Duitsland en de zigeuners: van uitsluiting tot Endlösung de r Zigeunerfrage,

23

Duits la nd e n de zige une rs : va n uits luiting tot Endlösung de r Zige une rfrage , 1407- 1945 M .T. Croe s *

Deze bijdrage aan Ju stitiële verk en n in gen geeft een kort overzich t van de vervolgin g van de zigeu n ers 1 in Eu rop a, cu lm in eren d in de Baro Porrajm os – letterlijk: ‘grote verzwelgin g’ in som m ige dialecten van h et Rom an i (Han cock 2006) – tijden s de Tweede Wereldoorlog. De focu s is daarbij gerich t op Du itslan d. Niet alleen om dat dit lan d tijden s de Tweede Wereldoorlog zowel bin n en h et eigen territoriu m als in h et bezette Eu rop a tot dep ortatie en m assale om bren gin g van zigeu n ers overgin g, m aar ook om dat m ede door toedoen van Hitler-Du itslan d in Zu idoost-Eu rop a regim es aan de m ach t kwam en die zich daar even een s aan sch u ldig m aakten .

Aa nkoms t va n de zige une rs in Duits la nd De zigeu n ers m aakten h u n eerste op wach tin g in Cen traal- en WestEu rop a aan h et begin van de vijftien de eeu w. Een u it 1407 stam m en de W ein am tsrech n u n g u it de stad Hildesh eim m eldde als eerste h u n aan wezigh eid, waarbij zij als ‘Tartaren ’ werden aan gedu id.2 De in 1380 geboren ch ron iqu eu r An dreas von Regen sbu rg wist in 1424 m eer over de h erkom st van de in Beieren ron dtrekken de zigeu n ers te vertellen :

* Dr. Marnix Croes werkt als onderzoeker bij het WODC. Zijn proefschrift uit 2004 handelt over de overlevingskansen van joden in Nederland tijdens de Duitse bezetting van 1940-1945 en werd bekroond met de studieprijs van de Stichting Praemium Erasmianum. 1 ‘Zigeuners’ wordt hier gebruikt als de term waarmee in de Duitssprekende delen van Centraal- en West-Europa door de autoriteiten een groep mensen werd aangeduid die in het gedrag dan wel de afkomst relevante overeenkomsten zouden vertonen. Centraal staat hier de omgang van de autoriteiten met deze door hen gedefinieerde groep. De zelfdefinitie van een deel van deze groep zou waarschijnlijk ‘Roma’ heten. 2 Zie www.hildesheim.de/pics/download/1_1255636310/zigeuner.pdf, geraadpleegd op 28 augustus 2014. Een Weinamtsrechnung is een accijnsregister; uitgeschonken wijn werd destijds reeds met accijns belast.

24

Justitië le ve rke nninge n, jrg. 40, nr. 5, 2014

‘Ebenso wanderte in diesen Zeiten ein gewisser Stamm der Cingari, gewöhnlich Cigäwnär genannt, in unseren Ländern. Sie waren nahe bei Regensburg, während alle anderen ihnen nachfolgten, einmal viele Männer, Frauen und Kinder, an die 300 Personen, das andere mal weniger. Dieses Volk schlug seine Zelte auf den Feldern auf, denn es war ihnen nicht erlaubt, in den Städten zu wohnen. Es eignete sich nämlich den Besitz der anderen geschickt durch Diebstahl an. Dieses Volk stammt aus Teilen Ungarns, und man sagt, daß es ausgewandert sei (…).’ (Pfoertner 2005, p. 46)

De zigeu n ers werden aan van kelijk n aadloos in h et dom in an te ch ristelijke wereldbeeld in gep ast. Von Regen sbu rg zag de zigeu n ers in de eerste p laats als p elgrim s die op bedevaart waren ter h erin n erin g aan de vlu ch t n aar Egyp te van Jozef m et Jezu s en dien s m oeder Maria voor de toorn van kon in g Herodes. Volgen s an deren was de reden van h u n p elgrim age een boetedoen in g voor een tijdelijke afkeer van h et ch risten dom . Dat de zigeu n ers als bedevaartgan gers werden gezien , beteken de in ieder geval dat zij op on derdak en voedsel kon den reken en , om dat ch risten en verp lich t waren die aan p elgrim s te verstrekken . De geleidebrieven van versch illen de wereldlijke en kerkelijke au toriteiten die de zigeu n ers kon den overleggen , wijzen even een s in die rich tin g. De belan grijkste was de u it 1423 stam m en de geleidebrief van Sigism u n d, kon in g van Hon garije, Boh em en , Dalm atië en Kroatië en keizer van h et Heilige Room se Rijk. Met zijn geleidebrief riep Sigism u n d zijn on derdan en op Ladislau s, de leider van de zigeu n ers, te besch erm en en h em en zijn volk bin n en de m u ren van p laatsen en steden toe te laten . Teven s verstrekte h ij Ladislau s rech tsp reken de m ach t voor zover h et zijn eigen volk betrof (Tetzn er 1835, p . 26-27). De reeds aan geh aalde u itsp raak van Von Regen sbu rg m aakt ech ter du idelijk dat aan Sigism u n ds op roep n iet geh eel geh oor werd gegeven : steden lieten de zigeu n ers n iet toe om dat zij zich aan diefstal sch u ldig zou den m aken . In de loop der tijd gin gen dergelijke beelden over h et gedrag van de zigeu n ers overh eersen en raakte de zigeu n er-als-bedevaartgan ger in vergetelh eid. De ch ron iqu eu r Sebastian Mü n ster gaf in zijn in 1544 gep u bliceerde Cosm ograph ia h iervan blijk door over de zigeu n ers te sp reken als een :

Duits la nd e n de zige une rs : va n uits luiting tot Endlösung de r Zige une rfrage , 1407- 1945

‘ungeschaffen, schwarz, wüst und unflättig Volk, das sonderlich gern stiehlt, doch allermeist die Weiber, die also ihren Mannen zutragen’. (Hohmann 1990, p. 17)

De officiële h istoricu s van Beieren , Joh an n es Aven tin u s, die een eeu w n a Von Regen sbu rg leefde, u itte zich soortgelijk: ‘Mit Trug, Diebstahl und Weissagereien suchen sie ungefragt ihre Nahrung. Dabei lügen sie ganz schamlos, sie wären aus Aegypten und müßten die Sünden ihrer Vorfahren, die der Maria und dem Jesuskindchen einst die Aufnahme verweigert hätten, durch eine siebenjährige, freiwillige Verbannung abbüssen; aus Erfahrung weiß ich aber, daß sie der Sprache der alten Veneder sich bedienen. Es sind Verräther und Kundschafter; doch hat der Aberglaube die Menschen wie eine böse Krankheit befallen, daß man es für eine große Sünde hält, ihm etwas Leides zuzufügen und sie ungestört buben und rauben läßt.’ (Tetzner 1835, p. 33-34)

