DUURZAAM MATERIALENBEHEER: WAAROM, HOE EN WAT?

DUURZAAM MATERIALENBEHEER: WAAROM, HOE EN WAT?

copyright wiertz sébastien

Meer duurzaam materialenbeheer is een absolute noodzaak voor ons allen. Het is één van die domeinen waar de uitdaging om spaarzaam om te gaan met ons leefmilieu al niet meer los te koppelen valt van het veilig stellen van onze welvaart in de nabije toekomst. Veel bedrijven maken op dit moment al het – soms moeilijke – leerproces mee om het werken met nieuwe materialen, productieprocessen en businessmodellen in goede banen te leiden. En dat heeft bijna altijd ingrijpende gevolgen voor de betrokken werknemers, op vlak van veiligheid en gezondheid, arbeidsvoorwaarden, vorming en opleiding, enz. … In deze editie van AM Magazine schetsen we heel ruw de uitdagingen waar we voor staan, waarom ze zich stellen, en raken we kort het begin van een aantal oplossingen aan.

4

am magazine jaargang 2012 nr 4

DOSSIER DUURZAAM MATERIALENBEHEER groei zouden nastreven van 2% per jaar, wil dat zeggen dat we om de 36 jaar, dus elke generatie, een verdubbeling van de wereldeconomie krijgen. En daarvoor zijn in ons huidige productieen consumptiemodel eenvoudigweg niet genoeg hulpbronnen voorradig op onze planeet (zie grafiek). Maar we recycleren en sorteren toch al, hoor ik u zeggen. Het klopt dat we in Vlaanderen heel goed scoren op vlak van gescheiden ophaling van huishoudelijk afval. Maar… sorteren is niet hetzelfde als recycleren. Recyclage zoals die vandaag gebeurt, is niet altijd een oplossing op lange termijn. Er is

“Cruciaal zijn de veranderende relaties. Er moet een verschuiving komen van eigenaar naar gebruiker. En van producent naar verantwoordelijke functie-leverancier”

Waarom is er nood aan duurzaam materialenbeheer? Tegen 2050 zal de wereldbevolking met nog eens 50% stijgen. Het aantal consumenten zal verdubbelen of verdrievoudigen, en ook hun welvaart verhoogt. Het resultaat van die evolutie is dat, indien er niets fundamenteel verandert, het huidige verbruik van (natuurlijke) hulpbronnen zal verdrievoudigen. De oplossing is uiteraard niet dat wij de vele Chinezen of Indiërs dan met de vinger gaan wijzen en ze vertellen dat zij die auto, koelkast en breedbeeld TV niet kunnen hebben omdat wij er al één willen. Ze zullen het ons ook niet vriendelijk komen vragen. De oorzaak van het probleem (én bron

van mogelijke oplossingen) ligt in ons huidig productie- en consumptiemodel. Dat is nog altijd in grote mate gebaseerd op het massaal ontginnen van eindige grondstoffen, waarmee we iets maken dat meestal niet lang meegaat, en waarvan we een groot deel nog altijd definitief verloren laten gaan als we beslissen er ons van te ontdoen. Dat resulteert in prijsstijgingen van die grondstoffen, handels- en echte oorlogen tussen landen, en talrijke schadelijke gevolgen voor milieu en gezondheid. Het systeem is ook om een andere reden verre van waterdicht: omdat we een nogal simplistische kijk hebben op welvaart, nl. altijd maar meer is altijd maar beter, is blijvende economische groei onhoudbaar. Gesteld dat we zelfs maar een bescheiden

namelijk nog heel wat downcycling, waarbij een product wel gerecycleerd wordt tot een ander materiaal, maar met een mindere functie of gebruikswaarde, en er op het einde van de rit toch weer een tekort zal zijn van de oorspronkelijke grondstof. Producten worden nog steeds onvoldoende ontworpen met het oog op recyclage, zodat het deel afval (en dus het deel niet-herbruikbare grondstoffen) nog veel te hoog blijft. En met het bedrijfsafval is het vandaag de dag op dat vlak nog veel erger gesteld. In 2013 komen er daarvoor ook nieuwe regels (zie ook kader). Feit blijft dat behalve voor een aantal metalen op wereldschaal nog bitter weinig materiaal hergebruikt wordt. En dat is vooral een probleem voor ons in Europa, aangezien er van zowat alle am magazine jaargang 2012 nr 4

