten

energieneutrale woningen te bouwen, maar er was toen

De gemeente Etten-Leur heeft voor het project De Keen een werkgroep opgericht. Vanuit

eigenlijk geen eenduidige definitie van energieneutraal

de gemeente was in de werkgroep onder andere een deskundige vertegenwoordigd die

bouwen. We hebben uitgezocht hoeveel energie de woningen

de energieambities bewaakte. Overige leden waren de architecten en de ontwikkelaars van

normaal zouden verbruiken en hebben daarbij een onderscheid

beide deelprojecten.

gemaakt in het energieverbruik voor de installaties en voor het huishoudelijke gebruik. Voor het huishoudelijke

Bouwbedrijf Garand BV heeft in het ene deelproject 22 woningen gerealiseerd, die in 2001

gebruik gingen we uit van het landelijke gemiddelde. Er was

zijn opgeleverd. Dit deelproject omvat 8 geschakelde twee-onder-één-kap woningen

informatie beschikbaar over het gemiddelde verbruik van een

en 14 garagegeschakelde woningen. De woningen hebben twee lagen en op het zuiden

Nederlands huishouden voor alle apparatuur in de woning,

georiënteerde lessenaardaken, waarop zowel pv-panelen als ook collectoren voor

zoals de koelkast, de wasmachine, de computer, de televisie,

zonneboilers geplaatst zijn. Iedere woning in dit deelproject beschikt over een indirect

de verlichting enz. Omdat het

‘De waardering voor de koeling is enorm.’

gestookte boiler van 150 liter en een zonnecollector met

2

energieneutrale woningen zouden worden gingen we er wel

een oppervlak van 9m . De warmtepompen zijn bij dit deelproject in de (grote) garages

van uit dat de bewoners een energiezuinig gedrag hebben.

gesitueerd. Op deze manier wordt geluidsoverlast in de woningen uitgesloten. Het volledige

Dus gingen we uit van 15% minder energieverbruik voor

dak van deze woningen is bedekt met zonnecellen en de zonnecollector. Een nadeel is

de huishoudelijke apparatuur. Daarmee kwamen we uit op

dat uitbreiding van de woning, bijvoorbeeld met een dakkapel, niet mogelijk is. Omdat de

2.650 kWh per woning. Voor de warmtepomp konden we het

woningen een grote inhoud hebben (700m3) werd dit niet als een probleem beschouwd.

verbruik inschatten, dat was 2.200 kWh per woning. Voor de gebalanceerde ventilatie hebben we een gemiddeld verbruik

Bouwfonds Wonen ontwikkelde in het andere deelproject 21 woningen, die in 2002 werden

van 500 kWh per woning aangehouden. Dan kwamen we in

opgeleverd. Deze woningen zijn alleen via de garages aan elkaar geschakeld. Alle woningen

totaal op een energieverbruik van 5.350 kWh per woning. Dit

in dit deelproject beschikken over twee bouwlagen en een derde laag die over de helft van

moest dus worden opgewekt door pv-cellen, dan hebben we

de diepte van de woning is geplaatst. Op de andere helft ontstaat daardoor ruimte voor

een energieneutrale woning. Het gebruikersgedrag is natuurlijk

een dakterras. Over de gehele woonblok loopt een stalen frame, waarop pv-panelen zijn

variabel. Ik heb een collega die in De Keen woont en hij komt

gesitueerd. De panelen zijn met klemmen, die voorzien zijn van EPDM-rubbers, aan het frame bevestigd. Het voordeel is dat de panelen op deze manier eenvoudig te bereiken, te

6


onderhouden en – indien nodig – te vervangen zijn. Door het plaatsen van de zonnecellen

met zijn verbruik wel aardig in de buurt van een neutrale

op een frame is men niet meer afhankelijk van de oriëntatie van de woningen, hoewel op

energiehuishouding.

deze locatie de woningen wel allemaal op zuid georiënteerd zijn.

De woningen kostten toen € 315.000-340.000. Dat waren wel hogere prijzen dan wij gewend waren. Maar het heeft slechts 2-

Snel verkocht

3 weken geduurd en alle woningen waren verkocht. Dit kwam

Beide deelprojecten van De Keen zijn gehonoreerd als demonstratieproject voor de Tender

volgens mij door de ligging, de architectuur en het feit dat het

Woningen, dat in 1999 door NOVEM is opgestart. Aanvullend was er subsidie beschikbaar

wel grote woningen zijn. Dat de woningen energieneutraal zijn

voor de toepassing van de pv-cellen. Deze subsidie kon voor De Keen op projectbasis

heeft bij de keuze van de meeste bewoners geen rol gespeeld.

worden aangevraagd. De verkoopprijs voor de woningen bedroeg circa € 315.000 - 340.000.

Het zal ze min of meer een zorg zijn. De bewoners zijn trouwens

De meerkosten voor de energiebesparende maatregelen zijn, na aftrek van de subsidies, door

nu veel enthousiaster over de energiemaatregelen dan toen.

de ontwikkelaars in de verkoopprijs meegerekend. Ondanks de voor deze tijd relatief hoge

De woningen van Bouwfonds Wonen hebben individuele

verkoopprijs werden alle woningen binnen een zeer korte periode verkocht. De meerkosten

warmtepompen met een collectieve bron. De bewoners betalen

voor de energiebesparende maatregelen bedroegen circa € 55.000 exclusief BTW per

contributie voor de collectieve bronpompen. Ze hebben een

woning. Het veruit grootste deel van deze meerkosten werd veroorzaakt door de pv-cellen:

vereniging van eigenaren opgericht, ook met het oog op het

De meerkosten voor alleen de pv-cellen bedroegen bij De Keen circa € 41.000 per woning.

onderhoud van de installaties. Via de vereniging wordt ook de

Het geïnstalleerde vermogen van de pv-cellen varieert van 6.000 tot 6.800 Wp per woning.

contributie voor het warmtepompsysteem geregeld. Er is bij De Keen gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning toegepast. Het ventilatiesysteem is met heel veel zorg uitgewerkt. Dat zien we nu terug in de tevredenheid van de bewoners. De positie van de roosters is goed gekozen, zodat er een goede verdringing ontstaat en er geen dode hoeken ontstaan. Het type rooster dat is toegepast is geluidsreducerend. Het vermogen van het ventilatiesysteem is ruimer dan de eisen van het Bouwbesluit. Daardoor kan het systeem op een lagere stand worden gezet. Er wordt dan nog steeds goed geventileerd, maar bij een lagere stand ontstaat minder geluid. We hebben daar lering uit getrokken en hebben de aanbevelingen meegegeven aan de bouwers van andere projecten. We hebben dus nu een soort gemeentelijke handleiding voor gebalanceerde ventilatie. In de zomer zag ik bij De Keen in het begin vaak ramen open staan. Nu zie ik dat er veel ramen gesloten zijn, dan blijft het in de woning koeler. Ook met gesloten ramen is er toch altijd voldoende verse lucht in de woning. We werken tegenwoordig aan een nieuwe woonwijk, Schoenmakershoek. Mede omdat de bewoners van De Keen

7


zo enthousiast zijn over de mogelijkheid om in de zomer de

Bodem of water

woning te koelen, gaan we dit systeem in de gehele nieuwe wijk

Ook al is er weinig verschil in het energieconcept van de woningen, er is wel één aspect

weer toepassen. De waardering van de koeling is enorm. In de

waarin de ontwikkelaars van de twee deelprojecten andere keuzes hebben gemaakt. Dit

hete zomer van 2006 was mijn collega op vakantie in Frankrijk.

aspect betreft de bron van het warmtepompsysteem. Het deelproject van Garand maakt

Zijn ouders gingen toen in zijn woning logeren, omdat die zo

gebruik van gesloten systemen. Bij dit deelproject zijn per woning acht 40 meter lange

aangenaam koel was.

verticale grondcollectoren toegepast. Als medium voor de overdracht van de warmte

Bij grote projecten is bij de keuze voor bronnen in de vorm

wordt water met een gering percentage monopropyleenglycol gebruikt, waardoor bij

van bodemwarmtewisselaars de temperatuurbalans in

een eventuele lekkage de kans op bodemverontreiniging zeer beperkt is. Omdat De Keen

de bodem wel een aandachtspunt. In Schoenmakershoek

een relatief klein project is, was er geen onderzoek nodig naar de temperatuurbalans

worden 1400 woningen gebouwd en we hebben dus de

in de bodem. De warmtepomp heeft een capaciteit van 8,5 kW en een COP van 4,5. Het

temperatuurbalans laten onderzoeken. Uit het onderzoek

opwekkingsrendement komt dan uit op ηopw = 1,755. Dit is een hoger rendement dan

zijn eisen naar voren gekomen waar we ons wel aan moeten

als ‘standaard’ aangehouden in de EPN-rekenmethodiek. Voor individuele elektrische

houden. Ook de school die in de wijk gebouwd wordt krijgt een

warmtepompen gaat de EPN standaard uit van een rendement 1,325 (bodem als

warmtepomp. We passen heel vaak warmtepompen toe, ook in

warmtebron) en 1,575 (water als warmtebron)

renovatieprojecten, gemeentelijke gebouwen en in scholen. Bij een brede school in wijk De Keen hebben we voor het eerst in

Bouwfonds Wonen heeft gekozen voor warmte-uitwisseling via het grondwater. Het

een utiliteitsbouwproject warmtepompen toegepast. We zien

grondwater wordt opgepompt en naar de huizen getransporteerd. De warmtepomp haalt

nu ook bij de scholen een enorme waardering voor de koeling.

de warmte uit het grondwater en het afgekoelde water wordt vervolgens in de bodem

Er zou eigenlijk een onderzoek uitgevoerd moeten worden naar

teruggepompt. Dit warmtepompsysteem heeft een capaciteit van 7 kW en een gemiddeld

de invloed van het binnenklimaat op de schoolprestaties.

opwekkingsrendement van ηopw = 1,761.

In Schoenmakershoek passen we geen pv-cellen toe. Dat is gestapeld op de andere maatregelen, zonder subsidie, te

Conform de berekeningen die voor de aanvraag van de bouwvergunning werden ingediend

duur. De woningen zijn wel op zuid georiënteerd, zodat de

bereikten de woningen van het deelproject van Bouwbedrijf Garand een EPC van 0,42 tot

bewoners het later nog kunnen toepassen. We onderzoeken

0,45. De woningen van Bouwfonds bereikten toen een EPC van 0,59. In deze berekeningen

wel de mogelijkheden om gebruik te maken van windenergie.

zijn de pv-cellen niet meegenomen, omdat de financiering toen nog niet definitief geregeld

Als we in 2020 ons doel willen bereiken om alleen maar

was. In een latere EPN-berekening zijn de pv-cellen wel meegenomen, waardoor de EPC

energieneutraal te bouwen, moeten we voor projecten die

daalde naar 0,0.

we in 2010 ontwikkelen zo ver zijn dat 40% van de woningen energieneutraal zijn. De woningen van De Schoenmakershoek

Koeling

worden in 2010 opgeleverd, maar we zijn met de ontwikkeling

Gedurende het stookseizoen wordt door de warmtepomp warmte aan de bodem onttrokken

al in 2002 begonnen. Dus we streven bij dit project ernaar om

waardoor de bodemtemperatuur daalt. In de zomersituatie bestaat de mogelijkheid om

30% van de woningen energieneutraal te krijgen. De 30% halen

met de gedaalde bodemtemperatuur de woningen te koelen. De warmteafgifte vindt

we wel. Als de windmolens doorgaan komen we nog hoger uit.

plaats via vloerverwarming. In de zomer is er dus vloerkoeling beschikbaar in plaats van vloerverwarming. Dankzij het warmtepompsysteem en de mogelijkheid voor koeling is

Pieter Klep, gemeente Etten-Leur

oververhitting in de zomersituatie voor deze woningen niet aan de orde. De mogelijkheid om de woningen te koelen wordt door de bewoners zeer gewaardeerd. Voor de gemeente

8


is de grote waardering voor de koeling mede aanleiding om ook bij andere projecten

Bij De Keen had het Bouwfonds al een grondpositie. Een

warmtepompsystemen toe te passen.

stukje verderop had de locale projectontwikkelaar Garand een energiezuinig project gebouwd. De gemeente wilde op

Ook al waren voor de meeste bewoners andere criteria belangrijker bij de keuze voor deze

de locatie van De Keen energieneutrale woningen bouwen en

woning, tegenwoordig is het merendeel enthousiast over het energieconcept. De stijgende

had voor dit project eerst de locale ontwikkelaar in gedachte.

energieprijzen in de afgelopen jaren, de verwachting dat de prijzen in de toekomst nog verder zullen

Bouwfonds zei: ‘Als een

‘Ik heb geleerd dat je niet alles als keuzemogelijkheid op tafel moet leggen.’

stijgen en de aandacht voor het

locale ontwikkelaar het kan, kunnen wij het ook.’ Bouwfonds heeft ons

klimaat, hebben zeker bijgedragen aan deze gedachteverandering. Daarbij komt echter ook

als architect gevraagd, omdat we bij een ander project al

het comfort dat de woningen vooral in de zomersituatie bieden. Het is dus niet verrassend,

contact hadden. We hebben voor De Keen meerdere subsidies

dat in de meeste woningen nog steeds de eerste bewoners wonen.

aangevraagd die ook gehonoreerd zijn. Het Bouwfonds heeft de verkoopkosten van de woningen gewoon bepaald op basis van de kosten. De verkoop ging heel goed. Ik heb eruit geleerd dat je niet alles als keuzemogelijkheid op tafel moet leggen. Als je alle maatregelen als keuze aanbiedt, krijg je discussies over de verschillende maatregelen. Als je gewoon zegt: Dit wordt een Nul-energie-woning en daar horen die en die maatregelen bij, dan heb je daar geen discussies over. De mensen kijken gewoon of ze dit huis willen en wat ze als geheel van het idee van een Nul-energie-huis vinden. Wij passen in onze projecten vaak gebalanceerde ventilatie toe. Ook bij De Keen is gebalanceerde ventilatie toegepast. Onze ervaring is dat de eisen in het Bouwbesluit te laag zijn. Als je alleen aan de eisen van het Bouwbesluit voldoet, dan heb je

DE HIGHLIGHTS

niet voldoende ventilatie in je woning. Je gaat er niet dood

y

43 koopwoningen in 2 deelprojecten

aan, maar het is eigenlijk te weinig. Bij onze projecten wordt

y

Individuele warmtepompen met enerzijds individuele bronnen

het ventilatiesysteem standaard 30% over gedimensioneerd.

en anderzijds een collectieve bron

We passen ook grotere kanalen toe. Dan ontstaat er minder

y

Via warmtepompsysteem ook koeling mogelijk

geluidsoverlast. Kleine kanalen geven meer overlast. We zetten

y

Zonneboiler (bij 1 deelproject)

de installatie bovendien altijd in een aparte ruimte of een kast

y

Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning

die we afwerken en geluiddicht maken.

y

Vloerverwarming

y

Meer dan 50m2 pv-cellen per woning

y

EPC volgens rekenmethodiek 2006 = 0,21

Tjerk Reijenga, architect De Keen

9


Project 2: Nul-energie-woning, Sonnega De opdrachtgevers van de woning in Sonnega hadden voor de bouw van hun huis een prachtige locatie midden in de natuur ter beschikking. Op de locatie stonden een woonhuis en een schuur. Het oude woonhuis kon niet meer worden gerenoveerd, maar de schuur op de locatie bleef bewaard en dient nu als gastenverblijf, opslagruimte en paardenstal. Voor het nieuwe woonhuis kozen de opdrachtgevers voor een Zweeds concept in houtskeletbouw. Zij namen een architect in de arm die het concept aanpaste tot hun droomhuis. De ambitie was om een nul-energie-huis te realiseren, een woning die evenveel energie opwekt als de bewoners verbruiken. De architect maakte voor het huis een nieuwe indeling op maat en ontwierp een grote serre over twee verdiepingen, grenzend aan de zuidwestgevel van het woonhuis. Het nieuwe huis en de bestaande schuur werden verbonden door een glazen sluis. Veel energiebesparende maatregelen zaten al standaard in het concept, zoals een extra isolatiepakket en driedubbel glas in de ramen. De opdrachtgevers hebben in overleg met de architect aanvullende maatregelen gekozen.

Ik vind de serre helemaal fantastisch. Het spelen met de

Houtskeletbouw

warmte. Je moet anticiperen. Als de zon ondergaat, ga ik de

De bewoners van de nul-energie-woning in Sonnega hebben bewust gekozen voor

ramen en deuren sluiten. Vooral aan het begin of eind van de

een huis in houtskeletbouw. Redenen hiervoor waren de sfeer en het aangename

winter is het belangrijk om te weten wanneer de zon komt.

binnenklimaat dat zij van Scandinavische huizen kenden. Zij gingen op zoek naar Finse

Dan weet ik wanneer ik de kachel moet stoken. Ik let altijd op

en Zweedse woonconcepten. Uiteindelijk kozen zij voor een bestaand ontwerp van een

de weersvoorspellingen. Gisteren was het een warme dag. Ik

leverancier die gespecialiseerd is in Zweedse huizen. In Scandinavië heeft houtskeletbouw

heb gewerkt en mijn man was vergeten om de serredeuren

een lange traditie. In Nederland groeit tegenwoordig het aantal eengezinshuizen, dat in

open te zetten. Toen ik ’s avonds naar huis kwam vond ik het

houtskeletbouw wordt uitgevoerd. Op enkele plaatsen zijn ook al meergezinshuizen in

koud in huis. Gedurende drie maanden in de winter gebruiken

houtskeletbouw uitgevoerd. Het huis in Sonnega is ontworpen door een architect met

we de serre niet. Ik heb ontdekt dat ik in die periode de tien

ervaring op het gebied van duurzaam en energiezuinig bouwen. Het huis werd gebouwd

dakramen op een kiertje moet zetten. Anders wordt het in de

door een Nederlandse aannemer.

serre muf. Vorig jaar hebben we voor de winterperiode een ventilatierooster in de serre laten aanbrengen (toen een lek

Over het algemeen wordt de houten constructie in de fabriek gebouwd en daarna in een

raam werd vervangen). Het was een idee van de schilder. De

korte termijn op de locatie in elkaar gezet. De prefabricage leidt tot een zeer korte bouwtijd.

lucht moet kunnen circuleren. We moeten beneden én boven

Meestal staat het huis er al binnen een week en kan daarna worden begonnen met de

openingen hebben. Het binnenklimaat in de serre is nu beter

afbouw. In de traditionele Nederlandse huizen is in de stenen muren na de oplevering veel

na de winter. Voor de zomerperiode hebben we zonwering,

bouwvocht aanwezig. De huizen moeten ‘drooggestookt’ worden. Het kan wel twee jaar

die we met de hand bedienen. Het zijn wel 30 ramen, maar

duren tot al het bouwvocht uit een nieuwbouwwoning is verdwenen. Houtskeletbouw is

we doen het slechts één keer aan het begin van de zomer. De zonwering blijft gesloten

‘Als de kachel uit is blijft het huis nog 24 uur warm.’