In de zin van een vrijwillige verban n in g en boetedoen in g is bij Aven tin u s van een bedevaarttoch t n og sp rake, m aar dan als verdich tsel van de zigeu n ers. Daarbij overh eersen in zijn verslag de besch u ldigin gen van diefstal en bedrog. In welke m ate zigeu n ers zich daar destijds aan sch u ldig m aakten , is een op en vraag, m aar Aven tin u s’ bewerin g dat de zigeu n ers on gem oeid werden gelaten , is in ieder geval n iet ju ist. In 1472 gaf de Ku rfü rst von der Pfalz op drach t geen zigeu n ers m eer door zijn dom ein te laten trekken . De Rijksdagen van Lin dau en Freibu rg stelden vervolgen s in 1497 en 1498 Sigism u n ds geleidebrief bu iten werkin g en verklaarden de zigeu n ers als Tu rkse sp ion n en , toven aars, h eksen , boeven en p estbren gers vogelvrij (Zim m erm an n 2007, p . 28). Keizer Maxim ilian I bekrach tigde op de Rijksdag van Au gsbu rg in 1500 deze beslissin gen voor h et geh ele Heilige Room se Rijk. In latere jaren zou den dergelijke m aatregelen telken s worden h erh aald (Hoh m an n 1990, p . 17-26). Acties tegen zigeu n ers bleven ron d deze tijd n iet bep erkt tot Du itslan d. Zigeu n ers werden in m iddels in h eel Eu rop a als vaderlan dsloze h eiden en gezien en ook in Italië, Fran krijk, Sp an je, Portu gal en En gelan d werden m aatregelen tegen h en gen om en en werden zij op gejaagd. In de Nederlan dse p rovin cies Overijssel, Gelderlan d en Utrech t kwam h et in de eerste decen n ia van de ach ttien de eeu w zelfs tot drijfjach ten . Het resu ltaat was dat de zigeu n ers u it Nederlan d wegvlu ch t-

25

26


ten : p as in de tweede h elft van de n egen tien de eeu w zou den zij weer in Nederlan d worden gesign aleerd (Lu cassen 1990, p . 23-27). De verklarin g voor de felle an tizigeu n erp olitiek in deze p eriode wordt tegen woordig vooral gezoch t in een on der in vloed van staatsvorm in gsp rocessen groeien de afkeer van de n om adisch e, zich aan overh eidscon trole on ttrekken de, leefwijze (Zim m erm an n 2007, p . 30). Er was in Nederlan d ech ter m eer aan de h an d, wan t som m ige zigeu n ers h adden zich daar in ben den georgan iseerd die roofm oorden en an dere zware m isdrijven begin gen . In h oeverre dit een oorzaak dan wel, zoals Lu cassen (1990, p . 23-27, 34) m een t, een gevolg was van h u n vervolgin g is vooralsn og een op en vraag.

Toe ne me nde re pre s s ie In de loop van de n egen tien de eeu w kwam in Eu rop a de p olitiefu n ctie van de overh eden steeds m eer tot on twikkelin g. In Du itslan d leidde dit tot veel aan dach t voor de m en sen zon der vaste woon - of verblijfp laats, on der wie ook zigeu n ers, om dat zij vaak geen of slech ts on du idelijke iden titeitsbewijzen kon den overleggen en zich te wein ig aan h u n staatsbü rgerlich en Pflich ten gelegen zou den laten liggen . Zij on ttrokken zich aan de leerp lich t, vaccin aties, vervu llin g van de m ilitaire dien stp lich t en de rech tsgeldige voltrekkin g van h u welijken . Daar kwam n og bij dat zij zich geregeld sch u ldig m aakten aan bedelen , diefstal, bedrog, bedreigin g en geweldp legin g (Albrech t 2002, p . 35, 149-152, 268 e.v., 341-352, 409-410). Een an dere reden voor de aan dach t van de p olitie voor de ron dtrekken den was h et in de m eeste Du itse staten bestaan de Heim atrech t. Dit was h et door afstam m in g of sp eciale toeken n in g verkregen rech t van bu rgers zich on gestoord in een gem een te op te h ou den , er gron d te verwerven , een am bach t u it te oefen en en , in dien n odig, een beroep te doen op de lokale arm en zorg. Arm en wier Heim atgem ein de n iet een du idig was vast te stellen , kon den zich wen den tot de arm en zorg van de p laats waar zij zich bevon den . Dit h ad tot gevolg dat voor p laatsen waar veel van dergelijke arm en te vin den waren overbelastin g van de arm en zorg dreigde. In reactie h ierop trach tten de lokale au toriteiten h en te weren . In de p raktijk beteken de dit dat de p olitie h en u itzette n aar een an dere gem een te, of er m oest aan toon baar sp rake zijn van h et – veelvu ldig voorkom en de – gebru ik van valse p ap ieren om deze


u itzettin g te voorkom en (Lu cassen 1997). Arrestatie was dan h et gevolg. Het kon in krijk Beieren h ad zich daarbij op h et stan dp u n t gesteld dat zigeu n ers h oe dan ook bu iten lan ders waren . Wan n eer zij n iet over de ju iste iden titeitsp ap ieren en / of vergu n n in gen besch ikten , dien den ze Beieren te worden u itgezet (Albrech t 2002, p . 71 e.v.). Ron d 1820 begon n en in Du itslan d op regelm atige basis p olitiebladen te versch ijn en m et op sp orin gsberich ten over van crim in aliteit verdach te p erson en . Aan van kelijk gebeu rde dit op in itiatief van in dividu ele p olitiefu n ction arissen , m aar van af 1840 werd deze taak door de overh eid overgen om en . Voor zover in deze p olitiebladen op gen om en , werden zigeu n ers aan van kelijk in de categorie gem ein sch ädlich e Um h ertrieber verm eld. Van af 1857 ech ter kregen de zigeu n ers een zelfstan dige categorie. Een een du idige system atiek voor wie er vervolgen s als ‘zigeu n er’ werd geru briceerd en wie n iet, beston d even wel n iet. Ron dzwerven m et de fam ilie, h u idkleu r of de verden kin g van m et zigeu n ers geassocieerd crim in eel gedrag (vooral diefstal en frau de) vorm de voor deze in delin g geen doorslag. Volgen s Lu cassen (1997) gin g h et bij de geregistreerden m eestal om ron dtrekken den wier iden titeit on du idelijk was. Het leidde er in ieder geval wel toe dat een groeien d aan tal fam ilies als ‘zigeu n er’ werd bestem p eld. Een belan grijke stap in de verdere registratie van de zigeu n ers werd in 1899 gezet m et de op rich tin g van de Beierse Nach rich ten dien st fü r die Sich erh eitspolizei in Bezu g au f Zigeu n er. On der leidin g van Alfred Dillm an n begon deze Zigeu n erzen trale als on derdeel van de p olitie van Mü n ch en m et h et verzam elen van gegeven s over zigeu n ers in Du itslan d en aan gren zen de lan den (Lu xem bu rg, Nederlan d, Oosten rijkHon garije en Zwitserlan d). Op basis van de on tvan gen gegeven s deed Dillm an n in 1905 een Zigeu n er-Bu ch h et lich t zien , waarin 3.350 m en sen ston den gesign aleerd (Dillm an n 1905). Het gin g h ierbij volgen s Dillm an n n iet m eer om leden van h et W an dervolk dat in de vijftien de eeu w in Du itslan d arriveerde: ‘Als eigenes “Volk” hat (…) der Zigeuner längst zu bestehen aufgehört (…) Die “Zigeuner”, mit denen wir in der Gegenwart in Bayern und den Nachbarstaaten zu tun haben, entstammen teils Vermischungen, welche zwischen echten Zigeunern und Einheimischen schon vor langer Zeit stattgefunden haben, teils sind sie unserem eigenen bezw. dem mitteleuropäischen Boden entwachsen (Autochtonen).’ (Dillmann 1905, p. 5)