5

belangrijke grondstoffen zo goed als geen te vinden zijn op ons continent. En landen als China houden nu al vast aan een aantal belangrijke grondstoffen die nodig zijn om, ironisch genoeg, zaken te produceren die ook wij nodig gaan hebben om onze duurzamere economie te

louter individueel gebruik en bezit; en meer hergebruik. Ten tweede zullen we moeten werken via continue kringlopen: demontage en heropbouw; en recyclage. Cruciaal in dit hele verhaal zijn de veranderende relaties. Er moet een verschuiving komen van eigenaar naar gebruiker. En van producent naar verantwoordelijke functieleverancier, dit wil zeggen dat de producent verantwoordelijk is voor het leveren van een bepaalde functionaliteit van een ding voor de gebruiker, niet langer voor het verkopen van een ding aan een koper. Het Chemical leasingconcept (zie kader) is daar een voorbeeld van, of ook de energy-services companies of ESCO’s. En daarvoor is vooral veel innovatie nodig. Een modewoord en vaak een holle slogan, maar wel levensnoodzakelijk voor onze bedrijven, onze economie en welvaart, en voor ons leefmilieu. Innovatie en verandering gebeurt continu. Op technologisch vlak is het vaak een kwestie van open staan voor totaal nieuwe ideeën, waaruit soms ook nieuwe businessmodellen kunnen voortkomen. 3-D printing is een voorbeeld. Toen een zekere Henry Ford met zijn idee voor een massageproduceerde wagen (Ford Model-T) kwam, zei hij: “als ik mijn klanten gevraagd had wat ze wilden, zouden ze me gezegd hebben “een sneller paard”. De uitdaging is nu om goede

“Zelfs met een bescheiden groei van 2% per jaar, verdubbelt de wereldecomie om de 36 jaar” bouwen (zoals batterijen, materialen voor windmolens, zonnepanelen etc…).

Waar moeten we naartoe, en hoe dan? Wat is nu precies de omvang van de uitdaging? Aan ons huidig verbruik hebben we 2 planeten nodig tegen 2040, en de meeste wetenschappers zijn het erover eens dat we maar over één leefbare planeet beschikken in onze nabije omgeving. Om die balans te herstellen én onze welvaart te behouden, moet het verbruik van grondstoffen in de industrielanden met maar liefst 90% dalen. Een daling met factor 10 dus. Om daar te geraken moeten we op een pad dat rust op twee grote pijlers. We moeten vooreerst minder materiaal gebruiken door: het loskoppelen van functie en materiaal (ecodesign); het langer gebruiken van gemaakte voorwerpen (ze letterlijk duurzamer maken dus); gedeeld gebruik in plaats van

innovatie op te schalen, waarvoor vaak een mentaliteits- en gedragswijziging nodig is, de innovatie in de juiste richting te sturen, nieuwe regelgeving te maken, enz. … Waar liggen dan de hefbomen? Bij de overheid is het een ingewikkeld kluwen, met bevoegdheden die verdeeld zijn over verschillende niveaus en de randvoorwaarde dat we in een globale, open economie leven. We moeten in elk geval uitgaan van een materialenbeleid op basis van de materialenhiërarchie (Ladder van Lansink: (1) preventie van afval; (2) hergebruik; (3) recyclage; (4) Verbranding met energierecuperatie; (5) gecontroleerd storten). Op Vlaams niveau is er de Grondstofverklaring, het materialendecreet (zie kader). Op Europees niveau zijn er de End-ofwaste criteria. Op Belgisch en Europees niveau zijn er de productnormen. Al deze zaken spelen een rol in de creatie van de juiste randvoorwaarden voor duurzaam materialenbeheer. De consument heeft ook een rol te spelen. Die zal moeten openstaan voor meer gebruik in plaats van bezit, voor de functie of de meerwaarde in plaats van voor het bezit van het “ding” alleen. Maar: daarbij komt de verantwoordelijkheid om een gezond, veilig en duurzaam product of dienst te ontwikkelen wel meer te liggen bij de aanbieder in plaats van de gebruiker, omdat het product dat bij een dienst hoort na gebruik terug in handen komt van de aanbieder. Er zal weliswaar veel sturing gebeuren op basis van de

