DUINEN, BUNKERS & Vleermuizen
!
GEZOND AAN ZEE Leven aan de kust is gezond. Aan zee wordt alles sterk verdund door de wind, en water neemt zowel stof als straling op. De zee ‘ademt’, verfrist de lucht en dat voel je. Daarom is zwemmen ook zo gezond. Je gebruikt er niet alleen al je spieren voor, maar water vitaliseert. Dat er nauwelijks stof in de lucht is aan zee, wisten zelfs de oude lakschilders uit China. Al eeuwen geleden trokken zij er in een bootje op uit om midden op zee sierlijke houten doosjes en andere gebruiksvoorwerpen prachtig te vernissen, zonder één enkel stofje in de glanslaag.
DUINGEBIED & DE VERANDERLIJKHEID VAN HET LANDSCHAP Soms woei er evenwel een minder gezonde wind uit zee. Vanaf de 8e eeuw hadden veel landen aan de kust last van invallen van Vikingen uit Scandinavië. Burgh-Haamstede dankt zelfs z’n naam aan de ringburgwal uit de 8e eeuw die ter verdediging tegen dergelijke invallen werd opgericht. De grote cirkelvormige wal, met daarop een pallissade [omheining van palen] bood bescherming aan dorpelingen en vee in tijden van nood. Een kwart van de ringwal is gerestaureerd en grenst praktisch aan de tuin van museum de Burghse Schoole.
• Karolingische ringburgwal van Burgh-Haamstede (Foto Ellen Midavaine).
Ook ten tijde van de tweede wereldoorlog woei er een onfrisse wind, maar dan vanaf de andere kant. Tussen 1940 en 1945 werd er door de nazi’s een enorme verdedigingslinie van bunkers gebouwd langs de kusten van Europa, de zogenoemde Atlantikwall. Hiermee zou het derde Rijk beveiligd zijn tegen invasies vanuit de Atlantische oceaan en de Noordzee. Uiteindelijk kwam die invasie toch, en wel op de beruchte D-day in Normandië (Frankrijk). En nu, bijna 70 jaar later vind je nog overal de halfvergane bunkerresten uit die tijd. Beton gaat nu eenmaal een aardig poosje mee, vooral in het geval van muren van 2 tot 3½ meter dik (!) Dankbaar hebben deze kolossale restanten nieuwe, maar ook heel wat vredelievender bewoners gevonden. Hierover lees je meer verderop in deze lesbrief.
1
ACHTER DE BLANKE TOP DER DUINEN Stuivend zand dat eeuwen geleden de eerste contouren van het eiland vormde, vormt daarentegen een altijd veranderend en fascinerend landschap. Beeldend kunstenaar Marinus van Dijke werkt al 35 jaar met het duinlandschap van Westenschouwen als thema. Hij is, als zoon van de vuurtorenwachter, kind aan huis in de duinen. “Eerst is er de fantasiewereld van een kind. De hoge duinen zijn als zwarte bergen waar ridders regeren”. Door de jaren groeien zijn avonturen maar ook zijn kennis over het gebied. Hij leert over de eeuwig doorgaande beweging van de stuifduinen, over planten en dieren, maar ook over ’natuurplanning’ en natuurbeheer.
• Hoogtekaart duingebied Schouwen-Duiveland
Zo is bijvoorbeeld de boswachterij van Westenschouwen ontstaan door aanplant uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Naaldbomen komen oorspronkelijk in Nederland helemaal niet voor. Het duingebied behoort tot het oudste stuk van Schouwen-Duiveland. Ten westen van de strandwal ontstonden jonge duinen door verstuiving van de oude duinen. Ook aan de ‘binnenkant’ van de duinen, dus landinwaarts, verstoof het zand eeuwen lang en ontstond er glooiend duingrasland.
In totaal werd zo’n 320 ha (hectare, 1 ha= 10.000 m²) dennenbos aangeplant. Hieraan kwam rond 1940 een einde vanwege de tweede wereldoorlog. Vanaf die tijd plantten de mensen geen bomen meer, maar bouwden ze bunkers. Maar liefs zo’n 45 bunkers met meters dikke muren werden hier gebouwd in de jaren 1942 – 1943. Wist je trouwens dat de nazi’s in 1944 het grootste gedeelte van Schouwen-Duiveland onder water lieten lopen, de zogenoemde inundatie? Hiermee wilden zij een mogelijke landing van de geallieerden proberen te voorkomen. Het zoute water dat werd binnengelaten door gecontroleerde dijkdoorbraken had rampzalige gevolgen voor de vegetatie van Schouwen-Duiveland. Vrijwel alle bomen stierven. 17.433 hectare land kwam onder 1 tot 1½ meter water te staan.
