Duurzaamheidsjaarverslag 2015 3e editie – maart 2016
‘Samen maken we het verschil’ ‘Honderd jaar ervaring en ondernemerschap’
’Duurzame stappen: Samen maken we het verschil’ Voor u ligt het duurzaamheidsjaarverslag 2015 van Koninklijke Euroma. Ik ben er, als Managing Director van Euroma, trots op dat we als gezamenlijke organisatie kunnen terugkijken op een jaar vol nieuwe en succesvolle ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid. Zoals we zelf zeggen: bij Euroma houden we van ons werk en gaan we met plezier de uitdaging aan om nog betere oplossingen te ontwikkelen voor de specerijvragen van onze klanten. Dat we daarbij in steeds toenemender mate kijken naar duurzaamheid, zal u tijdens het lezen van dit rapport niet ontgaan. Duurzaamheid is van groot belang; voor u, voor ons, voor de gehele wereld en de toekomstige generaties. We zijn het aan de toekomst verplicht om duurzaam en zorgvuldig om te gaan met alles wat ons gegeven is. Wij zijn ons er meer en meer van bewust dat we wel degelijk het verschil kunnen maken in de oorsprong. In onze landen van herkomst werken we gepassioneerd aan projecten die ervoor zorgen dat duurzaamheid de standaard gaat worden. De investeringen die gedaan worden in het verder verbeteren van lokale arbeidsomstandigheden en een beter gebruik van landbouwgrond - door effectief kunstmestgebruik en bewustwording van de agrariërs-, betalen zich zonder uitzondering uit. Misschien niet allemaal direct, maar op termijn zullen significante veranderingen zichtbaar zijn! Ook dichter bij huis hanteren we ‘duurzaamheid’ steeds nadrukkelijker als uitgangspunt. Dat uit zich bijvoorbeeld in de afweging die we bij iedere investering, groot en klein, maken; kunnen we verduurzamen en hoe kunnen we dat doen? Zo hebben we dit jaar met het Euroma Vitaal programma geïnvesteerd in de gezondheid en het welzijn van onze medewerkers, hebben we verschillende duurzame innovaties doorgevoerd op onze water- en persluchtinstallaties en zijn we er trots op dat we er wederom in geslaagd zijn onze CO2 uitstoot verder te verlagen. Voor de nabije toekomst kijken we naar de inzet van groen gas om onze weg naar een verdere verlaging van de CO2 uitstoot te vervolgen. Gesteund door de internationale afspraken die zijn gemaakt tijdens de klimaattop in Parijs in november 2015 zie ik de toekomst weer een stukje hoopvoller tegemoet. Maar we kunnen het niet alleen en zeker niet ieder voor zich. Laten we gezamenlijk -van boer tot voedingsmiddelenindustrie, van consument tot bedrijf en van professional tot particulier-, onze schouders eronder zetten en samen het verschil maken!
Robert Hoogstra Managing Director
04
Duurzaamheid bij Euroma
Onze duurzame strategie Euroma wil Europa’s meest klantgerichte partner in smaak zijn die de food business voorziet van op specerijen gebaseerde oplossingen. Euroma ontwikkelt daartoe smakelijke, gezonde, duurzame en voedselveilige ingrediënten en maakt daarbij gebruik van kruiden en specerijen van over de hele wereld. Voortbouwend op een fundament van meer dan honderd jaar ervaring en ondernemerschap, mengt Euroma traditie en vakmanschap met moderne en kosteneffectieve processen. Bij Euroma nemen we onze verantwoordelijkheid voor een bijdrage aan een duurzame wereld; dat doen we niet alleen als onderneming maar dat wordt ook verwacht van elk van de medewerkers afzonderlijk. Euroma is een betrouwbare partner voor klanten, leveranciers, werknemers en de maatschappij, omdat we er eenvoudigweg voor kiezen om datgene te doen wat goed is. In onze activiteiten is een groeiende bewustwording voor duurzaamheidskwesties verankerd. Deze bewustwording willen we niet alleen laten groeien in onze eigen organisatie maar ook nadrukkelijk in de keten, waarvan Euroma deel uitmaakt. Wij hebben de volgende duurzaamheidsdoelstellingen opgesteld: In 2020 een stijging van 25% van het gecertificeerde duurzaam inkoopvolume voor specerijen en kruiden t.o.v. 2015 voor minimaal vijf soorten specerijen of kruiden. In 2025 zal 100% van de leveringen bestaan uit duurzame kruiden en specerijen. Euroma zal zich blijvend inzetten voor SSI, het internationale platform voor het behoud van duurzaam verbouwen van kruiden en specerijen. Euroma is een aantrekkelijke en eerlijke werkgever voor haar werknemers en een aantrekkelijke en eerlijke partner voor haar stakeholders en overige relaties. Euroma is transparant over haar duurzaamheidsresultaten en bereid tot interactie met andere betrokken partijen, in de vorm van bijvoorbeeld certificering en (externe) audits.
De wereldbevolking zal blijven groeien en daarmee groeit ook de behoefte aan voedsel. De uitdaging ligt in het beperken van de mogelijke nadelige gevolgen hiervan. Gesteund door het nieuwe internationale klimaatakkoord, waarmee in 2015 is ingestemd door de 195 deelnemers aan de jaarlijkse klimaatconferentie in Parijs, gelooft Euroma in een duurzame toekomst, waarin een gezonde omgeving in balans is met commerciële, ecologische en sociale ambities. In het bindende klimaatakkoord staan onder meer afspraken voor het terugdringen van de CO2uitstoot; Euroma’s duurzaamheidsbeleid is erop gericht hieraan een wezenlijke bijdrage te leveren en actief mee te werken aan de transformatie die ervoor moet zorgen dat ‘duurzaamheid’ de standaard wordt! Onze duurzame strategie is gestoeld op 5 thema’s. Bij elk thema zijn door Euroma ambitieuze doelstellingen geformuleerd. Jaarlijks zullen de vorderingen per thema worden gerapporteerd in het duurzaamheidsjaarrapport. De thema’s: 1. Impact in de landen van herkomst 2. Onze medewerkers 3. Energie, uitstoot en afval 4. Voeding en gezondheid 5. Onze gemeenschap
Euroma’s core business – kruiden en specerijen – biedt volop mogelijkheden om bij te dragen aan een duurzamere toekomst. Wij willen onze bijdrage verder uitbreiden door verantwoordelijkheid te nemen voor ons ketenmanagement. Hierbij kijken we zowel naar milieu- , als ook naar de sociaal maatschappelijke factoren.
