Duurzame bedrijventerreinen

Duurzame bedrijventerreinen Aan het werk met de Provinciale Duurzaamheidscan

met bijbehorende documenten op cd-rom

april 2006

Voorwoord Het duurzaam ontwikkelen, inrichten en beheren van bedrijventerreinen is maatwerk. De te nemen maatregelen verschillen per terrein. Het duurzaam ideaal komt dichterbij als per bedrijventerrein duidelijk is waar de kansen liggen. Om daar betrekkelijk eenvoudig en snel achter te komen ontwikkelde de Provincie Limburg al in 2002 de Provinciale Duurzaamheidscan. De afgelopen jaren is de scan op meerdere bedrijventerreinen uitgevoerd en beproefd. Dankzij die ervaringen kunnen wij nu een verbeterde en geactualiseerde versie presenteren. In deze brochure leest u allereerst welke aspecten van duurzaamheid in de Duurzaamheidscan aan de orde komen. Ook wordt duidelijk op basis van welke criteria deze aspecten op elk bedrijventerrein worden beoordeeld. Vervolgens beschrijft de brochure stap voor stap hoe de Duurzaamheidscan het beste kan worden gebruikt. Als u de handleiding volgt, zult u zien dat ook het bedrijventerrein in uw directe omgeving kansen biedt voor het treffen van op duurzaamheid gerichte maatregelen en voorzieningen.

Achterin deze brochure vindt u een cd-rom met daarop een aantal documenten die bij de scan worden gebruikt, zoals een enquêteformulier en een lijst met aandachtspunten voor een schouw van het bedrijventerrein. Met behulp van een scoringstabel kunt u zelfs in één oogopslag de stand van zaken en de duurzaamheidkansen van ‘uw’ bedrijventerrein vergelijken met die van andere locaties. Uit ervaring weet ik inmiddels dat voor het op gang brengen van een duurzame ontwikkeling op een bedrijventerrein ‘parkmanagement’ bij uitstek de kapstok is. Ook uit de Duurzaamheidscan blijkt dat een organisatie voor parkmanagement doorgaans als vliegwiel functioneert voor het formuleren en uitvoeren van op duurzaamheid gerichte projecten. Ik beveel u dan ook aan langs die weg te werk te gaan. Deze brochure is in de eerste plaats bedoeld voor ondernemers en gemeenten die een bedrijventerrein duurzaam willen ontwikkelen. Ik denk dat wij met de Provinciale Duurzaamheidscan een goede voorzet hebben gegeven. Ik hoor graag of u daarmee in de praktijk tot scoren komt.

Bert Kersten, gedeputeerde milieu en waterbeleid

3

Op zoek naar kansen voor een bedrijventerrein De Provinciale Duurzaamheidscan is bedoeld om kansen op te sporen op een bedrijventerrein, tussen meerdere bedrijventerreinen in de regio, of op een cluster van bedrijven. De scan brengt die kansen in beeld op basis van het draagvlak dat onder de betrokken partijen bestaat. De Duurzaamheidscan is dan ook bedoeld voor alle partijen die betrokken zijn bij de ontwikkeling en het beheer van een bedrijventerrein. Uitvoering van de scan is met name zinvol wanneer zowel de bedrijven op het (beoogde) terrein als de gemeente actief deelnemen. Wij gaan ervan uit dat deze partijen ook bereid zijn om de kansen die de scan ‘oplevert’ in de praktijk te brengen. De scan vormt dan de start van een proces waarin zij samen een duurzaam ideaal verwerkelijken. Voor een goed begrip: de scan richt zich niet op het opsporen van kansen bij afzonderlijke bedrijven. Op bestaande en nieuwe bedrijventerreinen De scan kan worden toegepast op bestaande en nieuwe, nog te ontwikkelen bedrijventerreinen. In beide gevallen kan de scan het beste worden uitgevoerd als een begin wordt gemaakt met het ontwikkelen van een visie op parkmanagement, dus zo vroeg mogelijk in het proces. Op bestaande terreinen valt dat tijdstip vaak samen met het moment waarop zich relatief grote veranderingen voordoen: plannen voor revitalisering van het terrein, het vrijkomen van kavels of uitbreiding van het terrein. Bij de uitbreiding van een bestaand terrein of de ontwikkeling van een nieuw terrein

Voor wie en van wie? Deze brochure is bedoeld voor ondernemers, gemeenten, organisaties voor parkmanagement en regionale (overheids)instanties op het terrein van duurzame voorzieningen en maatregelen. Kortom: voor alle partijen die actief zoeken naar kansen voor duurzame maatregelen op een bedrijventerrein en die deze ook willen uitvoeren. De Provincie biedt hen daarbij graag de helpende hand met de Provinciale Duurzaamheidscan en met een handleiding hoe deze scan het beste kan worden gebruikt.

4

kan het opstellen van een visie op parkmanagement het beste gelijk oplopen met de procedure van het bestemmingsplan. Zowel de visie op parkmanagement als de resultaten van de Duurzaamheidscan kunnen dan meteen worden uitgewerkt en meegenomen in de verdere plan- en besluitvorming van: ■

het bestemmingsplan (of de herziening daarvan);

■

een beeldkwaliteitplan;

■

het gronduitgiftebeleid met bijbehorende criteria;

■

het vergunningenbeleid.

De Duurzaamheidscan Aan de hand van onderstaande figuur kunt u in deze brochure lezen hoe de Provinciale Duurzaamheidscan werkt en hoe deze het beste kan worden toegepast.

Aspecten van duurzaamheid

Beoordelingscriteria

De scan in beeld

Identificeren van partijen

Startbijeenkomst

Uitvoeren Beoordelen van de scan van maatregelen

Selecteren van kansrijke projecten

Projecten uitwerken

5

De Duurzaamheidscan

Aspecten van duurzaamheid Wat is een duurzaam bedrijven-

Duurzaamheid heeft betrekking op de economische productie, de natuurlijke en

terrein?

ruimtelijke omgeving, en de overige omstandigheden waaronder mensen werken. Parkmanagement, zorgvuldig ruimtegebruik, duurzame netwerken en toegesne-

Er bestaat geen meetlat waarmee kan

den logistieke concepten dragen in belangrijke mate bij aan de duurzaamheid van

worden vastgesteld of een bedrijven-

een bedrijventerrein. Deze vier aspecten vragen ieder om gerichte maatregelen en

terreinen duurzaam is of niet.

voorzieningen.

De Provincie beschouwt een bedrijventerrein ‘duurzaam’ als alle betrokken

Parkmanagement

partijen via parkmanagement een pro-

Parkmanagement of de beheerorganisatie van een duurzaam bedrijventerrein richt

ces op gang brengen en in stand we-

zich op het tot stand brengen en het beheer van operationele samenwerking tussen

ten te houden om concreet invulling te

de bedrijven en de gemeente(n) en tussen bedrijven onderling. Parkmanagement

geven aan de kansen voor duurzame

leidt ertoe dat levenscyclus van het bedrijventerrein langer wordt, met behoud van

ontwikkeling op dat terrein.

de gewenste (hoge) kwaliteit. Maatregelen en voorzieningen: ■

terreinbeheer;

■

belangenbehartiging (ondernemersvereniging);

■

facilitymanagement;

■

utilitymanagement;

■

ontwikkelingsmanagement;

■

vestigingsmanagement.

Zorgvuldig ruimtegebruik De ontwikkeling van een duurzaam bedrijventerrein houdt rekening met de landEr moet voldoende basis zijn voor con-

schappelijke kwaliteiten van de omgeving. Er is sprake van duurzame ruimtelijke

tinuïteit en de samenwerkende partijen

ontwikkeling wanneer op het hele terrein én op afzonderlijke kavels sprake is van

beschikken over de nodige financiële

■

efficiënt ruimtegebruik;

middelen voor de langere termijn.

■

integratie van aanwezige ecologische of landschappelijke waarden;

De Duurzaamheidscan is een instru-

■

gebruik van collectieve voorzieningen;

ment waarmee het proces in de richting

■

zuinig gebruik van de beschikbare ruimte.

van een duurzaam bedrijventerrein op gang kan worden gebracht

Daarbij horen de volgende maatregelen en voorzieningen: ■

(inpassen van) ecologische waarden en elementen;

■

(inpassen van) landschappelijke waarden, structuren en elementen

■

groen- en waterstructuur (gekoppeld aan functionele structuur)

Parkmanagement levert een belangrijke

■

zonering voor milieuaspecten (bijv. geluid);

bijdrage aan de duurzame ontwikkeling

■

clustering van bedrijven;

van een bedrijventerrein. Bij parkma-

■

efficiënt ruimtegebruik;

nagement werken alle betrokken partij-

■

flexibel bouwen en duurzaam bouwen.

Parkmanagement als kapstok

en samen om het terrein professioneel en integraal te beheren vanuit één punt. Parkmanagement leidt doorgaans tot een meer effectief en efficiënt beheer van zowel de openbare ruimte, private terreinen als de infrastructuur op een bedrijventerrein.

6

De Duurzaamheidscan Duurzame netwerken Op een duurzaam bedrijventerrein werken bedrijven samen, zowel onderling als met overheden. Gezamenlijk willen zij een bijdrage leveren aan een duurzame proVanwege het belang ervan voor duur-

ductie van goederen en diensten. Uitgangspunt is het streven om milieu en econo-

zame bedrijventerreinen beschouwt de

mie gelijktijdig te versterken.

Provincie parkmanagement als de ‘kapstok’ voor alle revitaliseringsprojecten.