2
Mensen werden geëvacueerd naar veiliger oorden, want hier viel niet meer te leven. 23.000 mensen, 5.000 koeien, 3.000 paarden en 35.000 ton aardappelen werden in veiligheid gebracht. Stieren werden geslacht en veel vlas, wortelen en uien moesten worden achtergelaten. Het duurde jaren voordat de nadelige gevolgen voor de landbouw weer helemaal voorbij zouden zijn. Kijk hier voor een korte introductie film rondom het historisch wandelproject van Marinus van Dijke uit 2010.‘Een wandeling honderd jaar een reconstructie’(1min43): http://www.youtube.com/watch?v=6egDSOe_rY4&feature=relmfu DOGGERLAND Dat de wereld verandert is, is niet alleen te merken aan stuifduinen of snelle twitter berichten. Wie nu al zand in z’n oogjes gekregen heeft, let dan maar eens op! Grote geologische veranderingen vinden niet altijd over tijdspannes van miljoenen jaren plaats. Het kan er soms wild aan toe gaan op aarde. Zo is het Himalaya-gebergte (Nepal, Tibet) vermoedelijk in slechts luttele uren tijd ontstaan. Het Titicatameer in Peru ligt op 4000 meter boven de zeespiegel, en is het hoogstgelegen meer op aarde. Hoe komt al dat zoute water daar zo hoog? Er monden geen noemenswaardige rivieren uit op het meer. Zouden de bergen ooit, met meer en al opgestuwd kunnen zijn? Spannende vragen voor archeologen… Het omgekeerde is ook mogelijk, waarbij grote delen land, zelfs hele continenten, in zee kunnen verdwijnen. Denk maar aan de verhalen over Atlantis, het ‘verdwenen continent’. Vijf eeuwen voor Christus schreef de vermaarde filosoof Plato er al over, maar tegenwoordige vondsten op de oceaanbodem maken de legende weer levend. De geschiedenis van Doggerland is net zoiets, maar dan dichter bij huis in het gebied van de huidige Noordzee. Duikers hebben in samenwerking met wetenschappers van de Universiteit van St. Andrews in Schotland een verborgen wereld op de bodem van de Noordzee ontdekt. Dit gebied wordt Doggerland genoemd. Het strekte zich uit van Schotland tot Denemarken. Ergens tussen 18.000 en 5500 voor Christus is het onder het water verdwenen.
Lange tijd werd geraden naar het bestaan van Doggerland omdat over de hele Noordzee botten werden binnengehaald door vissers. Ook in de Oosterschelde, vooral bij de Roggenplaat, hebben vissers al heel wat fossiele vondsten binnengesleept. In het Stadhuismuseum van Zierikzee leer je er veel meer over. Oliebedrijven stuurden duikers voor onderzoek aan de zeebodem in het gebied van het vroegere Doggerland, en hierdoor kan de verloren wereld in kaart worden gebracht. “We hebben vele artefacten (voorwerpen) gevonden die een natuurlijke oorzaak uitsluiten,” aldus Dr. Bates. “Het gaat onder meer om heuvels die zijn omgeven door greppels en gefossiliseerde boomstronken op de zeebodem.” http://www.niburu.nl/archeologie/brits-atlantis-gevonden-op-bodem-noordzee.html
Verloren wereld onder Antarctica. Iets minder dan een eeuw geleden werd er een mysterieuze landkaart gevonden. De kaart is getekend op hertenvel en gemaakt door Piri-Reis in het jaar 1513. Piri-Reis was cartograaf en admiraal bij de Turkse vloot. (carto=kaart en grafein=schrijven). Door zijn belangrijke functie had hij toegang tot de oudste bibliotheken van Constantinopel.