Duurzaamheid bij Euroma
05 Euroma ziet zichzelf als prominente speler in het veld van Corporate Social Responsibility. We streven naar een duurzame werk- en leefomgeving in niet alleen ons land, maar zeker ook in de landen van waaruit wij onze kruiden en specerijen importeren! Om dit te kunnen bewerkstelligen, integreert Euroma sociale verantwoordelijkheid in de gehele organisatie: in de omgang met onze medewerkers, en in al onze contacten met partners en andere stakeholders. Euroma past de ISO 26000 standaard toe om op een duurzame en verantwoorde wijze te werken en te produceren. Uiteraard worden deze ISO normen op regelmatige basis intern gemonitord, waarbij Euroma doelen en prioriteiten vastlegt, uitgaande van de 37 onderwerpen op het gebied van Corporate Social Responsibility. We beschikken op het gebied van certificering over de SMETA 4 pillar en Rainforest Alliance certificering. We vinden het belangrijk om met alle stakeholders hierover van gedachte te wisselen. Alle bovenstaande activiteiten hebben er inmiddels toe geleid dat Euroma de EcoVadis score van 64 heeft bereikt. Deze score staat gelijk aan de EcoVadis Gold classificatie, en getuigt van de belangrijke rol die duurzaamheid binnen Euroma speelt. We zijn er trots op dat we met de EcoVadis Gold classificatie tot de beste 5% van alle bedrijven behoren die wereldwijd hun prestaties op het gebied van duurzaamheid door het internationale beoordelingsplatform EcoVadis laten evalueren.
Euroma werkt samen met verscheidene NGO’s aan duurzame projecten in de regio van oorsprong:
Sedex Sedex is een non-profit ledenorganisatie die zich toelegt op het bevorderen van verbeteringen in ethische en verantwoordelijke handelspraktijken in wereldwijde leveringsketens.
IDH Het Sustainable Trade Initiative (IDH) versnelt en versterkt duurzame handel door impactgeoriënteerde coalities te creëren tussen vooroplopende multinationals, civiele samenlevingsorganisaties, regeringen en andere belanghebbende partijen.
SSI Het Sustainable Spices Initiative (SSI) brengt toonaangevende internationale ondernemingen en NGO’s samen met het doel de reguliere specerijhandel op een duurzame manier te transformeren om zo toekomstige bronnen veilig te stellen.
Rainforest Alliance De Rainforest Alliance is een internationale organisatie zonder winstoogmerk die ernaar streeft biodiversiteit te behouden en duurzaam levensonderhoud te garanderen.
SNV SNV is een internationale not-for-profit ontwikkelingsorganisatie. Door hun specialistische expertise in landbouw, duurzame energie, water, sanitatie en hygiëne te delen, helpt SNV lokale oplossingen te vinden voor globale uitdagingen.
06
Duurzaamheid bij Euroma
Impact in de landen van herkomst Bij Euroma houden we ervan om te werken aan de uitdagingen van onze klanten. We ontwikkelen oplossingen voor specerijvragen die de business van onze klanten, en van onze eigen onderneming , telkens weer laat groeien. Bij al onze activiteiten spelen eerlijke producten, oprechte medewerkers en authentiek gedrag een belangrijke rol. Euroma maakt voor het ontwikkelen van haar kwaliteitsproducten gebruik van kruiden en specerijen van over de hele wereld. Het sourcen van deze grondstoffen brengt in de landen van herkomst voor ons bedrijf soms bijzondere uitdagingen en verantwoordelijkheden met zich mee. Door de relatief kleine schaalgrootte, zorgt de teelt van kruiden en specerijen voor een natuurlijke biodiversiteit en draagt zij bij aan het inkomen van boeren. Kruiden en specerijen zijn doorgaans echter niet de meest belangrijke lokale agrarische producten, maar het duurzaam verbouwen van deze gewassen draagt wel degelijk bij aan bijvoorbeeld het voorkomen van ontbossing. In relatie tot duurzaamheid en de landen van herkomst zijn door Euroma vier doelstellingen/ambities geformuleerd: In 2020 een stijging van 25% van het gecertificeerde duurzaam inkoopvolume voor specerijen en kruiden t.o.v. 2015 voor minimaal vijf soorten specerijen of kruiden. In 2025 zal 100% van de leveringen bestaan uit duurzame kruiden en specerijen. Euroma participeert actief in het Internationale Duurzaamheidsplatform SSI. Euroma is transparant over de resultaten en geleverde prestaties van haar duurzaamheidsbeleid en staat open voor ieder gesprek over dit onderwerp.
Kurkuma - India Kurkuma (geelwortel) wordt geteeld in Duggirala, India. Traditioneel wordt de kurkuma op de markt verkocht aan vaste afnemers. Hierbij worden eenvoudige specificaties gehanteerd: de fysieke hardheid en de uitstraling van het product vormen de basis van de prijs. Duurzaamheid van het product maakt dikwijls geen onderdeel uit van de wijze waarop de gewassen verbouwd en/of verhandeld worden. Via een partner van Euroma is in deze regio een duurzaam project gestart. Het project richt zich op duurzame landbouw, consistente teelt en voedselveiligheid met een hoge kwaliteit. De boeren verleggen in dit project de focus van traditionele teelt naar verbetering van de kwaliteit van de gewassen en het verbouwen op basis van de door de klant gewenste, duurzame, specificaties.
07
Duurzaamheid bij Euroma
Het doel voor 2025 blijft evenwel 100% duurzame specerijen, maar dat zal alleen gehaald worden als de vraag naar duurzame specerijen toeneemt. Deze uitdaging is ook binnen het SSI benoemd. Ketenverantwoordelijkheid en meer communicatie zijn hierin sleutelwoorden. Euroma is mede oprichter van het SSI (Sustainable Spices Initiative). Deze organisatie brengt de grootste internationale spelers en de NGO’s samen, met als doel gezamenlijk de kruiden en specerijensector duurzaam te transformeren.