Maatregelen en voorzieningen:

De Provincie vraagt gemeenten dan

■

verbeterd gescheiden rioolstelsel/zuivering van hemelwater;

ook om in een plan van aanpak eerst

■

interne zonering van vergelijkbare bedrijven;

een visie te schetsen op parkmanage-

■

(reserveren van ruimte voor) aanvullende ondergrondse infrastructuur voor

ment. Op basis van deze visie kan dan een

uitvoeringsprogramma

worden

bijvoorbeeld water- of warmtetransport tussen bedrijven of ICT; ■

duurzame energievormen, zoals bijvoorbeeld windenergie, zonne-energie,

opgesteld, bestaande uit diverse pro-

omzetting van zonlicht in elektriciteit (PV), warmtekrachtkoppeling, warmte- en

jecten die een bijdrage leveren aan de

koudeopslag);

duurzame ontwikkeling van een bedrij-

■

venterrein.

uitwisseling van energie en water of andere stoffen en producten tussen bedrijven;

■

gezamenlijke afvalwaterzuivering;

■

collectief afvalmanagement.

Toegesneden logistieke concepten Van, naar en op een duurzaam bedrijventerrein passen de betrokken partijen logistieke concepten toe voor goederen- en personenvervoer. Multimodaliteit en logistiek ketenmanagement zijn daarbij centrale begrippen. Maatregelen en voorzieningen: ■

multimodaal overslagpunt;

■

gezamenlijk servicestation (tankstation, wasplaats en onderhoudsgarage);

■

gezamenlijke parkeer- en carpoolplaatsen;

De Provincie spreekt van een structu-

■

voldoende fietsvoorzieningen (fietspadennetwerk, fietsenstallingen);

rele vorm van parkmanagement wan-

■

optimale voorzieningen voor openbaar vervoer;

neer aan de volgende voorwaarden is

■

georganiseerd vervoer (bedrijfstaxi’s, groepsvervoer), gezamenlijk bedrijven-

voldaan: 1. Parkmanagement gaat verder dan

fietsplan; ■

logistieke optimalisatie.

het beheer van de openbare ruimte en omvat meer dan alleen gezamenlijke inkoopprojecten; 2. Er is sprake van voldoende schaalgrootte; 3. Er is draagvlak bij zowel ondernemers al gemeenten; 4. De betrokken partijen werken samen; 5. Er bestaan afspraken over het ambitieniveau; 6. Er is een plan en begroting voor de langere termijn.

7

De Duurzaamheidscan

Beoordelingscriteria Wanneer kan de Duurzaamheidscan

De vier aspecten van duurzaamheid en de daarbij behorende maatregelen en voor-

het beste worden gebruikt?

zieningen kunnen worden beoordeeld op basis van een reeks criteria.

De Duurzaamheidscan kan in principe

Relevantie

altijd worden uitgevoerd. Het meeste

De voorzieningen of maatregelen moeten van toepassing zijn op het terrein of op

profijt levert de scan echter op onder de

de bedrijven. Omdat de relevantie wordt bepaald door de kenmerken van een be-

volgende omstandigheden:

drijf, bedrijfstype of segment, moet zo vroeg mogelijk worden nagegaan om welke

■ Bij het ontwikkelen van een visie op

bedrijfstypen het gaat of om welk type bedrijventerrein (logistiek, kantoren etc.).

parkmanagement op zowel bestaan-

Bijvoorbeeld: de omvang van de afval- of energiestroom moet voldoende groot zijn

de als nieuwe bedrijventerreinen;

om te komen tot uitwisseling tussen bedrijven of collectieve inzameling en inkoop.

■ Bij het ontwikkelen van plannen voor

Die omvang is onder meer afhankelijk van het type bedrijven dat op het terrein of de

revitalisering van een bestaand be-

terreinen gevestigd is. Zo komt een kantorenlocatie doorgaans tot andere relevante

drijventerrein;

duurzame voorzieningen dan een locatie met veel industriële activiteiten. Economisch voordeel Bij toepassing van een gezamenlijke of duurzame voorziening moeten de kosten gelijk zijn of lager uitvallen dan in het geval van traditionele of afzonderlijke voorzieningen. Vaak zijn duurzame voorzieningen in aanschaf duurder dan de traditionele. Als de beheerlasten worden meegewogen zijn de kosten van een duurzame voorziening vaak beter vergelijkbaar met een traditionele voorziening. Bovendien kunnen duurzame voorzieningen of delen daarvan meestal met subsidie worden aangelegd. Daardoor kan een duurzame voorziening uiteindelijk goedkoper uitvallen. Voor de scan wordt een globale analyse van de kosten en opbrengsten gemaakt.

■ Bij uitbreiding van bestaande of de aanleg van nieuwe terreinen en dus

Milieuwinst

de start van de daarbij behorende

Om tot een duurzaam bedrijventerrein te komen is het behalen van milieurende-

plan- en besluitvorming in het kader

ment een voorwaarde. De milieubelasting van de duurzame voorziening moet gelijk

van ruimtelijke ordening;

zijn of lager uitvallen dan de milieubelasting van de traditionele voorziening.

■ Bij nieuwe projecten ter bevorde-

Bijvoorbeeld: met een gezamenlijke waterzuivering kan op het terrein voorzuivering

ring van het vestigingsklimaat en de

van het afvalwater plaatsvinden, dus voordat op het riool wordt geloosd. Soms is

werkgelegenheid.

ook hergebruik van het gezuiverde water mogelijk. Ten slotte kan het aantal vervoerbewegingen verminderen dankzij de uitwisseling van stoffen, goederen en energie tussen bedrijven. Dat leidt tot vermindering van de afvalstroom en vermindering van het energieverbruik. Technische haalbaarheid Vooraf wordt bepaald of het technisch mogelijk is de voorziening te realiseren. Bijvoorbeeld: om uitwisseling van stoffen, goederen of energie tussen bedrijven mogelijk te maken moet een leiding tussen deze bedrijven gelegd kunnen worden. Daarvoor moet voldoende ruimte zijn en de lengte en vorm van de leiding mogen nauwelijks negatief effect hebben op het rendement van de uit te wisselen stromen.

8

De Duurzaamheidscan Bereidheid tot samenwerking Het invoeren, toepassen of onderhouden van duurzame maatregelen en voorzieningen vraagt naast samenwerking ook veel inspanning in tijd en geld van betrokProvinciaal Omgevingsplan Limburg:

ken partijen. Om die samenwerking en bereidheid tot inspanningen tot stand te

kwaliteit centraal

brengen is draagvlak voor de duurzame maatregel of voorziening onontbeerlijk. Draagvlak is dus een zeer belangrijke parameter.

Het Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL, 2005) hecht veel waarde

Juridische haalbaarheid

aan de kwaliteit van bestaande bedrij-

Het gezamenlijk beschikken over een duurzame voorziening moet juridisch moge-

venterreinen. Door de bestaande voor-

lijk zijn. Soms kunnen afspraken over collectieve energie-inkoop of collectieve af-

raad terreinen goed te beheren kan im-

valinzameling strijdig zijn met al lopende contracten tussen aanbieder en afnemer.

mers de behoefte aan nieuwe locaties beperkt blijven.

Verderop in de brochure wordt aan de hand van een stappenplan uitgelegd hoe

In het POL wordt een aantal aspecten

de scan kan worden uitgevoerd. Daarbij wordt ook aangegeven op welke wijze de

genoemd waarvan de kwaliteit in het

'score' plaatsvindt.

oog moet worden gehouden:

■ zorgvuldig ruimtegebruik (meervoudig gebruik, zonering, flexibliteit); ■ zuinig gebruik en verstandig beheer van water, energie, grondstoffen en afval; ■ ruimtelijke kwaliteit (welstandseisen, beeldkwaliteitplan, functiemenging); ■ bereikbaarheid

(vervoermanage-

ment, bereikbaarheid per fiets, multimodale ontsluiting); ■ parkeren (realistische inschattingen, minimaal ruimtegebruik); ■ parkmanagement (integraal beheer van openbare ruimte, private terreinen en infrastructuur). Omdat voor elk van deze aspecten de kwaliteit moet worden bepaald, zijn zij opgenomen in de Provinciale duurzaamheidscan. In het schema is elk aspect nader gespecificeerd en uitgewerkt in te nemen duurzame maatregelen en voorzieningen.

9

De scan in beeld

De scan in beeld actie door

haalbaarheid

Juridische

bereidheid

Samenwerkings-

haalbaarheid

Technische

voordeel

Milieu

voordeel

Economisch

Duurzaamheidscan Provincie Limburg

Relevantie

Criteria

Duurzame voorzieningen / maatregelen Zorgvuldig ruimte gebruik ß (Inpassen van) ecologische waarden en elementen

O

ß (Inpassen van) landschappelijke waarden, structuren en elementen

O

ß Groen- en waterstructuur (gekoppeld aan functionele structuur)

O

ß Zonering voor milieuaspecten (bijv. geluid)

O

ß Clustering van bedrijven

O

ß Efficiënt ruimtegebruik ß Flexibel bouwen en duurzaam bouwen

O O,B

Duurzame netwerken ß Verbeterd gescheiden rioolstelsel/zuivering hemelwater

O

ß Interne zonering van vergelijkbare bedrijven

O

ß (Ruimtereservering voor) aanvullende ondergrondse infrastructuur voor bijv. water- of warmtetransport tussen bedrijven of ICT

O

ß Duurzame energievormen (bijv. windenergie, zonne-energie, PV, WKK, warmte- en koudeopslag)

O,B

ß Uitwisseling van energie/water of andere stoffen/producten tussen bedrijven

B

ß Gezamenlijke afvalwaterzuivering

B

ß Collectief afvalmanagement

B

Toegesneden logistieke concepten ß Multimodaal overslagpunt ß Gezamenlijk servicestation (tankstation, wasplaats & onderhoudsgarage) ß Gezamenlijke parkeerplaatsen & carpoolplaatsen ß Voldoende fietsvoorzieningen (fietspadennetwerk, fietsenstallingen) ß Optimale voorzieningen openbaar vervoer ß Georganiseerd vervoer (bedrijfstaxi's, groepsvervoer), gezamenlijk bedrijvenfietsplan ß Logistieke optimalisatie

O O,B O O,B O O,B B

Beheerorganisatie / Parkmanagement ß Terreinbeheer

O,B

ß Belangenbehartiging (ondernemersvereniging)

B,O

ß Facilitymanagement

P

ß Utilitymanagement

P

ß Ontwikkelingsmanagement

P

ß Vestigingsmanagement

P

De betrokken partijen In de tabel is aangegeven welke partij(en) geacht worden het voortouw te nemen bij de totstandkoming van de betreffende duurzame voorziening of maatregel. (O = overheid, B = bedrijfsleven, P = organisatie voor parkmanagement). Een lijst met uitleg over de gebruikte termen is opgenomen op bijgevoegde CD-rom.