27

28


Dillm an n s gedach te dat h et bij de zigeu n ers in Du itslan d deels gin g om Misch lin ge, zu llen we later bij de n azi’s teru gvin den , m aar an ders dan de n azi’s verbon d Dillm an n daar geen verdere beteken is aan . Of iem an d als ‘zigeu n er’ m oest worden aan gem erkt, was bij Dillm an n afh an kelijk van h et vertoon de gedrag. In zijn boek waren n am elijk ook ‘diejen igen gewerbetreiben den Person en au fgen om m en , welch e n ach Zigeu n erart u m h erzieh en ’ (Dillm an n 1905, p . 5). Dillm an n s boek werd u itein delijk in een op lage van 7.000 exem p laren in Du itslan d versp reid m et als oogm erk de bestrijdin g van de door zigeu n ers began e crim in aliteit te vereen vou digen . Zes jaar n a de versch ijn in g ervan werd in Mü n ch en een Zigeu n er-con feren tie geh ou den m et als doel de sam en werkin g tu ssen de Du itse staten bij de bestrijdin g van de zigeu n ercrim in aliteit te verbeteren . Cen traal op de con feren tie ston d een Den k sch rift over de bestrijdin g van de Zigeu n erplage. Dit was gesch reven door Dr. Th eodor Harster, de vader van Wilh elm Harster, die drie decen n ia later als h oofd van de Du itse Sich erh eitspolizei in h et bezette Nederlan d de joden n aar de vern ietigin gskam p en zou dep orteren . Wie als ‘zigeu n er’ m oest worden besch ou wd, was volgen s dit Den k sch rift in geen van de aan de con feren tie deeln em en de staten een du idig vastgesteld. Uit h et feit dat er n ooit een on dersch eid tu ssen zigeu n ers en n ach Zigeu n erart u m h erzieh en den Person en was gem aakt, m aakte Harster op dat ‘für die Zigeunereigenschaft nicht die Rassen- und Stammeszugehörigkeit, sondern das gesamte Auftreten und Gebaren, die Lebensweise der betreffenden Personen maßgeblich sein soll’. (Albrecht 2002, p. 169)

Voor de vraag wie als zigeu n er m oest worden gezien , werd h et gedrag du s n og steeds doorslaggeven d geach t. Door de tegen werkin g van Pru issen kwam een cen trale regelin g voor h eel Du itslan d n iet tot stan d, m aar du idelijk werd wel dat de an tizigeu n erp olitiek m et n am e in Beieren in een stroom versn ellin g zat. Op 14 ap ril 1911 werd bij m in isteriële besch ikkin g bep aald dat van alle in Beieren verblijven de zigeu n ers vin gerafdru kken m oesten worden gen om en , on geach t of er sp rake was van een verden kin g van crim in eel gedrag of n iet. Twee jaar later werd de am bten aren van de bu rgerlijke stan d op gedragen alle op zigeu n ers betrekkin g h ebben de wijzigin gen in h et register door te geven aan de Zigeu n erzen trale. In 1926 volgde vervolgen s de Gesetz zu r Bek äm pfu n g von Zigeu n ern , Lan dfah rern u n d Arbeitssch eu en , die


de betrokken en tal van bep erkin gen en verp lich tin gen op legde. Het Beierse In n en m in isteriu m ben adru kte in dit verban d wederom dat h et on dersch eid tu ssen zigeu n ers en Lan dfah rer op basis van h u n gedrag n iet te m aken viel. Aan gezien de Rassen k u n de geach t werd dit u itslu itsel wel te ku n n en geven , werd voor de zigeu n erdefin itie de afkom st in m iddels als doorslaggeven d besch ou wd (Margalit 1997).

De zige une r in he t na tiona a ls ocia lis tis che we re ldbe e ld De verwijzin g n aar de Rassen k u n de h ierboven su ggereert dat de versch illen tu ssen de Weim arrep u bliek en h et n ation aalsocialistisch e Du itslan d ten aan zien van de zigeu n ers gerin ger waren dan m en op h et eerste gezich t wellich t zou den ken . Maar bedach t m oet worden dat in h et Du itslan d van n a de Eerste Wereldoorlog h et u it de n egen tien de eeu w stam m en de eu gen etisch e gedach tegoed, gerich t op de verbeterin g van de kwaliteit van h et erfelijk m ateriaal van de m en sh eid door selectieve rep rodu ctie, en h et rassen h ygien isch e den ken , dat h et eu gen etisch e streven rich tte op m et n aties gelijkgestelde m en sen rassen , p op u lariteit gen oten (Tan n er 2007, p . 109-121). Deels was deze p op u lariteit teru g te voeren op on twikkelin gen in h et n atu re-n u rtu redebat aan h et ein d van de n egen tien de eeu w. Het in zich t dat aan geleerde eigen sch ap p en n iet overerfden , gecom bin eerd m et de gedach te dat aan geboren eigen sch ap p en n iet kon den worden afgeleerd, beteken de volgen s de rassen h ygien isch e den kers dat ach ter h et sociaaldem ocratisch e streven om h et welzijn van de arbeiden de bevolkin g te verh ogen door h aar leven som stan digh eden te verbeteren een deels on deu gdelijke beleidsth eorie sch u ilgin g. Sociaaldem ocraten zou den over h et h oofd zien dat h et Erbgu t der Rasse even een s verbeterin g beh oefde. Deze verbeterin g kon worden gerealiseerd door te bevorderen c.q. belem m eren dat in dividu en zich zou den voortp lan ten afh an kelijk van de kwaliteit van h u n erffactoren . Een van de belan grijkste n azistisch e den kers op dit terrein was Robert Ritter. Ritter was een in de filosofie en m edicijn en gep rom oveerde Du itse weten sch ap p er die h et reeds bestaan de rassen h ygien isch e gedach tegoed op de zigeu n ers zou toep assen (Sch m idt-Degen h ard 2008, p . 14). Na zijn p rom oties begon de in 1901 geboren Ritter in 1932 in Du itslan d te werken als arts-assisten t op de kin derafdelin g van de p sych iatrisch e in rich tin g van h et academ isch e zieken h u is in Tü bin -