een droge bouwmethode. Droogstoken is dus niet nodig en er is veel minder kans op vochtproblemen. Ook is er met houtskeletbouw een comfortabel binnenklimaat te

tot aan het eind van de zomer. De zonwering laat licht door en

realiseren. Het huis in Sonnega is meer dan tien jaar geleden gebouwd. Het voldoet aan

men kan er ook doorheen kijken. De dakramen bedienen we

de toenmalige Zweedse isolatienormen en beschikt daardoor over isolatiewaarden die

met een afstandsbediening. Het klimaat in huis is heel prettig in

aanzienlijk hoger zijn dan toen gebruikelijk in de Nederlandse bouwpraktijk. Ook is er

de zomer, helemaal niet te warm.

driedubbele beglazing toegepast, die zelfs tegenwoordig in Nederland slechts incidenteel wordt gebruikt. De bouwfase van de woning in Sonnega begon in de zomer van 1995. In

10


januari 1996 kon het gezin in het huis gaan wonen. Het huis was toen nog niet helemaal

Er staat een grote eikenboom op het terrein. Hij geeft schaduw

klaar, er werd binnen nog hard aan de afwerking gewerkt. De serre werd pas in de zomer van

voor de serre en ook de opbrengst van de zonneboiler

1996 opgeleverd.

vermindert. Voor het energieconcept is dat nadelig. Maar de boom is 80 jaar oud en heel mooi. Je mag hem ook niet zomaar

Zonne-energie

kappen. Het is een stuk geschiedenis en sfeer. Toen wij in de

De woning in Sonnega maakt optimaal gebruik van passieve zonne-energie. Aan

serre drie lekke ruiten hadden en deze wilde vervangen ging

de noordgevel zijn er kleine ramen, op de zuidgeoriënteerde gevels juist grote

mijn man uitzoeken of er pv-cellen in het glas konden komen.

raamoppervlakten. De serre is voorzien van dubbel glas en vangt veel daglicht en

Het is een duur systeem en door de schaduw van de boom zou

temperatuur van de instralende zon. Om oververhitting in de zomer te voorkomen kunnen

de opbrengst minder zijn. Daarom hebben we het niet gedaan.

de bewoners in de zomer de ramen in het glazen dak openen. In de winter wordt de serre

We hebben gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning.

gedurende drie maanden niet gebruikt. Omdat de temperatuur in de serre in de winter iets

Als ik de ventilatie op stand 3 zet, tijdens het koken of na het

hoger is dan de buitentemperatuur behoudt de serre ook in deze periode haar functie als

douchen, en mijn man speel op dat moment piano, dan zit

thermische buffer. Het klimaat van de serre is goed geschikt voor het voorzaaien van planten.

hij in de tocht van de ventilatie. Dat komt doordat er ook een

In het voorjaar verplaatsen de bewoners hun in de serre voorgezaaide planten naar de

inlaat van de ventilatie net boven de piano zit. Maar de tocht

groentetuin.

bij de piano is eigenlijk het enige minpuntje. Mijn man is dierenarts en had onregelmatige werktijden toen hij nog in praktijk werkte. Dus deed ik het stoken van de kachel. Op mijn werkdagen stond ik dan om 6 uur op. Een stookbeurt duurt twee uren. Om 8 uur ging ik de deur uit. Dan deed ik de kachel uit en de klep van de schoorsteen dicht. Het huis blijft dan 24 uur warm, ook de muren en onze warmtebank. De stralingswarmte is heel aangenaam. Daar krijg ik ook reactie op van mensen die hier komen logeren. Ik vind het heel prettig om ’s ochtends de kachel aan te doen. Je hebt dan de optimale warmte in huis in de loop van de dag en als je ’s avonds thuis komt. Als je ‘s avonds stookt, heb je ’s nachts een warm huis. We gaan wel eens op wintersport. Als we terugkomen is het huis ijskoud. Dan is het meestal toch ’s avonds en kruipen we gewoon in bed. We hebben matrassen waar in de winter een Texelse schapenvacht op geritst kan worden. Het is dan helemaal niet erg dat de kamer koud is.

Naast het gebruik van passieve zonne-energie door de oriëntatie van de raamoppervlakten en de serre, wordt er ook veel gebruik gemaakt van actieve zonne-energie. Op het op zuidoost georiënteerde dak van de schuur zijn pv-cellen aangebracht die elektriciteit

Gertrud van Leeuwen, bewoonster nul-energie-woning Sonnega

opwekken. De pv-cellen zijn in twee fasen aangebracht: De eerste pv-cellen kwamen in 1998,

11


Tijdens de ontwerpfase vroeg ik op weg naar een afspraak

de tweede in 1999. Er liggen nu 36 panelen (circa 22m2) op het zuidoostgeoriënteerde dak

aan mijn vrouw: ‘Als we toch moeten investeren in de

van de schuur. Op het dak van het woonhuis werden naast de serre 144 kleine elementen

bijverwarming, wat vind je ervan als we dan alleen maar een

(circa 5m2) in de dakpannen geklikt, die speciaal hiervoor voorzien zijn van inkepingen. Toen

houtkachel nemen?’ Ik had eigenlijk het idee dat ik geen tijd

alle pv-cellen waren aangebracht werd er ongeveer even veel elektriciteit opgewekt dan

had voor het houtgedoe. Toch hebben we toen de beslissing

door de bewoners werd verbruikt. De kleine elementen op het dak van het woonhuis hadden

voor de kachel genomen. Er zijn een paar ontwerpen geweest

de bewoners in bruikleen gekregen van de energieleverancier. Twee jaar geleden bleek uit

voor de tegelkachel. We waren ook op bezoek bij de leverancier.

metingen dat enkele elementen niet goed werkten. Daarom werden deze pv-cellen door de

We waren toen heel enthousiast over de mogelijkheden. Mijn

energieleverancier afgehaald, wel met de intentie dat er weer nieuwe pv-cellen terug komen.

vrouw zei: ‘Dat met het hout krijgen we wel voor elkaar!’ We

Dit is tot nu toe nog niet gebeurd. Het warme tapwater wordt bereid via een zonneboiler

zijn achteraf heel blij met deze keuze. Ook met een jong kind en

op het dak van het woonhuis, net boven de serre. Indien nodig wordt het water elektrisch

beiden drukke werkzaamheden, bleek dit goed te doen.

naverwarmd. De nodige elektriciteit is afkomstig van de pv-cellen.

We hebben weinig elektriciteit nodig van de energieleverancier. We gebruiken vooral nachtstroom tegen het lagere tarief. We

Tegelkachel

laten bijvoorbeeld de wasmachine en de vaatwasser ’s nachts

Oorspronkelijk was het idee om voor de verwarming gebruik te maken van een

lopen. Als we toch overdag of in het weekend wassen, dan

warmtepomp. De temperatuur van de afgevoerde ventilatielucht zou als bron voor de

wachten we tot de zon schijnt, dan gebruiken we onze eigen

warmtepomp dienen. Voor extreem koude winterperiodes was het vermogen van een

stroom. Overdag leveren we vaak stroom terug aan het net.

soortgelijk warmtepompsysteem echter niet voldoende. De architect stelde voor om te

Het huis heeft een houten gevel. De keuze voor hout aan de

kiezen voor aanvullende verwarming met een moderne tegelkachel. De bewoners kwamen

buitenkant betekent meer onderhoud voor de kozijnen en

vervolgens zelf met het idee om het hele huis uitsluitend te verwarmen met een Finse

planken. Een stenen gevel vergt minder onderhoud en heeft volgens mij ook een langere levensduur. Door

‘Overdag leveren we vaak stroom terug aan het net.’

tegelkachel. De kachel wordt met hout gestookt en heeft een stenen omhulsel. Circa 90% van de energie wordt in de vuurvaste steenmassa opgeslagen en

de grote overstek is het schilderwerk voor het huis beperkt.

gedurende 20-30 uur afgegeven aan de omgeving. De hoeveelheid warmte die wordt

Het huis is nu al 11 jaar oud en we hebben het maar één

afgegeven is afhankelijk van het temperatuurverschil tussen de oven en de omgeving. Om

keer laten schilderen. Dat is heel weinig. De serre heeft geen

een afgekoeld huis op temperatuur te brengen is dus ook bij dit verwarmingssysteem meer

overstek. Toch hebben we ook bij de serre voor houten kozijnen

energie nodig. De warmteafgifte geschiedt uitsluitend door middel van straling, wat tot een

gekozen. Het hout verweert dan veel sneller en we moeten het

aangenaam binnenklimaat leidt. Als gevolg van de verbrandingsprocessen ontstaan er bij

schilderwerk goed bijhouden.

het stoken met een kachel emissies in de vorm van rookgassen. Omdat de verbranding bij hoge temperaturen plaatsvindt met een naverbranding in een tweede verbrandingskamer is de verbranding veel vollediger dan bij de gebruikelijke open haarden. Tijdens de verbranding van schoon afvalhout in een tegelkachel komt bij een goede verbranding met hoge temperatuur en voldoende zuurstof vrijwel uitsluitend CO2 en waterdamp vrij. De keuken, de hal en de woonkamer op de benedenverdieping worden door directe

Berend Brummelman, bewoner 0-energie-woning in Sonnega

stralingswarmte van de kachel verwarmd. De studeerkamer op de begane grond, de drie slaapkamers en de tweede studeerkamer op de verdieping beschikken over

12


warmtewanden. De verwarming van deze warmtewanden geschiedt door luchtcirculatie via

De bewoners wilden een nieuw huis bouwen en hadden

een buizensysteem in de wanden. De lucht wordt opgewarmd in een luchtreservoir in het

verschillende ideeën hierover. De man wilde een duurzaam

bovenste deel van een warmtemuur naast de tegelkachel. De warme lucht stijgt vanzelf via

huis bouwen. Zijn vrouw, een heel geëmancipeerde vrouw,

het buizensysteem naar de overige warmtewanden in het huis. De afgekoelde lucht stroomt via het buizensysteem naar de kruipruimte en wordt van

‘Ze hebben gekozen voor een Zweeds concept in houtskeletbouw.’

wilde vooral een warm nest bouwen voor haar kind. Ze

onderuit weer naar de tegelkachel gevoerd. In de kachel wordt (schoon) houtafval gestookt

hebben gekozen voor een Zweeds concept in houtskeletbouw.

dat door de bewoners zelf wordt gezaagd en gekliefd. In de praktijk stoken de bewoners een

De leverancier kende ik niet, maar ik had al veel ervaring met

keer per dag een flinke mand hout. Omdat houtafval (snoeihout of zieke bomen, ook van

houtskeletbouw. De opdrachtgevers hadden een goed gevoel

buren en elders) een secundaire grondstof is die opnieuw nuttig wordt gebruikt is er geen

bij deze leverancier. Ik doe wat de mensen dromen. Ik probeer

sprake van uitputting van fossiele brandstoffen.

me dienstbaar op te stellen. De man heeft gekozen voor een tegelkachel, die hij zelf stookt.

Milieubewust

Hij gaat ook zelf het hout hakken. Hij zei dat hij dat graag wilde

De bewoners hebben ook talrijke andere milieubewuste maatregelen laten uitvoeren. Het

doen, en hij doet het ook werkelijk. Dat is bij mannen toch soms

huis is niet aangesloten op het riool, maar het afvalwater van de toiletten wordt naar een

anders. Dan zeggen ze van tevoren dat ze van alles willen doen

septic tank geleid met een overloop naar een helofytenfilter. Het grijze water, afkomstig van

maar doen het uiteindelijk toch niet.

de douche, de wastafels en de keuken wordt direct naar de helofytenfilter geleid. Het in de

Ik ontwerp sinds 20 jaar alleen maar energiezuinige projecten.

filter gezuiverde water wordt middels een waterbekken hergebruikt voor het sproeien van

Het meest consequente project waren 25 woningen in

de tuin. Regenwater wordt opgevangen via de daken in een waterput onder het huis en

Friesland, de ‘Sinnebou’ (‘zonne-bouw’). Het waren drie

gebruikt voor toiletspoeling. Voor de planten en de schoonmaak zijn ook een binnen- en

particuliere opdrachtgevers die het initiatief hiervoor hebben

een buitenkraan op het regenwatercircuit aangesloten. Het hele huis is geschilderd met een

genomen. Ik ben eigenlijk heel strak en systematisch bezig. Ik

milieubewust verfsysteem. Er is gekozen voor een handgemaakte keuken met daarin de

doe veel studies over de natuur. De natuur is heel effectief, er

energiezuinigste apparaten. Ook de groente- en de siertuin zijn ecologisch aangelegd.

komt geen verspilling voor. Zo wil ik ook werken.

DE HIGHLIGHTS y

Woonhuis volgens Zweeds concept

y

Houtskeletbouw

y

Serre

y

Goede isolatiewaarden en driedubbel glas

y

Verwarming uitsluitend via hout gestookte tegelkachel

y

Warmtewanden

y

Zonneboiler en pv-cellen

y

Gebalanceerde ventilatie met warmte-terug-winning

y


Willem Grotenbreg, architect nul-energie-woning Sonnega

13


Project 3: ’t Soerland III, Zelhem Volgens de provincie Overijssel mochten er op de locatie ’t Soerland III in Zelhem alleen ‘bijzondere woningen’ worden gebouwd. De gemeente zocht de bijzonderheid in hoge milieubewuste en energiezuinige ambities. In totaal zijn er op de locatie 66 koop- en huurwoningen gerealiseerd. De lokale corporatie De Stiepel, inmiddels via een fusie opgegaan in Wooncorporatie ProWonen, heeft in ’t Soerland III zes bio-ecologische woningen gerealiseerd, die nog een stap verder gaan dan de gemeentelijke ambities. De woningen zijn in september 2005 opgeleverd. Sindsdien vindt er monitoring plaats naar het energieverbruik en de tevredenheid van de bewoners. De woningen zijn op de zon georiënteerd en beschikken over een serre. Ze zijn uitgevoerd in houtskeletbouw met een spouwisolatie van cellulose. Op het op zuid georiënteerde dak zijn pv-cellen en collectoren voor zonneboilers gesitueerd. Er is gekozen voor gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. In de winter wordt de toegevoerde ventilatie bovendien voorverwarmd in de serre. De woningen worden verwarmd via vloerverwarming.

Het was de eerste keer dat we zulke vergaande maatregelen

Stap verder

hebben toegepast. We wilden al eerder iets met energiezuinig

De gemeente eiste voor het project ’t Soerland III een EPC van 0,75 of lager, en ging daarmee

bouwen doen, maar omdat er te weinig kennis was en omdat

al een stap verder dan de huidige eis. De corporatie heeft vervolgens de eisen voor de zes

de kosten hoger zijn, kwam het er toch niet van. ’t Soerland

twee-onder-één-kap woningen nog verder opgeschroefd. Zij wilde dit project gebruiken om

III was een project van zes woningen. We wilden alles erin

ervaringen op te doen met milieubewuste en energiebesparende maatregelen. Uiteindelijk

stoppen, om het een keer te proberen, om ervaring op te doen.

bereikten de zes woningen conform de toenmalige rekenmethodiek een EPC van 0,35. Al in

Als je een keer misgrijpt, dan valt de schade bij zo een klein

1999 is de corporatie begonnen met het werven van huurders. Voor de selectieprocedure

project wel mee. We schrokken wel van de prijzen. Vooral de pv-cellen waren erg duur. Ze zijn vanaf

‘De zonnegascombi’s hebben we later nog een keer toegepast.’

moesten belangstellenden in een brief op een rij zetten waarom zij in de bio-ecologische woningen

het begin geïntegreerd in het ontwerp. Het is één geheel,

in ’t Soerland III wilden wonen. Ook moesten zij bereid zijn om na de oplevering mee te

geen latere toevoeging. We kregen voor het project subsidie

werken aan de monitoring. De corporatie wil weten of de bewoners tevreden zijn met het

van SenterNovem, maar het bleven flinke extra kosten.

comfort van de woningen en heeft daarom met de bewoners afgesproken dat zij in de

De aannemer heeft een kostenberekening gemaakt voor

eerste tien jaar na de oplevering feedback geven. Ook tijdens de ontwerpfase werd er al veel

hetzelfde project maar dan uitgevoerd als traditionele bouw.

aandacht besteed aan communicatie en voorlichting van de bewoners. Sinds de oplevering

Het prijsverschil was € 100.000 per woning. We hadden

verstuurt de corporatie regelmatig enquêtes waarin bijvoorbeeld de meterstanden worden

verwacht dat het nog meer zou zijn! Uiteindelijk bedroegen de

bijgehouden, vragen worden gesteld over de tevredenheid met de vloerverwarming en

stichtingskosten voor de zes woningen inclusief de grond € 1,6

over de inregeling van het hele energieconcept. De bewoners die na de oplevering in

miljoen.

dit project kwamen wonen, wonen er nu nog steeds. De verschillende milieubewuste

Er zijn bewoners die de serre als een verlenging van de

en energiebesparende maatregelen hebben tot extra kosten geleid. De stichtingskosten

woonkamer gebruiken. Twee bewoners hebben verwarming

kwamen daardoor hoger uit, met als resultaat een hogere huurprijs. Voor de corporatie

laten aanbrengen in de serre. De aannemer heeft ons erop

waren de hogere huurkosten de aanleiding om voor dit project een huur-koop-constructie

gewezen dat mensen dat wilden. We hebben de bewoners

toe te passen. Bij deze tussenvorm van huren en kopen kunnen de huurders na tien jaar

erop aangesproken. We hebben uitgelegd wat de bedoeling

hun woning kopen. Dit is geen verplichting, de bewoners kunnen er ook voor kiezen om als

van de serre was en dat hun aanpassingen leiden tot extra

huurder in de woning te blijven wonen. Ook is het mogelijk om de woning later alsnog te kopen. Op dit moment verwacht de corporatie dat zeker vier woningen worden verkocht

14


aan de huidige huurders. Op het moment dat na de ervaringsperiode van tien jaar de eerste

energieverbruik. Maar we hebben het wel laten doorgaan.

huurder de woning opzegt, wordt deze een koopwoning.

