een pluspunt voor de natuur
Vleermuizen in bunkers
Ontstaan van de Belgische bunker De loopgraven van de Eerste Wereldoorlog maakten de manschappen kwetsbaar. Daarom ontwierp men overdekte schuilplaatsen in beton. Bunkers waren eenvoudig te construeren, goed bestand tegen beperkte vuurkracht van infanterie en veldartillerie, en klein genoeg om niet op te vallen. Er werden daarom al snel duizenden bunkers gebouwd, waardoor de zware artillerie geen mogelijkheid meer had om ze efficiënt te bestrijden. Net zoals loopgraven samen een volledig systeem vormden, werden er ook ‘bunkerstellingen’ ontworpen. Dat gebeurde zowel door het Duitse leger tijdens de bezetting, als door het Belgische leger tijdens het interbellum. De stellingen kwamen op militaire verdedigingslinies. De belangrijkste zijn de Stelling Kust, de Hollandstellung, het Bruggenhoofd Gent, de Dekkingstelling Albertkanaal, de Stelling Grens (Antwerpen - Noord-Kempische kanalen - Maas - tot het zuiden van Luik), de Dekkingstelling Luik-Namen, een versterking van de Hoofdweerstandstelling rond Antwerpen (Koningshooikt tot Waver), en de Stelling Ninove-Waver.
2011 • Deze brochure is een gezamenlijke uitgave van Natuurpunt Beheer vzw en het Agentschap voor Natuur en Bos van de Vlaamse overheid. Het initiatief is één van de actiepunten binnen het LIFE-project BatAction, en wordt gesteund door het LIFE-fonds van de Europese Gemeenschap. Verantwoordelijke uitgever: Chris Steenwegen • Coxiestraat 11 • 2800 Mechelen. Foto’s: Wout Willems, Diederik Willems, Vilda • Rollin Verlinde/Yves Adams
2
Turnhout Turnhout Turnhout Turnhout Turnhout Turnhout
G ING ELLLLIN STTE S
Antwerpen Antwerpen Antwerpen Antwerpen
PFA PFA
REDUIT REDUIT
Koningshooikt Koningshooikt Koningshooikt
Gent Gent Gent
Ninove Ninove Ninove
HOOFDHOOFDKW KW WEERSTANDWEERSTANDSTELLING STELLING
Leuven Leuven Leuven Maastricht Maastricht Maastricht
Brussel Brussel Brussel Brussel Brussel Brussel
Wavre Wavre Wavre Wavre Halle Waterloo Halle Halle Waterloo Waterloo Waterloo Waterloo Waterloo
Beusdaal Beusdaal Beusdaal
Liège Liège Liège Liège
PFL PFL Namur Namur Namur
PFN PFN
Legende
Lansival Lansival Lansival
Nieuw fort Gemoderniseerd fort Omgebouwd fort
Forrières Forrières Forrières
Antitankhindernis Schuilplaatsen
PFA: PFA: Versterkte Versterkte Stelling Stelling Antwerpen Antwerpen PFL: PFL: Versterte Versterte Stelling Stelling Luik Luik PFN: PFN: Versterkte Versterkte StellingNamen StellingNamen Gent TPG: TPG: Bruggenhoofd Bruggenhoofd Gent KW: Koningshooikt Koningshooikt -- Wavre Wavre KW:
Bastogne Bastogne Bastogne Bastogne
Recogne Recogne Recogne Recogne Recogne Recogne Libramont Libramont Libramont Neufchâteau Neufchâteau Neufchâteau HabbayHabbayHabbayHabbayHabbayHabbayla-Neuve la-Neuve la-Neuve
Vance Vance Vance
Arlon Arlon
Groepje franjestaarten in winterslaap. Foto: Vilda/Yves Adams
3
Bouw Er werden talloze verschillende bunkertypes ontwikkeld, telkens afhankelijk van de ligging en het militaire doel. Het ontwerp werd op voorhand uitgetekend en ze konden snel gebouwd worden. Meestal bestaan ze uit een kleine toegangsruimte met daarachter één of twee grotere kamers.