29

30


gen . De n ation aalsocialistisch e Mach tü bern ah m e van begin 1933 h ad grote gevolgen voor dit zieken h u is om dat h et al sn el werd gecon fron teerd m et de Gesetz zu r Verh ü tu n g erbk ran k ten Nach w u ch ses (GzVeN), de gedwon gen sterilisatie van geestelijk en / of lich am elijk erfelijk belaste p atiën ten . De belan gstellin g van h et n aziregim e goed aan voelen d rook Ritter zijn kan s en n a zijn ben oem in g tot Oberarzt in 1934 begon h ij zich bezig te h ou den m et on derzoek n aar erfelijke ziekten en vervolgen s n aar Rassen h ygien e en zigeu n ers. Tegen de ach tergron d van vooraan staan de weten sch ap p ers die zich u itsp raken over h et aan grijp en van de GzVeN om ook ‘asocialen ’, ‘an tisocialen ’, ‘m oeilijk op voedbaren ’ en dergelijke te steriliseren , valt h et n iet op dat Ritter tijden s h et in 1935 in Berlijn geh ou den In tern ation alen Kon gresses fü r Bevölk eru n gsw issen sch aft ervoor p leitte om ook ‘sch were asoziale Psych op ath en u n d Krim in elle, deren Eltern u n d deren beiderseitige Groß eltern eben falls sozial abwegige Psych op ath en waren ’ (geciteerd bij D’Arcan gelis 2004, p . 236) van de voortp lan tin g u it te slu iten . Su cces h ad Ritter er wel m ee: in 1936 trad h ij in dien st van h et Reich sgesu n dh eitsam t als h oofd van de Rassen h ygien isch e u n d bevölk eru n gsbiologisch e Forsch u n gsstelle. Dit n ieu we in stitu u t zou zich toeleggen op h et op basis van h u n afkom st iden tificeren en op sp oren van zigeu n ers en vooral h u n gem en gdbloedige n azaten . Net als de eerder geciteerde Dillm an n was Ritter tot de con clu sie gekom en dat h et bij de m eeste m en sen die in Du itslan d als ‘zigeu n er’ werden aan gem erkt n iet om ‘rasech te’ zigeu n ers gin g, m aar om Misch lin ge. Volgen s Ritter vorm den zij van u it crim in ologisch p ersp ectief h et ech te p robleem . De ‘rasech te’ zigeu n ers, door h em als ‘betteln d u n d m an ch m al diebisch ’ om sch reven , zag h ij in de eerste p laats als p rim itieve m en sen , als kin deren eigen lijk. Zij waren ‘u n fäh ig zu kon zen trierter Arbeit, zu p lan vollem Han deln , zu stetigem Streben , zu m willen m äß igen Ein fü gen , zu vorau ssch au en dem u n d vorsorglich em Den ken ’ (geciteerd bij D’Arcan gelis 2004, p . 240-241). Dat gold n iet voor h u n n akom elin gen . Het p robleem m et deze n azaten was, zo m een de Ritter, dat zij h et p rodu ct waren van de kru isin g van ‘rasech te’ zigeu n ers m et in h eem se lan dlop ers. Uit rassen h ygiën isch oogp u n t zou dat een stap teru g zijn , aan gezien Ritters gen ealogisch on derzoek zou h ebben u itgewezen dat de in h eem se lan dlop ers al gen eraties lan g u it vagebon dfam ilies stam den . ‘Die Vagabu n den alter Zeiten ersch ein en u n s also n ich t (…) als verarm te, in s Un glü ck geraten e oder en tgleiste Bü rger son dern als “geboren e


Vagabu n den ”, als Men sch en von ein em verh ältn ism äß ig ein h eitlich en Gep räge’ (Ritter 1937, p . 51). Volgen s Ritter gin g h et bij de lan dlop ers om geboren m isdadigers wier crim in ele aard van gen eratie op gen eratie overerfde: ‘Die Gaunerart mußte sich erhalten, denn durch den steten Zusammenfluß gleichartigen Erbguts konnte eine wesentliche Artänderung überhaupt nicht zustande kommen (…) Die Unterlagen für unsere erbgeschichtlichen Untersuchungen zeigen, daß Ehen zwischen echten Vagabunden und seßhaften Menschen sehr selten eingegangen wurden. Und es läßt sich feststellen, daß – wenigstens in der Zeit, die wir in dieser Hinsicht übersehen – derartige Ehen stets zerbrachen. Dort aber, wo einmal in früheren Zeiten das Erbgut eines Vagabunden Eingang fand in einen seßhaften und soliden Stamm, fanden sich Anklänge an seine Eigenart (Extravaganz, unstetes Wesen, Kriminalität) gewöhnlich noch durch 3-4 Generationen. Erst nach dieser Spanne vermochte das bürgerliche oder bäuerliche Blut den Erbeinfluß des Vagabunden, soweit sich dies überblicken ließ, zu löschen.’ (Ritter 1937, p. 61, 63)

Aan gezien de Zigeu n erm isch lin ge ‘ih rerseits n eigen (…) sich au ch m it Deu tsch en m in dersten s Sch lages zu kreu zen ’, was h et volgen s Ritter geen won der dat ‘wir u n ter derartigen Misch lin gen 2. u n d 3. Grades ein en seh r h oh en Prozen tsatz von Asozialität u n d Krim in alität fin den ’ (geciteerd bij D’Arcan gelis 2004, p . 240-241). Ritter h ield op deze wijze de Misch lin ge veran twoordelijk voor de m eeste m isdaad die gewoon lijk aan de zigeu n ers werd toegesch reven . De n azistisch e kijk op zigeu n ers was daarm ee op vallen d an ders dan die op joden . Terwijl de joden als een p olitiek p robleem werden besch ou wd, de aartsvijan d van de ariërs – ja, van de h ele m en sh eid – gold dit n iet voor de zigeu n ers. Door h u n p artn erkeu ze vorm den de zigeu n ers slech ts een groep m en sen bij wier n akom elin gen de crim in ele erffactoren van h et Du itse ‘ras’ zich op h oop ten . Dit versch il in zien swijze verklaart waarom de joden tot h et werkterrein van de Geh eim e Staatspolizei (Gestap o) werden gereken d, terwijl de zigeu n ers en h u n gem en gdbloedige n azaten beh oorden tot h et dom ein van de Krim in alpolizei (Krip o). Als de p olitieke rech erch e van de n azidictatu u r bestreed de Gestap o de vijan den van h et regim e, terwijl de Krip o, de crim in ele rech erch e, h aar aan dach t rich tte op de bestrijdin g van com m u n e delicten .

31

32


De ve rvolging va n de zige une rs in Hitle r- Duits la nd Na de Mach tü bern ah m e kregen de zigeu n ers in Du itslan d te m aken m et de wetten die h et n aziregim e h et lich t deed zien . In de eerste p laats waren dat wetten die in p rin cip e voor alle bu rgers golden . Een voorbeeld h iervan was de reeds gen oem de GzVeN van 14 ju li 1933.3 Deze wet m aakte de gedwon gen sterilisatie van geestelijk en lich am elijk erfelijk belaste p erson en op voordrach t van artsen m ogelijk. Zo’n 400 Rom a en Sin ti van 14 tot 50 jaar ou d werden op gron d van deze wet gesteriliseerd, ru im 2% van h et totaal aan tal gesteriliseerden . Aan geboren im beciliteit was gewoon lijk de reden die h iervoor werd op gegeven , waarbij soziales Versagen (geop eration aliseerd als een beroep op m aatsch ap p elijke h u lp voorzien in gen , een strafblad, een zigeu n erisch e Leben sw eise, en z.) als in dicator h iervoor kon dien en (Zim m erm an n 1996, p . 87). In de tweede p laats p rodu ceerde h et n aziregim e wetten die op bep aalde groep en in de sam en levin g waren gerich t. De Gesetz zu m Sch u tze des deu tsch en Blu tes u n d der deu tsch en Eh re u it 1935 bijvoorbeeld rich tte zich tegen joden , m aar zigeu n ers werden er later ook door geraakt. Op basis van een vervolgverorden in g werd de h u welijksvoltrekkin g tu ssen zigeu n ers en ‘Du itsbloedigen ’ even een s verboden . Tot de tweede categorie wetten kan ook de in decem ber 1937 door h et Reich sin n en m in isteriu m u itgevaardigde gru n dlegen der Erlaß ü ber die vorbeu gen de Verbrech en sbek äm pfu n g du rch die Polizei worden gereken d. Deze Erlaß legde de basis voor een aan tal m aatregelen tegen beroep scrim in elen , recidivisten en zij die door h u n asociale gedrag de gem een sch ap in gevaar zou den bren gen (Ayaß 1988). Met deze Erlaß kreeg de Krip o n iet alleen de gelegen h eid de desbetreffen den on der stelselm atig toezich t te p laatsen , m aar zij kon h en ook in Vorbeu gu n gsh aft n em en . De u itvoerin gsbep alin gen die h et h oofdkwartier van de Krip o op 4 ap ril 1938 aan de u itvoeren de Krip o-bu reau s zon d, sp ecificeerde wie in dit verban d p recies als ‘asociaal’ werd gezien . Het gin g om p erson en die, blijken s h u n h erh aaldelijke (lich te) wetsovertredin gen , ‘sich der in ein em n ation alsozialistisch en Staat selbstverstän dlich en Ordn u n g n ich t fü gen wollen ’: bedelaars, p rostitu ees, alcoh olisten , m et besm ettelijke (geslach ts)ziekten geïn fecteerden die zich aan m edisch e zorg on ttrokken , en – last bu t n ot least – ‘Lan dstreich er 3 Zie http://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid= dra&datum= 1933&page= 654&size= 45, geraadpleegd op 28 augustus 2014.