Nieuw materialendecreet Eind 2011 werd het nieuwe materialendecreet goedgekeurd. Dit vormt een voorlopig sluitstuk om het duurzaam materialenbeheer in Vlaanderen op de kaart te zetten. Het afvalstoffendecreet uit 1981 komt hiermee volledig te vervallen. Het decreet veronderstelt dat een integrale kijk op de materiaalketen onontbeerlijk is om een blijvende oplossing te vinden voor het afvalvraagstuk. Het nieuwe decreet legt niet alleen een nieuwe basis voor het beter sluiten van de materialenkringlopen in Vlaanderen, maar maakt een groen aankoopbeleid door de overheid mogelijk en zet het licht op groen voor Plan C, een samenwerkingsverband rond duurzaam materialenbeheer tussen bedrijven, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en overheidsinstanties Het decreet sluit voorts de deur voor uitvoer van ongesorteerd afval naar het buitenland, dat een nefaste

6

am magazine jaargang 2012 nr 3

invloed kan hebben op de eigen Vlaamse verwerkingsindustrie. Omdat het materialendecreet een kaderdecreet is, geven de meerderheidsfracties de Vlaamse regering ook reeds een aantal richtlijnen voor de uitvoering. Zo dient er op basis van het lopend proefproject regelgeving te komen voor de gescheiden pmdinzameling in bedrijven. De regering dient ook te onderzoeken of een systeem van verhandelbare afvalverwerkingsrechten voor meer performante installaties kan zorgen met behoud van de krappe planning tussen vraag en aanbod. Er moet ook meer aandacht komen voor energierecuperatie bij afvalverbranding en voor een mobiliteitsvriendelijke inplanting van nieuwe installaties zodat de aanvoer via het water en/of per spoor kan gebeuren.

Duurzaam materialenbeheer in de Chemie

DOSSIER DUURZAAM MATERIALENBEHEER

FISCH Ook in de chemische sector beweegt heel wat op het vlak van materialen. De vzw FISCH (Flanders Innovation Hub for Sustainable Chemistry) werd opgericht door Essenscia Vlaanderen en VITO samen met verschillende bedrijven uit de sector en alle Vlaamse universiteitsassociaties FISCH heeft de opdracht de fundamentele transitie binnen de sector in elk onderdeel van de waardeketen (grondstoffen, processen en producten) mogelijk te maken, door het oprichten van een platform voor open innovatie. Concreet ontstaan in het kader van FISCH enkele projecten rond bv. het valoriseren van nevenstromen, ontwikkelen van kennistools, micro-algen, ...

Meer info op www.fi-sch.be/nl/

Chemical Leasing Economisch gezien is het in het belang van de producenten van chemische producten om zoveel mogelijk producten te verkopen. Op die manier wordt inefficiënt gebruik van chemicaliën eigenlijk beloond. Een duurzamere oplossing ligt een nieuw business model voor de chemische sector: Chemical Leasing. Hierbij betaalt de gebruiker enkel voor de dienst, en niet langer voor de chemische producten op zich. Een bedrijf betaalt hierbij bijvoorbeeld voor het behandelen van x volume aan afvalwater of x aantal onderdelen dat geverfd wordt . Op die manier wordt efficiënter gebruik van materialen gestimuleerd. Hoe minder materialen gebruikt worden hoe kostenefficiënter de dienst wordt voor de dienstverlener en dus zowel financieel als ecologisch een goede zaak. Bovendien worden hierdoor ook de gezondheidsrisico’s verminderd.

copyright QIAGEN_PR

Meer info op http://www.chemicalleasing.com

Op zoek naar grondstoffen ... Urban Mining

Bron: www.ovam.be Meer info over het materialendecreet op www.ovam.be/jahia/Jahia/ pid/2509 Meer info over Plan C op www.plan-c.eu

Grondstoffen en eigen mijnen hebben we niet in Europa, maar door de stad als moderne mijn te zien kan daar verandering in komen. Computers, GSM’s, smartphones en andere technologische producten zitten immers vol zeldzame edelmetalen, die teruggewonnen kunnen worden bij het einde van hun leven. Bedrijven als Umicore zijn koploper in het recupereren van deze materialen. Enhanced Landfill Mining (ELFM) is een proces waarbij in het verleden opgeslagen afvalstoffen omgezet worden in energie aan de ene kant en herbruikbare grondstoffen aan de andere kant. Momenteel loopt een transitieproject rond ELFM op de Remo-site van Machiels in Houthalen-Helchteren.