In de ontwerpfase hebben wij verschillende opties aangeboden. Omdat de bewoners wisten dat ze de woning later kunnen kopen, waren ze meer betrokken dan de huurders van andere projecten. Er was de mogelijkheid om de berging uit te breiden of een bijgebouw te maken. Daardoor is het mogelijk om bijvoorbeeld een slaapkamer en een badkamer op de begane grond te realiseren. Een bewoner heeft nu een geïsoleerde garage, die later een verblijfsfunctie kan krijgen. Twee bewoners hebben de berging uitgebreid. We hebben bij dit project veel geleerd. Bijvoorbeeld dat je dingen moet integreren, meteen moet meenemen in het begin. Een van de gevolgen van dit project is dat we nu beter nadenken over duurzame energiebronnen. We hebben een eigen werkgroep hiervoor opgericht. We zoeken naar informatie over alle mogelijke maatregelen op dat gebied, om te kijken welke keuzes we hebben. De zonnegascombi’s hebben we later nog een keer toegepast. We onderzoeken

Houtskeletbouw met betonnen vloer

ook de mogelijkheden van warmtepompen. Het was een heel

Niet alleen voor het thema energie, maar ook voor andere milieuthema’s gaf de gemeente

leuk project om te doen. Maar ik denk niet dat we al deze

eisen mee aan de projectteams. Zo moest bijvoorbeeld het hemelwater bovengronds

maatregelen nog een keer samen in één project toepassen.

worden afgevoerd naar zogenaamde wadi’s. Er mochten alleen duurzame materialen worden

Dan wordt het project te duur en past het niet meer bij onze

gebruikt, bijvoorbeeld hout met een FSC-keurmerk. Aanvullend op de eisen die voor het

doelgroep. Enkele maatregelen, zoals de houtskeletbouw

hele project waren vastgelegd, werden aan de verschillende woonblokken eigen thema’s

kunnen we wel nog een keer toepassen. Tot nu toe hebben we

toegekend. In ’t Soerland III zijn in totaal 66 woningen in zes deelplannen gerealiseerd,

geen houtskeletbouw meer gerealiseerd. Het kwam gewoon

waarvan 12 ‘exergiewoningen’, 12 ‘smartwoningen’, 6 ‘bio-ecologische woningen’, 12

niet meer op ons pad. Nederland heeft toch niet zo’n traditie

‘patiowoningen’, 11 ‘atriumwoningen’ en 13 ‘stolpwoningen’.

van houtskeletbouw. Als we nog een keer een duurzaam energieconcept toepassen,

Het thema van de zes woningen die Wooncorporatie ProWonen in samenwerking met

dan zullen we goed naar de totale woonlasten kijken, ook naar

architect Willem Grotenbreg realiseerde, was ‘bio-ecologisch’. De keuze voor hergebruikte

de terugverdientijden van de maatregelen. We presenteren

materialen en natuurlijke grondstoffen lag daardoor voor de hand. De architect had veel

dan aan de bewoners de totale woonlasten, dus de huurkosten

ervaring met houtskeletbouw, een constructiemethode die uitstekend bij het thema past.

inclusief de kosten voor de energielevering.

Voor de corporatie was de houtskeletbouw een nieuwe ervaring.

Bijzonder bij de bio-ecologische woningen in ’t Soerland is dat voor de vloer van de

Hendrik Mulder, Wooncorporatie ProWonen

eerste verdieping gekozen is voor een betonnen vloer, die op de houtconstructie ligt. Een

15


Voor ’t Soerland III was er een architectenselectie, die de

voordeel voor het energieconcept is de massa van de betonnen vloer, waardoor de vloer

stedenbouwkundige voor de gemeente heeft georganiseerd.

warmte en koude kan opslaan. Een ander voordeel is dat er bij een betonnen vloer minder

Na de selectie bleven er drie architectenbureaus over plus

geluidsoverlast ontstaat door de overdracht van contactgeluid op de verdieping naar de

enkele architecten uit de regio zelf. Het proces bij dit project was

begane grond. Daarbij komt dat leidingen makkelijker te storten zijn in een betonnen vloer

langdurig. Het voordeel was dat daardoor meer communicatie

en dat de tegelvloer voor de badkamer makkelijker gelegd kon worden. Voor de zoldervloer

met de bewoners mogelijk was. Omdat zij de mogelijkheid

werd gekozen voor een houten vloer.

hebben om hun woning te kopen, waren ze ook zeer betrokken. Voor de twee-onder-één-kap woningen heb ik een

Voor de gevelisolatie is cellulose gebruikt, een high-tech-product dat gemaakt wordt van oud

onverwarmde serre aan de zuidkant ontworpen. De corporatie

papier. De isolatie wordt in de spouw geblazen. Cellulose-isolatie heeft vochtregulerende eigenschappen. De woningen hebben houten

heeft een prachtig boekje gemaakt met

‘De woningen scoren ongelooflijk veel punten voor De Groene Hypotheek.’

kozijnen, gemaakt van de houtsoort sapupira met FSC-keurmerk. De keuze voor houten kozijnen past bij het bio-ecologische thema en leidt over

een handleiding voor de bewoners, niet alleen over de serre, maar ook over de

het algemeen tot minder warmteverliezen dan metalen kozijnen. De gevelbeschieting is

installaties e.d.. Er staat heel veel informatie voor de bewoners

uitgevoerd in ‘platohout’ en afgewerkt met kookverf.

in. Er werd toen gewerkt met omvangrijke maatregelenlijsten voor duurzaam bouwen. De maatregelen uit deze lijsten zijn eigenlijk allemaal toegepast. De woningen komen daardoor ook in aanmerking voor De Groene Hypotheek. Dat is een regeling met een puntensysteem, waarmee de kopers van een woning voor een deel van de hypotheek een lagere rente kunnen krijgen. De bio-ecologische woningen in ’t Soerland III scoren ongelooflijk veel punten. Ik heb zelf vijf jaar in een woning met een onverwarmde serre gewoond. Het was een van mijn eigen projecten, in Zutphen. Het was een hoekwoning, met een serre over een lengte van 30 meter. De zon ging in de ene hoek van de serre op en in de andere hoek onder, dus er was altijd zon. In de winter kon ik in mijn ochtendjas door de serre lopen. Het was er nog steeds warm genoeg. Dat was heerlijk! Er waren nog meer energiebesparende maatregelen in deze woning. Ik had bijvoorbeeld warmtewanden. Tegenwoordig woon ik in een

Zonne-energie

woning die in 1965 is gebouwd. Het is een houtskeletbouw-

Bij de oriëntatie en de indeling van de woningen heeft de architect rekening gehouden met

woning met 6 cm isolatie van steenwol. Dat is nu standaard,

het gebruik van passieve zonne-energie. Daardoor wordt de temperatuur van de invallende

maar toen was het heel uniek.

zonstraling in de winter optimaal gebruikt als aanvulling voor de ruimteverwarming en dringt er veel daglicht in de woningen. De voorgevel van de woningen is gelegen aan

16


de koudere noordkant. Aan deze noordgevel hebben de woningen slechts kleine ramen.

We wilden huren en het bio-ecologische idee sprak ons aan.

Passend bij het bio-ecologische thema heeft de architect voor deze kant een luifel met

Tijdens voorlichtingsavonden kwamen de indeling van de

sedumdak ontworpen dat ondersteund wordt door een houten boomstam, de zogenaamde

woning en de zonne-energie aan bod. De serre is ontworpen

‘stiepel’. Oorspronkelijk is een stiepel een rijk bewerkte houten sluitpaal aan de achterzijde

als een onverwarmde buffer, maar ze heeft wel een oppervlakte

van boerderijen in de Achterhoek. De stiepel beschermde in het verleden de grote ronde

van 18m2. We vinden het zonde van de ruimte. Door onze

‘niendeuren’, waar de hooiwagens doorheen reden, tegen de gure winterstormen. Bij het

vorige woning waren we een grote woonkamer gewend. We

project ’t Soerland III zijn de moderne stiepels eigenhandig door de bewoners geschild in

hadden de serre en de woonkamer liever als een geheel gehad.

samenwerking met de architect, de corporatie en de aannemer.

We hebben verwarming in de serre laten aanbrengen en we hebben de deur tussen woonkamer en serre eruit gehaald. We

De achtergevel van de woningen is op het zuiden georiënteerd en beschikt over grote dakramen en een serre. De serre wordt niet verwarmd en de

‘De kast om de wtw-installatie is een goede oplossing.’

hebben screens, maar in de zomer hebben we in de serre soms een temperatuur van 40oC.

wand tussen woonruimte en serre is geïsoleerd. Daardoor ligt de serre buiten de thermische

We hebben gebalanceerde ventilatie. De ventilatie heeft drie

schil. Wel is de serre voorzien van dubbel glas. Om oververhitting in de zomerperiode te

standen. Er was in het begin ook een automatische stand.

voorkomen heeft de corporatie buitenzonwering in de serres laten aanbrengen.

Hij ging aan, wanneer de luchtvochtigheid 5% hoger was. Dat gebeurde regelmatig, ook ’s nachts. De automatische

Naast het gebruik van passieve zonne-energie maken de bio-ecologische woningen in

instelling hebben we uit laten zetten. In het begin gaf de 2

warmteterugwin-installatie geluidsoverslast. De corporatie

pv-cellen en 7,5m panelen voor een zonnegascombi. De panelen liggen op het op zuid

bouwde in alle woningen een kast erom heen. Dat was een

georiënteerde dakvlak van de woningen. De zonnegascombi’s worden niet alleen gebruikt

goede oplossing. De lucht in de woningen is heel droog. Uit

voor warm tapwater maar dragen ook bij aan de ruimteverwarming. Uit de enquêtes blijkt

metingen bleek dat er een luchtvochtigheid van 29% was. Ik

dat de bewoners tevreden zijn over het comfort in hun woningen.

ben astmatisch en kreeg problemen met de gezondheid. We

’t Soerland III ook gebruik van actieve zonne-energie. Iedere woning beschikt over 25m 2

hebben een half jaar geleden luchtbevochtigers geplaatst. Sindsdien gaat het beter. De luchtvochtigheid is nu 49%.

DE HIGHLIGHTS

Het hele dak achter ligt vol zonnepanelen. We hebben een

y

Zes ‘bio-ecologische’ twee-onder-één-kap woningen

zonnegascombi en pv-cellen. Voor de pv-cellen hebben we

y

Oriëntatie op de zon

een meter die de teruglevering registreert. Hij is nu voor het

y

Houtskeletbouw met betonnen verdiepingsvloer

eerst opgenomen. We hebben in 1 ½ jaar circa 1.500 kW

y

Goede isolatiewaarden (cellulose-isolatie)

teruggeleverd aan het net. We hopen dat we hiervoor nu

y

Serre

geld terug krijgen. Er zijn ook meters die teruglopen als de

y

Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning

pv-cellen elektriciteit opwekken. Als men daarna elektriciteit

y

Zonnegascombi

verbruikt, draait de meter vanaf die stand door, dan wordt de

y

25m2 pv-cellen per woning

teruglevering direct verrekend.

y

Vloerverwarming

Marcelle en Cor Kil, een van de eerste bewoners, bio-ecologische

y


woningen ’t Soerland III

17


Project 4: Kaswoningen, Culemborg Binnen en buiten gaan in elkaar over bij de twee rijen kaswoningen in de ecologische wijk Lanxmeer in Culemborg. De woningen hebben twee verdiepingen en zijn gesitueerd in een kas. Er ontstaat een aantrekkelijk overgangsgebied, dat de bewoners op verschillende manieren kunnen gebruiken. De kasruimte dient het hele jaar door als tuin, terras en hobbyruimte. Afhankelijk van het seizoen kunnen de bewoners de leefruimte van de woning uitbreiden met de kasruimte. De kas kan dan bijvoorbeeld gebruikt worden als eetkamer, speelruimte voor kinderen of extra slaapkamer. De temperatuur in de kasruimte is in het najaar en in de winter ongeveer 4 graden hoger dan de buitentemperatuur. Zelfs op een koele en regenachtige dag kunnen de bewoners in de kasruimte of op het dakterras aangenaam zitten. Daarnaast biedt dit concept veel potenties voor een energiezuinige woning. De potenties worden optimaal benut indien de bewoners anticiperen op de weersomstandigheden.

Ik wilde met mijn gezin graag in deze wijk wonen in een

Glazen buitenruimte

zelf ontworpen huis. Al tijdens de eerste contacten met

Uitgangspunt was het idee van een woning met een glazen buitenruimte. De architecten

de gemeente ontstond het idee om er een heel rijtje te

lieten zich inspireren door de kassenbouw en ontwierpen twee rijen woningen in een kas.

bouwen. Toen we in 1999 wisten dat we een rij kaswoningen

De bewoners krijgen door de kas veel extra ruimte. Behalve de extra ruimte op de begane

mochten bouwen, gingen Arjan Karssenberg en ik actief

grond beschikken alle woningen over een of twee dakterrassen in de kas. Om een goed

opdrachtgevers voor de overige woningen werven. We hebben

binnenklimaat in de kas en de woning te creëren hebben de architecten zich uitgebreid

een schetsplan en een maquette gemaakt van een huis in

verdiept in de bouwfysische consequenties van dit concept. Vooral de hoogte van de kas

een kas. Hiermee hebben we een presentatie gehouden

en de zorgvuldige situering van de ventilatieopeningen zijn belangrijk voor het comfort.

bij de bewonersvereniging van deze wijk. We hebben ook

Een ingenieursbureau heeft simulaties met dynamische programma’s uitgevoerd om het

advertenties gezet in de krant.

temperatuurverloop na te bootsen. In 2002 werd de eerste rij kaswoningen, bestaande

Vlak na de oplevering hadden we gepland om

uit zes woningen met twee werkruimten, opgeleverd. In 2005 volgde de tweede rij met

gemeenschappelijk zonwering te laten maken. We hebben

vijf woningen en twee werkruimten. Alle woningen en werkruimten zijn gerealiseerd in

de kas zo gedetailleerd dat later altijd de mogelijkheid bestond om zonwering aan

‘We leven veel meer met de seizoenen.’

particulier opdrachtgeverschap en voor iedere opdrachtgever

te brengen. We wonen hier nu vijf jaar en er is nog steeds geen

op maat ontworpen. De plattegronden varieeren in breedte en indeling. De woningen in de

zonwering. Dat zegt volgens mij iets over het comfort in de

eerste rij hebben verschillende beukmaten. In de tweede rij bestond de mogelijkheid om

zomersituatie. Het was blijkbaar niet zo hard nodig. Wij gaan

een hele of een halve kaswoning te kopen. De bewoners hebben heel bewust voor deze

heel bewust om met het openen en sluiten van de ramen en

woningen gekozen. Juist de combinatie van een energiezuinige woning met een bijzondere

deuren naar de kas. We leven ook veel meer met de seizoenen.

kwaliteit was aantrekkelijk. Het energieconcept was vanaf het begin integraal onderdeel van

Je moet leren om daarmee om te gaan, dan neemt het genot

het architectuurconcept.

alleen maar toe. Als bewoner ben ik heel tevreden met de gebalanceerde

De kavels van de twee rijen kaswoningen hebben een tegenovergestelde oriëntatie. Ook de

ventilatie. We hebben altijd frisse lucht in huis en nooit tocht.

afmetingen van de kavels verschillen. De kavels van de tweede rij zijn 30 meter diep, in de

De afregeling was in de eerste tijd na de oplevering wel heel

eerste rij 16 meter. Deze verschillen hebben voor de twee rijen tot een andere vorm geleid.

belangrijk. In het begin hadden we iets meer geluidsoverlast.

De woningen in de eerste rij zijn letterlijk in de kas gesitueerd, met het overgrote deel van de

Ons eigen gedrag speelt hierin ook een rol. Wij zetten ’s avonds

kas grenzend aan de op zuid georiënteerde tuin. Enkele types hebben een uitbouw, die door de kas naar buiten steekt. De kassen in de tweede rij liggen naast de woningen en profiteren

18


daardoor ook van een goede oriëntatie. Het kasdak loopt door over de woning zodat er een

als we naar bed gaan de ventilatie op stand één. Dan is er haast

dakterras onder het glas ontstaat. De bouw van een derde rij kaswoningen is gepland voor

niets meer te horen. Als we ’s ochtends op staan zetten we de

2008. De oriëntatie en de afmetingen van de kavels komen in grote lijnen overeen met de

ventilatie op stand twee. Dan loopt hier toch iedereen rond en

tweede rij.

is er meer geluid. Als ’s avonds iedereen thuis is en we zijn aan het koken zetten we de ventilatie op stand drie. We kunnen de ventilatie optimaal aanpassen aan ons gebruik. De filters moeten regelmatig schoongemaakt worden. Maar daar hoeven we niet zelf aan te denken, dat geeft het systeem aan. Er knippert een lampje en dan weet ik dat ik dat even moet doen. Vier jaar na de oplevering hebben wij een glazenwasser laten komen. Hij heeft met een hoogwerker de kassen van de hele rij schoongemaakt. Daar staat tegenover dat de kozijnen in de kas nooit geschilderd hoeven worden. Het schilderwerk van een standaard woning kost een veelvoud van de kosten die wij om de paar jaar voor de glazenwasser betalen. Het is een heel bijzonder huis met een eigen karakter, daar zitten natuurlijk altijd meerdere kanten aan. We hebben bijvoorbeeld veel ramen, en als de zon erop schijnt denk ik soms ‘Oh, we moeten de ramen schoonmaken’. Dat is bij andere huizen ook zo, maar wij hebben wel héél veel ramen. We hebben volgens mij ook meer spinnen. Maar ja, dat zijn

Materiaalkeuzes

kleine dingen en het huis is zo bijzonder dat je die dingen graag

Bij de kaswoningen zijn natuurlijke en duurzame materialen verwerkt, die weinig onderhoud

voorlief neemt.

vergen. Omdat de gevels van de woningen niet zijn blootgesteld aan weer en wind, waren er andere materiaalkeuzes mogelijk. De wanden zijn afgewerkt met leemstuc en de houten kozijnen zijn niet geschilderd. De kas is uitgevoerd als een tuinbouwkas, met gehard enkel glas en aluminium profielen. Bij de kopgevels van de hoekwoningen uit de eerste rij is hergebruikt hout (azobé) toegepast, dat uit de scheepsloop afkomstig is. Ook dit hout hoeft niet geschilderd te worden. De woningen zijn geïsoleerd met cellulose-isolatie, mineraalschuim en minerale wol.