Gedurende het hele proces worden de boeren begeleid door middel van opleiding en training met betrekking tot de verschillende aspecten van het oogsten, het gebruik van pesticiden, de controle op kunstmest en optimale productie. Daarnaast zijn de boeren getraind op het inspelen op de behoefte van de eindgebruiker en worden ze bewust gemaakt van de veiligheidsaspecten tijdens de teelt. Dit alles heeft tot resultaat dat de boeren hun gewassen op een duurzamere wijze verbouwen. Met als gevolg een positief effect op alle betrokkenen in de keten.
Aan de ambities van Euroma is in 2015 voldaan qua aanbod aan duurzame specerijen in geld/volume, maar helaas niet qua werkelijk inkoopaandeel. Het inkoopaandeel van duurzame specerijen is gestegen van 3,0% naar 4,1%. We verwachten dat dit percentage de komende jaren verder stijgt. De meeste klanten van Euroma zijn vooralsnog echter niet bereid gebleken een meerprijs te betalen voor duurzame specerijen. Door de grote verscheidenheid aan producten is het voor Euroma helaas niet mogelijk de kosten voor deze verduurzaming alleen te dragen. Euroma heeft mede hierdoor bijvoorbeeld het duurzaamheidsproject Kruidnagels in Madagascar moeten pauzeren door een gebrek aan vraag naar duurzame specerijen.
Euroma is daarnaast partner van het IDH (Initiatief Duurzame Handel). Het IDH brengt publieke en private krachten, kennis, ambities en belangen samen om internationale handelsketens te verduurzamen. Het IDH helpt internationale handelsketens te verduurzamen door het bouwen van resultaatgerichte coalities van bedrijven, NGO’s, overheden en andere partners. Het bundelen van de krachten draagt bij aan het wereldwijd bestrijden van armoede, bescherming van het milieu, en maakt duurzame handel tot norm. Zo worden bijvoorbeeld boeren in India getraind om duurzame landbouw toe te passen en wordt hen inzicht verschaft in de factoren die een negatieve invloed hebben op duurzame landbouw, zoals het ongecontroleerd gebruik van pesticiden, slecht afvalwaterbeheer en minder goede arbeidsomstandigheden. Hierdoor leren boeren betere, duurzamere en verstandigere keuzes te maken bij het verbouwen van kruiden en specerijen. (bron: IDH: BASELINE STUDY REPORT on CHILLI CULTIVATION IN GUNTUR AND KHAMMAM (India) november 2015).
08
Gezamenlijk werken aan een betere toekomst Het verbouwen van kruiden en specerijen in de landen van herkomst, brengt altijd een duurzaamheidrisico met zich mee. Zo zien we dat in de landen van herkomst op een andere wijze met kinderarbeid, discriminatie en corruptie omgegaan wordt, dan wij in de westerse samenleving zijn gewend. Euroma hecht er waarde aan om in gesprek te gaan over deze onderwerpen met haar leveranciers en haar visie op duurzame kruiden en specerijen over te brengen. Wij vinden het belangrijk dat onze lokale partners en leveranciers zich aansluiten bij onze duurzaamheidstrategie en deze onderschrijven. Het handelen volgens de afgesproken richtlijnen wordt door Euroma tijdens de regelmatige bezoeken en audits gecontroleerd. Gezamenlijk werken we aan een betere toekomst waarin machtsmisbruik, kinderarbeid, de ontbossing van de tropische regenwouden en het overmatig gebruik van pesticiden significant teruggedrongen wordt.
Duurzame Euroma-producten (Rainforest Alliance of SAC gecertificeerd)
Duurzaamheid bij Euroma
Voor het vaststellen van beleid en prioriteit hanteert Euroma de ISO 26000, waarbij we op 37 punten onze duurzaamheid evalueren. De uitslag van deze scan vormt de basis van onze duurzaamheidshandleiding en een belangrijke toets voor onze duurzaamheidstrategie. Het bevestigt daarnaast dat Euroma invloed kan hebben op de verbetering van duurzaamheid in de landen van herkomst.
09
Duurzaamheid bij Euroma
het correct gebruik van land en de juiste manier van gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Daarnaast kunnen de boeren profiteren van de voordelen van deelname aan een goed georganiseerd samenwerkingsverband.
Witte Peper - Vietnam Veel Vietnamese boeren vullen het inkomen, dat zij verdienen met de teelt van koffie, aan met de verbouw van witte en/of zwarte peper. Hierbij worden de boeren geconfronteerd met een enorme uitdaging; de kwaliteitsgarantie, hoeveelheden en levertermijn die door de internationale markt gevraagd worden, zijn niet eenvoudig te realiseren voor deze kleine lokale agrariërs. Boeren worden bewust gemaakt worden van optimale teeltmethoden, gebruik van kunstmest,
Euroma is in Vietnam, samen met SNV Vietnam (een NGO-organisatie) en Simexco (een lokale exportorganisatie van landbouwproducten) in 2013 een project opgestart om aan deze verbeteringen vorm te geven. Zo werden niet alleen irrigatiesystemen aangelegd die zorgden voor een afname van het waterverbruik, maar ook bomen geplant voor het creëren van schaduw voor meer biodiversiteit en het realiseren van een betere peper-oogst. Ongeveer 300 boeren zijn sinds 2013 opgeleid en getraind in het implementeren van de verbeteringen. Inmiddels produceren zij jaarlijks gezamenlijk ruim 453 ton gecertificeerde duurzame peper volgens het certificeringssysteem dat gehanteerd wordt door de Rainforest Alliance (www.rainforestalliance.org). Euroma is ‘s werelds eerste aanbieder van gecertificeerde duurzame Rainforest Alliance peper. We kunnen nog niet zeggen dat de volledige Vietnamese peper-productie duurzaam is, maar de stappen die gezet worden zijn veelbetekenend en bieden goede vooruitzichten.
10
Duurzaamheid bij Euroma
Onze medewerkers Euroma voelt zich verantwoordelijk voor haar werknemers. We streven ernaar te voorzien in een veilige, gezonde werkomgeving en dito arbeidsomstandigheden, waarbij we respect hebben voor iedere medewerker en er voor iedereen gelijke kansen zijn. We waarderen de inzet van al onze professionals en zien de waarde van hun inbreng in de wijze waarop wij onze klanten bedienen. Tevens betrekt Euroma de ondernemingsraad alsmede de vakbonden bij haar beleid. Alle medewerkers vallen onder de cao en er was geen zakelijk meningsverschil of staking die geleidt heeft tot verlies van arbeidsuren. Euroma’s doelstelling: Euroma wil een aantrekkelijke werkgever zijn en ook als zodanig gezien worden door haar medewerkers, potentiële medewerkers op de arbeidsmarkt en andere belanghebbenden.