10

De scan stap voor stap

De scan stap voor stap De scan is een succes als gemeente en de bedrijven haar samen uitvoeren en in daden omzetten. Naast de gemeente en de bedrijven kunnen andere organisaties een belangrijke rol vervullen, zoals instanties die het bedrijfsleven vertegenwoordigen (industriële kringen, Limburgse Werkgeversverenging (LWV, MKB Limburg, KvK), Provincie, LIOF-Bedrijventerreinen, energiebedrijven, waterschappen en zuiveringsschappen. Om met de scan aan het werk te gaan moet tenminste één partij het initiatief nemen. Dat kan de gemeente zijn, maar ook een ondernemer of een groep ondernemers op een bedrijventerrein. Deze partijen benoemen uit hun midden een projectleider die zich eventueel laat bijstaan door een adviseur. De tabel laat zien volgens welk stappenplan de scan gebruikt kan worden.

Stappenplan van de Provinciale Duurzaamheidscan Stappen

Activiteiten

Door

Stap 0 Identificeren partijen

inventariseren betrokkenen partijen

gemeente

Stap 1 Startbijeenkomst

informatie verstrekken taakverdeling maken afspraken maken voor de interviews

gemeente ondernemers evt. Provincie

Stap 2 Uitvoeren van de scan

enquête versturen interviews houden schouwen van het terrein

projectleider

Stap 3 Beoordelen van maatregelen

informatie verwerken uit stap 2 kansrijke maatregelen selecteren

projectleider

Stap 4 Selecteren van kansrijke projecten

brainstormsessie voor: ß vaststellen duurzame projecten ß aanwijzen van de projectleiders

gemeente ondernemers evt. Provincie

Stap 5 Projecten uitwerken

projectteam samenstellen

projectleider

Drie maanden, drie bijeenkomsten De scan duurt ongeveer drie maanden. In deze periode worden tenminste drie bijeenkomsten georganiseerd: ■

in stap 0: identificeren betrokken partijen

■

in stap 1: de startbijeenkomst

■

in stap 4: de brainstormsessie

11


Stap 0 Identificeren partijen Voorbeeld: eerst keuzes maken

Om bestaande maatregelen en nieuwe kansen voor een duurzaam bedrijventerrein in kaart te brengen moeten eerst de partijen worden benoemd, die hier direct bij be-

Collectieve warmteopwekking en -dis-

trokken zijn. Dat gebeurt in een overleg met de gemeente. Welke van de volgende

tributie door een energiebedrijf kan lei-

partijen en instanties zijn van belang om draagvlak te creëren?

den tot energiebesparing. Dat is echter alleen rendabel bij een voldoende groot

■

De ondernemers die op het terrein gevestigd zijn, of zich daar mogelijk gaan

warmteverbruik. Duurzaam en energie-

vestigen. Bij bestaande bedrijventerreinen gaat de voorkeur uit naar de lokale

zuinig bouwen en produceren leidt tot

ondernemersvereniging of actieve en betrokken individuele ondernemers. Bij

een laag warmteverbruik en heeft daar-

nieuwe terreinen gaat het om potentiële ondernemers, de lokale ondernemers-

om een negatief effect op de rentabili-

vereniging of de Kamer van Koophandel. Ondernemers(verenigingen) hebben

teit van het warmteproject. Een vroegtij-

vaak al een doelstelling of intentie in de richting van duurzaam ondernemen.

dige keuze voor collectieve warmte kan andere besparingen en dus wellicht een betere keuze blokkeren.

In de praktijk is het voorgekomen dat

■

De parkmanagementorganisatie van het bedrijventerrein (indien reeds

beide mogelijkheden (warmtedistributie

van toepassing). Deze organisatie kan een belangrijke rol vervullen in het

en energiezuinig bouwen) uiteindelijk

duurzame beheer van het terrein en het initiëren van collectieve duurzame

niet werden gerealiseerd. Het is daar-

maatregelen.

om van belang eerst de juiste keuzes

■

voor duurzame maatregelen te maken, voordat relevante partijen bij het project worden betrokken.

De gemeente als beheerder van de openbare ruimte en als verantwoordelijke instantie voor het lokale milieu- en klimaatbeleid.

■

Regionale (overheids)instanties die tot taak hebben duurzaam ondernemen te bevorderen. Denk bijvoorbeeld aan het LIOF.

Overige partijen Voor het realiseren van duurzame voorzieningen en maatregelen zijn vaak nog meer partijen betrokken, bijvoorbeeld de Provincie, een energiebedrijf, waterschap of gewestelijke milieudienst. Het verdient aanbeveling deze partijen pas bij projecten te betrekken in stap 5, bij de uitwerking en uitvoering. Het volgende voorbeeld kan deze aanbeveling verhelderen.

12


Stap 1 Startbijeenkomst Voor de startbijeenkomst worden vertegenwoordigers van de betrokken partijen uitgenodigd. Zij zijn bij voorkeur persoonlijk of professioneel betrokken bij het realiseren van een duurzaam bedrijventerrein. Het is ook van belang dat ze voldoende erkenning hebben van de organisatie of groepering die ze vertegenwoordigen. Bij gemeenten ligt de verantwoordelijkheid voor bedrijventerreinen doorgaans bij meerdere organisatieonderdelen. Van belang zijn de afdelingen die zich bezighouden met gronduitgifte, milieubeleid, bouwzaken, economische zaken en verkeer zijn. Namens de gemeente kunnen zowel ambtelijke als bestuurlijke vertegenwoordigers bij de startbijeenkomst aanwezig zijn.

De startbijeenkomst heeft onder meer tot doel: ■

onderlinge kennismaking;

■

uitleg door de projectleider van het stappenplan van de Duurzaamheidscan;

■

inventarisatie van lopende activiteiten op het bedrijventerrein;

■

inventarisatie van relevante rapporten en documenten over het terrein;

■

vaststellen wie welke taak in het proces op zich neemt (klankbordgroep, communicatie met ondernemers en intern binnen de gemeente, verzenden van de enquête, etc.)

■

afspraken over interviews en enquête;

■

afspraken over de brainstormsessie in stap 4;

■

draagvlak creëren voor samenwerking in het proces.

Behalve het maken van heldere afspraken is het van belang dat betrokkenen gemotiveerd raken voor het proces. De projectleider kan daartoe in de startbijeenkomst voorbeelden tonen van andere bedrijventerreinen waar ondernemers dankzij een juiste aanpak economisch voordeel hebben behaald.

13


Stap 2 Uitvoeren van de scan In de startbijeenkomst (stap 1) zijn documenten verzameld die van belang zijn voor de start van de scan. Dat kunnen bestemmingsplannen zijn, revitaliseringsplannen, milieubeleidsplannen en andere documenten. Het is van belang deze informatie te betrekken bij gesprekken en interviews. Stap 2 omvat een enquête, twee ‘schouwen’ en een aantal interviews. Zo verzamelt de projectleider informatie over het terrein, de gebruikers en het bevoegd gezag: ■

welke duurzame maatregelen zijn al getroffen?

■

welke duurzame maatregelen zijn mogelijk en kansrijk?

■

hoe groot is het draagvlak voor de verschillende maatregelen?

Enquête onder ondernemers Afhankelijkheid van het aantal ondernemers en het al dan niet beschikbaar zijn van eerder verrichte onderzoeken en inventarisaties, kunnen de interviews worden aangevuld met een enquête.

Alle ondernemers op het terrein ontvangen dan een enquête met het verzoek deze ingevuld te retourneren. De projectleider totaliseert de resultaten. In de praktijk is de respons op de enquête geringer dan 50% en worden de vragen slechts gedeeltelijk ingevuld. Toch geeft de enquête wel een beeld van het draagvlak voor een aantal maatregelen. De ondernemers die actief meewerken raken bovendien meer betrokken bij het proces. Informatie over het draagvlak van de duurzame maatregelen kan ook worden verzameld in interviews met ondernemers. Een voorbeeld van een enquête onder ondernemers is opgenomen op de cd-rom achterin deze brochure.