(Zigeu n er)’ (Ayaß 1988). De betrokken en kon den voor on bep aalde du u r in een con cen tratiekam p worden op gesloten . Op zijn vroegst n a één jaar en op zijn laatst n a twee jaar (en vervolgen s elke twaalf m aan den ) m oest de n oodzaak van h et verdere verblijf in h et con cen tratiekam p worden geëvalu eerd. In de week van 13 tot 18 ju n i 1938 von den de arrestaties p laats. Aan gezien h et bij de arrestan ten alleen gin g om m an n en die in staat werden geach t te ku n n en werken , was de ach tergron d van deze actie waarsch ijn lijk gelijk aan die tegen de Arbeitssch eu e in ap ril van h etzelfde jaar: h et n ijp en de gebrek aan arbeidskrach ten in h et zich h erbewap en en de Du itslan d. In totaal werden on geveer 1.000 zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) gearresteerd, van wie de h elft h et verblijf in h et con cen tratiekam p u itein delijk n iet zou overleven (Zim m erm an n 1996, p . 381). Waren de m aatregelen van de n azi’s tot decem ber 1938 groten deels een (radicale) voortzettin g van de p olitiek jegen s de zigeu n ers van voor de Hitlertijd, de Erlaß Bek äm pfu n g der Zigeu n erplage van 8 decem ber 1938 vorm de daar een du idelijke breu k m ee. Deze Erlaß van h et Reich sin n en m in isteriu m (afgedru kt in Dörin g 1964, p . 197) stelde dat voortaan ‘die Regelu n g der Zigeu n erfrage au s dem Wesen der Rasse h erau s’ ben aderd zou worden . Aan gezien de Zigeu n erm isch lin ge in overeen stem m in g m et Ritters visie voor h et m eren deel van de aan zigeu n ers toegesch reven crim in aliteit veran twoordelijk werden geh ou den , terwijl de ‘rasech te’ zigeu n ers vergeleken m et de Zigeu n erm isch lin ge m oeilijker seden tair te m aken waren , werd een on gelijke beh an delin g van beide groep en vast aan gekon digd. Ter voorbereidin g h ierop m oest de p olitie de zigeu n ers ‘sowie alle n ach Zigeu n erart u m h erzieh en de Person en ’ registreren en m oest worden u itgezoch t h oe h et m et de Rassen zu geh örigk eit van de geregistreerden ston d. Deze laatste taak zou door Ritters bu reau worden u itgevoerd. Hoe de defin itieve Regelu n g der Zigeu n erfrage in Du itslan d eru it m oest gaan zien , leek in m ei 1940 du idelijk te worden m et de dep ortatie van een eerste groep van 2.500 zigeu n ers en Zigeu n erm isch lin ge n aar h et Gen eralgou vern em en t, h et in m iddels door Du itslan d bezette n ietgean n exeerde deel van Polen (Lewy 2007). Terwijl n ieu we tran sp orten werden voorbereid om de resteren de 30.000 zigeu n ers en Zigeu n erm isch lin ge even een s te dep orteren (Zim m erm an n 1996, p . 151), bep aalde Hein rich Him m ler als h oofd van de SS en de Du itse p olitie dat de En dlösu n g der Zigeu n erfrage tot n a de oorlog zou m oeten wach ten . Niet alleen om dat h et Gen eralgou vern em en t n iet goed in staat was

33

34


om n ieu we gedep orteerden te on tvan gen , m aar ook om dat de En dlösu n g der Ju den frage p rioriteit gen oot (Lewy 2007). Van de 2.500 reeds gedep orteerde m en sen kwam u itein delijk ten m in ste de h elft om h et leven (Zim m erm an n 1996, p . 381), ook al lijkt dit geen voorop gezet doel te zijn geweest. Rich tlijn en voor de beh an delin g van de gedep orteerden on tbraken en daarn aast m och ten vele overleven den in 1944 n aar Du itslan d teru gkeren toen de Du itsers h et Gen eralgou vern em en t voor h et aan storm en de Rode Leger on tru im den (Lewy 2007). Nieu we m aatregelen tegen de in Du itslan d won en de zigeu n ers bleven on dertu ssen n iet u it. Op 29 jan u ari 1943 verordon n eerde h et Krip oh oofdkwartier dat zowel de Rom a als de Zigeu n erm isch lin ge in Du itslan d gezin sgewijs m oesten worden overgebrach t n aar Au sch witz-Birken au , waar voor h en een Zigeu n erfam ilien lager was in gerich t. Terwijl som m ige categorieën Rom a en Zigeu n erm isch lin ge n iet voor dep ortatie in aan m erkin g kwam en en , voor zover h et gin g om p erson en m et de Du itse n ation aliteit, in p laats daarvan gesteriliseerd m oesten worden , bleven de als ‘raszu iver’ gelden de 1.097 Sin ti en Lalleri van deze m aatregelen h elem aal gevrijwaard, even als 3.000 Zigeu n erm isch lin ge ‘die im zigeu n erisch en Sin n e gu te Misch lin ge sin d’ (afgedru kt in Dörin g 1964, p . 215-218). Het aan tal zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) u it Du itslan d dat werd vrijgesteld van dep ortatie is n iet p recies beken d: de sch attin gen lop en van 6.500 tot 15.000 (Lewy 2007). Daarbij zij aan geteken d dat bestu u rders op lokaal n iveau zich geregeld n iet aan de rich tlijn en h ielden en ook vrijgestelde zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) op tran sp ort n aar Au sch witz-Birken au zetten (Zim m erm an 1996, p . 308-309). Bij aan kom st in Au sch witz-Birken au werden de desbetreffen den n iet geselecteerd en bij veron derstelde on gesch ikth eid voor arbeid vergast, zoals dat m et de joden gebeu rde. In p laats daarvan werden de zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) geregistreerd, kregen ze een n u m m er en de letter ‘Z’ op h u n arm getatoeëerd en werden zij in h et Zigeu n erfam ilien lager op gesloten . Op h u n kledin g m oesten ze de zwarte drieh oek dragen , waarm ee in Au sch witz-Birken au de ‘asocialen ’ werden geken m erkt. Hoewel er geen voorop gezet p lan lijkt te h ebben bestaan om de gedep orteerde zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) om h et leven te bren gen , deed de kam p leidin g veel te wein ig om h en in leven te h ou den . De leven som stan digh eden in Au sch witz-Birken au waren bijgevolg derm ate slech t dat voor de jaarwisselin g van 1943 op 1944 reeds 70% van de geïn tern eerden was gestorven (Zim m erm an 1996, p . 340). Van de


ru im 32.000 zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) u it Du itslan d zou den u itein delijk 23.000 aan de n azi’s ten p rooi vallen (Zim m erm an 1996, p . 151, 381-382).

