Droogtes in de Afrikaanse noordelijke en zuidelijke savannegordels in historisch comparatief perspectief

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Sofie Lambert 00807962

Droogtes in de Afrikaanse noordelijke en zuidelijke savannegordels in historisch comparatief perspectief

Promotor: Prof. Dr. Baz Lecocq

Masterscriptie ingediend tot het behalen van de graad Master in Geschiedenis Academiejaar 2009 - 2010

Voorwoord Na het voltooien van mijn bachelor in hedendaagse geschiedenis aan de universiteit van Bologna, heb ik met veel voldoening mijn masteropleiding gevolgd aan de UGent. Dit eerste jaar aan een Belgische universiteit was voor mij een erg stimulerende en leerrijke ervaring. Met deze thesis wordt ook deze periode afgesloten. Allereerst wil ik prof. dr. Baz Lecocq bedanken voor het aanbrengen van het onderwerp van deze thesis, dat mijn interesse voor klimaat en het Afrikaanse continent samenbracht, en het geven van de nodige raad en richtlijnen die me op het juiste pad hielden. Graag wilde ik ook mijn familie bedanken voor de hulp en de morele steun: mijn ouders en mijn zus Lisa, oma, Griet, Joke en Kaat. Eveneens wil ik Irene, Luca, Marija en Mattia danken voor hun vriendschap toen het allemaal een beetje “mank” liep. Dank ook aan Jasper voor het inspirerende gezelschap in het ASC te Leiden.

Sofie Lambert

Gent, Augustus 2010.

1

Inhoud Voorwoord................................................................................................................................. 1 Inhoud ........................................................................................................................................ 2 Lijst van de tabellen ................................................................................................................. 5 1

Inleiding .............................................................................................................................. 6

2

Theoretisch en methodologisch kader ........................................................................... 10

3

De Afrikaanse savannes .................................................................................................. 12

4

3.1

De Noordelijke Savannegordel .................................................................................. 12

3.2

De Zuidelijke Savannegordel ..................................................................................... 14

Savanneklimaat en grootschalige atmosferische fenomenen ....................................... 16 4.1

ITCZ, SST en AEJ...................................................................................................... 16

4.2

NAO (Noord-Atlantische Oscillatie).......................................................................... 17

4.3

ENSO (El Niño - Southern Oscillation) .................................................................... 17

5

Savannes en droogtes ...................................................................................................... 18

6

Een chronologie van de droogtes in de Afrikaanse savannes ...................................... 21 6.1

Overzicht van de neerslag in de Noordelijke en Zuidelijke Savannegordels ............. 21

6.2

Analyse van de chronologie ....................................................................................... 27

7

De Sahel: een apart geval ................................................................................................ 30

8

Afrikaanse savannes en landbeheer ............................................................................... 35 8.1

Afrikaanse savannes en landbouw ............................................................................. 35

8.1.1 Risico-beperkende strategieën binnen de landbouw in de Afrikaanse savanne .... 38 8.2

Afrikaanse savannes en pastoralisme ......................................................................... 40

8.3

Symbiose tussen herders en sedentaire landbouwers: een succesvolle aanpassing aan

het semi-aride klimaat in de Sahel ....................................................................................... 42 9

Pastorale gemeenschappen in de Afrikaanse savannes................................................ 46

2

9.1

De Fulbe ..................................................................................................................... 46

9.1.1 De Jallube .............................................................................................................. 47 9.1.2 De WoDaaBe ......................................................................................................... 47 9.2

Kel Ewey .................................................................................................................... 48

9.3

Kababish ..................................................................................................................... 49

9.4

De Himba ................................................................................................................... 50

10 Risico-beperkende strategieën van pastorale gemeenschappen in comparatief perspectief................................................................................................................................ 51 10.1 Definitie van de term “risico” .................................................................................... 52 10.2 Mobiliteit en migratiepatronen ................................................................................... 53 10.2.1 Jallube .................................................................................................................... 54 10.2.2 WoDaaBe ............................................................................................................... 55 10.2.3 Kel Ewey ............................................................................................................... 55 10.2.4 Kababish ................................................................................................................ 56 10.2.5 Himba .................................................................................................................... 58 10.2.6 Comparatieve analyse van de mobiliteit en migratiepatronen ............................... 60 10.3 Diversificatie van de economische activiteiten .......................................................... 62 10.3.1 Jallube .................................................................................................................... 63 10.3.2 WoDaaBe ............................................................................................................... 64 10.3.3 Kel Ewey ............................................................................................................... 64 10.3.4 Kababish ................................................................................................................ 65 10.3.5 Himba .................................................................................................................... 66 10.4 Comparatieve analyse van de diversificatie in economische activiteiten .................. 67 10.5 Het beheer van de kudde: accumulatie, diversificatie en splitsing............................. 68 10.5.1 Jallube .................................................................................................................... 70 10.5.2 WoDaaBe ............................................................................................................... 70 3

10.5.3 Kel Ewey ............................................................................................................... 71 10.5.4 Kababish ................................................................................................................ 71 10.5.5 Himba .................................................................................................................... 72 10.5.6 Comparatieve analyse van het beheer van de kuddes ............................................ 73 10.6 Mechanismen van eigendomsverdeling en sociale steun ........................................... 73 10.6.1 Jallube .................................................................................................................... 73 10.6.2 WoDaaBe ............................................................................................................... 75 10.6.3 De Kel Ewey .......................................................................................................... 76 10.6.4 Kababish ................................................................................................................ 77 10.6.5 Himba .................................................................................................................... 78 10.6.6 Comparatieve analyse van de eigendomsverdeling en sociale steun ..................... 79 11 Discussie ........................................................................................................................... 81 12 Conclusie .......................................................................................................................... 84 13 Bibliografie ....................................................................................................................... 90 13.1 Referenties .................................................................................................................. 90 13.1.1 Boeken ................................................................................................................... 90 13.1.2 Artikels .................................................................................................................. 91 13.2 Geraadpleegde werken ............................................................................................... 95 13.2.1 Boeken ................................................................................................................... 95 13.2.2 Artikels .................................................................................................................. 95