Training operators In het kader van de wens om de medewerkers te blijven ontwikkelen, heeft Euroma in 2015 de opleiding voor operators voortgezet. Hiervoor is een speciale opleidingscoördinator aangetrokken. Hierbij werd de wens uitgesproken dat deze groep medewerkers zou groeien naar meer zelfstandigheid en verantwoordelijkheid binnen de organisatie. Dit heeft direct geleid tot een aanzienlijke verbetering van het vakmanschap en daarnaast tot betere, duurzamere, inzetbaarheid van de medewerkers. In totaal zijn binnen Euroma meer dan 2200 uur aan opleiding besteed.
Door het opleidingsniveau van de medewerkers te verhogen, zijn zij in staat meer verantwoorde, duurzamere keuzes te maken. De opleiding vindt plaats door middel van training op de werkvloer aangevuld met een in 2015 aangeschafte e-learning module (Projuice). Projuice verlaagt de drempel voor opleiden aanzienlijk en geeft meer mensen betere toegang tot opleidings- en ontwikkelingsprogramma’s. Daarnaast geeft e-learning een stevige impuls aan het praktijkleren van operators, voordat zij met een productielijn in aanraking komen.
100%
80% 60% 40%
68% 25%
20% 4%
2%
Mannen
Vrouwen
0%
Tijdelijke contracten
Vaste contracten
100%
80% 60%
93%
40%
60%
20% 0% Euroma
Nationaal
% permanente contracten (Euroma vs. nationaal) bron CBS
11
Gedragscode Het beleid van Euroma is er altijd op gericht om zaken te doen en zich te gedragen volgens de hoogste professionele en ethische normen. Euroma hecht grote waarde aan haar reputatie op het gebied van eerlijkheid, integriteit en ethiek. In 2015 is daarom een Gedragscode opgesteld die als richtlijn geldt voor professioneel en ethisch gedrag. Aan de Gedragscode is een zorgvuldig traject voorafgegaan waarin input en feedback van de medewerkers is gevraagd. Duurzaamheid is één van de onderdelen die is opgenomen in de nieuwe gedragscode. Zo wordt aandacht besteed aan het belang dat Euroma hecht aan afvalvermindering, afvalscheiding, het gebruik van hoogwaardige, duurzame producten en het ethisch handelen van het bedrijf en haar medewerkers. De Gedragscode wordt op regelmatige basis getoetst, waarbij steeds gekeken wordt naar de ontwikkelingen op maatschappelijk en sociaal niveau, zowel binnen als buiten de organisatie.
Duurzaamheid bij Euroma
doelstellingen kunnen liggen op het gebied van stoppen met roken, gewichtsbeheersing, uitgebalanceerde voeding, een goede balans tussen werk en privé en/of meer bewegen. Door het volgen van workshops en individuele acties werken de deelnemers aan hun persoonlijke doel(en). Een eindmeting laat vervolgens het behaalde resultaat zien, dat opnieuw met de deelnemers wordt besproken. Op deze wijze hoopt Euroma niet alleen de bewustwording van haar medewerkers te stimuleren, maar ook een actieve en positieve bijdrage te kunnen leveren aan een gezondere leefwijze. In 2015 hebben de eerste 75 medewerkers deelgenomen aan Euroma Vitaal. In 2016 en 2017 zullen wederom medewerkers in de gelegenheid gesteld worden het gezondheidsprogramma te volgen.
Euroma Vitaal Bij de duurzame inzetbaarheid van medewerkers kijkt Euroma naar de mogelijkheden waarover werknemers beschikken om in hun werk, nu en in de toekomst, in gezondheid en welzijn te (blijven) functioneren. We gaan er daarbij vanuit dat medewerkers fysiek en mentaal in staat moeten kunnen zijn hun functie uit te oefenen, gemotiveerd zijn en verantwoording nemen voor hun eigen leven en daarnaast beschikken over de juiste vaardigheden, kennis en competenties. Euroma voelt zich verantwoordelijk voor het welzijn en welbevinden van haar werknemers en wil dat haar medewerkers die verantwoordelijkheid ook voelen. In 2015 is daartoe Euroma Vitaal van start gegaan. Aan alle medewerkers van Euroma wordt de mogelijkheid geboden deel te nemen aan een programma dat erop gericht is inzicht te verkrijgen in hun persoonlijke mentale en fysieke gezondheidssituatie. Hiertoe vindt een gezondheidscheck plaats waarbij de deelnemers naast een lichamelijk onderzoek ook vragenlijsten invullen om hun mentale gezondheid te inventariseren. De uitkomsten van de onderzoeken worden in een persoonlijk gesprek gedeeld met de betreffende medewerker. Op basis van de uitkomsten worden, samen met de werknemer, persoonlijke doelstellingen bepaald. Deze
Frank van Hoesel, Logistiek Manager: “Neem je verantwoordelijkheid” ‘Neem je verantwoordelijkheid; de invloed die je zelf hebt op de kleine dingen maken uiteindelijk het grote verschil’. Aan het woord is Frank van Hoesel. Sinds december 2009 werkt Frank als Logistiek Manager bij Euroma in Wapenveld. Daar vond hij nieuwe uitdagingen op het gebied van logistiek en duurzaamheid.