Me i 1944: de porta tie va n zige une rs uit Ne de rla nd Vergeleken m et de vervolgin g van de joden kwam de vervolgin g van de zigeu n ers in h et bezette Nederlan d laat op gan g en h ad zij een on georgan iseerd karakter: van een algeh ele registratie van de zigeu n ers, zoals die bij de joden reeds in jan u ari 1941 p laatsvon d, is n ooit sp rake geweest. De eerste m aatregel die veel zigeu n ers trof, was daarbij n iet sp ecifiek tegen h en gerich t, m aar tegen de on geveer 12.000 woon wagen bewon ers die Nederlan d destijds telde. Per 1 ju li 1943 m oest aan h u n ron dtrekken de bestaan een ein de zijn gem aakt en m oesten zij een vaste woon p laats h ebben (Lu cassen 1990, p . 214). Op 14 m ei 1944 kreeg de Nederlan dse p olitie van h et h oofd van de Sich erh eitspolizei in Nederlan d op drach t om op 16 m ei alle zigeu n erfam ilies, dat wil zeggen ‘alle p erson en die op gron d van h u n u iterlijk, h u n zeden en gewoon ten als Zigeu n ers of als Zigeu n erh alfbloeden ku n n en worden aan gem erkt, zoom ede alle p erson en die n aar de geaardh eid der Zigeu n ers ron dtrekken ’ (geciteerd bij Lu cassen 1990, p . 217), over te bren gen n aar h et doorgan gskam p Westerbork, waar h u n dep ortatie n aar Au sch witz-Birken au wach tte. Dat was een op drach t die vragen op riep . An ders dan de joden waren de zigeu n ers zoals gezegd n iet geregistreerd en de overh eid besch ikte n iet over gegeven s over h u n afstam m in g. Zelfs h et aan tal destijds in Nederlan d verblijven de zigeu n ers is n iet beken d. Lou de Jon g kom t h et dich tst bij een sch attin g door de 9.000 woon wagen bewon ers die als zodan ig in h et cen traal bevolkin gsregister ston den geregistreerd, af te trekken van de on geveer 12.000 woon wagen bewon ers die Nederlan d destijds telde. Gegeven de algem en e weerstan d van zigeu n ers tegen registratie en h et feit dat er u it Du itslan d reeds zigeu n ers waren gedep orteerd, is h et volgen s De Jon g (1969-1991, deel 7, p . 1350) ‘(…) p lau sibel dat zich on der de on tbreken de bijn a driedu izen d talrijke Zigeu n ers bevon den ’. De selectie van degen en die voor de razzia in aan m erkin g kwam en , werd aan de lokale p olitie overgelaten . Op 16 m ei 1944 werden in totaal 578 m an n en , vrou wen en kin deren n aar Westerbork overgebrach t. Bij aan kom st bleek ech ter dat h et n et te

35

36


breed was u itgeworp en : n aast 299 zigeu n ers (Kaldarasch , Ursari, Lowara en Sin ti) waren er ook 279 ‘asocialen ’ (woon wagen bewon ers) op gep akt. Zij werden n a en kele dagen weer in vrijh eid gesteld (Lu cassen 1990, p . 217). Van de 299 zigeu n ers bleken er vervolgen s 54 over een (in som m ige gevallen vals) Gu atem alaan s, Italiaan s of Zwitsers p asp oort te besch ikken . In grijp en van de con su laire vertegen woordigin g van Gu atem ala en Italië bewerkstelligde de vrijlatin g van de desbetreffen de in gezeten en . De Zwitserse zigeu n ers werden op h u n beu rt door kam p com m an dan t Gem m eker van dep ortatie vrijgesteld (wat n iet verh oedde dat zes Zwitserse zigeu n ers toch n aar Au sch witzBirken au werden gedep orteerd). Op 19 m ei werden vervolgen s 245 zigeu n ers, 71 m an n en , 63 vrou wen en 111 kin deren , op de trein n aar h et Zigeu n erfam ilien lager in Au sch witz-Birken au gezet. Bij de op h effin g van dit fam iliekam p begin au gu stu s 1944 werden 72 m an n elijke en verm oedelijk 35 vrou welijke zigeu n ers u it Nederlan d n aar de kam p en Bu ch en wald en Raven sbrü ck overgebrach t. De rest werd vergast (Sijes e.a. 1979, p . 120-122, 130). In totaal overleefden van de 245 u it Nederlan d gedep orteerde zigeu n ers 55 de oorlog (De Jon g 1969-1991, deel 7, p . 1353), 30 van h en zou den n aar Nederlan d teru gkeren (Sijes e.a. 1979, p . 134).

Ve rvolging va n de zige une rs in de re s t va n Duits - Europa In de rest van h et door Du itslan d bezette Eu rop a toon t de vervolgin g van de zigeu n ers een gem en gd beeld. Voor Grieken lan d, Italië, Lu xem bu rg, Den em arken en Noorwegen zijn geen dep ortaties of execu ties beken d. Uit België en Noord-Fran krijk werden 360 Rom a en Sin ti n aar Au sch witz-Birken au gedep orteerd, van wie er 347 om kwam en ; de zigeu n ers in de rest van Fran krijk werden in in tern erin gskam p en op gesloten . Van daaru it werden in 1943 veel m an n en voor de Arbeitsein satz n aar Du itslan d gezon den , van wie som m igen in con cen tratiekam p en terech tkwam en (Zim m erm an n 1996, p . 238-246). In Servië werden in totaal on geveer 1.000 zigeu n ers bij diverse rep resailleexecu ties gefu silleerd. In Polen werden 8.000 van de 28.000 zigeu n ers door een h eden van de W eh rm ach t, de SS en de Du itse p olitie om h et leven gebrach t, m eestal in h et kader van razzia’s (Zim m erm an n 1996, p . 277-283). In de Sovjet-Un ie werden zigeu n ers gedood door de Ein satzgru ppen , die sin ds au gu stu s 1941 bezig waren alle joden op te sp o-


ren en te doden – blijkbaar vielen de zigeu n ers ook bin n en h u n m an daat. Weliswaar werd er door de Ein satzgru ppen n iet system atisch n aar zigeu n ers gezoch t, m aar wan n eer zij werden aan getroffen of u itgeleverd door de W eh rm ach t of de lokale bevolkin g, dan werden zij desaln iettem in als ‘sp ion n en ’ doodgesch oten (Zim m erm an n 1996, p . 259-266, 382). Het totaal aan tal slach toffers is n iet goed beken d, m aar wordt op 30.000 gesch at. In de Du itse vazalstaten Roem en ië, on der Ion An ton escu , en Kroatië, on der An te Pavelić, werden zon der tu ssen kom st van de Du itsers resp ectievelijk on geveer 36.000 en tu ssen de 25.000 en 50.000 zigeu n ers gedood. In Hon garije en Slowakije n am en de Du itsers ein d 1944 zelf h et in itiatief en werden in totaal on geveer 2.000 zigeu n ers verm oord. Het aan tal slach toffers dat tijden s de Tweede Wereldoorlog on der de zigeu n ers viel, wordt m eestal op on geveer 200.000 gesch at. Uit een vooroorlogse p op u latie van on geveer 950.000 m en sen is dat 21%. Over de on derliggen de aan tallen is voor veel lan den ech ter n og betrekkelijk wein ig m et zekerh eid beken d. Du idelijk is wel dat een relatief klein deel van de zigeu n ers in de vern ietigin gskam p en terech tkwam . Van de in totaal ru im 23.000 zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) die m et n am e van u it Du itslan d, Boh em en en Moravië, Polen , België en Nederlan d n aar Au sch witz-Birken au werden gedep orteerd, werden er tot begin au gu stu s 1944 19.800 om h et leven gebrach t (Lu ch terh an dt 2000, p . 306), on der wie veel kin deren (Ken rick & Pu xon 1981, p . 106-136). De m eesten stierven als gevolg van ziekten en on dervoedin g, circa 5.700 zigeu n ers werden vergast. Het grootste deel van h en werd gedood op 2 au gu stu s 1944, toen h et Zigeu n erfam ilien lager werd op geh even om p laats te m aken voor u it Hon garije gedep orteerde joden . Het gin g om 3.000 zigeu n ers die n iet door de selectie voor werk waren gekom en (Zim m erm an n 1996, p . 343-344).