4

Lijst van de tabellen Tabel 1. Overzicht mobiliteitspatronen pastorale gemeenschappen, landbouwactiviteit, graasreserves en type economie. .................................................................................... p. 98 Tabel 2. Overzicht van de diversificatie in economische activiteiten ............................ p. 99 Tabel 3. Overzicht samenstelling en splitsing van de kuddes ........................................ p. 99 Tabel 4. Overzicht eigendomsverdeling en sociale steun............................................... p. 100

5

1 De

Inleiding Afrikaanse

savannegordels

zijn

gebieden

die

hoogst

gevoelig

zijn

aan

klimaatveranderingen: kleine alteraties in het klimaat hebben een grote impact op de neerslag in deze gebieden. De twee dominante kenmerken van deze streken zijn droogte en variabiliteit.1 De regenval is hier niet alleen uiterst seizoensgebonden, maar ook erg variabel. Dit brengt een groot risico-element met zich mee voor de bevolking van deze zones.2 De geschiedenis van de bewoners van deze gebieden is dan ook getekend door droogtes. Mijn studie zal zich op deze gebieden richten, aangezien juist hier de effecten van variaties in het klimaat het beste te zien zijn.3 In deze thesis zal een comparatieve studie uitgevoerd worden van de droogtes in de noordelijke en zuidelijk savannegordels. De Afrikaanse savannes bedekken een belangrijk gedeelte van het Afrikaanse continent.4 In het eerste gedeelte van deze thesis zal ik allereerst de twee savannegordel geografisch plaatsen. Vervolgens bespreek ik de grootschalige atmosferische fenomenen die het klimaat van de savannes bepalen. De savannes zijn bovendien erg complexe ecosystemen, waarvan de belangrijkste eigenschap de enorme variabiliteit in de regenval is.5 Het is deze eigenschap die het grote risico op droogte met zich meebrengt, één van de fundamentele problemen waarmee de bevolking van de savannes mee moet omgaan. Ik stelde een chronologie van voorkomende droogtes in deze gebieden samen op basis van verschillende klimaatreconstructies aanwezig in recente wetenschappelijke literatuur. De reconstructies zijn voornamelijk gebaseerd op eerste-orde indirecte metingen, behalve tijdens

1

Mortimore, Michael, Roots in the African Dust. Sustaining the Drylands. (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 9. 2 Mortimore, Roots in the African Dust, 12. 3 Nicholson, S. E., “The Historical Climatology of Africa.” In Climate and History. Studies in past climates and their impact on Man, geredigeerd door T. M. L. Wigley, M. J. Ingram, G. Farmer eds., 250-270 (Cambridge, 1981), 250. 4 Bassett, Thomas J., Donald Crummey “Contested Images, Contested Realities. Environment & Society in African Savannas”, in African Savannas. Global Narratives & Local Knowledge of Environmental Change, geredigeerd door Thomas J. Bassett en Donald Crummey, 1-30 (Oxford, 2003), 1. 5 Ellis, Jim. “Climate variability and complex ecosystem dynamics: implications for pastoral development”, In Living with Uncertainty. New Directions in Pastoral Development in Africa” geredigeerd door Ian Scoones, 37-47 (London, 1996), 39. 6

de twintigste eeuw waar directe metingen voorhanden zijn. De chronologie gaat terug tot het jaar 50 v. Chr., wanneer het huidige klimaat dat in Afrika heerst zich inzette.6 Er zijn verschillende manieren om de historische trend in het klimaat te beschrijven, en deze hangen af van de plaats en periode die men wenst te bestuderen. De meest voor de hand liggende manier is uiteraard een directe meting van klimaatvariabelen (temperatuur, neerslag). Voor wat betreft de savannes zijn dit soort routinemetingen slechts sporadisch en recent beschikbaar: buiten Algerije en Zuid-Afrika zijn er maar weinig weerstations die gegevens bezitten van meer dan 100 jaar geleden.7 Om verder terug te gaan in de tijd moet men dus beroep doen op andere bronnen en methodes. De

recente

wetenschappelijke

methode

die

als

steunpilaar

van

de

historische

klimaatreconstructies beschouwd kan worden is die gebaseerd op indirecte metingen, of “proxy-measures”.8 Proxy measures zijn bruikbaar als men een oorzakelijk verband kan leggen tussen de gegevens die vandaag gemeten kunnen worden en de processen of fenomenen uit het verleden die men zou willen begrijpen, maar niet rechtstreeks meer kan meten.9 Behalve directe en indirecte metingen kan men ook beroep doen op literaire bronnen, zoals landschapsbeschrijvingen, economische informatie die betrekking heeft op droogtes en landbouw

(oogstmislukking),

beschrijvingen

van

weersomstandigheden

(regens,

meerniveau‟s, frequentie van stormen, verwijzingen naar droge jaren of vochtige jaren, strenge of milde winters enz.).10 Historische en geografische bronnen blijven hoogst noodzakelijk om het beeld dat andere disciplines zoals de geologie, palynologie (pollenonderzoek) en dendroklimatologie schetsen van het Afrikaanse klimaat zo volledig mogelijk te maken.11

6

Nicholson, S. E., “Climate, Drought, and Famine in Africa”. In Food in sub-Saharan Africa, geredigeerd door Art Hansen en Della E. McMillan, 107-128 (Boulder Colorado, 1986), 111. 7 Nicholson, S. E. “The Methodology of Historical Climate Reconstruction and its Application to Africa”, Journal of African History, Vol. 20, n. 1: 31-49 (1979), 33. 8 Henderson, Gideon M, “New oceanic proxies for paleoclimate”, Earth and Planetary Letters, vol. 203: 1-13 (2002), 1. 9 McIntosh, Roderick J, “Chasing Denkejugu over the Mande-landscape”, Mande-studies, n.6, 11-28 (2004), 15. 10 Nicholson, “The Methodology of Historical Climate”, 34. 11 Nicholson, “Methodology”, 35. 7