Afvalmanagement In Frank’s dagelijkse werk uit de betrokkenheid bij duurzaamheid zich vooral in het afvalmanagement
12 van Euroma. Kort na zijn aanstelling startte Frank, samen met de afvalverwerkingspartner, een project voor het verder verbeteren van de afvalscheiding binnen het bedrijf. Zo werden folie, karton en restafval apart ingezameld en afgevoerd. ‘Dit hield niet alleen een praktische aanpassing, maar zeker ook een verandering van gedrag in voor onze medewerkers. Zij moesten zich bewust worden van de waarde die het scheiden van afval voor de organisatie had.’ Uitleggen dat de inzameling van folie en karton naast beter voor het milieu, ook opbrengsten genereert, was geen probleem. Die waarde werd gezien door de medewerkers. Maar een gedragsverandering teweeg te brengen en het consequent scheiden van afval inbedden in de dagelijkse werkzaamheden, had meer voeten in aarde. ‘In het begin is iedereen enthousiast. Maar dit enthousiasme moet onderhouden worden; het is een voortdurend proces. Het stopt niet na afronding van een project. Hier ligt een duidelijke taak voor de leiding op de werkvloer en de rest van het bedrijf’, aldus Van Hoesel. ‘Als leidinggevende ben je kartrekker en zul je steeds het goede voorbeeld moeten blijven geven.’ Verder kijken dan het hier en nu Ik zie dat we bij Euroma verantwoording nemen voor de toekomst. We realiseren ons dat we bijdragen aan de afvalberg in de wereld, maar streven er tegelijkertijd naar om ervoor te zorgen dat die berg niet onnodig groter wordt, met alle gevolgen van dien voor toekomstige generaties. Dat doen we bij Euroma door zorgvuldig en kritisch om te blijven gaan met onze processen, zuinig te zijn met energie en, zoals ik al aangaf, bewust te kijken naar hoe we omgaan met onze afvalstromen. Hoe scheiden we afval en waarom doen we dat, zijn vragen die hier op regelmatige basis aan de orde komen. Ik vind dat belangrijk! Niet alleen als professional in mijn werk maar ook als Frank van Hoesel, de gezinsman. Sinds ik me bij Euroma actiever met afvalscheiding en duurzaamheid bezighoud, merk ik dat ik ook in mijn privéleven steeds bewuster omga met mijn leefomgeving. Ik maak weloverwogen keuzes bij de aanschaf van bijvoorbeeld huishoudelijke artikelen
Duurzaamheid bij Euroma
en probeer mijn kinderen zich te laten realiseren dat we zuinig moeten zijn op onze wereld. Laat lampen niet onnodig branden, pak eens wat vaker de fiets en laat geen afval slingeren. We zijn het aan de toekomstige generaties verplicht om verder te kijken dan het hier en nu. Als iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt, thuis en op het werk, zijn we al een heel eind op de goede weg!
04 13
Duurzaamheid bij Euroma
Energie, emissie en afval Naast de impact die Euroma heeft op duurzaamheid in de landen van herkomst, hecht Euroma ook veel waarde aan de duurzaamheid van de eigen organisatie. Alhoewel onze productielocaties relatief weinig water en energie verbruiken, blijft het terugdringen van het verbruik alsmede het bewust omgaan met energie, een constant punt van aandacht. Onze doelstellingen voor 2020 ten opzichte van 2010: Het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen (MT) met 50%. Het reduceren van het energie- en waterverbruik van onze productielocaties met 25%. Het reduceren van materiaalverspilling met 10% Het reduceren van restafval op onze productielocaties met 20%. Een toename van 25% in de recycling van ons afval. Naast genoemde doelstellingen, streeft Euroma continu naar verbeteringen op dit gebied.
(Kooldioxide) is een broeikasgas dat in belangrijke mate bijdraagt aan de opwarming van de aarde. Opwarming van de aarde kan grote gevolgen hebben voor het wereldklimaat, de wereld voedselvoorziening en de politieke stabiliteit (bron MVO Nederland). CO2 ontstaat bij de verbranding van fossiele brandstoffen zoals aardolie, steenkool en aardgas. Aardgas is een relatief schone fossiele energiebron, maar bij de verbranding van aardgas komt tevens CO2 vrij. Het reduceren en voorkomen van de CO2 uitstoot die ontstaat bij de verbranding van fossiele Mega Joules per MT productie 1,50
1,00 0,50
0,00 2010
2011
2012
2013
2014
2015
Energiescans In de afgelopen jaren zijn er energiescans uitgevoerd in de productielocaties in Schijndel en Wapenveld. De uitkomsten van deze energiescans vormen de basis van de stappen die gezet worden op het gebied van duurzaamheid voor onze locaties.
CO2 uitstoot Het MVO beleid van Euroma is er onder andere op gericht om uitstoot van C02 sterk te verminderen. CO2
CO2 kilo per MT productie, scope 2 150 100 50 0 2010
2011
2012
2013
2014
2015
Duurzaamheid bij Euroma
14 brandstoffen is een van de belangrijke afspraken die gemaakt zijn tijdens de klimaattop in Parijs in 2015. De verwachting is dat er in de toekomst ook wetgeving zal komen die CO2 reductie gaat voorschrijven. De afgelopen jaren heeft Euroma haar CO2 uitstoot fors weten te verminderen, met name door de overgang van (vervuilende) dieselolie naar aardgas en door de inzet van groene stroom. Ook is fors geïnvesteerd in nieuwere en efficiëntere machines die minder energie gebruiken. Naast het verminderen van energie verbruik, vormt de inzet van schone en groene energiebronnen de belangrijkste driver voor verdere CO2 reductie.
Groene energie Voor Euroma is het vergroenen van aardgas voor de nabije toekomst de belangrijkste manier om de CO2 uitstoot van verder te reduceren. Momenteel is binnen Euroma de verbranding van grijs aardgas de belangrijkste driver voor CO2 uitstoot. De verbranding van grijs aardgas (o.a. voor verwarming van onze gebouwen) zorgt voor 91% van onze directe CO2 uitstoot. In 2016 zullen we nader onderzoek doen naar het verder verlagen van onze totale uitstoot. Bijvoorbeeld door ons grijs aardgas, al dan niet met certificaten, te vergroenen. Dit zal onze totale uitstoot van CO2 aanmerkelijk verbeteren. Onze leaseauto ’s dragen voor circa 8% bij aan onze totale directe CO2 uitstoot. Door Euroma zijn in 2015 in Wapenveld laadpalen voor elektrische auto’s geplaatst. In 2015 is met deze laadpalen ruim 1500 KwH opgeladen door de elektrische auto’s van eigen medewerkers en klanten, relaties en bezoekers.