14

De scan stap voor stap Schouw van het terrein Voordat de interviews worden afgenomen houdt de projectleider een ‘schouw’ van het bedrijventerrein. Hij krijgt daarmee een indruk van de uiterlijke kenmerken van het terrein. Aandachtspunten daarbij zijn onder meer: ■

het type bedrijven per deel van het terrein;

■

eventuele leegstand;

■

eventuele vrije kavels;

■

eventueel achterstallig onderhoud aan wegen, terrein en gebouwen;

■

landschappelijke kenmerken;

■

bereikbaarheid en bewegwijzering;

■

verkeersveiligheid;

■

bezetting van openbare parkeerplaatsen;

■

ligging van woningen ten opzichte van bedrijven.

Een voorbeeld van een aandachtspuntenlijst voor een terreinschouw is opgenomen op de cd-rom achterin deze brochure.

Een tweede, meer gedetailleerde schouw vindt plaats nadat interviews met betrokkenen hebben plaats gevonden met medewerkers van de gemeente en met vertegenwoordigers van ondernemers. Het doel is dan mogelijke maatregelen verder te onderzoeken. Interviews met gemeentefunctionarissen In de startbijeenkomst is afgesproken welke gemeentefunctionarissen worden geinterviewd. Alle vragen zijn doorgenomen. De vragenlijst hoeft niet vooraf te worden toegestuurd. Van belang is dat de projectleider in de gesprekken doorvraagt naar de mogelijkheden en haalbaarheid van maatregelen en voorzieningen. Ook de persoonlijke visie van de geïnterviewde moet helder worden. Dat lukt het beste wanneer de projectleider zelf suggesties doet en open vragen stelt. Interviews met vertegenwoordigers van ondernemers Deze gesprekken verlopen hetzelfde als de interviews met de medewerkers van de gemeente. Tijdens de gesprekken kan de projectleider de ondernemer informatie geven over duurzame maatregelen. Ondernemers blijken doorgaans niet alleen maar geïnteresseerd te zijn in economische voordelen, maar ook in duurzaam ondernemen.In het gesprek komt soms ‘oud zeer’ richting de gemeente naar boven. Deze informatie kan van belang zijn om op kritieke momenten het proces op gang te houden. Zorgvuldigheid en integriteit zijn daarbij vanzelfsprekend van groot belang.

15


Stap 3 Beoordelen van maatregelen Al tijdens de interviews in stap 2 vormen de projectleider en de geïnterviewden zich een eerste gezamenlijk beeld van de haalbaarheid van de bespoken duurzame maatregelen. In stap 3 stelt de projectleider op basis van de informatie uit de enquête en de interviews een lijst samen met de best haalbare maatregelen en voorzieningen. Die lijst wordt in stap 4 gebruikt om kansrijke projecten te selecteren. Vergelijking nu en straks De beoordeling moet ertoe leiden dat een vergelijking mogelijk is van de mate van duurzaamheid van de terreinen in de huidige situatie en na invulling van de kansrijke maatregelen. Daartoe worden de resultaten van vragenlijsten en interviews samengevoegd tot één totaallijst, verdeeld in drie categorieën:

1.

maatregelen die al genomen zijn;

2.

maatregelen die in de interviews kansrijk zijn genoemd;

3.

maatregelen die in de interviews als onmogelijk of slecht haalbaar zijn betiteld.

Door de scores in de drie categorieën op te tellen ontstaat een tabel die inzicht geeft in de huidige mate van duurzaamheid van het terrein en in de mate waarin die kan toenemen als in de toekomst alle reële kansen zijn benut. De resultaten kunnen worden weergegeven in een grafiek. Een voordeel van deze werkwijze is bovendien dat de kansen van verschillende bedrijventerreinen objectief met elkaar kunnen worden vergeleken. De scoringstabel is opgenomen op bijgevoegde cd-rom.

16

De scan stap voor stap Voorbeeld: presentatie van de mate van duurzaamheid In onderstaande tabel zijn de resultaten van de interviews over een denkbeeldig bedrijventerrein samengevoegd in één lijst. ■

onder ‘totaal’ staat het totale aantal vragen uit de vragenlijst;

■

onder ‘huidig’ staat het aantal maatregelen en voorzieningen dat al is getrof-

■

onder ‘kansen’ staat het aantal kansrijke maatregelen.

fen;

Categorie

Aantal vragen Totaal

Huidig

Kansen

Zorgvuldig ruimtegebruik

34

7

5

Duurzame netwerken

22

1

9

Toegesneden logistieke concepten

10

2

5

Beheersorganisatie / parkmanagement

13

4

6

Totaal

79

Voor het berekenen van de scores wordt als volgt een tabel samengesteld: ■

score ‘huidig’ = vragen huidig : vragen totaal x 100%

■

score ‘huidig + kansen’ = vragen (huidig + kansen) : vragen totaal x 100%

Categorie

Score Huidig

Huidig + kansen

%

%


21

35

Duurzame netwerken

5

45


20

70

Beheersorganisatie / parkmanagement

31

77

Deze gegevens zijn vervolgens verwerkt in een grafiek:

80 70

Huidig (%)

60 50 40

Kansen (%)

30 20 10 0 ruimte

netwerk.

logistiek

beheer

17


Stap 4 Selectie van projecten Op de agenda

Om kansrijke projecten te selecteren wordt een brainstormsessie georganiseerd. Voor deze sessie zijn in stap 1 al afspraken wat betreft datum, locatie en samen-

Duurzaamheid op een bedrijventerrein

stelling van de groep.

is geen eenmalige actie. Het doel is blij-

Doel van de bijeenkomst is het vaststellen van een aantal projecten die bijdragen

vend zorgvuldig om te gaan met ruimte

aan de duurzame ontwikkeling van het bedrijventerrein. Tijdens de bijeenkomst

en milieu. Duurzaam beheer van het

geeft de projectleider eerst een toelichting op de resultaten van de enquête en de

bedrijventerrein kan worden uitgevoerd

interviews. Vervolgens presenteert hij of zij de lijst met de best haalbare voorstel-

door de gemeente en de bedrijven.

len, die is samengesteld in stap 3. Er volgt een toelichting op het milieuvoordeel en

Een organisatie voor parkmanagement

de andere beoordelingscriteria van de scan. Op basis van deze lijst vindt discussie

blijkt hiervoor het beste instrument te

plaats. De betrokkenheid en de kennisoverdracht die tijdens de interviews is opge-

zijn. Daarnaast is het van belang een

bouwd bepaalt in belangrijke mate het succes van deze sessie.

structureel overleg tussen de gemeente en de ondernemers in het leven te

Na de discussie wordt vastgesteld welke maatregelen en voorzieningen kunnen

roepen en in stand te houden.

rekenen op voldoende draagvlak.

Drie tot vijf daarvan worden geselecteerd om in projecten te worden uitgewerkt. Bij voorkeur staat het onderwerp duur-

Voor de realisatie daarvan maken de deelnemers aan de bijeenkomst de eerste af-

zaamheid daarbij als vast punt op de

spraken; bij voorkeur wijzen zij de projectleiders al aan. Ook wordt vastgesteld wie

agenda.

of welke instantie de opdrachtgever voor het project is. De projectleider omschrijft in het verslag van de bijeenkomst de projecten en legt de gemaakte afspraken vast.

Stap 5 Projecten uitwerken Nu worden de in stap 4 geselecteerde projecten uitgewerkt tot concrete projecten die met succes kunnen worden uitgevoerd. De aanpak hiervan varieert sterk met het type project. Elke projectleider werkt de volgende aandachtspunten uit: ■

inventarisatie van de betrokken partijen;

■

de belangen van deze partijen;

■

samenstelling van het projectteam;

■

financiering van het project;

■

subsidiemogelijkheden;

■

communicatie;

■

planning van het project.

Voor ieder geselecteerd project maakt de betrokken projectleider een eerste plan van aanpak. Daarin staan de te behalen resultaten, betrokken partijen, deelactiviteiten, een inschatting van de kosten en een voorlopige planning.

18

Uitvoering

Uitvoeren van projecten

De projectleiders zorgen nu voor de realisatie van de afzonderlijke projecten. Die taak is niet eenvoudig en moet dus niet worden onderschat. Het is van belang dat de plannen steeds voldoende steun krijgen in de vorm van mensen en middelen. In de praktijk betekent dit dat er zo vroeg mogelijk moet worden gezocht naar financieringsmogelijkheden. De initiatiefnemers van het project hebben de taak toe te zien op de voortgang.

Periodieke terugkoppeling naar de ondernemers en de gemeente, dan wel naar het gezamenlijke overleg van deze partijen, zal het draagvlak sterk vergroten.

Belangrijke websites

Voor meer informatie

Colofon

www.limburg.nl

Provincie Limburg

Uitgave: Provincie Limburg

www.senternovem.nl

Afdeling Stedelijke Leefomgeving

Research en advies: Trans4,

www.minez.nl

Tel. (043) 389 73 45

’s-Hertogenbosch

www.dubolim.nl

e-mail: [email protected]

Tekstbewerking: Transconcept Tekstproducties, ’s-Hertogenbosch Grafische vormgeving en druk: Provincie Limburg Fotografie:Clea Betlem, Diana Scheilen

CD-rom De Provincie Limburg wil de betrokken partijen graag ondersteunen bij de uitvoering van de Duurzaamheidscan en bij het uitvoeren van door de scan als kansrijk geïdentificeerde duurzame voorzieningen en maatregelen. Wie aan de slag wil gaan met de duurzaamheidscan vindt achterin een cd-rom met daarop alle documenten die bij het uitvoeren van de Duurzaamheidscan worden gebruikt.