De impact van klimaat-gerelateerde stress situaties op de gemeenschappen die er aan blootgesteld worden is goed te vatten langs het bestuderen van hun sociale, culturele, en economische context.12 Naast de klimaatreconstructie, die de historische tendenzen in het savanneklimaat weergeeft, zal ik mij richten op de manieren waarop de bewoners van de savannes omgaan met het onvoorspelbare klimaat waarin zij zich bevinden. De nadruk zal liggen op strategieën en methodes die de impact van droogtes proberen te minimaliseren, en op de rol die de constante aanwezigheid van risico speelt in deze gemeenschappen. Welke strategieën hebben de savannebewoners ontwikkeld om met droogtes om te gaan, en is er een verschil tussen de strategieën die in de noordelijke en zuidelijke Afrikaanse savannegordels worden toegepast? We zullen zien dat de pastorale levenswijze de meest gepaste is voor de ecologische omstandigheden van de Afrikaanse savannes. Ik heb me in deze thesis daarom voornamelijk gebaseerd op antropologische studies van pastorale gemeenschappen die de Afrikaanse savannes bewonen. Uit deze studies heb ik de informatie gehaald relatief aan de methodes die zij toepassen om het hoofd te kunnen bieden aan een erg onbetrouwbaar klimaat met onvoorspelbare regenpatronen. Voor de noordelijke savannegordel heb ik mij op de volgende pastorale gemeenschappen gericht: de Kel Ewey, een nomadische Toeareg-bevolking in Niger, twee pastorale Fulbegemeenschappen: de Jallube in Centraal Mali, en de WoDaaBe in Niger. Hierbij komen nog de Kababish, een nomadische pastorale gemeenschap in Soedan. Voor de zuidelijke savannegordel heb ik mij gericht op de Himba. Ik ben me bewust van het eventuele onevenwicht dat hier ontstaat tussen de verschillende casusbesprekingen voor de noordelijke savannegordel en de enkele casus die voor de zuidelijke savannegordel wordt besproken. De oorzaak van dit onevenwicht is te wijten aan een gering aantal studies die zich wijden aan de pastorale gemeenschappen in de zuidelijke savanne, en hun relatie met de ecologische omstandigheden van hun gebied. Enkele essentiële risico-beperkende strategieën zullen besproken worden. Deze betreffen de mobiliteit van de pastorale gemeenschappen, hun eventuele diversificatie in de economische activiteiten, het beheer van hun kuddes en tot slot de (al dan niet bestaande) sociaal

12

McIntosh, Roderick J., Joseph A. Tainter and Susan Keech McIntosh. The Way the Wind Blows. Climate, History, and Human Action. (New York: Columbia University Press, 2000), 2-3. 8

gevestigde gebruiken die de kwetsbaarheid van de gemeenschap aan droogtes zouden moeten verminderen. Door middel van een comparatieve analyse van deze strategieën zal ik onderzoeken in welke mate er onderlinge verschillen en gelijkenissen bestaan. Er volgt een discussie waar ik de eventuele gevolgen van de opwarming van de aarde door de verhoogde uitstoot van broeikasgassen door de mens voor de Afrikaanse savannes bespreek, en de gevolgen daarvan op de pastorale gemeenschappen van deze zones. Hoe kwetsbaar is hun economische systeem aan een eventuele verdere verdroging van hun natuurlijke omgeving, of een vergrootte variabiliteit van de neerslag? Zijn de strategieën die ze toepassen bestendig tegen deze veranderingen?

9

2

Theoretisch en methodologisch kader

Het bestuderen van de verschillende strategieën die de bewoners van de Afrikaanse savannes toepassen om met hun erg onbetrouwbare klimaat om te gaan plaatst zich in de ecologische antropologie. De ecologische antropologie bestudeert o.a. de reacties en responsen die de mens biedt op milieugebonden problemen.13 Het identificeren van risicobeperkende strategieën met betrekking tot droogtes zou als deel beschouwd kunnen worden van de studie van het menselijke aanpassingsvermogen aan zijn natuurlijke omgeving. Het is namelijk een uitgesproken eigenschap van de mens dat hij bijzonder adapteerbaar is aan zijn omgeving.14 Dit perspectief focust op de manier waarop een bevolking, door met elkaar en met de natuurlijke omgeving te interageren, manieren vindt om zich te accomoderen aan de zeer specifieke omstandigheden van zijn milieu, en de daaraan gebonden beperkingen. 15 Aangezien de mens uiteindelijk maar één van de vele aanwezige soorten in de natuur is, en onderhevig is aan dezelfde natuurlijke wetten als alle andere soorten, is het gebruik van enkele analystische instrumenten uit de ecologische wetenschap erg praktisch.16 Één zo een concept is van specifiek belang in deze thesis, en dat is het begrip “ecosysteem”. Dit begrip is fundamenteel wanneer men de wisselwerking wil beschrijven tussen de verschillende componenten van een habitat.17 Binnen het onderzoek van het menselijke aanpassingsvermogen is het ecosysteem de plaats waarbinnen die aanpassing plaatsvindt. In deze thesis is dit ecosysteem dat van de semi-aride gebieden van de Afrikaanse savannes. Dit ecosysteem heeft enkele kenmerkende eigenschappen, waarvan de belangrijkste, binnen het kader van mijn thesis, het feit dat dit ecosysteem in “non-equilibrium” is. Zoals in het hoofdstuk 5, “Savannes en droogtes”, uitgebreid uitgelegd zal worden, heeft dit als gevolg dat de bewoners van deze gebieden geconfronteerd worden met de alom aanwezige mogelijkheid van een droogte. In deze thesis wordt een zo compleet mogelijk beeld gegeven van wat droogte voor de bevolking van de Afrikaanse savannegordels betekent, en op welke manier onzekerheid en

13

Moran, Human Adaptability. An Introduction to Ecological Anthropology, (Colorado: Westview Press, 1982), 53. 14 Moran, Human Adaptability. 4. 15 Moran, Human Adaptability, 5. 16 Moran, Human Adaptability, 55. 17 Moran, Human Adaptability, 5. 10

risico hun levensonderhoud beïnvloeden en sturen. Dit doe ik via een interdisciplinaire benadering. De interactie tussen sociale wetenschappen en natuurwetenschappen weerspiegelt zich in deze thesis via een eerste gedeelte dat een overzicht geeft van de ecologische, geografische en klimatologische eigenschappen van de Afrikaanse savannes. Een historische klimaatreconstructie van voorkomende droogtes in deze gebieden wordt dan gevolgd door een tweede gedeelte dat zich voornamelijk op antropologische studies baseert, gewijd aan de specifieke strategieën die de savannebewoners toepassen om de mogelijke negatieve effecten van droogtes in te perken. Doorheen deze thesis worden de twee Afrikaanse savannegordels in een comparatief perspectief

tegenover

elkaar

gesteld.