Anticiperen op de weersomstandigheden De kassen vormen ook voor het klimaatconcept een overgangsgebied en dienen als thermische buffer voor de woningen. De bewoners kunnen invloed uitoefenen op het comfort en het energieverbruik door te reageren op de weersomstandigheden. In de zomer

Peter Wienberg, bewoner en architect kaswoningen

is het wenselijk om de ramen en deuren van de kas overdag te openen. De temperatuur in

19


We hebben een fascinatie voor kassen en zagen veel

de kas komt dan overeen met de buitentemperatuur. De ramen en deuren tussen de woning

mogelijkheden in de extra ruimte en de kwaliteit die een kas

en de kas kunnen tijdens een hete zomerdag beter gesloten blijven. Worden zij ’s nachts

kan toevoegen. De kas is gebouwd voor de extra kwaliteit,

geopend, dan stroomt de koele nachtlucht vanuit de kas naar de woning. De architecten hebben voor de woningen in de kas veel

de belevingswaarde, én de kas leidt tot een energiezuinig concept. In onze ontwerpen zijn de architectuur, het energieconcept en

‘De kas is een ruimte met een spectaculair tussenklimaat.’

steenachtige materialen en goede isolatie toegepast. Mede dankzij de accumulerende massa blijven de ruimtes in de zomer

duurzaam bouwen in elkaar verweven. Het is een totaalconcept. We schrokken niet van de hoge eis van de

aangenaam koel. In voor- en najaar is het zinvol om de ramen en deuren tussen woning en

gemeente, omdat de eis heel goed paste bij onze eigen ideeën.

kasruimte overdag te openen om de in de kas voorverwarmde lucht naar de woning te laten

We hebben bewust gekozen voor een simpel concept, dat ook

stromen.

simpel te bedienen is. We wilden juist geen hightech installatieoplossingen. De pv-cellen en de gebalanceerde ventilatie zijn er

Door te reageren op de weersomstandigheden ondersteunen de bewoners het

wel, maar het is allemaal nog vatbaar. Techniek hoort bij een

energieconcept, maar er is ook moderne techniek aanwezig, die garandeert dat er geen

moderne woning, maar je kunt het wel simpel houden.

comfortproblemen ontstaan als de bewoners meerdere weken op vakantie gaan. In iedere

We hebben voor de bewoners een goede gebruikershandleiding

woning kan de gewenste temperatuur worden ingesteld waarbij de dakramen dankzij een

gemaakt. En er was tijdens het ontwerpproces intensieve

sensor automatisch openen. Het is wel zinvol om de temperatuur per seizoen aan te passen.

voorlichting. Het zijn individuele opdrachtgevers. Je bent twee

Ook is er een weerstation: bij veel wind of regen worden de ramen automatisch gesloten, bij

jaar met elkaar bezig. Er wordt in die tijd heel veel gesproken

te hoge temperaturen geopend.

over maatregelen en consequenties. Er blijkt uit onze ervaringen en studies van anderen dat door

Uit een monitoring dat in 2003 is uitgevoerd voor de eerste rij kaswoningen bleek dat

een uitgekiend plantenconcept de binnentemperatuur in de

het bewonersgedrag tot verschillen in het energieverbruik leidt. Als de bewoners bij een

kas in de zomer met twee graden verlaagd kan worden. We

buitentemperatuur van 35oC de deuren van de kas openzetten, halen zij geen koele lucht

hebben het zelf nooit gemeten, maar er is wel een verschil

binnen, maar juist warme lucht. Dat geldt uiteraard niet alleen voor de kaswoningen, maar

voelbaar in een kas met veel planten. Er zijn hier bewoners die

ook voor andere woningtypes. Uit de monitoring bleek verder dat er bij de kaswoningen

in de kas druiven kweken, met een rijke oogst in het najaar. In

opvallend weinig temperatuuroverschrijdinguren voorkomen.

principe is het ook mogelijk om komkommers, kiwi en tomaten te kweken, maar het is niet zo dat deze kassen het klimaat

In de winter is er ‘s nachts condensvorming op het glas in de kas. De architecten

hebben van een tuinbouwkas. Temperaturen in een kas kunnen

hebben bewust kiertjes ontworpen om een luchtstroom langs het glas te creëren. De

zeer uiteenlopen. In de tuinbouw kan de temperatuur in een kas

condensvorming wordt hierdoor niet helemaal voorkomen, maar de materialisatie is bewust

wel tot over de veertig graden oplopen. Maar zoals wij een kas

zo gekozen, dat er geen schade kan ontstaan. Het water loopt in de profieltjes van de ramen

toepassen, als een extra ruimte tussen binnen en buiten, met

naar beneden. In de loop van de ochtend trekt de condens vanzelf weg. De bewoners

zeer grote ramen in gevel en dak, kan je de temperatuur zeer

hebben hier geen klachten over. Dankzij goede voorlichting tijdens de ontwerpfase waren zij

goed beheersen en maak je een ruimte met een spectaculair

van tevoren goed op de hoogte. Een heel mooi effect in de winter ontstaat, wanneer er een

tussenklimaat!

laag sneeuw op het glazen dak ligt. Er stroomt dan mooi diffuus daglicht naar binnen, dat

Arjan Karssenberg en Peter Wienberg, KWSA Architecten Ingenieurs

een prachtige sfeer in de kas geeft.

20


Techniek

Ik heb in Amsterdam gewoond, in een goed geïsoleerde flat.

De wijk Lanxmeer is gelegen naast een drinkwaterwingebied. Een collectief

Het geeft comfort, omdat de warmte in het huis blijft. In de

warmtepompsysteem gebruikt de temperatuur van het opgepompte water als warmtebron.

krant las ik een advertentie voor de kaswoningen. Vooral het

De tweede rij kaswoningen is, zoals vele andere woningen in Lanxmeer, aangesloten op

experimentele karakter vond ik aantrekkelijk. Het heeft me in

dit collectieve systeem. Voor de warmteafgifte hebben de architecten van de kaswoningen

het begin wel moeite gekost om mijn vrouw te overtuigen. De

gekozen voor vloerverwarming.

huizen zien er toch eerder uit als een kas dan een woning. Ze maakte zich ook zorgen over de zomersituatie. Voor mij was

Voor de bereiding van het warme tapwater is het collectieve systeem niet geschikt. Bij de zes

het een belangrijke vraag of ik er ook een werkruimte bij kon

kaswoningen in de eerste rij wordt het warmwater bereid via zonneboilers. Deze woningen

kopen.

beschikken over gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Voor de zomersituatie

We zijn heel tevreden met ons huis en de extra ruimte in de kas.

is er een bypass aanwezig, waardoor de warmteterugwinning kan worden uitgeschakeld. De tweede rij kaswoningen heeft een ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. Het

‘Ik houd van het geïmproviseerde leven.’

Het is fijn om in de kas te zitten als het buiten al te koud is. De kas vergroot

warmwater wordt bereid door individuele warmtepompboilers, die warmte onttrekken aan

onze leefruimte. Je moet niet anders wonen in een kaswoning,

de afgevoerde ventilatielucht. De woningen in de eerste rij beschikken over pv-panelen. Door

maar je gaat vanzelf wel anders wonen. Je gaat semi-buiten

het wegvallen van de landelijke subsidie werden deze voor de bewoners van de tweede rij

zitten. ’s Zomers eten we vaak in de kas. Je kunt in de kas ook

kaswoningen te duur.

zo lekker klooien. Je kunt er een kunstwerk neerzetten, iets maken, planten telen, kinderen kunnen rond het huis in de kas

Volgens de eisen, die de gemeente Culemborg voor Lanxmeer heeft vastgesteld, mag

spelen. Ik houd van het geïmproviseerde leven dat je in de kas

het verbruik aan primaire energie per woning niet hoger zijn dan 40 GJ per jaar. Dit

veel meer hebt dan in een standaardwoning. Er ligt veel minder

is een ambitieuze eis, die dankzij de bouwkundige maatregelen in combinatie met

vast. Een huis is een gebruiksding. Het moet een beroep doen

installatietechnische oplossingen voor de kaswoningen goed haalbaar was.

op je fantasie, om met de middelen die je hebt te rommelen. Je moet in de zomer ’s nachts de deuren naar de kas openen,

DE HIGHLIGHTS

om de koele nachtlucht binnen te halen. Maar in een gewoon

y

11 woningen en 4 werkruimten verdeeld over twee rijen

huis open je in de zomer ook ’s nachts zoveel mogelijk ramen.

y

Overdekte tuinen en terrassen in een kas

De technische installaties vragen om onderhoud. Dat vind ik

y

Individuele tuinen grenzend aan een gemeenschappelijke tuin

geen bezwaar. Ik vind wel dat er een systeem moet komen waar

y

Op maat ontworpen woningen en werkruimten

resultaten zichtbaar zijn. Dat men de besparing door de pv-

y

Collectieve warmtepomp (bron: grondwater)

installatie ziet, of het effect dat het schoonmaken van de filters

y

Vloerverwarming

heeft voor het binnenklimaat. Het is een extra investering, niet

y

Warmwater bereiding via zonneboiler / warmteepompboiler

alleen in geld, maar ook in tijd en aandacht. Dan wil je het

y

Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning /

resultaat zien.

natuurlijke toe- en mechanische afvoer y

Pv-cellen (eerste rij)

y

EPC volgens rekenmethodiek 2006 = 0,69 tot 0,78

Job Creighton, bewoner kaswoning 1e rij en werkruimte 2e rij

21


Project 5: Waterrandwoningen Rietzoom, Zoetermeer De Waterrandwoningen Rietzoom zijn gelegen in de wijk Noordhove in Zoetermeer. In zeven parallelle rijen zijn er in totaal 35 woningen gerealiseerd. Alle woningen beschikken over een serre over twee verdiepingen. De onverwarmde serre ligt buiten de thermische schil van de woning en is voorzien van enkel glas. Daardoor heeft de serre een tussenklimaat. Voor het energieconcept dient de serre als een thermische buffer. Vooral in het voor- en najaar kunnen de bewoners genieten van de serre als een prettige (semi-) buitenruimte. De serre is gesitueerd aan de op zuidwest georiënteerde achtergevel en vangt daardoor veel passieve zonne-energie op. Op het glazen dak van de serre liggen naast collectoren voor een zonneboiler ook lichtdoorlatende pv-cellen. Door de situering van de zonnepanelen is er sprake van een geïntegreerde buitenzonwering. Overige energiebesparende maatregelen bij dit project zijn goede isolatiewaarden en gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning.

De gemeente heeft voor een nieuwbouwwijk in Zoetermeer

Drie buitenruimtes

verschillende ontwikkelaars benaderd. Zij hebben dan

De voorgevel van de Waterrandwoningen Rietzoom is op noordoost georiënteerd. De

hun eigen architecten gekozen. Onze opdrachtgever voor

architect heeft deze gevel voorzien van relatief kleine gevelopeningen. De zuidwestgevel

de Waterrandwoningen Rietzoom in Zoetermeer was de

met de serre heeft juist een open karakter. De serre levert dankzij het gebruik van zowel

projectontwikkelaar Slokker. Wij hadden al contacten bij een

passieve als ook actieve zonne-energie een essentiële bijdrage aan het energieconcept.

ander project. De gemeente heeft aan de ontwikkelaars

‘We hebben de woningen zwaarder geïsoleerd, goed glas erin gezet en ze kregen een serre.’

Dit was voor de architect echter niet de enige reden om hiervoor te kiezen. De serre is voor de

gevraagd om woningen te realiseren die op duurzaamheid

bewoners ook een (semi-) buitenruimte, die veel privacy biedt. Dit is belangrijk omdat de

beter scoren dan de gangbare bouwpraktijk. Aan ons team

woningen weliswaar over een eigen terras beschikken, maar niet over individuele tuinen.

hebben ze gevraagd om nog een stap verder te gaan. Oorspronkelijk was het idee dat de Waterrandwoningen voor

Tussen de individuele terrassen mogen de bewoners riet planten als natuurlijke

een groot deel in het water zouden staan. De noordelijkste rij

privacyschermen. De kopwoningen zijn deels over het water gebouwd. Bij deze

zou voor 80% op de grond staan en voor 20% in het water, de

woningen is het terras gedeeltelijk verlaagd. Vijf woningen hebben steeds samen een

zuidelijkste rij voor 20% op de grond en voor 80% in het water.

gemeenschappelijke tuin. De bergingen staan in de gemeenschappelijke tuin aan de kop van

Als je in het water bouwt, krijgen de woningen geen tuinen.

elke blok. Ze zijn haaks op de woningen georiënteerd, waardoor zij de gemeenschappelijke

Het idee was om er een collectieve waterkavel te maken en iedere woning een eigen terras te geven. De kosten voor de funderingstechniek in het water kwamen te hoog uit, daarom is het idee om in het water te bouwen los gelaten. Nu staan de kopwoningen half in het water en de rest van de woningen helemaal op de grond. De duurzaam bouwen ambitie voor de Waterrandwoningen werd door de gemeente vastgelegd met een rekenmodel. We

22


tuin afschermen van de omgeving. De bewoners hebben een tuinarchitect ingeschakeld om

moesten een aantal maatregelen kiezen maar het waren

een ontwerp voor de gemeenschappelijke tuinen te maken. Dankzij de serre heeft iedere

geen extreme eisen. Er moest een lagere EPC-eis worden

woning nu drie buitenruimtes: de serre, het terras en de gemeenschappelijke tuin. Bij de

bereikt, maar ook dat was geen extreme eis. Wij hebben

materiaalkeuzes is bij de Waterrandwoningen Rietzoom erop gelet dat er weinig onderhoud

voor het project subsidies aangevraagd bij verschillende

nodig is. Voor de gevelbekleding is bijvoorbeeld gekozen voor een geperste steenvezelplaat,

Tenders. De EPC-eisen van de Tenders waren scherper dan de

die niet geschilderd hoeft te worden. De serre heeft aluminium kozijnen.

gemeentelijke eisen. Om hieraan te voldoen hebben we de woningen zwaarder geïsoleerd, we hebben goed glas erin gezet

Transparante pv-cellen

en de woningen kregen een serre. Ook is er gebalanceerde

Bij iedere woning zijn vijf transparante pv-panelen op het glazen dak van de serre 2

aangebracht. Per woning hebben de pv-panelen een totaal oppervlak van 5,3m (4,9m

ventilatie met warmteterugwinning toegepast. De woningen 2

hebben op zolder een eigen ruimte voor de installaties. Bij de

effectief ). Het vermogen van de pv-cellen bedraagt 465 Wp per woning. Waneer de pv-cellen

Waterrandwoningen had de gemeente gezegd dat er over de

meer elektriciteit produceren, dan de bewoners op dat moment verbruiken, dan wordt er

meerkosten voor duurzaam bouwen geen grondquote betaald

elektriciteit teruggeleverd aan het net. Voor de verwarming is bij de Waterrandwoningen

hoefde te worden. Het is een houtskeletbouw, dat was één van

Rietzoom gekozen voor een HR-107 combiketel in combinatie met een midden-temperatuur-

de maatregelen op het duurzaam bouwen maatregelenlijstje.

systeem. De verwarming van het warme tapwater geschiedt gedeeltelijk met een

Dus hebben we de hele constructie als meerkosten voor

2

zonneboiler. Iedere woning beschikt over 3m collector-oppervlakte.

duurzaam bouwen beschouwd en in mindering gebracht bij de grondquote. Zo hadden we helemaal geen meerkosten meer.

De woningen zijn opgeleverd in november 2001. Ze zijn gehonoreerd als

Maar de houtskeletbouw heeft de gemeente dan toch eruit

demonstratieproject in de Tender Woningbouw die door SenterNovem in 1999 onder

geschrapt. Na aftrek van de subsidies kwamen de meerkosten

verantwoordelijkheid van het ministerie van Economische Zaken is opgestart. Voorwaarde

voor duurzaam bouwen uit op circa € 7.500 per woning.

voor deelname aan de Tender was een EPC van 0,8 of lager. Conform de toen geldige

Ongeveer 1 of 2 keer per jaar rijd ik langs het project. Maar de

rekenmethodiek bereikten de Waterrandwoningen Rietzoom een EPC van 0,66 tot 0,71. De

laatste keer dat ik er echt ben geweest is nu al 2 jaar geleden.

meerkosten voor duurzaam bouwen worden geschat op 8,7 % van de stichtingskosten.

Het zag er goed uit, er zijn volgens mij geen gekke dingen gebeurd. Volgens mij hebben 1 of 2 bewoners de serre bij de

DE HIGHLIGHTS

woonkamer betrokken, maar ik ga ervan uit dat ze dan wel het

y

35 woningen in 7 rijen

y

Gemeenschappelijke tuinen

y

Serre over twee verdiepingen

y

Zonneboiler voor de bereiding van warm tapwater

y

Circa 5m2 transparante pv-cellen per woning

y

HR-ketel

y

Midden-temperatuur-verwarmingssysteem

Tjerk Reijenga, architect Waterrandwoningen Rietzoom,

y


Zoetermeer

enkel glas hebben vervangen door isolerend glas.

23


Project 6: De Kersentuin, Utrecht Het project De Kersentuin in Utrecht is gerealiseerd in collectief particulier opdrachtgeverschap. In samenwerking met een woningcorporatie zijn er 28 huur- en 66 koopwoningen gebouwd. Daarnaast omvat het project enkele gemeenschappelijke ruimtes en een overdekte parkeergarage voor 49 auto’s met daarop een gemeenschappelijke tuin. Tijdens de ontwerpfase hebben de toekomstige bewoners werkgroepen opgericht om de aandacht voor verschillende aspecten te verdelen. De werkgroep ‘energie en water’ zocht met ondersteuning van een adviesbureau naar mogelijkheden om energiezuinige woningen te realiseren. De speurtocht van deze werkgroep heeft onder meer geleid naar een vraaggestuurd ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. Dit systeem wordt sinds de aanscherping van de EPC-eis in 2006 vaker toegepast in de woningbouw. In de periode waarin De Kersentuin werd ontworpen en gebouwd was vraaggestuurde ventilatie een innovatief product. De Kersentuin is onderdeel van de VINEX-locatie Leidsche Rijn, en maakt zoals de overige deelprojecten van deze locatie gebruik van stadsverwarming.

De opdrachtgevers hebben voor De Kersentuin een

Initiatievenbeleid

architectenselectie georganiseerd. Er waren drie

Het project De Kersentuin heeft een lange voorgeschiedenis. Het oorspronkelijke initiatief

architectenbureaus uitgenodigd voor een schetsmiddag. Ik was

ontstond van een kleine groep, bestaande uit slechts 10 -12 personen. Zij wilden een

de enige die niet ging schetsen. Ik zei: ‘Als jullie willen bouwen,

duurzame woonwijk realiseren waar gemeenschappelijke voorzieningen en activiteiten zijn

moeten jullie eerst heel goed nadenken over wat je wilt.’

gecombineerd met technische maatregelen gericht op energiebesparing, milieubewuste

Blijkbaar sprak ze dat wel aan.

materiaalkeuzes en een duurzaam waterconcept. De gemeente Utrecht had voor de

Het was een heel gemotiveerde groep. Er zijn veel

VINEX-locatie Leidsche Rijn een initiatievenbeleid ontwikkeld en burgers uitgenodigd om

energiebesparende maatregelen toegepast. De woningen zijn

voorstellen voor bijzondere projecten in te dienen. Het initiatief van technische en sociale

heel goed geïsoleerd. Er is een vraaggestuurd ventilatiesysteem

duurzaamheid paste goed in het gemeentelijke initiatievenbeleid. Er werd voor het project

gekozen. Ook de stadsverwarming heeft bijgedragen aan de lage EPC.

‘Als je gewoon durft kun je heel veel bereiken.’

een stuk grond in de deellocatie Parkwijk

De woningen hebben een ondergrondse parkeergarage

Noord gereserveerd, gelegen aan de rand van het Leidsche Rijn Park. In 1998 organiseerden

en erboven een gemeenschappelijke tuin. Het is een goed

de initiatiefnemers van De Kersentuin een campagne om meer leden te werven. Er was veel

voorbeeld voor multifunctioneel gebruik. Er staan maar weinig

respons, na afloop van de campagne waren er circa 60 - 70 huishoudens die belangstelling

auto’s op straat. Voor de parkeergarage was er eigenlijk geen

hadden voor het project. Er werden talrijke werkgroepen opgericht, waaronder ook een

budget. We hebben het toch maar getekend en het is dan

werkgroep ‘energie en water’. Samen met architect Kristinsson werd het ontwerpproces

uiteindelijk ook gelukt. Als je gewoon durft, kun je heel veel

opgestart. De toekomstige bewoners hebben in deze fase zelf naar passende producten

bereiken. Er zijn voor dit project ontzettend veel woningtypes

en technieken voor hun nieuwe woningen gezocht en onderhandelingen gevoerd met

getekend. Voor de aanbesteding was dat moeilijk. Je krijgt

de gemeente, de corporatie en de aannemer. Bij dit proces kregen zij begeleiding door de

enkele afwijkingen, maar je moet ze toch allemaal tekenen en

organisatie BIEB (Bouwen in Eigen Beheer).

ze moeten ook worden begroot. De bewoners hebben eigen grond ingeleverd voor een gemeenschappelijk gebied. De

Vanzelfsprekende en minder voor de hand liggende keuzes

kinderen die daar wonen hebben heel veel ‘vaders’ en ‘moeders’.