Bijlage 1

ZORGVULDIG RUIMTEGEBRUIK (Inpassen van) ecologische waarden en elementen Hierbij kan gedacht worden aan bos, rietlanden of natuurlijk ingerichte waterlopen. Dergelijke natuurontwikkeling geeft naast een ecologische waarde aan het bedrijventerrein en haar omgeving nog andere waarden aan het gebied. Bosontwikkeling kan bijdragen aan de verbetering van de milieukwaliteit door het CO2-bindend vermogen. In natuurgebieden zijn waterzuiveringsmethoden toe te passen en natuurgebieden kunnen voor recreatief medegebruik dienen. Naast ruimtelijke koppelingen zijn er soms financiële koppelingen mogelijk in de vorm van rood helpt groen: delen van de opbrengsten van bedrijfsgronden worden geïnvesteerd in natuurontwikkeling. (Inpassen van) landschappelijke waarden, structuren en elementen Een bedrijventerrein heeft een grote impact op het landschap. De opnamecapaciteit van het landschap, ofwel het gemak waarmee een bedrijventerrein zich in het landschap voegt, is niet overal gelijk. De ambitie bij een duurzaam bedrijventerrein is om het bedrijventerrein in zijn omgeving in te passen door rekening te houden met de in het gebied aanwezige landschappelijke waarden. Voorbeelden van landschappelijke waarden zijn houtwallen, bospercelen en bomenlinten, maar ook dijklichamen of cultuurhistorische gebouwen of relicten. Er is sprake van een integrale gebiedsontwikkeling als bedrijfs- en natuurfuncties worden ontwikkeld. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de natuurlijke inrichting van een bestaande waterloop die wordt gekoppeld aan de ontwikkeling of herstructurering van een bedrijventerrein. Groen- en waterstructuur (gekoppeld aan functionele structuur) Op een duurzaam bedrijventerrein zijn de groenstructuur en het watersysteem in sterke samenhang ontwikkeld, waarbij ook de functionele en ruimtelijke relaties met het landschap zijn bekeken. Hierbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld waterbekkens (voor de opvang van neerslag) die op een natuurlijke manier worden ingericht (rietlanden, glooiende oevers die ook infiltratie van neerslag mogelijk maken) en op beeldbepalende locaties worden aangelegd. Voor een optimaal resultaat moet een en ander zo vroeg mogelijk in de planvorming worden geregeld. Bij een nieuw bedrijventerrein of uitbreiding: in het stedenbouwkundig plan, zodat in het bestemmingsplan deze waarden kunnen worden vastgelegd met een eigen bestemming. Bij een bestaand bedrijventerrein: bij het opstellen van het revitaliseringsplan door koppeling van de eisen aan de riolering met de eisen van beeldkwaliteit en natuurontwikkeling. Zonering voor milieuaspecten (bijv. geluid) Beperking en vermindering van milieuhinder is van groot belang voor de kwaliteit van de leefomgeving. Inwaartse zonering van een bedrijventerrein kan hieraan een belangrijke bijdrage leveren. De meest milieuhinderlijke bedrijven worden daarbij zoveel mogelijk in het centrale deel van het bedrijventerrein geplaatst om de uitstraling naar de omgeving tot een minimum te beperken. Bij herontwikkeling van een of meerdere private kavels kan worden onderzocht welke typen bedrijvigheid hierop kan worden gevestigd om aanwezige milieuhinder te ‘verminderen’. 1

Clustering van bedrijven Zowel binnen een bedrijf als rondom een bedrijf worden voortdurend relaties met verschillende bedrijfsactiviteiten aangegaan die leiden tot het ontstaan van clusters. De ruimtelijke concentratie van functionele relaties vindt plaats in complexen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan bedrijven die opslagfuncties combineren of bedrijfsverzamelgebouwen waarin voorzieningen als vergaderruimtes en een kantine gezamenlijk worden gebruikt. Efficiënt ruimtegebruik Efficiënt ruimtegebruik kan in verschillende dimensies plaatsvinden. De horizontale dimensie gaat over het beter benutten van de ruimte door één of meerdere functies in horizontaal opzicht efficiënter in te richten. Denk hierbij bijvoorbeeld aan efficiëntere, horizontale opslag van goederen. Meer ingewikkeld, maar goed mogelijk, is de tijdelijke ingebruikstelling van reserveruimte Een aantal bedrijven beschikt over een bepaalde hoeveelheid reserveruimte om in te zetten bij mogelijke groei. Aangezien niet elk bedrijf deze ruimte zal benutten, is het mogelijk de reserveruimte uit te geven aan een rechtspersoonlijkheid waarin eventueel aangrenzende bedrijven participeren Hiermee is op een zuinigere en goedkopere wijze met de ruimte om te gaan, zonder dat een bedrijf zijn ruimte voor groei prijsgeeft. In het kader van efficiënt ruimtegebruik valt ook te denken aan collectieve ruimtelijke voorzieningen als gezamenlijke opslag. Bij de verticale dimensie wordt de ruimte beter benut door één of meerdere functies gelaagd (verticaal) te realiseren. Dit kan door bijvoorbeeld meerlagig te bouwen. Dit is zowel in de hoogte als ondergronds mogelijk. Met name nieuwe systemen in de logistiek (zoals automatische order-piek) maken het mogelijk hoger te bouwen. Ook valt te denken aan ondergronds parkeren en ondergrondse opslag. Meervoudig ruimtegebruik, als onderdeel van efficiënt ruimtegebruik, is een stapeling van functies waarbij de “derde dimensie” wordt benut. Concreet is te denken aan een combinatie van parkeren/werken, openbaar vervoer/voorzieningen voor bedrijven en werkfuncties/verkeer. Als derde dimensie kan de dimensie tijd worden onderscheiden. Het betekent intensivering van het ruimtegebruik door één of meerdere functies volgtijdelijk (na elkaar in tijd) gebruik te laten maken van dezelfde ruimte of het gebruik van de ruimtes te verlengen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan seizoensproducten waarvan de (opslag)voorziening maar een deel van het jaar in gebruik is. Flexibel bouwen en duurzaam bouwen Bedrijfsgebouwen moeten dermate flexibel zijn, dat op het moment dat een bedrijf het terrein verlaat, het gebouw zonder al te veel aanpassingen door een ander bedrijf is te gebruiken. Een bedrijfsgebouw moet van functie kunnen veranderen en gebruikte materialen moeten opnieuw toepasbaar zijn. Dit betekent een flexibele indeling van bedrijfsgebouwen mogelijkheden voor modulair (c.q. aanpasbaar/demontabel) bouwen en het gebruik maken van specifieke bouwconcepten. Duurzaam bouwen is gericht op energie- en grondstoffenbesparing bij individuele bedrijven en het toepassen van milieuvriendelijke bouwmaterialen.

2

DUURZAME NETWERKEN Verbeterd gescheiden rioolstelsel/zuivering hemelwater In een verbeterd rioolstelsel wordt zowel het (huishoudelijk) afvalwater (droogweer-afvoer) als een deel van het regenwater (first flush) afkomstig van wegen en oppervlakteverhardingen (openbaar en particulier) via een gescheiden rioleringsstelsel afgevoerd. Het regenwater afkomstig van daken en verharde oppervlakten wordt via wadizones of droge greppels (drainsleuven met geperforeerde buizen) langs de wegen direct afgevoerd naar infiltratie- en/of bergingsvoorzieningen elders op het bedrijventerrein. De “first flush” van verharde oppervlakten wordt in principe afgevoerd naar het riool. Indien het water op deze verharde oppervlakten als “schoon” wordt beschouwd, kan deze first flush rechtstreeks naar de infiltratie en/of bergingsvoorzieningen worden afgevoerd. Interne zonering van vergelijkbare bedrijven Zonering en segmentering van bedrijven om een optimale afstemming van horizontale -en verticale relaties tussen bedrijven tot stand te brengen. Op deze manier ontstaan combinaties die elkaar in economisch opzicht aanvullen. Bij de horizontale relaties vormt het afvalproduct van het ene bedrijf een grondstof voor het andere bedrijf. De verticale relaties tussen bedrijven gaan over de uitwisseling van producten binnen een productieketen: het eindproduct van het ene bedrijf is de grondstof voor het andere bedrijf. Als nieuwe bedrijven zich willen vestigen zullen zij zowel in kennis en kunde als in functioneel opzicht complementair moeten zijn aan de reeds aanwezige (delen van) clusters. De nieuwe bedrijven moeten vanuit hun bedrijfsactiviteiten bijdragen aan het versterken dan wel uitbreiden van het cluster. (Ruimteresérvering voor) aanvullende ondergrondse infrastructuur voor bijv. water- of warmtetransport tussen bedrijven of ICT. Bij de inrichting van het terrein kan rekening worden gehouden met infrastructurele voorzieningen, zoals een extra brede leidingstrook langs de wegen zodat er indien nodig extra leidingen kunnen worden gelegd van het ene bedrijf naar het andere. Denk hierbij bijvoorbeeld ook aan de bekabeling voor ICT-voorzieningen. Duurzame energiebronnen Ruimtereservering voor en gebruik van duurzame energiebronnen als windenergie, zonnecollectoren, photovoltagecelen, warmte- en koude-opslag en warmtekrachtkoppeling. Het kan hierbij gaan om de gezamenlijke exploitatie van een duurzame energiebron door (een deel van) de op het terrein gevestigde bedrijven. Maar ook kunnen derden als energieleveranciers of overheden (provincie gemeente) worden ingeschakeld om de duurzame energie te leveren. Uitwisseling van energie/water of andere stoffen/producten tussen bedrijven Het daadwerkelijk tot stand brengen van de uitwisseling van energie/water of andere stoffen/producten Het benutten van “milieu” netwerken door onderlinge samenwerking op het gebied van reststoffen, energie en/of water (extern) en sluiten van stofketens. Bij het tot stand brengen van deze uitwisseling en “milieu”netwerken is een belangrijke rol voor de parkmanager (indien aanwezig) weggelegd. Het optimaal benutten van schaalvoordelen is mogelijk door regionale samenwerking tussen verschillende bedrijventerreinen Hierdoor kunnen kleinere bedrijventerreinen, waarvoor afzonderlijk uitwisseling van stromen onhaalbaar is, in regionaal verband alsnog de voordelen van uitwisseling benutten. Gezamenlijke afvalwaterzuivering Zuivering van water op het bedrijventerrein door samenwerking van bedrijven. Zuivering vindt plaats door technologische en ecologische zuiveringsprincipes te combineren Gezuiverd water kan bovendien weer als ‘input’ dienen voor bedrijfsprocessen (ook wel E-water genoemd). 3

Collectief afvalmanagement Preventie en hergebruik van reststoffen leidt tot minder energieverbruik, vermindering van afvalstoffen en vermindering van uitputting van grondstoffen. De resterende afvalstoffen kunnen middel een collectief afvalcontact worden afgevoerd. Individuele bedrijven zullen moeten worden doorgelicht op besparingsmogelijkheden.