Hergebruik/terugwinning van warmte Tijdens de eerder genoemde energiescans is geconstateerd dat de terugwinning van
restwarmte mogelijk interessant kan zijn voor Euroma en dat daarvoor aanvullend onderzoek nodig is. Na aanvullend en meer specifiek onderzoek hebben we in april 2015 vervolgens daadwerkelijk geïnvesteerd in de warmte terugwinning van de persluchtcompressoren. Deze investering is nu operationeel. Naast de reeds gerealiseerde restwarmte terugwinning van de perslucht-compressoren is er ook nog een mogelijkheid om de restwarmte van de stoombehandelingsinstallatie (Prima Pura) terug te winnen en de restwarmte van de stoominstallatie terug te winnen door middel van rookgas condensatie. Deze twee opties worden door Euroma samen met externe partijen onderzocht. De uitkomsten hiervan worden begin 2016 verwacht. Water liter per MT productie 1000 800 600 400 200 0 2010
2011
2012
2013
2014
2015
Afval kilo per MT productie Output
Recycled
Disposal
40 30 20 10
0 2010
2011
2012
2013
2014
2015
15
Persluchtverlies Uit de energiescans is verder gebleken dat er bij het lekken van perslucht veel energie verloren gaat. Binnen Euroma is een systeem ontwikkeld om persluchtlekkages op te sporen, te dichten en te borgen.
Waterreductie Euroma heeft de hogedruk reinigingsinstallaties aangepast naar middel hogedruk installaties. Dit heeft een verbetering van de waterdosering tot gevolg gehad, zonder daarbij in te boeten op de kwaliteit van het reinigingsproces. We hebben in 2015 helaas meer water verbruikt dan in 2014. Dit werd veroorzaakt door technische omstandigheden in de productie. In totaal is Euroma - ten opzichte van het peiljaar 2010 - erin geslaagd een reductie van het waterverbruik te realiseren van 21%.
Reduceren van afval In Wapenveld werd in 2015 meer afval geproduceerd dan in 2014. Dit wordt veroorzaakt door de relatieve stijging van het aandeel retail productie ten opzichte van industrie. De afval intensievere retail productie leverde in 2015 een grotere bijdrage aan de portfolio van de productmix. Tegenover de gestegen totale afvalstroom staat de positieve ontwikkeling dat het recyclingspercentage van de afvalstroom is toegenomen. Met een stijging van 62% naar 71% is dit een positieve ontwikkeling.
Meer efficiency, minder energie, minder uitstoot De sterke daling van het energieverbruik van Euroma is het gevolg van de investeringen in installaties en productiemiddelen die minder energie verbruiken. Tevens heeft de bewustwording van de organisatie in zijn geheel en onze medewerkers een grote bijdrage geleverd aan de verlaging van het energieverbruik en de verbetering van de efficiency.
Duurzaamheid bij Euroma
We zijn er trots op dat we een totale reductie van de directe CO2 uitstoot hebben kunnen realiseren van 76% (2015 ten opzichte van 2010). Om deze positieve trend door te zetten blijft Euroma in de toekomst investeren in duurzame methodes om het energieverbruik blijvend terug te dringen en de efficiency te verbeteren.
Duurzaamheid bij Euroma
16
Voeding en gezondheid Euroma ervaart naast haar passie voor smaak, ook een grote verantwoordelijkheid voor gezondheid en duurzaamheid. We volgen de ontwikkelingen in diverse markten met betrekking tot voeding, kijken naar trends en voeren research uit naar smaken en smaakbeleving. Bij onze wens om gezondere en meer duurzame voeding te ontwikkelen, maken we gebruik maken van onze jarenlange ervaring en expertise op het gebied van kruiden en specerijen.
haar productielocaties. Hierdoor wordt kruisbesmetting door allergenen voorkomen. De productielocatie in Wapenveld volgt daarnaast een strikt beleid op het gebied van het verwerken van pinda’s, noten en sesam en zal dat ook in de toekomst blijven doen. Adult Mortality Rate – World Health Organization (2013)
Euroma’s doelstelling: Daar waar mogelijk gebruiken we onze kennis en kunde op het gebied van kruiden en specerijen teneinde eerlijke, duurzame producten te vervaardigen die tegemoet komen aan de wensen van onze klant en de consument. Het nastreven van deze doelstelling impliceert het stimuleren van het gebruik van gecertificeerde duurzame kruiden en specerijen en het ontwikkelen van gezondere duurzame recepten voor onze mengsels. Daarnaast gebruikt Euroma bijvoorbeeld alleen palmolie die RSPO gecertificeerd is (www.rspo.org) (nb: voor palmoliederivaten volstaan de Green Palm Certificates www.greenpalm.org).
Allergenen en minder E-nummers Glutenintolerantie is een steeds vaker voorkomende aandoeningen bij grote groepen mensen. Het gluten bevattende tarwebloem is echter een veel voorkomend ingrediënt bij verschillende voedingsmiddelen. Euroma doet onderzoek naar de mogelijkheid om mengsels te ontwikkelen die dezelfde kwaliteit, smaak en krokantheid geven, maar die geen tarwebloem bevatten. In 2016 zal er nader onderzoek gedaan worden naar verdere verbetering van deze mengsels. Euroma volgt de richtlijnen van de VITAL standaard (de databank voor allergenen) en ziet toe op strikte naleving van de productie- en reinigingsprotocollen in
Het reduceren van zout Het (overmatig) gebruik van zout wordt genoemd als één van de oorzaken van het ontstaan van hoge bloeddruk en andere hart- en vaataandoeningen. Euroma streeft ernaar om het aandeel zout (natrium/sodium) in haar producten zo veel mogelijk terug te dringen. Het productaanbod van kruiden- en specerijenmengsels zonder zout is in 2015 verder uitgebreid. Euroma is één van de zeven partijen die heeft deel genomen aan een, door de Europese Unie gesubsidieerd, onderzoek naar het reduceren van zout in voeding. Het streven was daarbij om het aandeel zout met 50% terug te dringen, zonder daarbij in te boeten aan smaak en smaakbeleving. De betrokken onderzoekspartijen zijn afkomstig uit de
17 voedingsmiddelenproductie, toeleveranciers (waaronder Euroma) en onderzoekscentra. Voor de meeste productgroepen is men er, dankzij dit onderzoek, in geslaagd het natriumgehalte met de gestelde 50% te verminderen.
Het vervangen van suiker Euroma produceert voornamelijk hartige mengsels op basis van kruiden en specerijen. Suiker is vaak wel een component in sauzen die Euroma maakt en komt bijvoorbeeld ook voor in smaakmengsels voor chips en voor Mexicaans georiënteerde producten. Euroma’s productontwikkelaars zijn doorlopend op zoek om, naast voor zout, ook voor suiker een gezonder alternatief te vinden. Zo wordt gekeken naar de toepassing van rietsuiker, stevia, agave siroop en kokosnootbloesemsuiker als vervanging van de reguliere geraffineerde suiker.