Dit

gebeurt

zowel

in

de

chronologische

klimaatreconstructie, die de historische tendenzen van het klimaat in de twee zones weergeeft, alsook in het gedeelte dat zich specifiek bezighoudt met de risico-beperkende strategieën van de pastorale gemeenschappen. Een comparatief perspectief zou de voornaamste gelijkenissen en verschillen in die strategieën tussen de gemeenschappen van de twee savannegordels duidelijk moeten maken.

11

3

De Afrikaanse savannes

Tropische graslanden, ook wel savannes genoemd, zijn te vinden in tropische regio‟s die een jaarlijkse gemiddelde regenval van minder dan 500mm tot ongeveer 1250mm ontvangen. In vergelijking met gematigde graslanden is de snelheid van evapotranspiratie veel hoger. 18 De regenval is sterk seizoensgebonden en het droge seizoen kan 2 tot 9 maanden duren. 19 De bewoners van deze ecosystemen, vooral herders en landbouwers, worden hierdoor geconfronteerd met een aantal problemen, waarvan de meest belangrijke het gebrek aan voldoende grondwater is om de landbouw te ondersteunen.20 De productiviteit van hun oogst en de graslanden hangt af van de onregelmatige en vaak onvoorspelbare distributie van de regenval. Afgezien hiervan zijn zowel planten, dieren als mensen er mettertijd in geslaagd om zich aan te passen aan de savanne, en hebben de savannes zich ontwikkeld tot plaatsen met een rijke diversiteit aan planten diersoorten en menselijke culturen.21 De Afrikaanse savannes kunnen onderverdeeld worden in verschillende zones. Mistry onderscheidt vier aparte zones: de West-Afrikaanse, Oost-Afrikaanse, Centraal- Afrikaanse en Zuid-Afrikaanse savannes.22 Zelf beschouw ik de eerste twee gebieden als de Noordelijke savannegordel en de laatste twee als de Zuidelijke savannegordel, omdat er geen echte breuk of onderbreking in deze ecosystemen te zien is. De evenaar fungeert als scheidingslijn tussen Noord en Zuid, met uitzondering van het zuidelijke gedeelte van de Oost-Afrikaanse savanne gelegen in de hoorn van Afrika, dat ik ook nog bij de Noordelijke savannegordel reken. 3.1

De Noordelijke Savannegordel

De savannes van West-Afrika. De West-Afrikaanse savannes strekken zich uit over een gebied van ongeveer 4 950 000 km², en bevat delen van Senegal, Mali, Mauritanië, Guinea, Ivoorkust, Togo, Ghana, Niger, Benin, Burkina Faso, de Centraal Afrikaanse Republiek, Nigeria, Chad en Kameroen. Dit gebied verdeelt Mistry in drie zones: de Sahel-zone, Soedan-zone en Guinea-zone.23 De Sahel-zone

18

Moran, Human Adaptability, 215. Mistry, Jayalaxshmi. World Savannas. Ecology and Human Use. ( Harlow: Pearson Education Limited, 2000), 1. 20 Moran, Human Adaptability, 241. 21 Mistry, World Savannas, 1. 22 Mistry, World Savannas, 22. 23 Mistry, World Savannas, 108. 19

12

krijgt minder dan 500 mm regen per jaar, bovendien hoogst onregelmatig. De Soedan-zone kan rekenen op regenval tussen 500 mm en 1000 mm, de Guinea-zone op 1000 tot 1750 mm per jaar.24 Deze droge en semi-aride gebieden van West-Afrika liggen allemaal boven 10°N. Br., dus zorgt de passage van de Intertropische Convergentiezone (ITCZ, zie hoofdstuk 4.1) voor één regenseizoen per jaar.25 Kleinschalige veeteelt (vooral rundvee) en landbouw zijn de meest voorkomende vormen van landbeheer in de West-Afrikaanse savannes. De laatste decennia heeft vooral de Sahel-zone te kampen gehad met dramatische veranderlijkheid van haar klimaat. Gemiddeld over een 30jarige interval is de jaarlijkse regenval in deze zone tussen 20 en 30% gedaald sinds de politieke onafhankelijkheid van de Sahellanden tot nu.26 De druk op dit gebied is sterk toegenomen, mede door de ernstige droogtes van de jaren 1970 die voor een massale migratie van herders uit de noordelijke Sahel richting Soedan-zone zorgde.27 Die droogtes leidden tot een sterke daling in de binnenlandse voedselproductie.28 De savannes van Oost-Afrika De Oost-Afrikaanse savannes strekken zich uit over een groot deel van de hoorn van Afrika. Ze zijn te vinden in het zuid-oosten van Soedan, in oostelijk en zuidelijk Ethiopië, in het noord-westen en westen van Somalië, in grote delen van Kenya, noord-oost Oeganda en in noorden centraal-Tanzania. Het klimaat van de Oost-Afrikaanse savannes is semi-aride tot droog, de jaarlijkse regenval bedraagt over het algemeen minder dan 500 mm. Het merendeel van dit savannegebied kan op twee regenseizoenen rekenen, van maart tot mei en van oktober tot december. Toch kan het wel eens voorkomen dat een regenseizoen zich helemaal niet voordoet: de regenval blijft altijd erg onvoorspelbaar.29 De lokale economiën zijn vooral gericht op plantage- en subsistentielandbouw, pastoralisme en toerisme (vooral in Kenya).30 De kleinschalige subsistentielandbouw is in handen van

24

Mistry, World Savannas, 108. Ellis, Jim, Kathleen A. Galvin, “Climate Patterns and Land-use Practices in the Dry Zones of Africa. Comparative regional analysis provides insight into the effects of climate variations”, BioScience, vol. 44, n. 5: 340-349 (1994), 342. 26 Mistry, World Savannas, 129. 27 Mistry, World Savannas, 123. 28 Mistry, World Savannas, 125. 29 Mistry, World Savannas, 132. 30 Mistry, World Savannas, 152. 25