3
Het raadselachtige is dat zijn kaart van Antarctica heel nauwkeurig de kustlijn laat zien, zoals die er uit ziet onder een 200 meter dikke ijslaag. Dat heeft hij natuurlijk nooit kunnen tekenen. Daar kan letterlijk en figuurlijk geen enkele cartograaf bij! De laatste keer dat grote delen van Antarctica zonder ijs waren is minstens 6000 jaar geleden. De kustlijn is heel nauwkeurig weergegeven, haast alsof hij met behulp van satellietfoto’s gemaakt is… De kaart kan onmogelijk het werk van Piri-Reis Piri zelf zijn, en lijkt het bewijs te leveren dat er al heel lang geleden ver ontwikkelde beschavingen op aarde hebben geleefd, waarvan alle sporen zijn uitgewist door de tijd.
• Links: mysterieuze kaart van Piri-Reis (1513)
• Rechts: dit lijkt een ‘super-bunker’ uit de oudheid, maaar is een tempeltoren uit Ur (Irak).
Oude steden en verdwenen beschavingen. Alle sporen? Toch niet alle. Zo werden nog niet zo lang geleden veel ve steden van onder het zand opgegraven, opgegraven waarvan lang gedacht werd dat ze alleen n in oude bijbelse verhalen voorkwamen.. De stad Ur (spreek uit Oer) in Irak is daar een goed voorbeeld van. Deze stad stamt uit ‘Ur-oude’ tijden van ten minstee 8000 jaar geleden. De stad werd ongeveer een eeuw geleden herontdekt ontdekt. Zo ook vele anderen. Babylon en Ninive waren belangrijke steden in het oude Assyrië (nu Irak).. Sommigen telden meer dan 100.000 inwoners. Bij Thebe in Egypte worden nog steeds opgravingen gedaan en de grote piramides van Gizeh bij Caïro in Egypte, waren ten tijde van Napoleon (rond 1800) bijna onder het zand verdwenen. Heel wat w bouwwerken en steenformaties uit de oudheid blijken vele ve malen ouder te zijn dan algemeen werd verondersteld. Bovendien waren de architecten niet zelden super-bouwmeesters, super want alle moderne derne technologie van nu blijkt vaak niet in staat om zoiets zelfs maar na te kunnen bouwen. Steenblokken van duizenden kilo’s per stuk, voegen zo dun dat je vingernagel er nauwelijks n tussen past, muren die zuiver waterpas en bovendien aardbevingbestendig zijn, - dit alles doet onderzoekers versteld staan over het verre verleden. Er valt nog heel wat te ontdekken in deze wereld…
• Links het Collosseum (Rome), midden de (mythologische) toren van Babel (Babylonië), van Pieter Bruegel de Oude (ca. 1556, coll. Boijmans Van Beuningen, Rotterdam), en rechts het tegenwoordige EU-parlementsgebouw EU in Brussel.
Veranderend landschap? Verdwenen beschavingen? Soms lijkt het wel of er niet zo heel veel verandert. Vergelijk deze drie ‘tijdloze’ afbeeldingen hierboven oven maar eens goed met elkaar. «Zoek oek de verschillen». verschillen
4
DUINEN, BUNKERS &
Vleermuizen! Vleermuizen! ... in vogelvlucht:
Vleermuizen wonen het meest beveiligd van ons allemaal…, dat moet ook wel met zulke tere vleugeltjes. Kijk maar eens naar de onderstaande fotoreportage van bunkers op het eiland.
• Toren bij ingang van park slot Haamstede.
• Net ten noorden van Zierikzee, aan de Schouwsedijk, bevindt zich deze bunker. Op de middelste foto zie je de dubbele muur. Rechts: met Natuur- en Vogelwacht in de Zeepeduinen.
• Privébos Slot-Haamstede.
• Goed gecamoufleerd
5
• Als we even vergeten waarvoor ze eigenlijk bedoelt waren, zijn het soms hele mooie vormen in het landschap…Hier bij de Schelphoek. Het lijkt wel (abstracte) kunst!
• Of de grot van een kluizenaarswoning…
• Uitvliegende vleermuizen in de schemering.
6
• Foto helemaal boven: ‘de Walvis’; een bunker met z’n lange stabilisatie-staart die vrij is komen te liggen. • Daaronder: putje van een waterpomp-bunker (Westenschouwen). • Onderste foto’s: vleermuizen zijn uitstekende vliegers!