Meer info op http://goo.gl/OGzAC

copyright: http://www.exzellenz.nrw.de

am magazine jaargang 2012 nr 4

7

copyright Peter Stouthuysen, Plan C, Vlaams transitienetwerk voor duurzaam materialenbeheer, www.plan-c.eu

Born in 2010: How much is left for me? 2010 Energy

2020

2030

2040

2050

2060

2070

2080

2090

Oil

2100

2136

Coal Gas Uranium Metals used in Antimony renewable energy solutions Lead Indium

2856

Rare earths cerium, dysprosium, erbium, europium, gadolinium, holmium, lanthanum, lutetium, neodymium, praseodymium, samarium, terbium, thulium, ytterbium, yttrium, ferrocerium, monazite, bastnasite, mischmetal

Other industrial metals

Zinc Silver Gold

Gold production is declining

Copper

Calculations based on known reserves: Years remaining if production continues to grow at current rates Years remaining if production remains static Sources: US Geological Survey, Adroit Resources, World Bureau of Metal Statistics, International Copper Study Group, World Gold Council, Minormetals.com, Roskill Nickel Report, Cordell et al (2009), Smil (2000), Silver Institute, World Nuclear Association, International Lead and Zinc Study Group, Wikipedia. Source (fossil fuels): BP Statistical Review of World Energy 2010.

(stijgende) kostprijs. Reden te meer om de sociale gevolgen hiervan goed in te schatten en niet zomaar elke aangeboden oplossing zonder meer te omhelzen.

wil en waar zou het naar toe moeten

Where to find thegaan leftovers? om te overleven?. Wil mijn bedrijf

Wat betekent duurzaam materialenbeheer voor mijn bedrijf? In het bedrijf zal vooral goed moeten gekeken worden naar de richting die de betreffende sector zal moeten uitgaan, en of het bedrijf nog wel op het juiste, volhoudbare spoor zit. Is mijn bouwbedrijf bezig met nieuwe bouwmaterialen, met recyclage van bouwafval, met nieuwe vormen van bouwen (modulair/dynamisch, …), enz. Is mijn chemisch bedrijf bezig met nieuwe concepten als FISCH of Chemical Leasing (zie kader)? Als afgevaardigde zal je in het bijzonder goed moeten uitkijken naar gevolgen voor veiligheid en gezondheid. Voor veranderende inhoud van werk en vorming en opleiding. Aandacht voor het blijvend in vraag stellen van de bedrijfsstrategie: kan ik uit de info die ik krijg aflezen waar mijn bedrijf naartoe

8

am magazine jaargang 2012 nr 4

Reserves Resources (undiscovered)

veranderen met de werknemers of ondanks de werknemers? Is er ruimte voor inspraak van werknemers om innovatie te suggereren, te bekijken hoe die best kan doorgevoerd worden? Met andere woorden: gaat de technologische innovatie op de bedrijfsvloer ook gepaard met de nodige sociale innovatie? En gebeuren deze noodzakelijke veranderingen op een sociaal rechtvaardige manier en evolueren we naar waardige jobs? Jorre Van Damme, Coördinator Arbeid & Milieu Werkten mee aan dit artikel: Jeroen Gillabel, beleidsmedewerker materialen BBL Thijs Calu, educatief medewerker A&M

De brochure kun je downloaden op http://www.groenejobs. be/uploads/Documenten/acv_ actiebrochure_duurzaam_beheer_ van_materialen.pdf

Resource base (too energy intensive to extract)

Actiebrochure ACV Duurzaam beheer van duurzame materialen Deze brochure probeert op een overzichtelijke manier een beeld te schetsen van het bestaande (wettelijke) kader op het vlak van duurzaam materialenbeheer en heeft als doelstelling om werknemers en militanten een antwoord te bieden op een aantal cruciale vragen over hoe je dit thema in de praktijk kunt brengen. Achtereenvolgens wordt gekeken naar de uitdagingen en hinderpalen die afval- en materialenbeheer met zich meebrengen, gevolgd door de motivatie voor werkgevers en werknemers om werk te maken van dit thema. Achteraan de brochure vind je een praktisch stappenplan en een lijst met handige instrumenten om aan de slag te gaan in de eigen onderneming.