Duurzaamheid bij Euroma
Daar waar mogelijk probeert Euroma, door middel van het gebruik van kruiden en specerijen, bij te dragen aan de verbetering van smaak en structuur van deze groep voedingsmiddelen.
Audits en certificering Jaarlijks vindt bij Euroma een onafhankelijke audit plaats met betrekking tot de International Food Standard IFS certificering. Ook in 2015 is aan Euroma wederom het certificaat versie 6, higher level, toegekend. Naast deze internationaal erkende IFS-certificering, voert een aantal grotere klanten van Euroma hun eigen audit uit. Zonder uitzondering hebben deze audits zowel het kwaliteitsmanagement systeem als het duurzaamheidsbeleid van Euroma als positief beoordeeld.
Het reduceren van vet Euroma neemt deel aan een langlopend onderzoek naar de reductie van vetabsorptie in voorgebakken/voorgefrituurde producten als kipnuggets. Dankzij dit onderzoek is Euroma erin geslaagd om mengsels te ontwikkelen die bijdragen aan de vermindering van vetabsorptie met 20%. Naast de toepassing voor kipnuggets, heeft Euroma ook onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van vetreductie bij de coatingmengsels voor aardappelproducten. Het aanpassen van de structuur en de samenstelling van de mengsels die als coating gebruikt worden heeft een duidelijke invloed op de hoeveelheid vet die het product bij zijn eindbereiding opneemt. Er zijn ook manieren ontwikkeld om het voorfrituren van vlees- en aardappelproducten te vervangen door een technologie waarbij zelfs helemaal geen frituurolie meer wordt gebruikt. Dit soort onderzoeken worden overigens steeds vaker door de Nederlandse overheid gesubsidieerd en als innovatief aangemerkt, hetgeen het belang van deze onderzoeken onderschrijft.
Vleesvervangers Minder vlees eten is in opmars. Relatief onbekende proteïnen zoals algen en zeewier, maar ook de bekendere tofu en groenten zoals champignons, en peulvruchten als bonen, erwten en linzen, bieden de consument een geheel nieuw spectrum aan eiwitten als vervanging van de gebruikelijke vleesconsumptie.
Bewust omgaan met zout Een actueel voorbeeld van Euroma’s voortrekkersrol op het gebied van zoutreductie is het in 2015 geïntroduceerde concept Euroma Meatballs & Co.; een range specerijenmelanges om exotische gehaktballen mee te bereiden. Van Italiaanse tot Koreaanse gehaktballen, Meatballs & Co. biedt de consument een specerijenmix zonder zout en met een speciale bijpassende saus. Het zout wordt aangeboden in een apart zoutstickje van 6 gram, zodat consumenten zelf kunnen bepalen hoeveel zout ze willen toevoegen.
18 04
Duurzaamheid bij Euroma
Onze gemeenschap Als betrokken, sociale en duurzame onderneming zien we het bij Euroma als onze verantwoordelijkheid om goed om te gaan met de omgeving waarin ons bedrijf zich bevindt. We hechten veel waarde aan onze lokale en maatschappelijke betrokkenheid en leveren hier graag een positieve bijdrage aan. Euroma’s doelstelling is dan ook om actief, sociaal en maatschappelijk betrokken deel te nemen aan de (lokale) samenleving.
Sportieve betrokkenheid Onze maatschappelijke betrokkenheid uit zich op diverse gebieden. Zo is Euroma sponsor van diverse sportactiviteiten en jeugdsportverenigingen in de regio en toont zij actieve betrokkenheid bij de organisatie van sportieve evenementen zoals de Euroma Kruidenloop, een jaarlijks terugkerend hardloopevenement. Hiermee onderschrijven we onze wens bij te willen dragen aan een gezonde levensstijl.
Duurzame koffie en thee
Gerben Beeksma – Manager Industrie NEF: ‘Euroma en NEF, samenwerken vanuit oplossingen en verantwoordelijkheden’
In 2014 is Euroma begonnen met de implementatie van een totale fair-trade koffie- en theevoorziening binnen het bedrijf. Dit heeft zich in 2015 verder ontwikkeld, waarbij naast de overstap naar duurzame Max Havelaar koffie en thee, ook geïnvesteerd werd in de machines die deze drankvoorziening verzorgen. Hierbij is bewust gekozen voor automaten die volledig zijn aangepast aan de duurzaamheidstandaard van dit moment; de machines kennen een laag
Sinds 2013 werkt Euroma samen met werkleerbedrijf NEF in Kollum en Dokkum, dit bedrijf heeft zich ingezet op meer geautomatiseerde processen in de voedselbranche (HACCP-ISO 22000). De inpakwerkzaamheden die voor Euroma worden gedaan sluiten hier prima op aan en leveren een mooie sociaal maatschappelijke bijdrage aan de samenleving.
19 Gerben Beeksma vertelt: ‘NEF helpt mensen met een overbrugbare afstand tot de arbeidsmarkt aan een volwaardige baan. Het gaat dan bijvoorbeeld om mensen met een beperking of die al wat langer een bijstandsuitkering hebben. Via detachering of begeleid werken gaan zij aan de slag bij bedrijven, instellingen of overheidsorganisaties. Ook werken ze in onze eigen industriële bedrijven of drukkerij, die op hun beurt weer een betrouwbare partner zijn voor uiteenlopende partijen, Euroma bijvoorbeeld. NEF voert daarnaast de Participatie wet (PW) uit. Hierin bieden wij mensen, die een niet overbrugbare afstand tot de arbeidsmarkt hebben, intern diverse werkzaamheden aan zodat deze groep een nuttige dagtaak heeft. Wij kijken hierbij goed naar de medewerkers, en zorgen dat zij met ergonomische aanpassingen het maximale uit henzelf kunnen halen.’
Duurzaamheid bij Euroma
voorzien van energiezuinige LED-verlichting, zijn we actief aan de slag gegaan met gescheiden afvalinzameling en worden oude verwarmingsketels vervangen door hoog rendement-ketels. Daarnaast start NEF binnenkort een onderzoek naar de installatie van zonnecollectoren binnen het bedrijf.’ ‘Net zoals bij Euroma, zijn we bij NEF altijd op zoek naar mogelijkheden om duurzaam te verbeteren. Dat is een continu ontwikkeling waarbij beide bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen. Ieder afzonderlijk op zijn eigen werkgebied, maar juist ook als partners. Samen kunnen we een bijdrage leveren aan een duurzamere maatschappij!’
energieverbruik. Bij de keuze voor de leverancier van het koffie- en theeconcept heeft de werkgroep Duurzaamheid bij de gunningcriteria prioriteit gegeven aan de aantoonbare duurzaamheid van de aanbieder. De keuze is hierbij gevallen op het bedrijf Pelican Rouge, dat jaarlijks investeert in vele projecten op het gebied van klimaatbeheersing, watervoorziening en onderwijs in de gebieden waar koffieplantages zijn gevestigd.