Energiebesparing en het gebruik van zonne-energie speelden een belangrijke rol tijdens

De sociale controle is goed, er kan niets fout gaan.

de ontwerpfase. De woningen in De Kersentuin zijn compact gebouwd wat resulteert in

Jon Kristinsson, architect De Kersentuin

korte leidingen en minder transmissieverliezen ten opzichte van het gebruiksoppervlak. De achtergevels van de woningen zijn uitgevoerd in houtskeletbouw en alle woningen hebben

24


goede isolatiewaarden. Dankzij de noord-zuid oriëntatie van de woningen kan er optimaal

Mijn woning is opgeleverd in september 2003. Ik ben de eerste

gebruik worden gemaakt van passieve en actieve zonne-energie. Alle woningen hebben aan

bewoner en ik heb absoluut geen plannen om te verhuizen! Ik

de straatzijde een tochtportaal, sommige woningen ook aan de tuinzijde. De woonkamers

was een van de mensen die zich in 1998 hebben aangemeld.

zijn op het zuiden georiënteerd en hebben grote raamoppervlakten.

Ik had een advertentie in de krant gezien en het sprak me wel erg aan. Ik had altijd al interesse in milieu. Toen ik het sociale aspect erbij hoorde vond ik het nog interessanter. De initiatiefgroep heeft een grote bijeenkomst georganiseerd. Je kon tijdens deze bijeenkomst ook meteen inschrijven voor een werkgroep. Ik was eerst lid van de werkgroep ‘rechtsvorm en organisatie’. Een jaar later zat ik in het bestuur en daarna werd ik voorzitter van het bestuur. We hadden twee voorzitters: een was gericht op de interne contacten en de andere op de externe contacten. Ik had de externe rol. Tijdens het proces vielen er ook af en toe mensen af. De vrije plekken in de werkgroep werden wel meteen opgevuld door nieuwe mensen. Toen we de ‘kavelkeuzedag’ hadden werd definitief vastgelegd wie in welke woning komt wonen. Pas dan werd ook de samenstelling van de bewoners definitief. Op het moment dat we hier kwamen wonen, kwamen we

Het was vanzelfsprekend dat De Kersentuin, net als de overige deelprojecten van de Leidsche

terecht in een al opgebouwd sociaal netwerk. Een keer per jaar

Rijn, gebruik zou maken van de beschikbare stadsverwarming. Daarmee was ook de keuze

organiseren we een ‘midzomernachtsfeest’. Daar nodigen we

voor een laag-temperauur-verwarmingssysteem voor de hand liggend. In de woningen

dan ook de bewoners uit de omgeving uit.

is zowel wand- als vloerverwarming toegepast. Minder vanzelfsprekend was de keuze voor het ventilatiesysteem. Na afweging van de verschillende

Op een gegeven moment kwam de

‘We vonden het nieuwe product interessant.’

alternatieven hebben de opdrachtgevers gekozen

werkgroep ‘energie en water’ met het idee van de vraaggestuurde ventilatie. Dat was toen nog heel nieuw. Het alternatief was

voor een vraaggestuurd ventilatiesysteem. Bij dit systeem wordt de hoeveelheid ventilatie

gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Maar dat

afhankelijk van de behoefte met behulp van een sensor geregeld. De woning moet

betekent ook meer ventilatiekanalen in je woning. We vonden

bijvoorbeeld sterker worden geventileerd tijdens het koken, na het douchen of wanneer

het nieuwe product interessant. We dachten, dat doen we

er een feestje plaatsvindt. Als de bewoners overdag aan het werk of op school zijn, en de

wel! We zijn een club, die ook wel iets nieuws wil proberen. Er

woning dus leeg is, is er juist weinig ventilatiebehoefte. In tegenstelling tot de traditionele

waren wel nog wat kinderziektes. In de ene woning doet het

ventilatie waarbij handmatig verschillende standen kunnen worden ingesteld, hoeven

systeem het beter dan in de andere. De kleppen maken wel

de bewoners bij vraaggestuurde ventilatie zelf niet meer te reageren op de verschillende

geluid, het is allemaal mechanisch. Overdag maakt het niets

dagritmes. Het systeem is daardoor minder gevoelig voor het gebruikersgedrag, leidt tot

uit, maar ’s nachts kan dat in de slaapkamer wel storen. Maar

minder ventilatieverliezen en garandeert toch voldoende verse lucht.

het geluidsoverlast heb je bij gebalanceerde ventilatie ook. Ik

25


vind ook dat de service slecht is. We hadden verwacht dat de

Het project De Kersentuin werd opgeleverd in de periode mei tot december 2003. In deze

leverancier het als een leerproces zou zien. Het is volgens mij

periode werd de landelijke subsidieregeling voor pv-cellen afgeschaft. De subsidie kon niet

het eerste woningbouwproject waar dit systeem is toegepast.

op projectbasis worden aangevraagd, maar moest individueel door de bewoners worden

Maar dat hebben ze niet goed opgepakt.

geregeld. Voor zover mogelijk hebben de bewoners van De Kersentuin nog gebruik gemaakt

Qua binnentemperatuur is het comfort van de woningen heel

van de subsidieregeling, met als resultaat dat er nu circa 50 woningen beschikken over pv-

goed. De wanden vloerverwarming is heel aangenaam en

cellen.

een perfecte combinatie met de stadsverwarming. In de zomer als het heel heet is buiten, vluchten we naar binnen, omdat

Het project De Kersentuin is onderdeel van de Tender Woningbouw die door SenterNovem

het binnen dan aangenamer is. Ik denk dat ook de ventilatie

in 1999 onder verantwoordelijkheid van het ministerie van Economische Zaken is opgestart.

daaraan bijdraagt. Persoonlijk bevalt me het ventilatiesysteem

De woningen van De Kersentuin bereikten volgens de toen geldige rekenmethodiek een

prima. Het is natuurlijk altijd subjectief.

EPC van 0,59 - 0,76. De meerkosten voor de energiebesparende maatregelen bedroegen

Een aantal woningen heeft pv-cellen. Ik heb het zelf ook

circa 17% van de stichtingskosten. Een deel van de meerkosten werd gecompenseerd door

wel. We hebben een terugstroom-meter. Dat was niet

verschillende subsidieregelingen.

vanzelfsprekend, dat moesten we zelf regelen. Bij mijn energieleverancier krijg ik als ik elektriciteit teruglever hetzelfde bedrag als ik voor de ingekochte elektriciteit moet betalen. En ik krijg nog een bonus erbij. De bedragen variëren per energieleverancier. Het hangt dus ervan af wie je kiest. We wisselen hierover wel ervaringen uit, maar het is niet zo dat we allemaal dezelfde leverancier kiezen. Iedereen maakt gewoon zijn eigen keuze. We verzamelen een keer per jaar de meterstanden. Er zijn grote verschillen per woning. Het waterverbruik hangt bijvoorbeeld heel sterk af van het aantal bewoners, het elektriciteitsverbruik iets minder en het energieverbruik voor de verwarming nog minder. Vooral de grootte van de woning speelt voor de verwarming een grote rol. Als we dat allemaal terugrekenen zijn de verschillen eigenlijk niet meer zo groot. Ik vind dat ik zelf een energiezuinig gedrag heb. Een groot deel van mijn lampen zijn energiezuinig. En ik heb hier en daar een stopcontact waar meerdere stekkers inzitten. Die kan ik met één schakelaar

Collectief particulier opdrachtgeverschap

allemaal uitzetten en zo schakel ik dus ook de stand-by uit.

Dankzij het particulier opdrachtgeverschap hadden de toekomstige bewoners meer

We wilden een duurzame woonwijk realiseren. Daar hoort

zeggenschap over het ontwerp van hun toekomstige woning en de inrichting van de

ook veel groen bij. Het blik moest dus van de straat. We

woonomgeving. Een ander kenmerk van particulier opdrachtgeverschap is meestal een

hebben gelukkig een ov-halte dichtbij, dat reduceert wel het

langduriger en intensiever ontwerpproces. Dit was ook bij De Kersentuin het geval. Het voordeel hiervan is wel dat er meer voorlichting over maatregelen, mogelijke alternatieven

26


en bijbehorende consequenties wordt gegeven. Dit leidt doorgaans tot een bewuste keuze

autogebruik, maar we wilden echt iets substantieels doen. We

van maatregelen en tijdens de gebruiksfase worden eventuele ‘storende’ effecten eerder

hebben nu een parkeergarage waar 49 auto’s in kunnen. We

geaccepteerd. Het langere proces heeft ook tot een sociale binding van de bewoners geleid

hebben ons voorstel ingediend bij de ‘Stimuleringsregeling

nog voor de woningen waren opgeleverd. Na de verhuizing kwamen de bewoners meteen

Intensief Ruimtegebruik’ en zijn gekozen! Voor het resterende

terecht in een wijk waar al een sociaal netwerk was. Er zijn verschillende gemeenschappelijke

bedrag hebben we gezamenlijk een hypotheek opgenomen en

voorzieningen en de bewoners zijn samen verantwoordelijk voor het onderhoud van de

we hebben een aantal koop-parkeerplekken. Iedereen die hier

tuinen, waaronder de daktuin boven de parkeergarage. Behalve de gemeenschappelijke

woont en een auto heeft, betaalt of mee aan de hypotheek of

tuinen zijn er twee openbare groene gebieden die multifunctioneel zijn ingericht.

heeft een koopplek. Dus als je een auto hebt moet je contributie betalen. Verder hebben we ook een auto-deelsysteem, waar

De werkgroep ‘energie en water’ uit de ontwerpfase bestaat nu niet meer. Wel wisselen

onderhand circa 20 huishoudens aan deelnemen.

de bewoners op informele manier ervaringen uit over bijvoorbeeld de keuze voor de

Bij de koop van de woning kon je een aantal opties kiezen.

energieleverancier en energiebesparende maatregelen tijdens de gebruiksfase. Ook

Er waren bijvoorbeeld keuzes mogelijk voor de raampartijen

worden de meterstanden bijgehouden om een beeld te krijgen van het daadwerkelijke

of voor een uitbouw, met 1 of 2 verdiepingen. Een aantal

energieverbruik van de woningen.

bewoners heeft dat gedaan. Zelf heb ik een tussenwoning zonder uitbouw. Het is een koopwoning. We hebben een Vereniging van Eigenaren. Alles wat ik aan de buitenkant wil veranderen moet ik afstemmen met de vereniging. We voeren op het moment de discussie of we het onderhoud zelf doen of uitbesteden. Dat is een discussie die steeds weer terugkomt. Daar zijn de meningen over verdeeld.

DE HIGHLIGHTS

We waren van plan om ons eigen water te produceren. Er zou

28 huurwoningen en 66 koopwoningen, gemeenschappelijke

een helofytenfilter worden aangelegd en we hebben dubbele

voorzieningen en gemeenschappelijke tuinen, verdiept

waterleidingnetten in de woningen. Het ging niet door omdat

aangelegde parkeergarage

de eisen aan het grijze water, waarmee men bijvoorbeeld een

Gerealiseerd in particulier opdrachtgeverschap in

toilet kan spoelen, zo aangescherpt werden dat er bijna geen

samenwerking met woningcorporatie

verschil meer was tussen het grijze water en het drinkwater.

y


Daardoor werd het erg duur en was het ook minder zinvol.

y

Compact ontwerp

Er waren ook problemen met andere woningen die eerder

y

Goede isolatiewaarden

gerealiseerd waren in Leidsche Rijn en waar de leidingen

y

Houtskeletbouw achtergevels

verkeerd waren aangesloten. Er kwam dan het verkeerde water

y

Stadsverwarming

in de drinkleidingen terecht en er zijn mensen ziek geworden.

y

Vraaggestuurde ventilatie met natuurlijke toevoer en

Daarom ging het bij ons niet door. Ik vind het wel erg jammer.

mechanische afvoer

We hebben de ruimte voor de helofytenfilter wel. Het is een

y

50 woningen hebben pv-cellen op het dak

gemiste kans.

y

EPC volgens rekenmethodiek 2006 = 0,77 (gemiddeld)

Jeroen Hollander, bewoner De Kersentuin

y

y

27


Project 7: Plan Zonnekant, Malden De naam van het project Plan Zonnekant in Malden verwijst naar de oriëntatie van het appartementengebouw. De voorgevel van het appartementengebouw ligt nagenoeg op het zuiden en de voor het gebouw gelegen vijver reflecteert het zonlicht, waardoor het gebouw extra goed gebruik kan maken van passieve zonne-energie. Terwijl de woonkamers van alle appartementen aan deze op zuid georiënteerde gevel zijn gelegen, hebben de slaapkamers overwegend een noord-oriëntatie. De buitenschil van het gebouw is goed geïsoleerd en er was extra aandacht voor het vermijden van koudebruggen. Het installatietechnische concept omvat een collectief warmtepompsysteem, vloerverwarming, natuurlijke toevoer en mechanische afvoer van de ventilatielucht en individuele warmtepompboilers voor de bereiding van warm tapwater. Plan Zonnekant is ontwikkeld door de woningbouwvereniging Oosterpoort Wooncombinatie. Het project bestaat uit twee blokken met vijf bouwlagen, waarin 30

Bijzondere ontsluiting

project te realiseren. Daarvoor moeten opdrachtgevers het

Tussen de twee compacte bouwblokken van Plan Zonnekant zijn de lift en het trappenhuis

aandurven om de nek heel ver uit te steken. Het gaat erom dat

gesitueerd. Het gebouw beschikt verder over een half onder het maaiveld gelegen

je mensen treft die zeggen ‘Jongens, dit doen we wel een keer.’

souterrain. Hierin bevinden zich

De doelstelling van een nul-energie-project hebben we bij Plan

de entree van het gebouw, maar

Zonnekant niet bereikt, maar er zijn wel veel energiesparende

ook parkeermogelijkheden,

maatregelen toegepast.

bergingen, installatieruimten en

Het gebouw is heel compact. Deze keuze is niet alleen gemaakt

een commerciële ruimte. Bijzonder

vanuit energie-oogpunt, maar ook vanuit kostenoverwegingen.

is de ontsluiting van het gebouw

Bij het ontwerp speelde passieve zonne-energie een grote rol.

via een middengang die op een

Op het noorden hebben de woningen kleine ramen en op het

tussenniveau van de woningen is

zuiden juist grote raamoppervlakten. Het gebouw is goed

gelegen. Iedere woning heeft twee

geïsoleerd. Om oververhitting in de zomer te voorkomen is

lagen. Het gebruiksoppervlak van

er uitvalzonwering aangebracht. Het gebouw moet zelf een

de woningen varieert tussen 100m2

collector zijn, dat is aardig gelukt bij dit project. Je moet wel

en 160m2.

Ontsluiting van ‘Plan Zonnekant’ – alle woningen zijn

De doelstelling bij Plan Zonnekant was om een nul-energie-

ervoor zorgen dat het effect niet door stomme bouwfouten teniet wordt gedaan. Wat de techniek betreft is er voor de

Collectief warmtepompsysteem

verwarming een collectieve warmtepomp en voor de bereiding

Voor de verwarming beschikt Plan Zonnekant over een collectief warmtepompsysteem.

van warm tapwater zijn er warmtepompboilers die gebruik

De negen warmtepompen zijn gesitueerd in drie afzonderlijke ketelhuizen in het

maken van de temperatuur van de afgevoerde ventilatielucht.

souterrain. Elk ketelhuis verzorgt tien appartementen, die wel individueel zijn bemeterd.

Ik wilde altijd al een appartementengebouw ontwerpen

Het warmtepompsysteem maakt gebruik van de temperatuur van het grondwater. Het

dat de zon en de aarde als uitgangspunt heeft. Ik heb een

grondwater dat uit 35 meter diepte wordt opgepompt heeft een constante temperatuur

projectontwikkelaar gezocht, die dat zag zitten. Hij heeft het

van 11oC. Nadat de warmtepompen de warmte hebben onttrokken wordt het grondwater

plan gepresenteerd aan de gemeente, maar de gemeente was

met een temperatuur van 7oC weer terug in de grond gepompt. De warmtepomp kan

voor deze locatie al bezig met een corporatie. Toen heeft de

de gewonnen warmte opwaarderen naar maximaal 45oC. Voor het warmtepompsysteem vindt monitoring op afstand plaats. Eventuele storingen worden daarom rechtstreeks aan

28

bereikbaar via één centrale middengang. (Bron: Wim Kol )

maisonnettewoningen zijn gerealiseerd.


de installateur gemeld, zodat de bewoners zich hier geen zorgen over hoeven te maken.

ontwikkelaar zich op verzoek van de gemeente teruggetrokken.

Het installatieconcept werd uitgewerkt door Van Tintelen Sustainable BV, een bedrijf

Ik heb dan de opdracht voor het ontwerp gekregen van de

dat al ervaring had met individuele en collectieve warmtepompsystemen. Zowel in de

corporatie. Ik heb het gebouw zelf ontworpen, maar het project

voorbereidingsfase als ook tijdens de opleveringsfase heeft er veel bewonersoverleg plaats

is uitgedetailleerd door een ander architectenbureau, RDM

gevonden en werd alle nodige informatie over het installatieconcept verstrekt.

architecten uit Nijmegen (arch. Jan Bart van der Meer). De appartementen zijn groter dan in een standaard

Constante temperatuur

appartementengebouw. Dat vond de corporatie geen

Voor de warmteafgifte in de appartementen is gekozen voor vloerverwarming, die in de

probleem, omdat er dan een uiteenlopend marktgebied werd

anhydriet dekvloer is gelegd. Omdat bij dit systeem de hele vloer mee wordt verwarmd

afgedekt. Alle appartementen waren op één avond verkocht!

is het systeem traag. Aan de bewoners is mede daarom geadviseerd om de temperatuur

Dat was verrassend, onder meer omdat de plattegronden nogal

o

in de woning constant te houden. Door de nachtverlaging te beperken tot maximaal 2 C

ongebruikelijk zijn.

neemt ook het rendement van de warmtepompen toe. De badkamers zijn, aanvullend op

Ik had al eerder ervaring met energiebewust bouwen: In

de vloerverwarming, voorzien van elektrische wandkachels, omdat er incidenteel een extra

1980 heb ik bij mijn eigen kantoor in samenwerking met

warmtebehoefte kan bestaan. Voor de ventilatie is gekozen voor een systeem met natuurlijke

het Bouwcentrum veel actieve en passieve zonne-energie

toevoer van verse lucht en mechanische afzuiging. Individuele warmtepompboilers

toegepast. Ik had toen bijvoorbeeld Heat-Pipes geïnstalleerd,

onttrekken de warmte aan de afgevoerde ventilatielucht. De warmtepompboiler produceert

die door het Bouwcentrum waren ontwikkeld. Het zijn dunne

voldoende warm water voor een gezin met twee kinderen.

platen met kokertjes, waardoor hete lucht stroomt, daarboven

Het project werd opgeleverd in 2003. De combinatie van bouwkundige en

‘Je moet ervoor zorgen dat het effect niet door stomme bouwfouten teniet wordt gedaan.’

liggen glasplaten met spectraal selectieve coating,

installatietechnische maatregelen leidt naar schatting tot een energiebesparing van 35%.

indertijd ontwikkeld door Philips. De zon moest de Heat Pipes

De meerkosten voor de energiebesparende maatregelen bedragen circa 5%. Het project

opwarmen, maar het systeem was te traag. Verder heb ik al in

is gehonoreerd als demonstratieproject in de Tender Woningen. Plan Zonnekant bereikte

1976 een ander kantoorgebouw ontworpen met veel gebruik

volgens de toen geldige EPN-rekenmethodiek een EPC van 0,63.

van zonne-energie. En in 1983 heb ik met buro Lindeman drie huizen in Cuijk ontworpen, met veel aandacht voor het

DE HIGHLIGHTS

gebruik van passieve zonne-energie. Deze woningen kregen

y

Appartementengebouw met 30 maisonnettewoningen

onder meer een heel grote serre. Daarna kreeg ik een tijdje geen

y

Compact gebouw

opdrachten voor energiezuinige ontwerpen. Ik werd in die tijd

y


wel gevraagd voor lezingen. Nu word ik weer benaderd voor

y

Goede isolatiewaarden en vermijden koudebruggen

energiezuinige projecten. Ik heb tegenwoordig geen contacten

y

Collectief warmtepompsysteem (bron: grondwater)

met corporaties. Ik moet het hebben van de vrije markt. Ik doe

y

Vloerverwarming

nu veel werk voor particuliere opdrachtgevers. Zij gaan soms

y

Natuurlijke toevoer ventilatielucht, mechanische afzuiging

heel ver in hun ambities op het gebied van milieu en energie.

y

Individuele warmtepompboilers (bron: ventilatielucht)

y


Wim Kol, architect Plan Zonnekant

29


Project 8: De Kleurrijke Buurt, Doetinchem Het project De Kleurrijke Buurt in Doetinchem bestaat uit 60 woningen, waarvan de helft huur- en de andere helft koopwoningen. De woningen zijn ontwikkeld voor de sociale sector door woningcorporatie Sité Woondiensten. Uitgangspunt voor het ontwerp was onder meer de ‘levensloopbestendigheid’ van de woningen. Met het oog op de oudere leeftijd beschikken de woningen over een slaapkamer en een badkamer op de begane grond. Ondanks de budgettaire beperkingen die verbonden zijn aan het bouwen voor de sociale sector is de corporatie erin geslaagd om verschillende energiebesparende maatregelen toe te passen. Voorbeelden zijn de optimale oriëntatie op de zon, hogere isolatiewaarden, een zonnegascombi voor tapwater- en ruimteverwarming, een laagtemperatuur-verwarmingssysteem en gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Tweederde van de woningen beschikken bovendien over een serre.