4
Vleermuizen in de bunkers Vleermuizen zijn kleine zoogdiertjes. Afhankelijk van de soort, meten zij
Alle Europese vleermuizen houden ’s winters een winterslaap. Dat is hun
tussen 5 en 10cm. De dieren vliegen ’s avonds uit om te jagen en eten
manier om de winter goed door te komen, wanneer het koud is en er
uitsluitend insecten. Zij vinden die gemakkelijk onder het licht van lan-
bovendien bijna geen insecten rondvliegen.
taarnpalen, in het bos of boven waterplassen. De overwintering is heel belangrijk. Een vleermuis stelt dan ook strenge In Vlaanderen leven nog maar 17 soorten vleermuizen van de 21 die er
eisen en gaat op zoek naar een overwinteringsplaats met een echt ‘grot-
voorkwamen. De meeste daarvan zijn minder algemeen tot bijna ver-
klimaat’: het vriest er niet, is er rustig en vochtig. Soms kan zij dat vinden
dwenen.
in de talloze kleine hotelletjes die Vlaanderen rijk is... bunkers!
5
Voor zeven soorten vleermuizen is de bescherming van de overwinteringsplaatsen – zoals forten, ijskelders en bunkers – ronduit cruciaal voor hun voortbestaan in Vlaanderen. Een goede winterslaapplaats moet aan drie belangrijke voorwaarden voldoen: 1.
Een hoge luchtvochtigheid, om tijdens de overwintering niet uit te drogen. Een luchtvochtigheidsgraad hoger dan 90% is ideaal voor vleermuizen; 80% is een absolute minimumgrens.
2.
Een constante temperatuur die boven het vriespunt blijft. 0 tot 5 °C is ideaal.
3.
Voldoende rust. Vleermuizen gaan tijdens hun winterslaap in ‘lethargie’. Hun lichaamstemperatuur daalt tot enkele graden boven de omgevingstemperatuur. Hun hartslag daalt van enkele honderden tot nauwelijks enkele slagen per minuut. Ademhalen doen ze nog maar één keer per minuut. Als vleermuizen tijdens de winter verstoord worden, begint hun hart sneller te slaan en stijgen de lichaamstemperatuur en de ademhaling... en dat verbruikt heel veel energie. Omdat de dieren al hun vetreserves nodig hebben om de winter door te komen, kan verstoring al snel de dood tot gevolg hebben.
6
Soorten Grootoorvleermuis (1) Deze vleermuis is gemakkelijk te herkennen aan zijn uitzonderlijke grote oren. In de winter plooit zij ze onder haar vleugels. Grootoorvleermuizen overwinteren in de nabijheid van de buitenlucht en kan je daarom terugvinden in kleinere objecten zoals bunkers, maar overwinteren vermoedelijk even goed in holle bomen en gebouwen.
Watervleermuis (2)
1
2
Het roze snuitje is één van haar kenmerken. De soort jaagt in de zomer laag boven waterplassen. In het najaar zoekt ze haar overwinteringsplaats in kleine gaatjes en spleten in de forten, groeven, ijskelders en bunkers.
Baardvleermuis (3) en Brandts vleermuis Deze twee vleermuizen hebben beide een donker snuitje. Met het blote oog zijn de soorten moeilijk van elkaar te onderscheiden. Ze jagen allebei graag in vochtige bossen. Ze kunnen een iets koudere temperatuur verdragen in de forten, groeven, ijskelders en bunkers zolang die maar constant is.
3
7
Franjestaart (4) Deze soort heeft heel lange, haast doorschijnende oren. De Franjestaart is een vrij zeldzame soort die zeker ten zuiden van het Albertkanaal maar weinig voorkomt. Zij verkiest een niet te koude, constante temperatuur.
Meervleermuis (5) Eén van onze grootste vleermuizen: 6 à 7 cm lang, en een zeldzame soort. Ze jaagt boven ruime open waterplassen. Ze kruipt tijdens de winter ver weg in forten en groeven, en is te kieskeurig voor bunkers.
4
Ingekorven vleermuis (6) Ze dankt haar naam aan het ‘ingekerfde’ oortje. Deze zeldzame soort is de enige in Vlaanderen die steeds ‘vrij’ aan het plafond hangt, en daardoor extra kwetsbaar. De ingekorven vleermuis slaapt heel lang (van september tot half mei) en is heel verstoringsgevoelig. Ze zoekt een warm, zeer stabiel plaatsje heel diep in fortgangen en steengroeven. Je vindt ze om die reden niet in bunkers.