4

TOEGESNEDEN LOGISTIEKE CONCEPTEN Multimodaal overslagpunt Een duurzaam bedrijventerrein koppelt de aanwezige modaliteiten (spoor, weg en/of water) aan elkaar met een multimodaal overslagpunt. Op dit punt worden goederen overgeslagen van de ene naar de andere modaliteit. Een multimodaal overslagpunt hoeft niet altijd op een bedrijventerrein aanwezig te zijn of te worden gerealiseerd. Een multimodaal overslagpunt heeft eigenlijk een (boven)regionaal karakter: bedrijventerreinen in de omgeving van een bedrijventerrein met een multimodaal overslagpunt kunnen gebruik maken van deze faciliteit. Gezamenlijk servicestation (tankstation, wasplaats & onderhoudsgarage) Op een bedrijventerrein met veel vervoersbewegingen van zowel personen als goederen kunnen diensten als tankstation, wasplaats, onderhoudsgarage worden gebundeld in een centraal servicestation. Gezamenlijke parkeerplaatsen Parkeren vindt op een duurzaam bedrijventerrein zoveel mogelijk gebundeld plaats. Bundeling van parkeerplaatsen leidt tot ruimtebesparing. Voldoende fietsvoorzieningen De aanwezigheid van voldoende en kwalitatief goede fietsvoorzieningen als een fietspadennetwerk en fietsenstallingen (bij bedrijf en OV-halte) kan het gebruik van de fiets (als alternatief voor de auto) bevorderen. Optimale voorzieningen openbaar vervoer. Het openbaar vervoer kan worden bevorderd door haltes op loopafstand, haltes met fietsenstalling, een optimale routing en een hogere frequentie. Georganiseerd vervoer De bedrijven op een duurzame bedrijventerrein proberen de automobiliteit van het personenvervoer te minimaliseren door de inzet van georganiseerd personenvervoer in de vorm van bedrijfstaxi’s, groepsvervoer en een gezamenlijk bedrijvenfietsplan. Logistieke optimalisatie Logistieke optimalisatie betekent dat verschillende vervoersstromen op elkaar worden afgestemd en dat een goed vervoer over het bedrijventerrein plaatsvindt. Hierbij valt te denken aan optimalisatie van de beladingsgraad en coördinatie van vervoersbewegingen (bundelen van goederenstromen van verschillende bedrijven tot één goederenstroom).

5

BEHEERORGANISATIE / PARKMANAGEMENT Terreinbeheer Een kwalitatief goede inrichting en beheer van de openbare en private buitenruimte. De te beheren elementen zijn bijvoorbeeld groenvoorzieningen, aanwezige verhardingen, parkeerplaatsen, bewegwijzering, verlichting, straatmeubilair en gevels van bedrijfsgebouwen. Het optimaal benutten van schaalvoordelen is mogelijk door regionale samenwerking tussen verschillende bedrijventerreinen. Hierdoor kunnen kleinere bedrijventerreinen, waarvoor afzonderlijk parkmanagement onhaalbaar is, in regionaal verband alsnog de voordelen van het parkmanagement benutten. Belangenbehartiging (bijvoorbeeld in de vorm van een ondernemersvereniging of bedrijventerreinvereniging) Voor het tot stand brengen van duurzame voorzieningen en maatregelen op een bedrijventerrein is een organisatie waarin de bedrijven en de gemeente, en eventueel de projectontwikkelaar en belegger zitting hebben onontbeerlijk Deze organisatie moet tevens in staat zijn om het terreinbeheer te organiseren en andere ‘onderdelen’ van het parkmanagement tot stand te brengen. Voor de vorm en juridische structuur van deze bedrijventerreinorganisatie zijn verschillende modellen denkbaar. Facilitymanagement Facilitymanagement is de organisatie van veiligheid en beveiliging, gebouwonderhoud en schoonmaak, vervoersmanagement, inkoop/verhuur van materialen, catering, kinderopvang, sport-/recreatievoorzieningen, shoppingservice, winkels, bancaire voorzieningen, post- en vergadervoorzieningen, flexibele kantoorruimtes en samenwerking in bedrijfsmiddelen. Centrale inkoop door de parkmanagementorganisatie van diensten als terreinen pandbeveiliging, kantoorreiniging, onderhoud gebouwen, catering en kinderopvang levert elk betrokken bedrijf inkoopvoordelen op. Tevens kunnen de diverse facilityservices op elkaar worden aangepast en gecombineerd. Door schaalvergroting is het voor klanten mogelijk diensten af te nemen die in een individuele situatie te duur zijn. Utilitymanagement Samenwerking tussen bedrijven kan op tal van terreinen leiden tot verbetering van de efficiëntie en daarmee tot besparingen. Met efficiëntieverbeteringen en besparingen op het gebied van onder andere energie, water en reststoffen-verwijdering wordt daadwerkelijk invulling gegeven aan duurzame ontwikkeling. Voorbeelden van utilitymanagement zijn de organsiatie van afvalwatermanagement, telecom, telematica & multimedia, watermanagement, afvalmanagement en energiemanagement. Ontwikkelingsmanagement Ontwikkelingsmanagement is de organisatie van kennisuitwisseling, stimuleren van bedrijfsinnovatie, uitvoering regionaal sociaal economisch beleid, de opzet van starters-, innovatie-, en kenniscentrum en arbeid-/personeelsontwikkeling en -bemiddeling. Vestigingsmanagement Vestigingsmanagement is de organisatie van promotie &PR van het bedrijventerrein en de bedrijven, (tijdelijke) bedrijfsruimten, ruilverkaveling van bedrijven, het aantrekken van nieuwe bedrijven en leaseconcepten.

6

Bijlage 2 Vragenlijst (schouwingslijst) duurzaamheidsscan

Ref

Vragen

Antwoord

Vraag aan

Prov.

Overheid O

lijst

Bedrijven B Parkmanagement P Waarneming E

A


A1

(inpassen van) ecologische waarden en elementen

A1

Welke ecologische waarden zijn aanwezig?

E/O

A1

Welke ecologische waarden worden door de gemeente nagestreefd?

O

A1

Welke aanwezige elementen versterken de ecologische betekenis van het terrein?

E/O

A1

Welke externe invloeden zijn op de ecologie van het terrein van belang?

E/O

A2

(Inpassen van) landschappelijke waarden, structuren en elementen

A2

Heeft het terrein specifieke identiteitsbepalende kenmerken?

A2

Welke zijn de karakteristieke lijn, vlak en punt elementen van het terrein?

A2

Komen er op het terrein waardevolle landschapselementen voor?

nee/ja nl.

E/O

A2

Zijn er op het terrein cultuurhistorisch waardevolle objecten aanwezig?

nee/ja nl.

E/O

A3

Groen- en waterstructuur (gekoppeld aan functionele structuur)

A3

Is het bestaande oppervlaktewater zichtbaar op het terrein aanwezig?

nee/ja

O

A3

Heeft het aanwezige oppervlaktewater een economische betekenis?

nee/ja nl. transport, loskade, koelwater

E/B

A3

Bij welke organisatie ligt het beheer van de waterhuishouding van het terrein?

waterschap, gemeente

O

A3

Wat zijn de mogelijkheden tot een duurzaam waterbeheer?

A3

Welk percentage van het terrein heeft een groene invulling?

... %

E

A3

Is het bestaande groen geclusterd of versnipperd?

geclusterd/versnipperd

E

A3

Hebben de voorkomende groenstructuren/elementen diverse functies?

nee/ja nl.

O

nee/ja nl.

E/O E

E/O/B

1

Ref

Vragen

Antwoord

Vraag aan

Prov.

Overheid O

lijst


A4

Zonering voor milieuaspecten (bijv. geluid)

A4

Welke geluidszones zijn er en voldoen deze?

A4

Welke milieuzonering wordt gehanteerd?

A4

Is er sprake van milieuoverlast op het terrein?

nee/ja nl. in de vorm van ....

O

A4

Is er sprake van milieu overlast naar omliggende gebieden?

nee/ja nl. in de vorm van ....

O

A5

Clustering van bedrijven

A5

Is er sprake van clustering bedrijven t.b.v. uitwisseling energie, grondstoffen, water?

nee/ja nl.

B

A5

Is er sprake van clustering bedrijven i.v.m. haltes van openbaar vervoer?

nee/ja nl.