13

boeren en herders die hoofdzakelijk maïs, tarwe, sorghum, gierst, groenten en peulvruchten telen. De plantagelandbouw verbouwt koffie en thee.31 De herdersgemeenschappen van Oost-Afrika hebben een lange conflictsgeschiedenis met de landelijke autoriteiten. Dit conflict vloeit voort uit de overtuiging, overgenomen uit de koloniale tijden, dat het pastoralisme onmogelijk kan bijdragen aan de nationale economie.32 3.2

De Zuidelijke Savannegordel

De miombo in Centraal-Afrika Het miombo savanne-bosgebied strekt zich uit over 7 centrale en zuidelijke Afrikaanse landen: Tanzania, Democratische Republiek Congo, Angola, Zambia, Malawi, Zimbabwe en Mozambique. Het klimaat is er sterk seizoensgebonden. Meer dan 95% van de jaarlijkse regenval (700 tot 1400 mm) valt tijdens de 5 tot 7 maanden lange zomer.33 De meeste landen in het miombo-gebied baseren hun landbouwactiviteiten op marktgewassen als thee, koffie, tabak en katoen.34 Veeteelt is er minder aanwezig in vergelijking met andere savanne-gebieden, hoofdzakelijk door de lage kwaliteit van de graasgewassen en de sterke aanwezigheid van de slaapziekte.35 Aangezien ook hier de regenval hoogst variabel is en de staat van het grasland er sterk van afhangt, trekken de meeste herders rond met hun kuddes over uitgestrekte gebieden. Deze praktijk wordt tegenwoordig echter bemoeilijkt door het toenemen van akkerland en gesedentariseerde landbouw, samen met stricte medische regels met betrekking tot de kuddedieren.36 De Zuid-Afrikaanse savanne De zuidelijke savannes zijn aanwezig in Namibië, Zuid-Botswana, het zuiden van Zimbabwe, zuidelijk en oostelijk Swaziland, Zuid-Mozambique en in delen van Zuid-Afrika

31

Mistry, World Savannas, 154. Mistry, World Savannas, 156. 33 Mistry, World Savannas, 77. 34 Mistry, World Savannas, 99. 35 Mistry, World Savannas, 99. 36 Mistry, World Savannas, 105. 32

14

(Kaapprovincie en Transvaal).37 De gemiddelde jaarlijkse regenval ligt tussen de 200 en 1000 mm, en valt tijdens de zomerperiode tussen oktober en april.38 Dit savannegebied wordt voornamelijk benuttigd door herders, landbouw, mijnbouw en bebossing. De savannes zijn ook het thuisgebied van twee grote sectoren: de veefokkerij en het toerisme verbonden met het wild dat het gebied bewoond. In totaal wordt ongeveer 130.000 km² gebied verbouwd, de helft ervan voor maïs.39 De zuidelijke savanne heeft vooral te kampen met problemen zoals overbegrazing, met tot gevolg de degradatie van het grondgebied, en de aantasting van de bossen.40

37

Mistry, World Savannas, 160. Mistry, World Savannas, 160. 39 Mistry, World Savannas, 179. 40 Mistry, World Savannas, 183. 38

15

4

Savanneklimaat en grootschalige atmosferische fenomenen

Er zijn verschillende meteorologische en klimatologische factoren die het Afrikaanse continent, en in het bijzonder de savannes, beïnvloeden. Het begrijpen van deze fenomenen is van belang bij het reconstrueren van het historische klimaat van Afrika en de savannegordels. 4.1

ITCZ, SST en AEJ

Grote delen van het Afrikaanse continent worden beïnvloed door de moessoncirculaties van de Atlantische en Indische Oceaan: de zeer vochtige lucht die van boven de oceanen over het continent komt, verwarmt, stijgt, koelt af en zorgt dan vervolgens voor regen. De zone waar de winden van het noordelijke en zuidelijke halfrond elkaar ontmoeten, de zgn. ITCZ (Inter Tropical Convergence Zone), verplaatst zich noordwaards of zuidwaards afhankelijk van het seizoen. Over de Atlantische Oceaan en West Afrika blijft de ITCZ het hele jaar door boven de evenaar.41 De ITCZ bereikt zijn uiterste noordelijke positie in juli en zijn uiterst zuidelijke positie in januari. Gebieden die dicht bij de evenaar in Oost-Afrika liggen kunnen zodanig rekenen op twee passages van de zone, en hebben daardoor twee maal per jaar een regenseizoen. De ITCZ wordt in het algemeen gekenmerkt door overvloedige regenval in de frontzone.42 Het neerslagpatroon in West Afrika wijkt hiervan af tijdens de noordelijke zomer, door de droge zuidwestenwinden die vanuit de Sahara blazen, en hierdoor de zone van zware regenval meer naar het zuiden van de ITCZ verplaatsen.43 Recente studies naar de oorzaken van de droogtes in de Sahel hebben uitgewezen dat er nog andere factoren meespelen, zoals de temperatuur van het zeeoppervlak (Sea Surface Temperature, SST).44 Veranderingen op grote schaal in de SST patronen hebben ook rechtstreeks effect op atmosferische circulaties die West Afrika beïnvloeden, zoals de AEJ, de African Eastern Jet. Over het algemeen is vastgesteld dat de “vochtige” jaren in de Sahel te koppelen zijn aan SST-patronen waarin de tropische Atlantische Oceaan bijzonder warm is, terwijl droge jaren te koppelen zijn aan zeer koude SST‟s.45

41

Rasmussen, Eugene M., “Global Climate Change and Variability.” In Drought and Hunger in Africa, geredigeerd door Michael Glantz, 3-22 (Cambridge, 1987), 5. 42 Ellis and Galvin, “Climate Patterns and Land-use”, 342. 43 Rasmussen, “Global Climate Change and Variability”, 5. 44 Nicholson, S. E., “Climatic and environmental change in Africa during the last two centuries”, Climate Research, Vol. 17, n. 1: 123-144 (2001), 132. 45 Nicholson, “Climatic and environmental change in Africa”, 132. 16

4.2

NAO (Noord-Atlantische Oscillatie)