Bij het glazen dak van de serre was oorspronkelijk enkel glas

Voorop lopen

gepland. Tijdens de bouwfase hebben we dat veranderd, omdat

Uit een onderzoek van corporatie Sité Woondiensten werd duidelijk dat er in de gemeente

we al hadden verwacht dat de bewoners de serre toch zien

Doetinchem een vraag was naar woningen die geschikt zijn voor senioren. In de ontwerpfase

als een verblijfruimte. Bij enkel glas ontstaat er condens en

van De Kleurrijke Buurt is daarom speciaal rekening gehouden met het Seniorenlabel en de

daar zouden we klachten over krijgen. De serre is eigenlijk niet

uitgangspunten voor aanpasbaar bouwen. De aandacht voor energiezuinig bouwen kwam

bedoeld als verblijfsruimte, maar sommige bewoners hebben de pui in de serre eruit gehaald en de vloer gewoon doorgelegd.

‘Sommige kopers hebben de pui in de serre eruit gehaald.’

er als toegevoegd aspect bij. De corporatie wil graag voorop lopen op nieuwe ontwikkelingen. Zowel het levensloopbestendig bouwen als

Dat is jammer, het was niet de bedoeling! De bewoners kregen

ook het energiezuinige bouwen pasten goed bij dit streven. Om ervaringen op te doen met

wel allemaal een bewonersmap, waar ook informatie over het

energiebesparende maatregelen kon de corporatie gebruik maken van een subsidieregeling:

gebruik van de serre in stond. De huurders én kopers hebben

De Kleurrijke Buurt is één van de voorbeeldprojecten van de Tender Woningbouw 1999-2000

achteraf bij de serre zonwering aangebracht. Omdat ze dat

die door SenterNovem is uitgevoerd. De woningen van De Kleurrijke Buurt zijn in december

individueel hebben gedaan, zitten er nu verschillende soorten

2001 opgeleverd en bereikten volgens de toen geldige rekenmethodiek een EPC van 0,63 tot

zonwering.

0,73. De meerkosten voor duurzaam en energiezuinig bouwen worden geschat op 13%.

Sommige bewoners klagen over geluidsoverlast van de ventilatie. De warmteterugwin-installatie zit op de overloop.

Halve cirkel

Bij andere projecten, waar de installatie in een kast of in de

Bij het project zijn vijf woningtypes in drie fases gerealiseerd. De eengezinswoningen

berging is geplaatst, hebben we veel minder klachten. We

beschikken over een eigen kleine tuin en zijn in een halve cirkel gesitueerd. Ondanks de

hebben nu een project waar we vraaggestuurde ventilatie

verschillende oriëntaties die hierdoor ontstaan zijn de meeste woningen goed op de zon

toepassen, met roosters waarbij de ventilatie automatisch naar

georiënteerd. Om optimaal gebruik te maken van passieve zonne-energie hebben de

behoefte wordt geregeld. Deze techniek was voor De Kleurrijke

woningen van de eerste fase een serre aan de op zuid georiënteerde straatkant. De in een

Buurt nog niet beschikbaar. Circa 1 of 1 ½ jaar na de oplevering

latere fase opgeleverde woningen beschikken over een serre die grenst aan de op zuid

zijn er nieuwe wtw-kasten geplaatst met een groter vermogen.

gelegen tuin. De serres hebben een oppervlakte van 6 - 7m2 en liggen buiten de thermische

Daarna waren er minder klachten. De woningen hebben ook

schil. Voor het glas in de serre is gekozen voor dubbel glas, in de schuifdeuren tussen de

een zonneboiler. Het onderhoud is voor de corporatie, maar de

serre en de verwarmde zone is HR+-glas toegepast. De serre wordt niet verwarmd. Er ontstaat

bewoners profiteren ervan.

daardoor in de serre een tussenklimaat dat de warmteverliezen van de woning beperkt.

30


Aanpassingen

Vanwege onze leeftijd zochten wij een woning met een

De ligging van De Kleurrijke Buurt is aantrekkelijk. De woningen zijn gebouwd in een

badkamer en slaapkamer op de begane grond. We wisten

rustige omgeving en toch dicht bij het centrum. Het is een gemêleerde buurt geworden,

wel dat bij de woningen energiebesparende maatregelen zijn

waar jonge en oude mensen wonen. De koopwoningen zijn, ondanks de speciale aandacht

toegepast, maar het heeft bij onze keuze geen rol gespeeld.

voor de senioren, vooral door starters gekocht. In tegenstelling tot de huurwoningen is er

Bij ons type woning liggen de slaapkamers aan de straatkant.

bij de koopwoningen veel verloop, omdat vele starters hun woning inmiddels met winst

De woonkamer grenst aan de serre. In de zomer is het soms

konden verkopen. Bij de 30 huurwoningen zijn na de oplevering door de bewoners minder aanpassingen uitgevoerd dan bij de koopwoningen. Een vaak

‘Na de vakantie komen we altijd terug in een fris huis.’

te warm in de serre. We hebben zelf boven in de serre screens laten aanbrengen, die we handmatig

voorkomende aanpassing bij de koopwoningen betreft de schuifpui tussen de woning en

bedienen. We laten de temperatuur in het voor- en najaar

de serre. Verschillende bewoners van de koopwoningen hebben deze pui eruit gehaald

bewust oplopen tot 25oC en gebruiken dan pas de zonwering.

en gebruiken de serre als uitbreiding van de woonkamer. Zowel bij de koop- als bij de

Zo profiteren we optimaal van de warmte. In de winter is de

huurwoningen hebben de meeste bewoners zelf zonwering in de serres laten aanbrengen.

warmte sowieso meegenomen. Het helpt in de winter ook mee dat de verwarmingsleidingen in de vloer zijn gelegd. Het huis heeft geen ramen, alleen maar schuifdeuren. Die zet je niet zo gauw open, dat is een nadeel. Ik ben ook kritisch over het ventilatiesysteem. Er zijn drie standen. Stand 1 is bedoeld voor ’s nachts, stand 2 voor overdag en stand 3 tijdens het koken. Bij stand 2 is het geluid op de achtergrond al heel storend. We hebben in de slaapkamer twee ventilatieopeningen. Mijn vrouw kan bij het geluid van de ventilatie niet slapen. In het begin kwam er koude lucht binnen terwijl de warmte van de afgevoerde ventilatielucht gebruikt zou worden voor de voorverwarming van de verse lucht. We kregen 1 ½ à 2 jaar geleden een nieuw ventilatiesysteem, maar het geluidsoverlast is gebleven. Vanwege het storende geluid zetten

DE HIGHLIGHTS

wij ‘s nachts het ventilatiesysteem uit. Er is wel altijd frisse lucht

y

60 woningen, gerealiseerd door een woningcorporatie

in huis. Als we op vakantie gaan zetten we de ventilatie op

y

30 koop- en 30 sociale huurwoningen in een halve cirkel

stand 2. Dan komen we terug in een fris huis.

y

Verschillende types met oriëntatie op de zon

We merken aan de kosten dat we in een energiezuinig huis

y

40 woningen beschikken over een serre

wonen. Ik schat dat we nu 30% minder energie verbruiken dan

y

Zonnegascombi voor tapwater- en ruimteverwarming

in ons vorige huis. Het is niet helemaal te vergelijken: ons vorige

y

Laag-temperatuur-verwarming

huis had 550m3, ik schat dat onze huidige woning een volume

y

Gebalanceerde ventilatie met warmte-terug-winning

heeft van 300m3.

y


De heer Bergevoet, bewoner De Kleurrijke Buurt, Doetinchem

31


Project 9: Nieuw Leyden, Leiden Op het voormalige EWR en Slachthuis terrein in Leiden, op loopafstand van de historische binnenstad, worden in vijf fasen 800 woningen gerealiseerd, waarvan 345 woningen in particulier opdrachtgeverschap. Het project kreeg de naam Nieuw Leyden. Voor het stedenbouwkundige concept schreef de gemeente in 1996 een besloten architectuurprijsvraag uit. Het Rotterdamse architectenbureau MVRDV, bekend om zijn onconventionele ontwerpen, wist de jury te overtuigen met een dichte bebouwing, zonder de hoogte te veel op te zoeken. De in particulier opdrachtgeverschap te realiseren woningen zijn over verschillende bouwvelden verdeeld. De meeste velden bestaan uit twee rijen woningen die aan elkaar gekoppeld zijn door een half ondergrondse parkeergarage. Er is geen ruimte voor eigen tuinen, wel voor patio’s of dakterrassen. Daar staat tegenover dat enkele bouwvelden alleen met groen worden ingevuld. De woningen in Nieuw Leyden moeten een EPC van 0,7 of lager bereiken. Voor de wijk is stadsverwarming beschikbaar, afkomstig van een nabij gelegen elektriciteitscentrale.

Bij de prijsvraag BouwMij was de locatie bekend, ook het

Scherpe EPC-eis

stedenbouwkundig ontwerp en de enveloppe. De onbekende

Het project Nieuw Leyden wordt gefaseerd uitgevoerd. Toen in begin 2006 de

factor waren de bewoners en daardoor het budget dat voor de

bouwvergunningen voor fase 1 werden aangevraagd werd de EPC-eis op landelijk niveau

woning beschikbaar was. Aangezien het juist om een ontwerp

net aangescherpt van 1,0 naar 0,8. De aanscherping ging gepaard met de introductie van

in particulier opdrachtgeverschap ging, was dit heel bijzonder.

een nieuwe rekenmethodiek, waarbij onder meer de zomersituatie sterker meetelt in de EPC.

Dat sprak ons wel erg aan.

Ook na de overgang naar de nieuwe rekenmethodiek bleef voor Nieuw Leyden de eis EPC

In onze ontwerpen passen wij energie altijd als een integraal

0,7 of lager gehandhaafd. Voor de stadsverwarming kwam er in 2007 een kwaliteitverklaring

onderdeel toe, dit was ook bij de prijsvraaginzending het geval,

beschikbaar, die in de berekening tot een lagere EPC leidt. Voor de opdrachtgevers van

maar niet meer dan in elk ander huis dat we ontwerpen. Een

fase 1 was de kwaliteitsverklaring nog niet beschikbaar toen de bouwaanvragen werden

goed energieconcept hoort er in onze ogen gewoon bij als

ingediend. Door de nieuwe methodiek werd het voor veel opdrachtgevers in fase 1 moeilijker

we een nieuw gebouw ontwerpen. In onze visie staat de architectuur

‘Ik ben een groot voorstander van vloerverwarming. Ik vind het heerlijk!’

om aan de EPC-eis van 0,7 te voldoen. De EPC-eis had vooral invloed op de keuze van het ventilatiesysteem. In fase 1 heeft

bovenaan. We zijn gewoon architecten. We ontwerpen

59% van de opdrachtgevers gekozen voor een vraaggestuurde ventilatie met natuurlijke

heel graag. Vanuit daar houden we ons vervolgens bezig

toevoer en mechanische afvoer. Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning werd

met de verschillende vakdiscipline’s zoals de constructie, de

gekozen door 41% van de toekomstige bewoners. Alle opdrachtgevers hebben gekozen

materialisatie, het energieconcept.

voor een systeem met lage temperatuur verwarming. Vaak wordt het hele huis verwarmd

In Nieuw Leyden ontwerpen wij 7 woningen voor de eerste

middels vloerverwarming, maar ook de combinatie van vloerverwarming en radiatoren komt

drie fasen. Bij alle woningen hebben we met de bewoners

regelmatig voor. Ook zonwering of glas met een bijzonder lage ZTA-waarde zijn maatregelen

uitvoerig gesproken over de mogelijke alternatieven voor

die vaak worden toegepast.

het ventilatiesysteem. Vanwege de scherpe EPC-eis was er eigenlijk alleen maar een keuze mogelijk tussen een

Informeren, enthousiasmeren en belonen

gebalanceerd ventilatiesysteem met warmteterugwinning

In fase 1 realiseren 45 particuliere kavel eigenaren verdeeld over drie bouwvelden hun

of een vraaggestuurd ventilatiesysteem met natuurlijke

op maat ontworpen woning. Om de gemeentelijke ambities op het gebied van duurzaam

toevoer en mechanische afvoer. De kosten van beide systemen

bouwen, waaronder de scherpere EPC eis, daadwerkelijk te halen wordt er ingezet op informeren, enthousiasmeren en belonen. Alle toekomstige bewoners krijgen een gratis

32


consult duurzaam bouwen aangeboden en er wordt informatie over duurzaam bouwen

bleken ongeveer dezelfde. Onze twee opdrachtgevers in

verspreid tijdens verschillende bewonersbijeenkomsten. Het waarmaken van de hogere

fase 1 hebben gekozen voor gebalanceerde ventilatie met

ambities wordt beloond via een projectgebonden subsidieregeling. De oplevering van fase 1

warmteterugwinning. Bij dit systeem is het onderhoud door

is gepland voor eind 2007 / begin 2008. Per bouwveld worden de parkeergarage en het casco

de bewoners belangrijk om een goede binnenluchtkwaliteit

van de woningen uitgevoerd door een gezamenlijk gekozen aannemer. Alleen de afbouw

te behouden. De filters moeten regelmatig worden

wordt individueel geregeld. Dankzij de collectiviteit kunnen de kosten van het particuliere

schoongemaakt. Dat hebben we ze dus wel verteld. Om

opdrachtgeverschap beperkt worden. Daarmee zijn de woningen ook betaalbaar voor

geluidsoverlast door de aanzuiging van de ventilatielucht

mensen die anders niet in particulier opdrachtgeverschap zouden kunnen bouwen

te voorkomen hebben we de units zo ver mogelijk van de slaapkamers geplaatst. Maar ik heb van de leveranciers

De enveloppe

begrepen dat de uitvoering van de kanalen nog belangrijker

Uniek in dit project is dat het particuliere opdrachtgeverschap op een binnenstedelijke

is voor het voorkomen van geluidsoverlast: De bochtstralen

locatie op grote schaal wordt toegepast. Alleen het raamwerk van de woning, de

mogen niet te klein zijn. Het is de bedoeling dat we tijdens de

maximale bebouwingsenveloppe, is voorgeschreven. Daarbinnen heeft de koper van

uitvoering hier extra op letten.

de kavel nagenoeg volledige vrijheid. Hij moet zelf een architect kiezen en daarmee de

Mede vanwege de stadsverwarming was de keuze voor een

plannen verder uitwerken. Op het moment van bouwen zijn de woningen welstandsvrij.

laagtemperatuur verwarmingsysteem heel voor de hand

Aanpassingen naderhand, die niet al voorzien waren, zijn wel weer welstandsplichtig.

liggend. Ik ben een grote voorstander van vloerverwarming. Ik

In het najaar van 2004 werd door het Architectuurcentrum Rijnland (RAP) de prijsvraag

ben er zelf mee opgegroeid en vind het heerlijk! We leggen de

BouwMij georganiseerd voor mogelijke invullingen van de enveloppe. Er deden maar

vloerverwarming altijd in een zwevende dekvloer, zodat elke

liefst 200 architecten mee. Het winnende ontwerp ‘Four Seasons’ van het Rotterdamse

kamer apart regelbaar is. In Nederland wordt vloerverwarming

architectenbureau Pasel Künzel architects wordt in fase 1 daadwerkelijk gebouwd.

vaak direct op de dekvloer gelegd, waardoor de hele constructie opwarmt. Dan is de verwarming minder goed regelbaar per

koel te houden, wanneer de woonkamer is opgewarmd. De zwevende dekvloer leidt tot meerkosten voor de isolatie en het aanbrengen ervan. Er ontstaat wel een extra kwaliteit. Ook voor het verwarmingssysteem hebben we met de bewoners (Bron: technisch handboek Nieuw Leyden)

kopers nagenoeg vrij om hun eigen woning te laten ontwerpen.

De bouwenveloppe van fase 1. Binnen deze contouren zijn de

kamer. Het kan bijvoorbeeld lastig worden om de slaapkamer

gepraat over hun eigen rol. Vloerverwarming is traag. Men moet als bewoner dan eigenlijk denken in andere perioden, per jaar en niet per dag. In de herfst gaat de verwarming aan en in de lente weer uit. De woning moet niet iedere dag worden opgewarmd en afkoelen. Dat zou veel meer energie kosten en leidt bovendien tot comfortverlies.