E

A6

Efficiënt ruimtegebruik

A6

Hoeveel % van het bedrijventerrein mag worden bebouwd?

... %

O

A6

Hoeveel % van het bedrijventerrein is verkaveld?

... %

O

A6

Zijn er mogelijkheden voor fysieke verdichting?

hoger bouwen, parkeerkelders, parkeergarage, anders

O/B

nee/ja nl.

E/B E/B

nl. A7

Flexibel bouwen en duurzaam bouwen

A7

Is er sprake van ruimtelijke combinaties van functies?

nee/ja nl.

B

A7

Is er sprake van temporisering van verschillende functies?

nee/ja nl.

O/B

A7

Is er een actief beleid in de gemeente om vanuit de bouwen milieuvergunning duurzaamheid te

nee/ja

O

nee/ja nl.

O

stimuleren? A7

Worden er extra eisen gesteld voor duurzaam bouwen (dubo en EPC)?

A7

Welke dubo of EPC eisen zijn van toepassing zoals verscherpte EPC, dubo maatregelen met TVT

O

< 1 of 5 jaar verplicht vanuit bouwvergunning? A8

Overig t.a.v. zorgvuldig ruimtegebruik

A8

Hoe is de interne ontsluiting van het terrein ingericht en voldoet dit nu en in de toekomst?

nee/ja

E/O

A8

Hoe is, van buitenaf, de bereikbaarheid van het terrein met eigen vervoer?

goed/matig/slecht

E/O/B

A8

Heeft het terrein een veiligheidskeurmerkcertificaat (betreffende de openbare ruimte)?

nee/ja

O

A8

Komen er op het terrein vervuilde locaties (percelen) voor?

nee/ja nl.

O

A8

Is een bodemsanering te koppelen aan een nieuwe bestemming of functie van de locatie (perce-

nee/ja nl. met ..........

O

len)? 2

Ref

Vragen

Antwoord

Vraag aan

Prov.

Overheid O

lijst


B

Duurzame netwerken

B1

Verbeterd gescheiden rioolstelsel/zuivering hemelwater

B1

Worden riool en afvalwater gescheiden verzameld en hoe wordt het afgevoerd?

B2

Interne zonering van vergelijkbare bedrijven

B2

Nee/ja nl.

O

Zijn er kantoorgebouwen geclusterd i.v.m. collectieve duurzame energievoorziening?

nee/ja

O/B

B2

Zijn bedrijven die veel en warmte en koude gebruiken geclusterd i.v.m. uitwisseling van energie?

nee/ja

O/B

B3

(Ruimtereservering voor) aanvullende ondergrondse infrastructuur

B3

Is er ruimte gereserveerd voor collectieve infrastructuur voor warmte/koude/perslucht/ICT?

nee/ja n.l.

O

B4

Duurzame energievormen

B4

Welke vorm van Duurzame Energie (DE) is nu aanwezig?

geen/wind/zon/PV/warmtewisselaars/WKK

O/B

B4

Is DE opgenomen in het bestemmingsplan?

nee/ja

O

B4

Heeft de gemeente een DE beleid?

nee/ja

O

B4

Is er een gemeentelijk Klimaatbeleid voor bedrijventerreinen, en wat is de status?

nee/ja nl.

O

B4

Wordt de energiescan verplicht opgelegd of gestimuleerd door de gemeente?

nee/ja nl.

O

B4

Wordt de milieuscan verplicht opgelegd of gestimuleerd door de gemeente?

nee/ja nl.

O

B4

Zijn er (collectieve) vergunningen voor aquivers i.v.m. warmtepompen?

nee/ja

B4

Is er een DE scan uitgevoerd in de gemeente?

nee/ja

O

B5

Uitwisseling van energie, water of andere producten

B5

Is er uitwisseling van energie, water of andere stoffen/producten tussen bedrijven?

nee/ja nl.

O/B

B5

Zijn er mogelijkheden voor uitwisseling van energie, water of andere stoffen/producten tussen

nee/ja nl.

B

bedrijven? B6

Gezamenlijke afvalzuivering

B6

Is er een gezamenlijke afvalwaterzuivering?

nee/ja nl.

O/B

B6

Heeft één van de bedrijven een afvalwaterzuivering?

nee/ja nl.

O/B

3

Ref

Vragen

Antwoord

Vraag aan

Prov.

Overheid O

lijst


B7

Collectief afvalmanagement

B7

Is er een collectief afvalcontract?

nee/ja nl.

B

B7

Is er uitwisseling van afval?

nee/ja nl.

B

B7

Zijn de afvalstromen bekend en is er onderzoek gedaan naar een gemeenschappelijk contract?

nee/ja nl.

O/B

B8

Openbare verlichting

B8

Openbare verlichting, hoe is de kleur van het licht?

tevreden/ontevreden nl.

B

B8

Openbare verlichting, is het lichtniveau voldoende?

tevreden/ontevreden nl.

B

B8

Openbare verlichting, is deze energiezuinige?

nee/ja

O

C


C1

Multimodaal overslagpunt

C1

Is er een gemeenschappelijke of bedrijfsgebonden loskade of railterminal?

nee/ja nl.

O

C2

Gezamenlijk servicestation

C2

Is er een gemeenschappelijk servicestation (tankstation, wasplaats & onderhoudsgarage)?

nee/ja nl.

O/B

C3

Gezamenlijke parkeer & carpoolplaatsen

C3

Zijn er parkeerplaatsen & carpoolplaatsen?

nee/ja

O/B

C3

Zijn er parkeerproblemen en zo ja welke?

nee/ja nl.

O/B

C4

Voldoende fietsvoorzieningen

C4

Zijn er voldoende fietsvoorzieningen (fietspadennetwerk, fietsenstallingen)?

nee/ja nl.

O/B

C5

Optimale voorzieningen openbaar vervoer

C5

Is er Openbaar Vervoer, welk (bus, trein)?

nee/ja nl.

O/B

C5

Moet het openbaar vervoer worden verbeterd, en zo ja hoe?

nee/ja nl.

O/B

C6

Georganiseerd vervoer

C6

Zijn er overige vervoersvoorzieningen (bedrijfstaxi’s, groepsvervoer, gezamenlijk bedrijfsfietsen-

nee/ja nl.

B

plan)?

4

Ref

Vragen

Antwoord

Vraag aan

Prov.

Overheid O

lijst


C7

Logistieke optimalisatie

C7

Zijn er gezamenlijke logistieke knelpunten?

nee/ja nl.

B

C7

Zijn er individuele logistieke knelpunten?

nee/ja nl.

B

D

Beheerorganisatie / Parkmanagement

D1

Terreinbeheer

D1

Wie verzorgt het terreinbeheer van openbaar terrein?

...................

O/B

D1

Wie verzorgt het terreinbeheer van particulier terrein?

...................

O/B

D2

Belangenbehartiging

D2

Is er een ondernemingsvereniging en zo ja hoe (bedrijventerrein, gemeente, regio)?

nee/ja nl.

O/B

D2

Platform voor overleg tussen de gemeente en de bedrijven, staat duurzaam op de agenda?

nee/ja

O/B

D3

Facilitymanagement

D3

Collectieve beveiliging en/of camerabewaking?

nee/ja nl.

B

D3

Collectief onderhoud grijs en groen (met aandacht voor duurzaam)?

nee/ja

O/B

D3

Collectieve energie inkoop met (aandacht voor duurzaam)?

nee/ja

B

D3

Collectief telefoontikken inkopen?

nee/ja

B

D3

Collectieve kinderopvang?

nee/ja

O/B

D3

Parkmanagement organisatie?

nee/ja

O/B

D4

Utilitymanagement

D4

Wordt collectief grond- of hulpstoffen ingekocht?

nee/ja

B/P

D5

Ontwikkelingsmanagement

D5

Is er sprake van ontwikkelingsmanagement voor het terrein?

nee/ja nl.

?

D6

Vestigingsmanagement

D6

Wie verzorgt het vestigingsmanagement en is er aandacht voor duurzaam vestigen?

gemeente/anders nl.

O 5

Bijlge 3 Enquête bedrijventerrein X

A. Algemeen bedrijfsnaam: naam contactpersoon:

Tel.nr. contactpersoon:

(directie/bedrijfsleider)

E-mail adres:

functie contactpersoon: Hoofdactiviteit

0 Zakelijke dienstverlening: ...........................................................................................

(graag een korte omschrij-

0 Handel/transport: .......................................................................................................

ving geven)

0 Industrie: .................................................................................................................... 0 Bouw: .........................................................................................................................

aantal werkzame personen relaties op het terrein met andere bedrijven relatie met gemeente A1. Beoordeling huidige locatie zeer goed

goed

neutraal

slecht

zeer slecht

0 functionaliteit van bestaand pand 0 uitstraling eigen pand 0 omvang van bestaand pand 0 uitbreidingsruimte 0 parkeerplaatsen eigen kavel 0 bereikbaarheid van het terrein 0 interne wegenstructuur 0 onderhoud wegen 0 capaciteit riolering 0 parkeerplaatsen openbaar terrein 0 uitstraling van het terrein 0 uitstraling van overige panden 0 groenvoorziening 0 verlichting 0 bewegwijzering 0 ICT-voorzieningen