Coda Aan h et begin van de vijftien de eeu w werden de zigeu n ers in Du itslan d aan van kelijk welwillen d on tvan gen . Zij werden destijds in de eerste p laats als p elgrim s gezien en kon den daarom aan sp raak m aken op de on dersteu n in g die ch risten en verp lich t waren aan bedevaartgan gers te verlen en . Geleidebrieven als die van keizer Sigism u n d riep en in overeen stem m in g h ierm ee op tot h et verlen en van besch erm in g aan

37

38


de zigeu n ers. En ige decen n ia later was deze situ atie ech ter com p leet veran derd: zigeu n ers werden in h et algem een m et crim in aliteit geassocieerd en in dit kader waren zij n iet alleen on welkom , m aar werden zij ook vogelvrij verklaard. In Nederlan d escaleerde de situ atie verder in de eerste decen n ia van de ach ttien de eeu w, resu lteren d in de verdrijvin g en vlu ch t van de zigeu n ers u it dit lan d. In de n egen tien de eeu w leidde de on twikkelin g van de p olitiefu n ctie in Du itslan d tot een groeien de aan dach t voor de zigeu n ers, vooral om dat zij zich aan de leerp lich t, de dien stp lich t en an dere staatsbü rgerlich e Pflich ten on ttrokken en , zoals voorh een , m et crim in aliteit werden geassocieerd. In 1899 werd in Mü n ch en on der leidin g van Alfred Dillm an n een Nach rich ten dien st fü r die Sich erh eitspolizei in Bezu g au f Zigeu n er op gezet, die zich m et h et verzam elen van gegeven s over zigeu n ers bezigh ield. Een vru ch t h iervan was h et in 1905 versch en en Zigeu n er-Bu ch , waarin 3.350 m en sen ston den gesign aleerd. Voor op n am e in h et boek was volgen s Dillm an n h et gedrag van de betrokken en doorslaggeven d. Het was m in der relevan t of de betrokken en n aar afkom st kon den worden gereken d tot h et W an dervolk , dat in de vijftien de eeu w in Du itslan d arriveerde. Deze lijn werd tot aan de Hitlertijd volgeh ou den . Tijden s de n ation aalsocialistisch e dictatu u r werd h et rassen h ygien isch e den ken in Du itslan d dom in an t. Een belan grijke vertegen woordiger van dit gedach tegoed was Robert Ritter. Volgen s Ritter werd h et gedrag van m en sen door h u n gen en gedeterm in eerd. De crim in aliteit waarm ee zigeu n ers werden geassocieerd, zou op deze gen en zijn teru g te voeren . Het werkelijke p robleem zat volgen s Ritter h ierbij n iet bij de ‘rasech te’ zigeu n ers. Hij besch ou wde h en in de eerste p laats als p rim itieve m en sen , als kin deren eigen lijk. Dit gold n iet voor h u n gem en gdbloedige n ageslach t, de Zigeu n erm isch lin ge. Van wege h et feit dat zigeu n ers h u n p artn ers zoch ten on der de in h eem se lan dlop ers, geboren m isdadigers volgen s Ritter, was er bij h u n n akom elin gen sp rake van een con cen tratie van crim in ele erffactoren . Ritter h ield h en in dit verban d veran twoordelijk voor h et m eren deel van de crim in aliteit die aan zigeu n ers werd toegesch reven . Van af 1936 leidde Ritter de Rassen h ygien isch e u n d bevölk eru n gsbiologisch e Forsch u n gsstelle in h et Reich sgesu n dh eitsam t. De taak van deze Forsch u n gsstelle was h et op basis van h u n afkom st iden tificeren en op sp oren van zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge). Dit was een belan grijke taak gegeven de p lan n en die de n azi’s m et de zigeu n ers h adden .


Tot 1938 was de zigeu n erp olitiek van de n azi’s groten deels een (radicale) voortzettin g van lijn en die al voor de Hitlertijd in Du itslan d waren u itgezet. Van af de Erlaß Bek äm pfu n g der Zigeu n erplage van 8 decem ber 1938 ech ter m aakte h et bewin d du idelijk dat de ‘Regelu n g der Zigeu n erfrage au s dem Wesen der Rasse h erau s’ ben aderd zou gaan worden . In m ei 1940 leek dit dep ortatie n aar h et Gen eralgou vern em en t te beteken en , h et n iet-gean n exeerde deel van h et in m iddels bezette Polen . Maar n adat een eerste groep van 2.500 zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) die m aan d op tran sp ort was gezet, besloot Hein rich Him m ler verdere dep ortaties op te sch orten . Niet alleen om dat h et Gen eralgou vern em en t n iet goed in staat was om n ieu we gedep orteerden op te van gen , m aar ook om dat de joden vervolgin g p rioriteit gen oot. In jan u ari 1943 werd vervolgen s bep aald dat de Rom a en de Zigeu n erm isch lin ge u it Du itslan d gezin sgewijs n aar h et Zigeu n erfam ilien lager in h et con cen tratiekam p Au sch witz-Birken au m oesten worden overgebrach t – een u itzon derin g werd gem aakt voor de als ‘raszu iver’ besch ou wde Sin ti en Lalleri en voor 3.000 gu n stig beoordeelde Zigeu n erm isch lin ge. Uit h et bezette Nederlan d, België, Boh em en en Moravië en Polen werden vervolgen s even een s zigeu n ers n aar Au sch witz-Birken au overgebrach t. De om stan digh eden die zij in h et Zigeu n erfam ilien lager aan troffen , waren zo slech t dat voor de jaarwisselin g van 1943 op 1944 reeds 70% van de gedep orteerden was gestorven . Begin au gu stu s 1944 werd h et kam p vervolgen s on tru im d om p laats te m aken voor joden die u it Hon garije werden gedep orteerd. De zigeu n ers die n og in staat werden geach t te ku n n en werken , gin gen op tran sp ort n aar an dere kam p en . De overige 3.000 werden vergast. Van de 23.000 zigeu n ers (en Zigeu n erm isch lin ge) die op tran sp ort gin gen n aar Au sch witz-Birken au werden er 19.800 om h et leven gebrach t. De m eeste slach toffers vielen on der de zigeu n ers in Oost- en Zu idoost-Eu rop a. Deels gebeu rde dit door toedoen van de Du itsers zelf, zoals in Polen (8.000 slach toffers) en de Sovjet-Un ie (30.000 slach toffers), en deels door toedoen van de regim es in de vazalstaten Kroatië (25.000 tot 50.000 slach toffers) en Roem en ië (36.000 slach toffers). Het totaal aan tal slach toffers van de zigeu n ervervolgin g tijden s de Tweede Wereldoorlog wordt m eestal op on geveer 200.000 gesch at.