5
8
6
Wetgeving/bescherming Vleermuizen en hun verblijfplaatsen zijn op het hele Vlaamse grondgebied beschermd door de Vlaamse en Europese wetgeving. Dat betekent dat het verboden is om vleermuizen te bejagen, te vangen, in gevangenschap te houden of te doden, de woon- of schuilplaatsen van vleermuizen te beschadigen of te verstoren, de dieren te vervoeren, te verhandelen of kosteloos af te staan. Toch is het moeilijk om die bescherming werkelijkheid te maken. De leefwereld van de diertjes is meestal onbekend, verstoring wordt vaak onderschat en vaak weet men zelfs niet dat er vleermuizen verblijven onder een dak, in een holle boom, of in een kelder of bunker. Deze folder wil eigenaars en beheerders van bunkers aanmoedigen om vleermuizen een hart onder de riem te steken. Want meestal volstaan een paar eenvoudige maatregelen om een bunker geschikt(er) te maken voor vleermuizen. Zo werken we samen actief aan meer biodiversiteit, ook in jouw buurt!
Naast bunkers zijn er nog plaatsen waar vleermuizen graag verblijven. In oude, vervallen gebouwen kunnen kelders voldoen, in oude kasteeldomeinen zijn er ijskelders, enz. Die plaatsen zijn even waardevol als bunkers, en je kan er dus dezelfde tips toepassen om de vleermuizen in jouw omgeving een handje te helpen! 9
Een bunker inrichten voor vleermuizen Een bunker succesvol inrichten voor vleermuizen is meestal eenvoudig en goedkoop. Toch is het soms moeilijk om te weten wát je moet doen. We zetten hier enkele zaken op een rijtje, zodat je een goed beeld kan vormen van de mogelijkheden. Vooraleer werkelijk aan de slag te gaan, kan je een vrijwilliger van de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt in jouw buurt contacteren! Hij/zij neemt graag bij jou een kijkje, schat de verwachtingen in en geeft je praktische tips. Mogelijk is er ook lokale financiële steun voor de aankoop van het inrichtingsmateriaal.
Stap 1: verstoring vermijden Het is belangrijk dat vleermuizen ongestoord kunnen overwinteren. Een van de meest ingrijpende maatregelen is dan ook het afsluiten van de verblijfplaats met een vandalismebestendige deur. Hoe kleiner de deur, hoe stevig en warmer voor de vleermuizen. Overtollige deuropening kan je dichtmetsen.
Vleermuizen hebben nood aan een hoge luchtvochtigheid, liefst tot 90%.
houden, die minimum 40cm breed en 7cm hoog is maar ook gewoon een
In veel gevallen is de bunker uit zichzelf vochtig, of wordt hij vochtig wan-
uitsparing kan zijn bovenaan (je plaatst dus een deur die ‘te kort’ is). Maak
neer de luchtcirculatie beperkt wordt door het plaatsen van de toegangs-
de invliegopening niet hoger dan 15cm, want dan kunnen kinderen binnen-
deur (condensatievocht).
kruipen. 10
Stap 2: vochtigheid
Voor vleermuizen blijft bovenaan de deur een smalle invliegopening be-
Is dat niet het geval, dan zijn er verschillende mogelijkheden om de voch-
Stap 4: Hanggelegenheid
tigheid toch te verhogen (regenwater tot binnen geleiden of zelfs water-
Vleermuizen kruipen graag diep weg in spleten en kieren. Door extra kleine
dichting aanbrengen). Producten die je gebruikt voor waterdichting mogen
plaatsjes te creëren, maak je het aantrekkelijker voor hen! Dat kan door
in geen geval toxische stoffen bevatten.
holle bakstenen op te hangen waar ze in of achter kunnen kruipen, of zelfs
Stap 3: temperatuurbuffering
door kleine ‘cementpropjes’ tegen de muren aan te brengen! Bevestig holle bakstenen stevig genoeg: ze mogen niet schommelen als je er per abuis
Een bunker blijft een goed geïsoleerd, maar ‘klein’ overwinteringsobject.
tegen stoot. Hang ze horizontaal of met de muurzijde iets hoger, vleermui-
Zonder een goede buffering, kan de binnentemperatuur bij vrieskou al snel
zen kruipen niet graag omlaag.