1

A2. Probleempunten huidige locatie 0 overlast van andere bedrijven, nl. ............................................................................................................................. 0 criminaliteit - vandalisme - inbraken - overige, nl. ......................................................................................................................................................... 0 regelgeving - bestemmingsplan voorschriften, nl. ................................................................................................................... - milieuvoorschriften, nl. ...................................................................................................................................... - bouwvergunning, nl. ......................................................................................................................................... 0 overige problemen ................................................................................................................................................. A3. Optimalisatie eigen pand / kavel aantal parkeerplaatsen personenauto’s aantal parkeerplaatsen vrachtauto’s behoefte aan parkeerplaatsen personenauto’s

ja, ................. nee

behoefte aan parkeerplaatsen vrachtwagens

ja, ................. nee

behoefte aan verbetering beeldkwaliteit eigen pand(en)

ja, ................. nee

behoefte aan verbetering groenstructuur

ja, ................. nee

behoefte aan meerlaags bouwen

ja, ................. nee

behoefte aan andere zaken, nl. ...................................................................................................................................... B. Duurzaamheidsprojecten Wij inventariseren het draagvlak voor samenwerking. Indien u trekker wil zijn van maatregelen, kunt u dit in de daarvoor bestemde kolom aankruisen B1. Energie De energiemarkt is geliberaliseerd. U bent verantwoordelijk voor de

Is er al

Heeft u

Wilt u als

inkoop van energie. Collectieve inkoop kan aanmerkelijke besparingen

samen-

interesse in

trekker

opleveren . Daarnaast kan een effectief energiebeheer bijdragen aan

werking of

genoemde

van deze

forse energiebesparingen en daarmee kostenreducties realiseren.

wordt de

maatregel

maatregel

maatregel

of samen-

optreden?

al toege-

werking?

past? nee

ja

Collectieve inkoop van energie

ja 0

nee 0

ja 0

0

0

Benutting restwarmte/restkoude

0

0

0

0

0

Uitwisseling van warmte en koude tussen bedrijven op het terrein

0

0

0

0

0

Benutting warmtekrachtkoppeling

0

0

0

0

0

Benutting zonne-energie

0

0

0

0

0

Benutting windenergie

0

0

0

0

0

Benutting anderen alternatieve energiebronnen

0

0

0

0

0

Scan van uw bedrijf tav effectief energiebeheer (dit is het inventariseren

0

0

0

0

0

van energiebesparende maatregelen)

2

B2. Water Het gebruik en het lozen van water kan een kostbare zaak zijn. Door in

Is er al

Heeft u

Wilt u als

overleg te treden met het waterschap en/of waterleidingbedrijf kunnen

samen-

interesse in

trekker

door onderlinge afspraken de kosten en het verbruik in veel gevallen

werking of

genoemde

van deze

teruggebracht worden door het toepassen van waterbesparende maatre-

wordt de

maatregel

maatregel

gelen.

maatregel

of samen-

optreden?

al toege-

werking?

past? ja

nee

ja

nee

ja

Gezamenlijke inkoop van water

0

0

0

0

0

Laten uitvoeren van een waterscan bij uw bedrijf

0

0

0

0

0

Benutten/uitwisseling proces(afval)water tussen bedrijven

0

0

0

0

0

Benutting van oppervlakte- en regenwater (t.b.v. koel- en proceswater en

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

als bluswater) Gezamenlijke afvalwaterzuivering B3. Afval Samenwerking tussen bedrijven en het afsluiten van raamcontracten op

Is er al

Heeft u

Wilt u als

het gebied van afvalbeheer kunnen leiden tot aanmerkelijke vermindering

samen-

interesse in

trekker

van afvalstromen en kostenreductie opleveren.

werking of

genoemde

van deze

wordt de

maatregel

maatregel

maatregel

of samen-

optreden?

al toege-

werking?

past? ja

nee

ja

nee

ja

Gezamenlijk afval-/reststoffencontract

0

0

0

0

0

Uitvoeren afvalscan/invoeren afvalpreventie

0

0

0

0

0

Deelnemen afvalkring (kennis en ervaring tussen bedrijven uitwisselen)

0

0

0

0

0

Benutten verpakkingsmateriaal

0

0

0

0

0

Benutten van reststoffen als grond-, hulp- of brandstof

0

0

0

0

0

Verbeterd gescheiden riolering (voor hergebruik en lozing)

0

0

0

0

0

Afval depot

0

0

0

0

0

B4. Vervoer en logistiek Om de bereikbaarheid van en de doorstroming op het bedrijventerrein te

Is er al

Heeft u

Wilt u als

optimaliseren en de eventuele ruimteproblemen op uw kavel te verminde-

samen-

interesse in

trekker

ren zijn er verschillende mogelijkheden.

werking of

genoemde

van deze

wordt de

maatregel

maatregel

maatregel

of samen-

optreden?

al toege-

werking?

past? ja

nee

ja

nee

ja

Ontwikkelen van een vervoerplan voor uw bedrijf

0

0

0

0

0

Verschaffen van deelauto’s, deelfietsen, deeltaxi’s

0

0

0

0

0

Coördinatie carpoolers

0

0

0

0

0

Gezamenlijk busvervoer voor personeel

0

0

0

0

0

Gezamenlijk gebruik interne transportmiddelen

0

0

0

0

0

Combineren van vrachten en collectieve pakketdiensten

0

0

0

0

0

3

B5. Ruimtegebruik De beschikbaarheid aan bedrijfsruimte is beperkt. Op bestaande bedrij-

Is er al

Heeft u

Wilt u als

ven is de uitbreidingsruimte voor bedrijven vaak in de loop van de tijd

samen-

interesse in

trekker

nagenoeg volledig benut. Daarom is het zaak om de bestaande ruimte zo

werking of

genoemde

van deze

intensief en efficiënt mogelijk te benutten.

wordt de

maatregel

maatregel

maatregel

of samen-

optreden?

al toege-

werking?

past? ja

nee

ja

nee

ja

Parkeren op het dak

0

0

0

0

0

Parkeren ondergronds

0

0

0

0

0

Parkeren half verdiept

0

0

0

0

0

Hogere bedrijfsruimte dan standaard (7 meter)

0

0

0

0

0

Gezamenlijke voorzieningen van opslagruimte

0

0

0

0

0

Gezamenlijke voorzieningen voor parkeren personenauto’s

0

0

0

0

0

Gezamenlijke voorzieningen voor parkeren vrachtauto’s

0

0

0

0

0

Gezamenlijk gebruik onderhoudswerkplaats

0

0

0

0

0

Openbare (gezamenlijke) wasstraat voor vrachtauto’s

0

0

0

0

0

Verkopen/verhuren overtollige ruimte

0

0

0

0

0

Kopen en huren van bedrijfsruimte op het terrein

0

0

0

0

0

Stapelen van activiteiten van uw bedrijf

0

0

0

0

0

Ondergronds bouwen (niet parkeren)

0

0

0

0

0

Parkeerruimte buiten werktijd openstellen voor derden

0

0

0

0

0

B6. Gezamenlijke voorzieningen en beheer, Facility-management Om de kwaliteit van een bedrijventerrein voor langere tijd vast te houden

Is er al

Heeft u

Wilt u als

is het organiseren van het beheer van een bedrijventerrein een belangrijk

samen-

interesse in

trekker

instrument

werking of

genoemde

van deze

wordt de

maatregel

maatregel

maatregel

of samen-

optreden?

al toege-

werking?

past? ja

nee

ja

nee

ja

Ondernemersvereniging

0

0

0

0

0

Vereniging van eigenaren

0

0

0

0

0

Gezamenlijke inkoop telematicadiensten

0

0

0

0

0

Gezamenlijke inkoop ICT diensten

0

0

0

0

0

Kabel voor snelle breedband internetverbinding

0

0

0

0

0

Gezamenlijke kantineruimte met bedrijven

0

0

0

0

0

Collectieve vergadermogelijkheden

0

0

0

0

0

Gezamenlijke bewegwijzering

0

0

0

0

0

Gezamenlijke cateringcontracten

0

0

0

0

0

Collectieve organisatie van bedrijven in de vorm van parkmanagement

0

0

0

0

0

Collectief groenbeheer

0

0

0

0

0

Collectief onderhoud van gebouwen

0

0

0

0

0

Collectieve beveiliging

0

0

0

0

0

Collectieve omheining

0

0

0

0

0

Collectieve contracten wasserij/stomerij

0

0

0

0

0

Collectieve contracten schoonmaak/huishoudelijke diensten 4

ja

nee

ja

nee

ja

Collectieve fitnessvoorzieningen/-activiteiten

0

0

0

0

0

Collectieve kinderopvang

0

0

0

0

0

Collectieve Arbo-diensten

0

0

0

0

0

Collectieve opleidingen en cursussen (bijvoorbeeld bedrijfshulpverlener)

0

0

0

0

0

Collectieve leaseconstructies

0

0

0

0

0

Collectieve inkoop motorbrandstof

0

0

0

0

0

Gezamenlijke inkoop kantoor- en computerbenodigdheden

0

0

0

0

0

Gezamenlijke bestrijding/preventie van brand-/ calamiteiten-/veiligheids-

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

voorzieningen Informatie over activiteiten, diensten en producten van bedrijven op het terrein Andere (gezamenlijke) diensten zoals: C. Uw verdere inbreng We stellen u in de gelegenheid aansluitend aan deze bijeenkomst een kort persoonlijk gesprek te hebben met de projectleiding. Algemene en persoonlijke vragen, suggesties en andere zaken kunt u op het volgende blad aantekenen. Indien u zaken mist in deze vragenlijst en/of aan wilt geven waarom u maatregelen als kansrijk beschouwt, dan kunt u dit hieronder kenbaar maken: ........................................................................................................................................................................................ ....................................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ Indien u nog vragen heeft kunt u terecht bij ...................................................................................................................

5

Duurzame bedrijventerreinen

Recommend Documents