Ralf Pasel, architect Four Seasons en De Groene Kamer

33


We wonen nu vlakbij de locatie Nieuw Leyden. Het leek ons

Four Seasons

ideaal om in onze buurt een huis naar eigen wens te mogen

De woningen in Nieuw Leyden staan

bouwen. We zijn bij het ontwerp diep ingegaan op een goede

rug aan rug. De tussenwoningen zijn

indeling. We hechten veel waarde aan een grote ruimte

aan drie zijden ingebouwd, waardoor er

waar we samen met vrienden kunnen eten. De keuken en de

maar aan één gevel licht binnenkomt.

eetkamer zijn voor ons heel belangrijk. We wilden veel daglicht,

Voor de prijsvraaginzending legden de

goed binnenklimaat, vloerverwarming en een daktuin.

architecten Pasel en Künzel de nadruk

Dit draagt ook bij aan een energiezuinig concept. Andere

op een goede daglichttoetreding

maatregelen hebben we alleen gekozen omdat we aan de

in de woning. Op de begane grond

scherpere EP-eis moeten voldoen. We hebben gebalanceerde

ontwierpen zij een dubbelhoge ruimte.

ventilatie met warmteterugwinning, maar ik vind ook heel

Om het daglicht diep in de ruimten naar

belangrijk dat we ramen open kunnen zetten. In de badkamer

binnen te laten dringen hebben ze bovendien de volgende maatregelen toegepast:

hebben we warmteterugwinning uit het douchewater.

y

gesitueerd. Daardoor stroomt er ook vanuit deze kant daglicht in de woning.

Onze wasmachine en de afwasmachine hebben een hot-fill aansluiting. Het water wordt dan via de stadsverwarming

Aan de achterkant van de woning naast de keuken en de eetruimte is een patio

y

Niet de hele enveloppe wordt volgebouwd. Op de bovenste laag van de woning

opgewarmd. Het scheelt energie én een kwartier wastijd. We

komt een daktuin. Om voor voldoende privacy te zorgen hebben de architecten

hopen wel dat we de meerkosten voor deze maatregelen

het laatste gedeelte van het dak een klein beetje schuin laten oplopen, net

terugverdienen door een lagere energierekening.

voldoende om de zichtlijn vanuit de straat te verstoren. Van dit ‘opgevouwen’ dak

In het begin dachten we dat de scherpere EPC-eis geen

profiteert de eronder gelegen ruimte, omdat het licht en de warmte van de

probleem was. We wisten toen nog niet wat het inhoudt.

laagstaande zon zo dieper de ruimte binnen kan dringen. Als optie bestaat de

Pas later met de kosten in het achterhoofd kregen we een

mogelijkheid om in deze ruimte een massieve wand te realiseren, waardoor twee

aversie tegen de eis. Toch denk ik dat we er met het oog op

kamers ontstaan. Zo ontstaat er in de ruimten een warmteaccumulerende massa die

de toekomstige waarde van ons huis baat bij hebben. Ik ben

de ruimten extra opwarmt.

blij met de stadsverwarming. Jammer is wel dat de woningen

y

De plattegrond van het huis is helder en opgeruimd. Alle dienende functies, zoals

daarom geen gasaansluiting krijgen. Als je op gas kookt, kun je

leidingkokers, trap, maar ook keuken en badkamer, zijn in een twee meter brede

toch beter sturen wat je wilt. Koken op gas is ook goedkoper.

strook aan de zijkant gesitueerd. Daardoor ontstaat er in het overige deel van het

Om met de nieuwe rekenmethodiek een EPC van 0,7 te halen

huis één grote lege ruimte. Ook dit idee kwam voort uit het principe dat het daglicht

moesten we zonwering toepassen.

‘We wilden veel daglicht, goed binnenklimaat, vloerverwarming en een daktuin.’

zoveel mogelijk behouden moest worden.

Volgens mij zal oververhitting in de zomer weinig voorkomen

De woning heeft de naam ‘Four Seasons’, omdat de architecten oorspronkelijk de gevel van

omdat er voldoende ventilatie is. Dus ik twijfel of we de

de twee meter brede strook met wijn wilden laten begroeien. Door de begroeiing verandert

zonwering moeten toepassen. Verder zijn er geen maatregelen

het zicht van deze gevel met ieder seizoen. De wijn heeft in de zomer dichte bladeren,

waar ik over twijfel.

verkleurt in de herfst heel mooi, en is in de winter kaal. In de zomer biedt de wijn een

Geert Crielaard, opdrachtgever ‘Four Seasons’

zonwerende buffer voor de massieve donkere muur erachter. In de winter als de plant kaal is, wordt de wand opgewarmd door de zon die erop schijnt.

34


De Groene Kamer

Bij onze keuze voor een huis in Nieuw Leyden hebben vooral de

En heel ander ontwerp, dat Pasel en Künzel

kosten een belangrijke rol gespeeld. We hebben vergeleken wat

ook voor de eerste fase in Nieuw Leyden hebben

we voor dezelfde prijs kunnen krijgen in de bestaande bouw.

ontworpen, is ‘De Groene Kamer’. Het belangrijkste

We wonen nu in een huis uit 1932, dat totaal niet energiezuinig

thema in het ontwerp van deze woning is de

is. We hebben pas sinds twee jaar dubbel glas. Het huis heeft

buitenruimte. Er zijn drie kwaliteiten buitenruimte:

niet eens een centrale verwarming. We verwarmen ons huidige

y

Op het dak een omsloten groene tuin.

huis met twee gaskachels. We proberen wel ons energieverbruik

y

Een stenen tuin boven het slaapgedeelte.

te beperken. We lopen iedere avond door ons huis en schakelen

y

Een patio, die naar drie kanten omsloten is.

bij alle apparaten de stand-by uit. In onze huidige woning valt

De woonfuncties zijn in dit ontwerp achter elkaar geschakeld.

bijna geen direct daglicht binnen. We hebben in Nieuw Leyden

Aan de voorkant ligt de keuken, dan de eetruimte, daarachter de woonruimte, vervolgens

het geluk dat we een hoekkavel hebben met een zuidgevel. We

is er een patio, met erachter de badkamer en de slaapkamer. De patio is aan een kant

hebben aan de architecten meegegeven dat we veel gebruik

geopend, maar kan ook volledig worden afgesloten. In de zomer kunnen de bewoners met

van deze oriëntatie willen maken, we willen veel daglicht en

behoud van privacy buiten slapen. De Groene Kamer is een hoekwoning en heeft ook een

zon. Voor de zomersituatie hebben we zonwering nodig. Op het

op zuid georiënteerde gevel. Voor de materialisatie van deze gevel zochten de architecten

dak hebben we een tuinkamer. Er moest genoeg glas komen

naar een materiaal dat niet alleen geschikt was als gevelbekleding, maar ook als zonwering

om goed uitzicht op onze daktuin te hebben, maar we willen de

kan dienen, en dat ook gebruikt kan worden als hekwerk voor de tuin. De keuze is gevallen

kamer ook in de winter gebruiken. Het klimaat moet ook dan zo

op larikslatten. Vanuit de daktuin kunnen de bewoners door de houten latten heen kijken.

zijn dat we er aangenaam kunnen zitten.

Vanuit de straat is zicht op de daktuin juist niet mogelijk omdat men er schuin tegenaan

We wilden vanaf het begin vloerverwarming. In onze nieuwe

kijkt en de latten daardoor te dicht bij elkaar komen. De zonwering is uitgevoerd met hetzelfde materiaal. Vanwege de grote raamoppervlakten in de zuidgevel

‘We zullen blij zijn dat we ‘s ochtends niet eerst de kachel moeten stoken.’

woning hebben we voor het eerst een

was het thema comfort bij deze hoekwoning een belangrijk onderwerp in de communicatie

thermostaat. We zullen blij zijn dat we ’s ochtends niet eerst

met de opdrachtgevers, met name wat betreft het ventilatiesysteem en de zonwering.

de kachel moeten stoken. Van de EPC-eis dachten we in het begin: ‘Dat halen we wel’. Ik realiseer me nu dat het extra

DE HIGHLIGHTS

kosten met zich mee brengt, maar ik sta er nog steeds achter.

y

345 woningen in particulier opdrachtgeverschap

Ik weet niet zeker of we zonder de scherpe EPC-eis gekozen

y

5 projectfasen, oplevering fase 1 eind 2007/begin 2008

hadden voor gebalanceerde ventilatie. Ik zelf wilde het wel,

y

Gemeenschappelijk casco per bouwveld, afbouw individueel

maar het was zonder de eis moeilijker geweest om mijn partner

y

Stadsverwarming en lage temperatuurverwarming

over te halen. Ons maatregelen-pakket is goed en is voor

y

Vraaggestuurde ventilatie of gebalanceerde ventilatie met

ons haalbaar. We houden hieraan vast. Ook als blijkt dat we

warmteterugwinning

dankzij de kwaliteitsverklaring van de stadsverwarming niet

y

Zonwering of zonwerend glas

alle maatregelen hoeven uit te voeren om aan de EPC-eis te

y

EPC volgens rekenmethodiek 2006 ‘Four Seasons’= 0,69 en

voldoen.

‘De Groene Kamer’ = 0,69

Manon Bardoux, opdrachtgever ‘De Groene Kamer’

35


Projectenoverzicht Project 1

Project 2

Project 3

Project 4

DE KEEN,

NUL  ENERGIE 

‘T SOERLAND III,

KASWONINGEN,

ETTENLEUR

WONING, SONNEGA

ZELHEM

CULEMBORG

TYPE WONING

Rijtjeswoning

Vrijstaande woning

Rijtjeswoning

Rijtjeswoning

HUUR / KOOP

koop

koop

huur

koop

AANTAL WONINGEN

43

1

6

11

JAAR OPLEVERING

2001 / 2002

1996

2005

2002 / 2005

BEREIKTE EPC

0,21

0,33

0,60

0,69 / 0,78

Isolatiewaarde gevel

5,0

4,0

4,1

4,3 (type 1) 4,0 (type 2)

Isolatiewaarde dak

5,0

4,0

4,3

4,7 (type 1) 4,5 (type 2)

Isolatiewaarde begane grondvloer

4,0

3,5

4,5

3,8 (type 1) 3,5 (type 2)

U-waarde beglazing

1,70

1,40

1,70

1,47 (type 1) 1,80 (type 2)

ZTA-waarde beglazing

0,60

0,55

0,60

0,60

x

x

x

BOUWKUNDIGE OPLOSSINGEN

Serre Buitenzonwering

x

INSTALLATIETECHNISCHE OPLOSSINGEN Gebalanceerde ventilatie met

x

x

x

x (type 1)

x

x

x

x

hoog rendement wtw Laag-temperatuur-verwarming Collectieve warmtepomp voor

x (op wijkniveau)

ruimteverwarming en -koeling Individuele warmtepomp voor

x

ruimteverwarming en -koeling Warmtepompboiler voor warm tapwater

x (type 2)

Zonneboiler

x

PV-cellen

x

x

x

x

x

x (type 1)

Stadsverwarming (STEG)

Gebouwbeheersysteem Vraaggestuurde ventilatie

Vraaggestuurde gebalanceerde ventilatie Warmteterugwinning uit douchewater

36

x

x


Project 5

Project 6

Project 7

Project 8

Project 9

WATERRANDWONINGEN,

DE KERSENTUIN,

PLAN ZONNEKANT,

DE KLEURRIJKE

NIEUW LEYDEN,

RIETZOOM,ZOETERMEER

UTRECHT

MALDEN

BUURT, DOETINCHEM

LEIDEN

Rijtjeswoning

Rijtjeswoning

Appartement

Rijteswoning

Rijteswoning

koop

huur (28) / koop (66)

huur

huur (30) / koop (30)

koop

35

94

30

60

45 fase 1

2001

2003

2003

2001

oplevering gepland eind 2007 / begin 2008

0,69  0,8

0,77

0,72

0,73  0,76

≤ 0,70

4,8

3,8

3,8

3,5

3,5 (varieert per woning)

4,0

5,0

3,5

3,5


3,5

5,0

3,5

3,5


1,70

1,70

1,75

1,70


0,60

0,60

0,60

0,60


x

x (2/3 van de woningen)

x (in combinatie met pv)

x (niet alle woningen)

x

x

x (ca. 48% van de woningen in fase 1)

x

x

x

x

x (op gebouwniveau)

x

x

x

x

x

x x (voor ruimteverwarming

x

én warm tapwater) x (voor collectieve wp’s) x

x (ca. 52% van de woningen in fase 1)

x (niet alle woningen)

37


Conclusies en aanbevelingen De variatie van de gekozen maatregelen bij de projectvoorbeelden laat zien, dat er wel degelijk keuzemogelijkheden zijn. Bij de recentere projecten hadden de betrokken partijen meer keuzemogelijkheid dan bij de oudere projecten. Dit komt doordat de markt op de nieuwe regelgeving reageert. Er komen steeds meer nieuwe producten op de markt, die bijdragen aan een verlaging van de EPC van nieuwbouw woningen. Voorbeelden zijn behalve de genoemde vraaggestuurde ventilatiesystemen ook warmteterugwinning uit het douchewater en zonwerend glas. Daarbij komt dat er bij nieuwe projecten soms stadsverwarming beschikbaar is. Daarnaast zijn er ook maatregelen die bij alle projectvoorbeelden, onafhankelijk van de opleveringsdatum, zijn toegepast. Een voorbeeld hiervoor is het gebruik van passieve zonne-energie door bij de indeling van de woning en de situering van raamoppervlakten rekening te houden met de oriëntatie. Ook zijn alle woningen goed geïsoleerd om warmteverliezen te beperken.

Herberekening EPC Van de negen projecten die in deze brochure gepresenteerd worden, zijn acht projecten al vóór de aanscherping van de EPC-eis gerealiseerd. Één project bevindt zich momenteel in de uitvoeringsfase. De eerder gerealiseerde projecten zijn allemaal herberekend conform de huidige EPN-rekenmethodiek. Zij voldoen zonder uitzondering aan de ambitie EPC 0,8 of lager. Daarbij zijn in de berekening uitsluitend forfaitaire waarden aangehouden. Door kwaliteitsverklaringen voor de installaties, uitgebreide invoer van bijvoorbeeld koudebruggen en de warmteoverdracht bij de serres kunnen sommige projectvoorbeelden nog aanzienlijk lagere scores bereiken. Hier is bewust geen gebruik van gemaakt, om te laten zien dat het al met de gangbare technieken goed mogelijk is om aan de huidige eisen te voldoen.

NAAM

PLAATS

EPC VOLGENS

OPLEVERING

REKENMETHODIEK 2006

1

De Keen

Etten-Leur

0,21

2001 / 2002

2

Nul-energie-woning

Sonnega

0,33

1996

3

’t Soerland III –

Zelhem

0,60

2005

bio-ecologische woningen 4

Kaswoningen

Culemborg

0,69 - 0,78

2002 / 2005

5

Waterrandwoningen Rietzoom

Zoetermeer

0,69 - 0,80

2001

6

De Kersentuin

Utrecht

0,77

2003

7

Plan Zonnekant

Malden

0,72

2003

8

De Kleurrijke Buurt

Doetinchem

0,73 – 0,76

2001

9

Nieuw Leyden

Leiden

0,69 – 0,70

eind 2007

38


Passieve zonne-energie en beperking warmteverliezen Sommige maatregelen zijn zowel bij de oudere als ook bij de recente projecten toegepast. Zo maken de woningen doorgaans goed gebruik van passieve zonne-energie, door noordgeoriënteerde gevels te voorzien van kleinere gevelopeningen en de zuid georiënteerde gevels juist te openen met grotere raamoppervlakken. Daardoor worden warmte en daglicht van de instralende zon opgevangen. De bewoners hebben veel ervaring voor de goede daglichttoetreding. Om oververhitting in de zomer te voorkomen is bij de meeste woningen zonwering toegepast, al dan niet op eigen initiatief van de bewoners. Veel woningen zijn compact gebouwd. Om warmteverliezen te beperken zijn alle woningen beter geïsoleerd dan gebruikelijk in hun tijd.

NAAM

RCWAARDE

RCWAARDE

RCWAARDE

UWAARDE

BEGANEGRONDVLOER

GEVELS

DAK

BEGLAZING

1

De Keen

4,0

5,0

5,0

1,70

2

Nul-energie-woning

3,5

4,0

4,0

1,40

3

’t Soerland III –

4,5

4,1

4,3

1,70

bio-ecologische woningen 4

Kaswoningen

3,8 (type 1) / 3,5 (type 2)

4,3 (type 1) / 4,0 (type 2)

4,7 (type 1) / 4,5 (type 2)

1,47 (type 1) / 1,80 (type 2)

5

Waterrandwoningen Rietzoom

3,5

4,8

4,0

1,70

6

De Kersentuin

5,0

3,8

5,0

1,70

7

Plan Zonnekant

3,5

3,8

3,5

1,75

8

De Kleurrijke Buurt

3,5

3,5

3,5

1,70

9

Nieuw Leyden

4,0

3,5

4,0

1,65

HOUTSKELETBOUW y

De houten constructie wordt in de fabriek

Bij drie woningen is gekozen voor een constructie van houtskeletbouw. De Nul-energie-

geprefabriceerd en op de locatie in elkaar gezet. Dit leidt

woning in Sonnega is volledig in houtskeletbouw uitgevoerd. Bij de Bio-ecologische

tot een korte bouwtijd.

twee-onder-één kap woningen op de locatie ’t Soerland III werd de keuze gemaakt voor

y

Houtskeletbouw is een droge bouwmethode.

houtskeletbouw in combinatie met een betonnen verdiepingsvloer. De woningen van De

Droogstoken van de nieuwbouwwoning is dan ook

Kersentuin hebben een achtergevel die uitgevoerd is in houtskeletbouw.

niet nodig en er is minder kans op vochtproblemen. Mocht de lucht in de woning te droog zijn, dan kunnen luchtbevochtigers worden gebruikt. Zelfs dan is de lucht droger dan in traditioneel gebouwde nieuwbouwwoningen, maar wel aangenaam. Eventuele gezondheidsklachten worden hierdoor, ook bij bewoners die hiervoor gevoelig zijn, vermeden. y

Met een houtskeletbouwconstructie zijn hoge isolatiewaarden te realiseren. Daar staat tegenover dat een steenachtige constructie vanuit zichzelf meer massa heeft en daardoor warmteaccumulerende eigenschappen bezit. Er zijn ook combinaties mogelijk.

39


Bij energiezuinige woningen is er veel aandacht voor het voorkomen van koudebruggen en goede luchtdichtheid. Vaak wordt er kritiek geuit over het ‘potdicht’ maken van de woningen. Er heerst de angst dat goede kieren naaddichting leidt tot een slecht binnenklimaat doordat er te weinig verse lucht in de woning komt. Het gaat bij deze maatregel echter niet erom de toevoer van verse ventilatielucht te beperken. Dankzij een goede kieren naaddichting wil men juist voorkomen dat ventilatielucht vanuit de woning (ongecontroleerd) naar buiten stroomt. In de winter ontstaan door slechte kieren naaddichting warmteverliezen, omdat de lucht in de woning al opgewarmd is. Via de kieren en naden stroomt de warme lucht naar buiten en wordt vervangen door koude buitenlucht. De toevoer van verse buitenlucht wordt in nieuwbouwwoningen niet geregeld via kieren en naden, maar wordt gegarandeerd via moderne ventilatiesystemen

Energiezuinige ventilatiesystemen De projectvoorbeelden in deze brochure beschikken doorgaans over een energiezuinig ventilatiesysteem. Bij de oudere projectvoorbeelden was een gebalanceerd ventilatiesysteem VOORKOM GELUIDSBELASTING DOOR

met warmteterugwinning de meest voor de hand liggende keuze. Tegenwoordig zijn

GEBALANCEERDE VENTILATIE MET WTW

vraaggestuurde ventilatiesystemen een mogelijk alternatief voor opdrachtgevers

y

y

y

Kies voor een ‘overgedimensioneerd’ systeem

die een voorkeur hebben voor een systeem met natuurlijke toevoer en mechanische

(bijvoorbeeld 30% meer capaciteit dan de eisen uit

afzuiging. Vraaggestuurde ventilatiesystemen worden pas sinds de aanscherping van

het Bouwbesluit). Het ventilatiesysteem kan dan op

de EPC-eisen in 2006 vaker toegepast. Omdat in deze brochure juist de nadruk lag op

een lagere stand worden gezet. Er komt nog steeds

de bewonerservaringen, werd er vooral naar projectvoorbeelden gezocht die al een tijd

voldoende verse lucht binnen maar de lagere stand

bewoond zijn. Dit is de reden waarom er slechts één project aan bod komt waar een

veroorzaakt minder geluidsoverlast.

vraaggestuurd ventilatiesysteem is toegepast. Dit is De Kersentuin in Utrecht. De woningen

Zorg dat niet alleen de unit zelf overgedimensioneerd

van fase 1 in Nieuw Leyden zijn nog in de uitvoeringsfase. Ook bij dit project hebben

is, maar pas ook grotere kanalen toe. Realiseer grote

meerdere toekomstige bewoners gekozen voor een vraaggestuurd ventilatiesysteem. Zowel

bochtstralen, ook dit reduceert de geluidsproductie.