7
In de Zeepeduinen liggen in totaal liggen ongeveer veertig bunkers, meer of minder zichtbaar. Samen vormen zij het meest complete bunkercomplex van de hele Atlantikwall.. Tegenwoordig zijn veel van de bunkers door Natuurmonumenten speciaal ingericht voor vleermuizen. • Atoomschuilkelder voor 3 personen. Ten tijde van de Koude Oorlog werd bij de uitkijktoren een schuilplaats voor drie personen gebouwd, voor het geval er ooit een kernaanval zou plaatsvinden. Drie keer raden wie… misschien voor Koning, Keizer en Admiraal? Admiraal
Beter eter zou zijn ook deze laatste schuilkelder aan de natuur prijs te geven. Ook bij de dieren bestaat herhaaldelijk woningnood en zo kan er toch nog een nuttige besteding aan worden gegeven. Vleermuizen zijn wonderlijke diertjes. Ze slapen overdag, vliegen ’s avonds uit, jagen ’s nachts en hangen het liefst ondersteboven. Bovendien bestaan ze in allerlei soorten en maten. Zo is er de watervleermuis, die vaak op landgoederen leeft waar veel waterpartijen zijn. Hij jaagt graag op insecten die veel bij het water voorkomen. Met zijn lange tenen grist hij ze zó uit de lucht. Een andere soort is de grootoorvleermuis, die graag op zolders van oude kerken of in grote oude bomen huist. Hoewel deze vleermuis beslist geen heel grote oren heeft, bezitten alle vleermuizen een super gevoelige navigatie en zijn het zeer oplettende beestjes. Misschien vandaar dan toch die naam… Om in het donker voedsel te kunnen vinden nden hebben dieren speciale aanpassingen. Veel nachtdieren hebben bijvoorbeeld heel grote ogen. Bij een vleermuis zit dat anders: deze vindt perfect z’n weg in het donker met behulp van echolocatie. Vergelijk dit met een soort pulserende discolamp om te begrijpen grijpen hoe zijn sonar precies werkt. Een vleermuis ‘kijkt’ via terugkaatsende geluidsgolven (echo).
et uitgezonden signaal wordt weerkaatst op voorwerpen in de omgeving. De Hij gebruikt dus zijn oren om te 'zien'. Het weerkaatsing (echo) van dit signaal vangt de vleermuis met zijn oren op en daardoor kan hij precies de plaats en vorm van het voorwerp bepalen. Nu begrijp je meteen waarom dit echolocatie genoemd wordt. Dan is er nog de baardvleermuis.. En nee hoor, die heeft ook al geen baard – hoe verzinnen ze die namen toch? De baardvleermuis leeft graag in naaldbossen en besloten landschappen. Tot slot is er nog de franjestaart. En je raad al, deze vleermuis heeft inderdaad geen franje aan a z’n staart hangen. Wel is het een zeldzame me soort, soort maar gelukkig neemt zijn aantal inmiddels toe in bunkers zowel op Goeree--Overflakkee als op Schouwen-Duiveland. Duiveland. Een vleermuis is het enige zoogdier dat kan vliegen. Alle Nederlandse vleermuissoorten vleerm zijn insecteneters. In de schemering komen ze tevoorschijn en vliegen als acrobaten achter muggen en motjes aan. Per nacht moet een vleermuis muis wel 300 muggen, motjes en kevertjes eten! Bij het jagen vangen de vleermuizen muizen de insecten meestal tijdens hun vlucht en gebruiken daarbij hun vleugels of staartvlieghuid als vangnet. Meestal jagen ze maar een paar uur per nacht en gaan dan weer terug naar hun verblijfplaats. Alleen als ze jongen hebben of op heel warme avonden jagen ze vaker in één nacht. nac Overdag slapen de meeste vleermuizen, of ze houden zich bezig met lichaamsverzorging, zoals het netjes poetsen van hun vacht.