De positie van de ITCZ en de heersende SST blijken samen te hangen met de waarde van de Noord Atlantische Oscillatie index (NAO). Deze drukt het verschil uit in luchtdruk tussen het hogedrukgebied boven de Azoren en het lagedrukgebied boven Ijsland. Een positieve NAO (groot drukverschil) zorgt voor krachtigere passaatwinden, een kleinere noordwaartse verplaatsing van de ITCZ, en lagere regenval in West Afrika in vergelijking met normale condities.46 4.3

ENSO (El Niño - Southern Oscillation)

Het ENSO (El Niño - Southern Oscillation) fenomeen verwijst naar meerjarige schommelingen in luchtdrukverschillen tussen het oostelijk en westelijk deel van de Stille Oceaan, waaraan ook een omkering van de zeestroming gekoppeld is, hetgeen aanleiding geeft tot warmere en koudere zeestromingen aan de westkust van het Amerikaanse continent.47 De schommelingen treden op met een periode van 4 tot 12 jaar. Tijdens de zogenaamde El Niño-jaren warmt het oostelijke gedeelte van de equatoriale Stille Oceaan op.48 ENSO heeft niet alleen een groot effect op weersfenomenen aan weerszijden van de Stille Oceaan, de gevolgen zijn ook merkbaar op globale schaal.49 Het ENSO-fenomeen heeft ondermeer een beslissend effect op de regenval in bepaalde Afrikaanse regio‟s, vooral rond de kust van Guinea waar het een hogere regenval zou brengen,50 terwijl het risico op een droogte in het zuiden van Afrika met 120% toeneemt tijdens El Niño jaren.51 Ook de Oost-Afrikaanse equatoriale gebieden voelen het effect van ENSO, die de variabiliteit in regenval zou verhogen en in enkele gevallen zou zorgen voor jaren met een erg hoge regenval. 52

46

McIntosh, Roderick J, “Chasing Denkejugu”, 24 Cane, Mark A., “The evolution of El Niño, past and future”, Earth and Planetary Science Letters, vol. 230: 227-240 (2005), 228. 48 Cane, “The evolution of El Niño”, 229. 49 Sweet, Jim. “Livestock- Coping with drought: Namibia – a case study.” Paper prepared for AGPC of FAO for the Conference on “Livestock- Coping with Drought”, 1-32 (December 2008); 7. (06/01/2010). Laatst bekende lokatie: ftp://ftp.fao.org/docrep/nonfao/LEAD/X6185e/X6185e00.pdf 50 Nicholson, “Climatic and environmental change in Africa”, 132. 51 Stige, Leif Christian, Jørn Stave, Kung-Sik Chan, Lorenzo Cianelli, Nathalie Pettorelli, Michael Glantz, Hans R. Herren en Nils Chr. Stenseth, “The effect of climate variation on agro-pastoral production in Africa”, PNAS, vol. 103, n. 9: 3049-3053, (February 2006); p.3049. 52 Ellis and Galvin, “Climate Patterns”, 343. 47

17

5

Savannes en droogtes

Voordat ik me zal wijden aan de verschillende strategieën die de bewoners van de Afrikaanse savannes toepassen om met droogte en klimatologische onzekerheid om te gaan, is het belangrijk om enkele kenmerken van het savanne-ecosysteem te belichten. In de recente ecologische literatuur rond aride en semi-aride gebieden kan men moeilijk naast de verschillende vernieuwende theorieën rond “equilibrium” en “non-equilibrium”-systemen kijken. In de laatste twee decennia blijkt er een revolutie te hebben plaatsgevonden in de manier waarop men de semi-aride graaslanden bekijkt. Terwijl men vroeger dacht dat planten en dieren binnen een bepaald ecosysteem in een zeker evenwicht met elkaar stonden, wordt tegenwoordig benadrukt dat in bepaalde semi-aride tot droge gebieden deze balans helemaal niet bestaat.53 Één van de meest prominente oorzaken van onzekerheid voor de pastorale en agro-pastorale systemen in de Afrikaanse savannes is de klimatologische variabiliteit. Deze klimatologische variabiliteit is over het algemeen een eigenschap van alle semi-aride en droge gebieden, maar in Afrika is dit fenomeen bijzonder sterk.54 Het is belangrijk om te begrijpen in welke mate deze klimatologische variabiliteit voor onzekerheid zorgt in deze ecosystemen, die een erg onvoorspelbaar gedrag vertonen. Deze ecosystemen worden vaak in de categorie van “nonequilibrium”-systemen geplaatst, wat betekent dat het gedragspatroon van het ecosysteem erg complex is.55 Zoals Ellis uitlegt, duidt de term “equilibrium” in de ecologie een ecosysteem of een woongebied aan waar de bevolking min of meer in balans leeft met de natuurlijke bronnen, met andere bevolkingsgroepen en andere externe factoren zoals het klimaat. Nonequilibrium ecosystemen zijn dan die systemen waarin de bevolking, of andere componenten, níet in een lange-termijn balans met de andere elementen leeft.56 Om de zoveel tijd vindt er een zodanig ingrijpend evenement plaats, dat één of meerdere componenten van het ecosysteem uitput. In het geval van de semi-aride gebieden is het klimaat de externe factor die voor de complexe gedragspatronen zorgt. Strenge droogtes verwoesten in één klap hele plantensoorten en verdunnen

aanzienlijk

de

dierenbevolking.