De Kersentuin als ook Nieuw Leyden zijn projecten met particuliere opdrachtgevers. Wel

Situeer de warmteterugwinnings-installatie niet in

gaf er ook een corporatie aan ervaring te hebben met de toepassing van een vraaggestuurd

de buurt van slaapkamers en niet in een open ruimte

ventilatiesysteem.

(bijvoorbeeld de overloop). Zorg ervoor dat er een aparte

y

y

y

ruimte is voor de installatie (bijvoorbeeld op zolder) of

Ook bij Plan Zonnekant in Malden en bij de tweede rij Kaswoningen in Culemborg is

zet de warmteterugwinnings-installatie in een kast met

gekozen voor een ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer en mechanische afzuiging,

een geluidswerende afwerking.

maar dan zonder vraaggestuurde regeling. Bij beide projecten wordt de temperatuur van de

Zorg dat de lucht niet in dode hoeken terecht komt, maar

afgevoerde ventilatielucht gebruikt als warmtebron voor individuele warmtepompboilers. De

dat er een goede verdringing ontstaat.

warmtepompboilers zorgen voor de verwarming van het tapwater.

Bij een gebalanceerd ventilatiesysteem met warmteterugwinning moeten de bewoners de filters

Bij de overige projectvoorbeelden is een gebalanceerd ventilatiesysteem met

regelmatig schoonmaken om zeker te zijn van een goede

warmteterugwinning toegepast. De meningen van de bewoners zijn hierover verdeeld.

kwaliteit van de binnenlucht. Een knipperend ledje kan

Over te weinig verse lucht klaagt echter niemand, bewoners zijn juist enthousiast over

aangeven dat de filters schoongemaakt moeten worden.

de frisse lucht in huis. Ook weten alle bewoners feilloos te vertellen hoe de meerstanden-

Zorg er wel voor dat het knipperlichtje goed zichtbaar is.

regeling werkt en wanneer het zinvol is om de ventilatie op een hogere stand te zetten. Wel

Ook al komt er via het ventilatiesysteem altijd voldoende

klagen sommige bewoners over geluidsoverlast, waardoor het ventilatiesysteem in enkele

verse lucht binnen: de meeste bewoners willen gewoon

gevallen ’s nachts uitgeschakeld wordt. Door een zorgvuldige uitwerking kan geluidsoverlast

hun ramen kunnen openen. Houd er in het ontwerp

voorkomen worden. Dit verklaart ook, waarom de bewoners van het ene project hier wel

rekening mee dat er kleine en grote ramen zijn, die

over klagen en bewoners van een ander project niet.

geopend kunnen worden.

40


Warmteopwekking en warmteafgifte

VLOERVERWARMING

De keuzes die bij de projectvoorbeelden zijn gemaakt voor de warmteopwekking laten

y

een grote variatie zien. De woningen van De Keen in Etten-Leur hebben individuele

verhoogd doordat vloerverwarming altijd een

warmtepompen. De Kaswoningen in Culemborg en de appartementen in Plan Zonnekant in Malden worden verwarmd via een collectief warmtepompsysteem. Bij de bio-

Het rendement van de warmte-opwekking wordt

laagtemperatuur verwarmingsysteem is. y

Vloerverwarming leidt tot een stofarm binnenmilieu en

ecologische woningen ’t Soerland III in Zelhem en bij De Kleurrijke Buurt is gekozen voor

een behaaglijk temperatuuropbouw (warme voeten,

een zonnegascombi. Zonnecollectoren zorgen bij deze twee projecten niet alleen voor

koel hoofd). Over het algemeen vinden bewoners een

de bereiding van warm tapwater, maar dragen ook bij aan de ruimteverwarming. De

lagere ruimtetemperatuur aangenaam, indien zij in

Waterrandwoningen Rietzoom in Zoetermeer worden verwarmd via een HR-ketel. De

een woning met vloerverwarming wonen. De lagere

bewoners van de Nul-energie-woning in Sonnega hebben voor de warmteopwekking

temperatuur leidt vanzelfsprekend tot energiebesparing.

gekozen voor een tegelkachel die met hout gestookt wordt. Voor de woningen in De Kersentuin en Nieuw Leyden is stadsverwarming beschikbaar.

y

Als er geen radiatoren zijn kan de ruimte aan de gevels beter benut worden. Het is ook mogelijk om raamoppervlakten tot aan de vloer te realiseren.

Zo verschillend de systemen ook zijn voor de warmteopwekking, zo groot is de overeenkomst bij de warmteafgifte. Bij acht projecten is de keuze gemaakt voor een laagtemperatuur verwarmingssysteem. In de meeste gevallen is er vloerverwarming toegepast, soms in combinatie met wandverwarming of radiatoren. De Waterrandwoningen Rietzoom worden verwarmd via een middentemperatuur-systeem.

Ook al is vloerverwarming een traag systeem, toch hebben de bewoners hier geen klachten over. Bij sommige projecten kregen de bewoners het advies om de temperatuurverschillen tussen dag en nacht te beperken tot circa 2oC. Het opwarmen van een afgekoeld huis kost meer energie dan het op temperatuur houden. Bij twee woningen in Nieuw Leyden hebben de bewoners in overleg met de architect ervoor gekozen om de vloerverwarming in een zwevende dekvloer te leggen, waardoor niet de hele massa van de constructieve vloer wordt opgewarmd. Daardoor kan de temperatuur per kamer beter geregeld worden.

41


Elektriciteitsopwekking De woningen van De Keen in Etten-Leur, de Nul-energie-woning in Sonnega, de bioecologische woningen ’t Soerland III in Zelhem, de eerste rij van de Kaswoningen in Culemborg, de Waterrandwoningen Rietzoom in Zoetermeer, en sommige woningen van De Kersentuin in Utrecht beschikken over pv-cellen. De opgewekte elektriciteit wordt door de bewoners zelf gebruikt en bij een overschot wordt er teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. Er zijn bij deze projectvoorbeelden grote verschillen wat betreft de oppervlakten en vermogens van de pv-cellen. Voor alle projecten waar pv-cellen zijn toegepast werd gebruik gemaakt van subsidies. Doordat de kosten voor pv-cellen (nog) zodanig hoog zijn dat de investeringskosten zich zonder subsidie niet terugverdienen, wordt deze keuze bij projecten waarbij geen subsidie verkregen kan worden veelal niet gemaakt.

Semi-buiten ruimtes Bij vier projectvoorbeelden zijn serre’s toegepast om nog meer gebruik te maken van passieve zonne-energie en om warmteverliezen vanuit de woning te beperken. Bij één project zijn de woningen zelfs in een kas gesitueerd. Gemeenschappelijk kenmerk van al deze voorbeelden is dat de serre en de kas buiten de thermische schil is geplaatst. Bij de Kaswoningen in Culemborg en de Waterrandwoningen Rietzoom in Zoetermeer is voor de kas en de serre gekozen voor enkele beglazing en aluminium profielen. Bij de Nul-energiewoning in Sonnega, de Bio-ecologische woningen ’t Soerland III in Zelhem en De Kleurrijke Buurt in Doetinchem is voor de serres gekozen voor dubbele beglazing.

42


De bewoners van de Kaswoningen en van de Nul-energie-woning in Sonnega genieten van

VOORKOM OVERVERHITTING IN DE SERRE

de semi-buitenruimte en anticiperen bewust op de weersomstandigheden. Bij de overige

y

Zorg voor voldoende ventilatieopeningen aan

projecten geven sommige bewoners aan dat de temperatuur in de serre in de zomer hoog

de bovenkant van de serre (bijvoorbeeld grote te

oploopt. Het gebruik van de serres varieert bij deze projecten. Sommige bewoners hadden

openen dakramen). Overweeg of een automatische

liever een grotere woonkamer gehad. Het komt dan ook voor dat bewoners de deuren en

regeling zinvol is. De ramen worden dan bij een

eventuele ramen tussen woning en serre verwijderd hebben en dat er verwarming in de

bepaalde temperatuur automatisch geopend.

serre is aangebracht. Daardoor wordt de serre een verlenging van de woonkamer en wordt

y

Breng al voor de oplevering zonwering aan. Ook

er extra energie verbruikt in plaats van bespaard. Dit gebeurt vaker bij koopwoningen dan

bij zonwering is er de keuze mogelijk tussen

bij huurwoningen, wat op zich niet verrassend is. Bij een huurwoning moeten bewoners

handmatige of automatische bediening.

voor aanpassingen toestemming van de verhuurder krijgen en over het algemeen moeten

y

De keuze voor één type zonwering kan wenselijk

ze bij een verhuizing de aanpassingen weer herstellen. Dat bewoners de serre niet op

zijn voor het uiterlijk van het project en door de

de oorspronkelijk bedoelde manier gebruiken heeft niet te maken met een gebrek aan

gemeenschappelijke inkoop worden de kosten

voorlichting, zo blijkt uit de interviews. Alle bewoners wisten dat de serre bedoeld was als

gereduceerd.

onverwarmde ruimte en daardoor bijdraagt aan het energieconcept.

y

Anticipeer als bewoner op de weersomstandigheden. Bij een hoge buitentemperatuur is het zinvol om de

Een mogelijke conclusie is dat een woonkamer die voldoende ruimte biedt, een voorwaarde

ramen ’s nachts te openen, zodat er koele nachtlucht

is voor het gebruik van de serre zoals oorspronkelijk bedoeld. In zo’n geval is er geen

binnenstroomt. Omdat de temperatuur in de serre

behoefte om de serre als verlenging van de woonruimte te beschouwen. Vanuit energie-

bij hoge buitentemperaturen overdag hoger is dan

oogpunt zijn grotere woningen uiteraard minder wenselijk, omdat er meer volume verwarmd

in de woning, kunnen openingen tussen serre en

moet worden. Maar als een grotere woonkamer behoort tot de woonwensen van bewoners

woning overdag beter gesloten blijven. ’s Nachts

en de serre wordt later ‘omgevormd’ tot verlening van de woonkamer dan is dat ook niet

koelt de serre af. De woning kan hiervan mee

energiezuinig. Waarmee de vraag opkomt: Hoe zinvol is het om bij kleine woningen een

profiteren door ’s nachts de ramen en deuren tussen

serre toe te passen? Voor koopwoningen is het misschien een uitkomst om de toekomstige

woning en serre wel te openen.

bewoners een keuze te bieden tussen een uitbouw of een serre.

43


44


Energiebesparingstips van de bewoners Bij de projecten in particulier opdrachtgeverschap hebben de bewoners bewust gekozen voor energiezuinige woningen. Een uitzondering hierbij vorm het project Nieuw Leyden, dat ook in particulier opdrachtgeverschap wordt gerealiseerd, maar waar de gemeente een lagere EPC eist. Wel wordt er bij dit project voor gezorgd, dat de bewoners en hun architecten begeleid worden bij de keuze van energiebesparende maatregelen. Bij de projecten die door corporaties of ontwikkelaars zijn gerealiseerd, was het energieconcept geen bewuste keuze voor de bewoners. De meeste bewoners van deze woningen hebben dan ook om andere redenen gekozen voor hun woning. Criteria waren onder meer de ligging van de woningen, de grootte, de betaalbaarheid, de mogelijkheid om op oudere leeftijd in de woning te blijven wonen enz. Uit sommige interviews bleek dat de waardering voor de energiezuinigheid in de loop der tijd is toegenomen. Dit heeft zeker ook te maken met de gestegen energieprijzen. De keuze voor een energiezuinige woning leidt tot lagere energiekosten en uiteraard waren alle bewoners hier erg blij mee.

De meeste bewoners die voor deze brochure geïnterviewd zijn gaan bewust om met hun energieverbruik. Hieronder hun tips om het energieverbruik, en daarmee de kosten voor de energierekening, nog verder te reduceren:

y

Pas, indien je geen vraaggestuurd ventilatiesysteem hebt, de meerstandenregeling van het ventilatiesysteem daadwerkelijk aan op het gebruik van de woning. Vaak wordt de ventilatie standaard op een middenstand gezet. Dat is bijvoorbeeld ’s nachts niet nodig. Een lagere stand reduceert niet alleen het energieverbruik maar ook de eventuele geluidsoverlast.

y

Gebruik zoveel mogelijk de goedkopere nachtstroom. De vaatwasser en de wasmachine kunnen ook ’s nachts draaien.

y

Schakel de stand-by standen van je apparatuur uit. Handig zijn stopcontacten waarin meerdere stekkers zitten. De apparaten die hieraan vastzitten, kunnen dan in één keer worden uitgeschakeld.

y

Gebruik energiebesparende lampen.

y

Zorg samen met de buren voor een monitoring van het energieverbruik. Houd de meterstanden bij en vergelijk het energieverbruik. Zijn er grote verschillen, dan is er waarschijnlijk de mogelijkheid om energie te besparen.

y

Wissel ook je ervaringen uit met je buren. Een voorbeeld: Voor de teruglevering van elektriciteit die door pv-cellen is opgewekt betalen verschillende leveranciers andere tarieven. Ook de tarieven ven Groene Stroom variëren per leverancier. Het is

y

y

y

handig om soortgelijke ervaringen te delen.

EEN TIP AAN PRODUCENTEN VAN

Indien je pv-cellen hebt, probeer een terugstroom-meter te krijgen. De elektriciteit

ENERGIEZUINIGE PRODUCTEN:

die je teruglevert aan het net wordt dan direct verrekend met de kosten voor de

y

elektriciteit die je afneemt. Bij andere meters wordt de opbrengst weliswaar

om onderhoud. De ene bewoner vindt het onderhoud

geregistreerd maar pas later verrekend.

geen probleem, de andere is er minder consequent

Laat een goed geïsoleerde woning ’s nachts niet te veel afkoelen. Het opwarmen

in. Als een bewoner het filter van het gebalanceerde

kost tijd én energie.

ventilatiesysteem schoon maakt, is voor hem niet

Zeker wanneer je vloerverwarming hebt is een lagere binnentemperatuur o

y

Sommige energiebesparende maatregelen vragen

zichtbaar welke verbetering dat voor het binnenklimaat

aangenaam. Probeer een keer uit of een 2 C lagere temperatuur ook acceptabel is.

oplevert. Van één bewoner kwam de tip om de resultaten

Gebruik een eventueel beschikbare serre als semi-buiten ruimte en anticipeer op

van dit soort werkzaamheden zichtbaar te maken. Voor

de weersomstandigheden (eventueel ondersteund door automatische regelingen).

de bewoners betekenen sommige energiebesparende

Je zult er steeds meer van genieten.

maatregelen niet alleen een investering in geld, maar ook een investering in tijd en aandacht. Dan wil men resultaten zien!

45


46


Publicaties en documentatie www.nibe.org

De Kleurrijke Buurt, Doetinchem

www.senternovem.nl

Tender Woningen, SenterNovem www.senternovem.nl

De Keen, Etten-Leur Tender Woningen, SenterNovem

Nieuw Leyden

www.bear.nl

Nieuwsbrieven Nieuw Leyden

www.senternovem.nl

www.nieuwleyden.nl www.paselkuenzel.com

Nul-energie-woning, Sonnega www.grotenbreg-architecten.nl

Bio-ecologische woningen, ’t Soerland III, Zelhem www.grotenbreg-architecten.nl www.prowonen.nl

Kaswoningen, Culemborg www.kwsa.nl www.eva-lanxmeer.nl

Waterrandwoningen Rietzoom, Zoetermeer Tender Woningen, SenterNovem www.bear.nl www.senternovem.nl

De Kersentuin, Utrecht Tender Woningen, SenterNovem www.kersentuin.nl www.kristinsson.nl www.senternovem.nl

Plan Zonnekant. Malden Tender Woningen, SenterNovem www.senternovem.nl

47


Notities

48

SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken en voert beleid uit voor verschillende overheden op het gebied

KOMPAS, ENERGIEBEWUST WONEN EN WERKEN

van innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving en draagt zo

SenterNovem voert in opdracht van VROM ‘Kompas,

bij aan innovatie en duurzaamheid. Meer informatie:

energiebewust wonen en werken’ uit. Dit programma

www.senternovem.nl

heeft als doel bij te dragen aan de vermindering van de CO2 uitstoot van de gebouwde omgeving. Het accent

Swentiboldstraat 21

Helpdesk SenterNovem

ligt hierbij op de grootschalige inzet van beproefde

Postbus 17

Telefoon 030 239 35 33

instrumenten. Het programma gaat vooral uit van de

6130 AA Sittard

www.senternovem.nl

mogelijkheden bij doelgroepen in de markt.

Telefoon 046 420 22 02

[email protected]

Deze doelgroepen zijn:

Telefax

y

Gemeenten

Uitgave: SenterNovem

y

Woningbouw:

Juni 2007

- Projectontwikkelaars

Publicatienummer: 2KPWB0704

046 452 82 60

- Woningbouwcorporaties

y

- Eigenaar-bewoners

Opdrachtgever:

- Particuliere verhuurders

SenterNovem

Utiliteitsbouw - Institutionele beleggers

Research, tekst, redactie en grafisch ontwerp:

- Projectontwikkelaars

Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

- Eigenaar-gebruikers (kantoren en

(NIBE), Naarden

schoolgebouwen) - Huurders kantoorgebouwen

Fotografie en illustraties:

y

Bart Nijss Fotografie, Overasselt (Coverfoto en t’Soerland III, Kaswoningen, Waterrandwoningen Rietzoom)

y

Hans Pattist / SenterNovem (De Keen, De Kleurrijke Buurt, De Kersentuin)

y

Erik Honig (De Kersentuin)

y

Grotenbreg Architecten, Warnsveld (Nul-energiewoning)

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.

y

Wim Kol, Nijmegen (Plan Zonnekant)

y

KWSA Architecten, Culemborg (Kaswoningen)

y

MVRDV, Rotterdam (Nieuw Leyden)

y

PaselKünzel Architects, Rotterdam (Nieuw Leyden)

Praktijkvoorbeelden energiezuinige woningbouw

Recommend Documents