Wegwerpbekers versus serviesgoed Samen met Pelican Rouge heeft Euroma vervolgens ook onderzoek gedaan naar het gebruik van porselein serviesgoed versus wegwerpbekers. Uit dit onderzoek is gebleken dat het gebruik van plastic recyclebare bekers momenteel de meest duurzame oplossing is.
Sociale samenwerking De samenwerking met Euroma stoelt volgens de Manager Industrie op een oplossingsgerichte basis. ‘Zowel bij NEF als bij Euroma denken we vanuit oplossingen en voelen we ons verantwoordelijk voor de samenleving, dat uit zich in een vruchtbare samenwerking waarin we veel wederzijds overleg hebben en steeds werken aan een efficiënte en duurzame uitvoering van de werkzaamheden‘. Ook binnen de NEF-organisatie zelf vormt duurzaamheid een belangrijk punt op de agenda. ‘Het duurzaam inzetten van onze medewerkers staat natuurlijk bovenaan, maar ook op andere gebieden maken we stappen’, aldus Beeksma. ‘Zo zijn in 2015 onze beide locaties
Als onderneming waarin de mens centraal staat, is Euroma er trots op dat zij samenwerkt met de sociale werkvoorziening NEF. Hier verwerken mensen met een verstandelijke en/of fysieke beperking verschillende producten uit de Euroma-portfolio. Op deze wijze kunnen zij in een beschermde omgeving, passend bij hun persoonlijke capaciteiten, hun vaardigheden verder ontwikkelen.
20
Duurzaamheid bij Euroma
Onze waarden Euroma wil Europa’s meest klantgerichte partner in smaak zijn, die de food business voorziet van op specerijen gebaseerde oplossingen. Wij staan altijd voor u klaar om smakelijke, gezonde, duurzame en voedselveilige ingrediënten te ontwikkelen, gebruik makend van kruiden en specerijen van over de hele wereld. We bouwen voort op een fundament van meer dan honderd jaar ervaring en ondernemerschap, we mengen traditie en vakmanschap met moderne en kosteneffectieve processen. Passie Wij houden van ons werk. We houden er van om te werken aan de uitdagingen van onze klanten, om oplossingen voor specerijvragen te ontwikkelen die de business van onze klanten en van onze eigen onderneming telkens weer laten groeien. Verantwoordelijkheid Bij Euroma weten we wat het is om onze verantwoordelijkheid te nemen, dat doen we als onderneming en dat verwachten we van elk van onze medewerkers persoonlijk. We zijn een betrouwbare partner voor onze klanten, leveranciers, medewerkers en de maatschappij. We kiezen er eenvoudigweg voor om datgene te doen wat goed is. Ondernemend Kansen zien en invullen, snel beslissingen kunnen nemen en klantgericht denken en handelen. Daarmee onderscheidt Euroma zich van haar concurrenten in de sector. We zijn een onderneming met beide voeten op de grond, die de klant altijd op de eerste plaats stelt. We genieten er van om goede ideeën te realiseren. Oprecht We zijn graag onszelf. We waarderen authentiek gedrag en doen wat we beloven. Werken met Euroma betekent dat je echt op ons kunt rekenen. Eerlijke producten, oprechte medewerkers, daar staan we voor.
21
Duurzaamheid bij Euroma
Feiten & Cijfers Koninklijke Euroma B.V. Naam
Koninklijke Euroma B.V.
Locatie
Kloosterweg 3, Wapenveld, Nederland
Rechtsvorm
B.V.
Omzet
€ 85 miljoen (2015)
Aantal werknemers
227
Producten
Droge en vloeibare producten op basis van kruiden en specerijen
Markten/geografie
Voedingsmiddelenindustrie in West-Europa
Operationele structuur
n i e u w e
22
Duurzaamheid bij Euroma
GRI Index Koninklijke Euroma volgt de richtlijnen voor duurzaamheidsrapportage van het Global Reporting Initiative (GRI). De G3 duurzaamheidsrapportagerichtlijnen, waaronder het Sector Supplement voor de Voedselverwerkende Industrie, voorzien ons van een gedegen kader en van raadzame prestatie-indicatoren voor onze rapportage. Op basis van de beschikbare data zijn we zo grondig en volledig mogelijk geweest. Dit duurzaamheidsrapport voldoet aan de GRI-3 criteria voor een ‘zelf uitgeroepen niveau C.’
GRI-Indicatie
Beschrijving op pagina #
Economische Prestatie-indicatoren EC2: Implicaties als gevolg van klimaatsverandering
3,4
Milieuprestatie-indicatoren EN3: Energieverbruik EN8: Waterverbruik EN22: Totaal gewicht afval
13 14 14
Prestatie-indicatoren met betrekking tot arbeidsomstandigheden LA1: Totaal personeelsbestand naar geslacht LA4: Percentage werknemers dat onder een collectieve arbeidsovereenkomst valt LA10: Uren besteed aan training/opleiding FP3: Percentage van de werktijd dat door staking verloren gaat FP5: Locaties die door een onafhankelijke derde partij gecertificeerd zijn aan de hand van een internationaal erkend beheersysteem voor voedselveiligheid.
10 10 10 10 17
Prestatie-indicatoren met betrekking tot mensenrechten HR2: Zakelijke partners van wie de naleving van de mensenrechten is getoetst 7, 8
23
Duurzaamheid bij Euroma
24
Redactionele informatie: Dit is een publicatie van Koninklijke Euroma B.V. Kloosterweg 3 - 8191 JA Wapenveld
Duurzaamheid bij Euroma
E:
[email protected] W: www.euroma.com
Mocht u vragen of opmerkingen hebben, neemt u dan gerust contact met ons op via +31 38 4473173. Onze manager Duurzaamheid & Inkoop, Marco Eekelder, staat u graag te woord. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enigerlei wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.