53

Deze

enorme

schommelingen

in

de

Illius, A. W., T. G. O. O‟Connor. “On the relevance of non-equilibrium concepts to arid and semi-arid grazing systems”, Ecological Applications 9, n. 3: p. 798-813 (1999): p. 798. 54 Ellis, “Climate variability and complex ecosystem dynamics”, 37. 55 Ellis, “Climate variability”, 37. 56 Ellis, “Climate variability”, 38. 18

bevolkingsaantallen van zowel planten als dieren verhinderen dat het ecosysteem een evenwichtspunt bereikt, zoals in andere ecosystemen het geval is, waar planten en herbivoren zich op elkaar afstemmen.57 Met andere woorden, het non-equilibrium paradigma gaat ervan uit dat de verbinding tussen plant en dier haar belang verliest wanneer de klimatologische variabiliteit hoog genoeg is.58 In deze droge gebieden is de variabiliteit van de regenval (dus de afwijking van het gemiddelde) zo groot dat die factor veel zwaarder weegt dan de gemiddelde jaarlijkse regenval zelf. Over het algemeen wordt de drempel die bepaalt of een ecosysteem gedomineerd wordt door variabiliteit eerder dan door de gemiddelde omstandigheden, vastgelegd op een CV (Climate Variability) van 30%.59 De Turkana-regio in Kenya is een goed voorbeeld. De regenval ligt hier gemiddeld tussen de 200-300 mm per jaar, maar de CV is bijna 50%. Droogtes komen gemiddeld om de 4 à 5 jaar voor. Strenge droogtes die meerdere opeenvolgende jaren duren komen gemiddeld één maal per decennium voor.60 Een belangrijk inzicht dat hieruit voortvloeit, is dat onder deze omstandigheden de effecten van het uitblijven van de regens op de plant-biomassa veel groter zijn dan die van het grazen van dieren. Dit is van belang aangezien erg lang de verantwoordelijkheid van de zogenaamde degradatie van de graslanden in de semi-aride gebieden bij de pastorale gemeenschappen werd gelegd.61 In het kader van mijn thesis is dit een beduidend gegeven, aangezien de bevolking van een bepaald ecosysteem (mensen, planten en dieren) geconfronteerd wordt met een enorme klimatologische variabiliteit, die een grote onzekerheid met zich meebrengt en een niet te onderschatten risico op droogtes. Dit is zeker een gegeven waar rekening mee moet gehouden worden met het oog op toekomstige klimaatveranderingen. Klimaatverandering heeft immers niet alleen te maken met temperatuur en regenval, maar ook met variabiliteit. Klimaatsveranderingen zouden een bepaald ecosysteem van een equilibrium toestand naar non-equilibrium kunnen doen kantelen.

57

Ellis, “Climate variability, 38. Illius and O‟Connor. “On the relevance of non-equilibrium concepts”, 798. 59 Ellis, “Climate variability”, 39. 60 Ellis, “Climate variability”, 39. 61 Ellis, “Climate variability”, 40. 58

19

De bevolking van deze semi-aride graslanden zal op een bepaalde manier met deze onzekerheid moeten omgaan.

20

6

Een chronologie van de droogtes in de Afrikaanse savannes

6.1

Overzicht van de neerslag in de Noordelijke en Zuidelijke Savannegordels

In tabel 1 worden de resultaten van verschillende klimaatreconstructies voor de noordelijke en zuidelijke Afrikaanse savannegordels samengevat. De eerste gegevens in de tabel betreffen de periode rond 50 v. Chr, waarna er een sprong wordt gemaakt naar de periode rond 450 n. Chr, omdat er hiertussen geen klimaatgegevens beschikbaar zijn. Vanaf de periode 800 n. Chr tot 1500 n. Chr zijn de gegevens per centennium gegroepeerd, vanaf 1550 per half centennium en vanaf het jaar 1700 per decennium. Het teken --- duidt aan dat er geen gegevens beschikbaar zijn. De reconstructies zijn voornamelijk gebaseerd op eerste-orde indirecte metingen, behalve tijdens de twintigste eeuw waar directe metingen voorhanden zijn.

Historisch overzicht van de neerslag en droogtes in de Noordelijke en Zuidelijke Savannegordels van ± 50 v. Chr. tot 1990. Tekst in cursief beschrijft een algemene trend voor de gehele regio. Periode 50 v. Chr.

Noordelijke savannegordel ± 50 v. Chr. : Droogte in Etiopiëk

50 v. Chr. – 450 n. Chr. 450 n. Chr.

Zuidelijke savannegordel ± 50 v. Chr. Droog klimaat in de Kalahari regiok

---

---

± 450 n. Chr. Droge periode: Tsjaad-meer erg laagk

---

Droge periode Burundik

in

Etiopie

en

500 n. Chr – 800 n. Chr.

700 n. Chr. – 1000 n. Chr. Optimaal vochtig klimaat in het centrale Niger-stroomgebiedl

---

800 n. Chr.

831/849 n. Chr. Droogte hongersnood in Etiopiën

---

en


21

900 n. Chr.

± 950 n. Chr. West Afrikak

Droge periode in

---

700 n. Chr. – 1000 n. Chr. Optimaal vochtig klimaat in het centrale Niger-stroomgebiedl 1000


---

1100

1131 – 1145 Droogte Etiopiën

---

1200

1200 – 1550 Ernstige droogtes in centrale Niger-stroomgebiedl

---

1252 en 1258 Droogte hongersnood in Soedann

en

1300


---

1400


---

1445 – 1452 Droogtes in Etiopiën 1446 – Droogte in Timboektoen 1500


---

1538 – 1587/8 Droogte in de Saheln 1550

1550 – 1630 Vochtige omstandigheden Middle Nigerl

---

1600

1630 AD – 1860 AD Droog klimaat in centrale Niger-stroomgebiedl

---

‟40 – ‟44 Droogte in centrale Nigerstroomgebiedl ‟40 – ‟44 Droogte SeneGambia)a 1650

(Niger –

‟70 – ‟90 Verschillende droogtes in centrale Niger-stroomgebiedl

---

„80 Droogte Sahel a 1700

---

---

1710

1711 – Droogte in Timboektoegebiedn

---

1720

---

---

22

1730

‟38 – ‟56 Droogte Middle Nigerl

---

‟38 – Droogte Sahel a ‟38 – ‟56 Droogte Timbouctou, Niger Bend en West Soedanh 1740