8
De armen en benen van een vleermuis zijn helemaal aangepast aan het vliegen. Ze kunnen daarom niet zelf een nest maken of een hol graven. Ze zoeken dus een plekje waar ze kunnen verblijven. Vaak voor allerlei soorten weer en ieder seizoen een aparte plek. Ze zoeken de beste plekjes. In ieder geval moet het groot genoeg zijn, zodat er genoeg vleermuizen in kunnen. In de winter slapen ze in hun winterverblijf, en in de lente verhuizen ze naar hun zomerverblijf. In de zomer wonen de mannetjes en vrouwtjes apart. Voor ze van hun winterverblijf naar het zomerverblijf verhuizen zijn ze nog op andere plekken waar ze paren. In het voorjaar worden de jonge vleermuizen geboren. De hele zomer kunnen ze makkelijk insecten vangen. Maar in de herfst zijn er al veel minder muggen en wordt dat moeilijker. Gelukkig hebben de jonge vleermuisjes het vangen dan al heel goed onder de knie. In de herfst eten de vleermuizen zoveel mogelijk, zodat ze lekker dik worden. Van oktober tot maart gaan de vleermuizen in winterslaap. De tijd verschilt een beetje per soort. Hun winterverblijf moet koel zijn en vorstvrij met een temperatuur tussen de 2 en 10 graden. De luchtvochtigheid moet hoog zijn en het moet er donker zijn. En natuurlijk moeten de vleermuizen niet gestoord kunnen worden. In hun winterslaap verlagen de vleermuizen hun temperatuur tot 5 graden. Alles in hun lijfje gaat dan langzaam: ademhaling, hartslag, stofwisseling. Ze maken zich zo klein mogelijk en drukken hun vleugels en staart tegen hun lichaam aan. Zo verbruiken ze maar weinig energie en kunnen ze leven op hun vetreserves. Weet je nog? Dat vetlaagje wat ze gekregen hebben omdat ze in de herfst zoveel mogelijk gegeten hebben. Ze worden wel af en toe wakker om wat te vliegen of te eten, maar dat doen ze weinig, anders kost het teveel energie. En in de winter is er niet genoeg eten om die energie weer aan te kunnen vullen. Slaap dus maar lekker verder! © Wido Blokland, 2013
Websites: • • • • • • •
http://bunkersite.com/locations/holland/zeeland/schouwen/schouwen.php http://www.geschiedeniszeeland.nl/tab_themas/themas/slagomdeschelde/verliezen_nagedachtenis/ Stichting Bunkerbehoud website: www.bunkerbehoud.com Jeugd Natuur- en Vogelwacht Schouwen-Duiveland: http://jeugd.nvsd.nl/ http://www.vleermuis.net/over-vleermuizen/blog.html http://www.kronosworld.nl/Map.htm http://www.ancientmysteries.eu/mysteries/piri-reis-kaart/PiriReis.html
Literatuur: •
Voor een meer informatie over bunkers op Schouwen-Duiveland, zie “De Atlantikwall op SchouwenDuiveland, planning en realisatie 1940-1945”, van P.C. Heijkoop en J.Rijpsma.
Vragen: Knappe kop die alle vragen kan beantwoorden. Maar als je goed hebt gelezen, zul je er vast uitkomen! Veel succes! 1. 2. 3. 4.
Weet je hoe het bos in het duingebied van Westenschouwen is ontstaan? Weet je hoeveel bunkers er op Schouwen-Duiveland gebouwd zijn? Wat is de Atlantikwall? Wat wordt er bedoeld met de inundatie van Schouwen-Duiveland? Waarom waren de gevolgen zo dramatisch?
9
5. Hoe heet het hoogst gelegen zoutwater meer op aarde? Hoe heet het gebergte waar het deel van uitmaakt? 6. De bodem van de zee vormt een landschap op zich. Vele gebieden die nu onder water liggen waren ooit land. Hoe weten we dat zo zeker? Kun je enkele gebieden noemen? 7. Wie was Piri-Reis? Wat is er zo bijzonder aan zijn topografische kaart van Antarctica? 8. Hoeveel verschillende soorten vleermuizen in Nederland ken jij? Kun je er enkele noemen? Weet jij een verklaring waarom ze zulke mooie namen hebben? 9. Wat wordt precies verstaan onder echolocatie? Leg duidelijk uit. 10. Is een vleermuis a) een vogel. b) een insect. c) een zoogdier. 11. En tot slot: waarom voelen vleermuizen zich zo goed thuis in oude bunkers?
10