mee zakken. Door het plaatsen van een 2de afscheiding (een ‘tussendeur’), voorkom je dat de warme lucht snel uit de bunker ontsnapt. Zo’n binnendeur plaats je best na het inkomlokaal, en kan bestaan uit een eenvoudige houten plaat (vb. betonplex.), met een schuifgrendel. Ook hier voorzie je een invliegopening voor vleermuizen, maar ongeveer 40 à 50 cm van het plafond. De opening is dus lager dan in de eerste deur, waardoor een warme luchtbel tegen het plafond kan blijven hangen. Een ‘uitgespaarde’ deur in de plaat voorkomt dat je bij het openen vleermuizen plet die tegen de hoek van de deurstijl hangen.
Stap 5: Omgeving
Een bijkomende buffering kan je re-
Een omgeving kan je niet altijd aanpassen, maar is vaak reeds redelijk ge-
aliseren door extra aarde tegen de
schikt. Als je meerdere bunkers hebt, kan je best eerst degene inrichten die
bunker te leggen, of met vegetatie
best gelegen zijn.
rond de bunker die de wind breekt. 11
Bomen en struiken Vleermuizen vinden hun weg door ‘punten en lijnen’ in hun omgeving: bomen, struiken of weipaaltjes, een beekje, enz. Een vrijstaande bunker (meer dan 30m) in het veld is voor het diertje moeilijk te bereiken. Bovendien vliegen tussen struiken en bomen veel insecten die als voedsel dienen voor vleermuizen, en zorgt vegetatie nabij de bunker voor een warmere verblijfplaats.
12
Waterpartijen Zuiver water staat garant voor een rijk insectenleven. Een vijver, riviertje of kanaal in de omgeving is erg geliefd. Dikwijls staan bunkers langs waterlopen, wat het voor de vleermuizen eenvoudig maakt om te jagen of zich te verplaatsen.
Duisternis Enkele vleermuizen durven jagen op de insecten die rond lantaarnpalen vliegen, maar de meeste soorten vleermuizen hebben een grondige hekel aan licht. Tegenwoordig is er ’s nachts bijna overal verlichting, zodat er nog maar weinig echt donkere plekjes overblijven om rustig te jagen. Sommige vleermuizen vliegen zelfs kilometers ver om via een donkere tunnel een bos aan
Water in de buurt van bunkers is ideaal voor vleermuizen. Hier de antitankgracht te Kapellen.
de overkant van een felverlichte autosnelweg te bereiken. Ook wij kunnen helpen, door overbodige buitenverlichting te doven!
Vleermuizenwerkgroep
13
Zitten er vleermuizen in je bunker? Proficiat! Nadat je bunker is ingericht, neemt de Vleermuizenwerkgroep graag samen met jou één maal per winterperiode een kort kijkje. Het is belangrijk om na te gaan hoe het vleermuizenaantal in jouw streek evolueert. De gegevens worden nauwgezet bijgehouden en je krijgt zelf ook een overzicht.
14
Contact Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt Coxiestraat 11 • 2800 Mechelen 015-29 72 20 •
[email protected] • www.bataction.be 15
Word lid van Natuurpunt Natuurpunt telt 87 000 gezinnen als lid en beheert 17 000 ha natuur, verspreid over ruim 500 gebieden in heel Vlaanderen. Word ook lid! Om je steun te betuigen. Als lid van Natuurpunt ontvang je 4 keer per jaar Natuur.blad, ons ledenblad boordevol informatie over de natuur. De plaatselijke afdeling in je gemeente houdt je op de hoogte van de lokale activiteiten via een eigen nieuwsbrief of tijdschrift. Als lid kan je met het hele gezin gratis deelnemen aan duizenden geleide wandelingen en andere activiteiten van Natuurpunt. Bovendien krijg je 10% korting op boeken, verrekijkers en andere producten in de Natuurpunt-winkel.
Je ontvangt ook een aantrekkelijk welkomstpakket. Daarin vind je onder meer een CD met vogelgeluiden en een Natuur.gids met 66 uitgestippelde een pluspunt voor de natuur
wandelingen en fietstochten in de mooiste natuurgebieden van België. Het lidgeld bedraagt 24 euro per gezin. Lid worden kan door overschrijving op rekeningnr. 230-0044233-21 met vermelding ‘nieuw lid via bataction’ of schrijf in via de website www.natuurpunt.be.