39

40


Lite ra tuur Albre cht 2002 A. Albrech t, Zigeu n er in Altbayern 1871-1914. Ein e sozial-, w irt-

Ha ncock 2006 I. Han cock, ‘On th e in terp retation of a word: Porrajm os as

sch afts- u n d verw altu n gsgesch ich tlich e Un tersu ch u n g der

Holocau st’, www.radoc.n et/ radoc.p h p ?doc=art_e_h olocau st_

bayerisch en Zigeu n erpolitik , Mü n ch en : Kom m ission fü r Bayerisch e Lan desgesch ich te 2002. D’Arca nge lis 2004

in terp retation &lan g=en & articles=tru e, geraadp leegd op 28 au gu stu s 2014. Hohma nn 1990

A.R.M. D’Arcan gelis, Die Verfolgu n g der sozio-lin gu istisch en Gru ppe, der Jen isch en (au ch als die deu tsch en Lan dfah rer bek an n t) im NS-Staat 1934-1944 (diss. Ham bu rg), 2004.

J.S. Hoh m an n , Verfolgte oh n e Heim at. Gesch ich te der Zigeu n er in Deu tsch lan d, Fran kfu rt am Main : Peter Lan g Gm bH 1990. De Jong 1969- 1991 L. de Jon g, Het Kon in k rijk der

Aya ß 1988 W. Ayaß , ‘“Ein Gebot der n ation alen Arbeitsdiszip lin ”. Die Aktion “Arbeitssch eu Reich ” 1938’, in : Beiträge zu r n ation alsozialistisch en Gesu n dh eits- u n d

Nederlan den in de Tw eede W ereldoorlog, Den Haag: Martin u s Nijh off 1969-1991. Ke nrick & Puxon 1981 D. Ken rick & G. Pu xon , Sin ti u n d Rom a. Die Vern ich tu n g ein es Vol-

Sozialpolitik (Bd. 6), Berlijn : Rotbu ch Verlag 1988, p . 43-74. Dillma nn 1905 A. Dillm an n , Zigeu n er-Bu ch . Herau sgegeben zu m am tlich en Gebrau ch e im Au ftrage des K.B. Staatsm in isteriu m s des In n ern

k es im NS-Staat, Göttin gen / Wen en : Gesellsch aft fü r bedroh te Völker 1981. Le wy 2007 G. Lewy, ‘Hein rich Him m ler, th e SS office Ah n en erbe, an d th e gyp sy qu estion ’, in : M. Zim m er-

vom Sich erh eitsbu reau der K. Polizeidirek tion Mü n ch en , Mü n ch en : Dr. Wild’sch e Bu ch dru ckerei 1905. Döring 1964

m an n (red.), Zw isch en Erzieh u n g u n d Vern ich tu n g. Zigeu n erpolitik u n d Zigeu n erforsch u n g im Eu ropa des 20. Jah rh u n derts, Stu ttgart: Fran z Stein er Verlag

H.-J. Dörin g, Die Zigeu n er im n ation alsozialistisch en Staat, Ham bu rg: Krim in alistik Verlag 1964.

2007, p . 299-320.


Luca s s e n 1990 L. Lu cassen , ‘En m en n oem de h en zigeu n ers’: de gesch ieden is van

Ritte r 1937 R. Ritter, Ein Men sch en sch lag. Erbärtzlich e u n d erbgesch ich tli-

Kaldarasch , Ursari, Low ara en Sin ti in Nederlan d: 1750-1944

ch e Un tersu ch u n gen ü ber die – du rch 10 Geslech terfolgen erf-

(diss. Leiden ), Am sterdam / Den Haag: IISG/ Sdu Uitgevers 1990. Luca s s e n 1997 L. Lu cassen , ‘“Harm fu l tram p s”. Police p rofession alization an d gyp sies in Germ an y, 1700-1945’, Crim e, History an d Society (1) 1997, afl. 1, p . 29-50. Luchte rha ndt 2000

orsch ten – Nach k om m en von ‘Vagabu n den , Jau n ern u n d Rau bern ’, Leip zig: Georg Th iem e 1937. Schmidt- De ge nha rd 2008 T.J. Sch m idt-Degen h ard, Robert Ritter (1901-1951). Zu Leben u n d W erk des NS-‘Zigeu n erforsch ers’ (diss. Tü bin gen ), 2008. Sije s e .a . 1979

M. Lu ch terh an dt, Der W eg n ach Birk en au . En tsteh u n g u n d Verlau f der n ation alsozialistisch en Verfolgu n g der ‘Zigeu n er’, Lü beck: Sch m idt-Röm h ildt 2000. Ma rga lit 1997

B.A. Sijes, Th .M. de Graaf, A. Kloosterm an e.a., Vervolgin g van zigeu n ers in Nederlan d 1940-1945, Den Haag: Martin u s Nijh off 1979. Ta nne r 2007

G. Margalit, ‘Die deu tsch e Zigeu n erp olitik n ach 1945’, Vierteljah rsh efte fü r Zeitgesch ich te (45) 1997, p . 557-588. Pfoe rtne r 2005 H. Pfoertn er, Mit der Gesch ich te leben . Mah n m ale, Geden k stätten ,

J. Tan n er, ‘Eu gen ik u n d Rassen h ygien e in Wissen sch aft u n d Politik seit dem au sgeh en den 19. Jah rh u n dert: ein h istorisch er Überblick’, in : M. Zim m erm an n (red.), Zw isch en Erzieh u n g u n d Vern ich tu n g. Zigeu n erpolitik u n d

Erin n eru n gsorte fü r die Opfer des Nation alsozialism u s in Mü n ch en 1933-1945, Mü n ch en : Literareon im Herbert Utz Verlag Gm bH 2005.

Zigeu n erforsch u n g im Eu ropa des 20. Jah rh u n derts, Stu ttgart: Fran z Stein er Verlag 2007, p . 109-121. Te tzne r 1835 T. Tetzn er, Gesch ich te der Zigeu n er; ih re Herk u n ft, Natu r u n d Art, Weim ar/ Ilm en au : Bern h ard Friedrich Voigt 1835.

41

42


Zimme rma nn 1996 M. Zim m erm an n , Rassen u topie u n d Gen ozid. Die n ation alsozialistisch e ‘Lösu n g der Zigeu n erfrage’, Ham bu rg: Han s Ch ristian Verlag 1996.

Zimme rma nn 2007 M. Zim m erm an n , ‘Zigeu n erp olitik u n d Zigeu n erdisku rse im Eu rop a des 20. Jah rh u n derts. Ein e Ein fü h ru n g’, in : M. Zim m erm an n (red.), Zw isch en Erzieh u n g u n d Vern ich tu n g. Zigeu n erpolitik u n d Zigeu n erforsch u n g im Eu ropa des 20. Jah rh u n derts, Stu ttgart: Fran z Stein er Verlag 2007, p . 13-70.

Duitsland en de zigeuners: van uitsluiting tot Endlösung de r Zigeunerfrage,

Recommend Documents