---

Droogte Sahel a 1750


---

Droogte Sahel – „56 a 1770

Droogte Sahel a

---

1780

1782/3 Droogte en hongersnood in Etiopiën

---

1790

Droogte Sahel a

---

‟93-‟95 Nigeriah 1820

1830

Droogte

‟22 -25 Droogte heel Noord Afrikan

Droogte Zuidelijk Afrika d,g

‟28 – Droogte Sahel a

‟21-‟31 Droogte Mozambiquei

‟31 – ‟37 Droogte Tsjaad en Borno (Noord-Oost Nigeria)h

Droogte Zuidelijk Afrika d

„ 39 – Droogte Sahel 1840

Noord-West

a

Normaal tot droog (Botswana) g ‟33-‟36 Droogte Mozambiquei

Lage regenval t.o.v gemiddelde

Normaal tot droog (Botswana) g

‟47 – Droogte + hongersnood Hausalandh 1850

1860

‟55 Droogte Sahel c

‟50-„51 Normaal (Botswana) g

‟55 Droogte en hongersnood Kano (Nigeria)n

‟55-„56 Droogte (Botswana) g

‟63 Lichte droogte Noord Nigeriah

Normaal tot droog (Botswana) g

‟59 – ‟68 Droogte Zimbabwej

‟67 /8 Droogte en hongersnood Etiopië 1870

Hoge regenval t.o.v. gemiddelde e

Hoge regenval t.o.v. gemiddelde e ‟70-71 Afwisselend droge en zeer natte periodes (Botswana) g ‟75-‟76 droogte Botswana g

23

1880



‟88 Droogte Etiopiën

Overwegend nat (Botswana) g ‟82-‟96 Droogte Zimbabwej

1890

Hoge regenval t.o.v. gemiddelde tot ±1895 e

Hoge regenval t.o.v. gemiddelde tot ± 1895 e ‟90-‟91Overwegend (Botswana) g

nat

‟95-96‟ Normaal (Botswana) g 1897- 1902 Hoge regenval t.o.v gemiddelde in Zimbabwej 1900

‟00 - ‟03 Droogte Sahel c


1910

‟11-‟14 Droogte + honger Sahel c


‟12-‟15 Droogte + honger Noord Nigeriai ‟17 Vochtig over heel Afrikan 1920

‟17 Vochtig over heel Afrikan

Normale regenval

Lage regenval t.o.v gemiddelde ‡

‟26-‟30 Droogte Nigeria (WestKano en Noord-Sokoto)i


‟27 – ‟28 Kleine droogte in Niger (Aïr en haoussa-land)m 1930

‟31-‟34 Droogte + honger Sahel c

1940

‟42 Droogte c

Droogte Namibië b

---

‟41 – ‟44 Lage regenval in Nigeria (Sokoto, Katsina, Kano)i ‟41- ‟44 Droogte in Niger (Aïr en haoussa-land)m 1950

Hoge regenval t.ov. gemiddelde e

Hoge regenval t.ov. gemiddelde e

‟50 Droogte c ‟51 – ‟52 Korte droogte in Niger (Aïr en haoussa-land)m ‟57 – ‟58 Korte droogte in Niger (Aïr en haoussa-land)m 1960

„ 68 – Droogte + honger Sahel c ‟69 – Droogte + honger in Niger (Aïr en haoussa-land)m

24

Droogte Namibië b

1970

Lage regenval t.o.v gemiddelde e

„70/‟71 Droogte Namibië b

Droogte + honger Sahel – „73 c

Helft jaren ‟70: Hoge regenval in zuidelijk Afrika e

Droogte + honger in Niger (Aïr)m „74 1980

1990

‟83 – ‟85 Droogte + honger Sahel c

Lage regenval t.o.v gemiddelde e

‟87 Droogte c

‟82 –‟84 Droogte Namibië b

‟81 – ‟85 Droogte + honger in Niger (Aïr en haoussa-land)m


‟90 Droogte c

„92/‟93 Droogte Namibië b

‟94 Normale regenval in de Sahelf

‟96 Droogte Namibië b

‟95 Lage regenval t.o.v gemiddeldef

a

Nicholson, S. E. “The Methodology of Historical Climate Reconstruction and its Application to Africa”, Journal of African History, vol. 20, n. 1 (1979), 31-49.

b

Sweet, Jim. “Livestock- Coping with drought: Namibia – a case study.” Paper prepared for AGPC of FAO for the Conference on “Livestock- Coping with Drought”, (December 2008); p.1-32 (06/01/2010) Laatst bekende locatie:

ftp://ftp.fao.org/docrep/nonfao/LEAD/X6185e/X6185e00.pdf c

Mistry, J. World Savannas. Ecology and Human Use. Harlow: Pearson Education Limited, 2000, p. 129.

d

Nicholson, S. E., “The Historical Climatology of Africa”, in Wigley, T. M. L., M. J. Ingram, G. Farmer, eds., Climate and History. Studies in past climates and their impact on Man, Cambride: Cambridge University Press, 1981.

e

Nicholson, S. E., “Climatic and environmental change in Africa during the last two centuries”, Climate Research, Vol. 17 (2001); p. 123-144.

f

IPCC Third Assessment report. Gedeelte over impact, aanpassing en kwetsbaarheid. Chapter 10: Afrika, p. 492 (09/01/2010) Laatst bekende lokatie:

http://www.ipcc.ch/ipccreports/tar/wg2/pdf/wg2TARchap10.pdf Endfield, G. H., and Nash, D.J., “Drought, desiccation and discourse: missionary correspondence and nineteenth-century climate change in central Southern Africa”, Geographical Journal, Vol. 168 (2002); p. 33-47. g

Tarhule, Aondover, and Ming-Ko Woo, “Towards and Interpretation of Historical Droughts in Northern Nigeria”, Climatic Change, Vol. 37 (1997); p. 601-616. h

Newitt, M. D. D., “Drought in Mozambique 1823-1831”, Journal of Southern African Studies, Vol. 15, n. 1 (1988); p. 15-35. i

Therell, Matthew D., David W. Stahle, Lydia P. Ries, Herman H. Shugart, “Tree-ring reconstructed rainfall variability in Zimbabwe”, Climate Dynamics, Vol. 26 (2006); p. 677685. j

k

Hassan, Fekri, “Holocene Paleoclimates of Africa”, African Archeological Review, Vol. 14, n. 4 (1997), p. 213-230. 25

l

McIntosh, Roderick J., Joseph A. Tainter, Susan Keech McIntosh eds., The Way The Wind Blows. Climate, History and Human Action, New York: Columbia University Press, 2000. m

Spittler Gerd, Les Touaregs face aux sécheresses et aux famines. Les Kel Ewey de l’Aïr (Niger), Paris: Karthala, 1993. n

Schove, D. J., “African Droughts and the Spectrum of Time.” In Drought in Africa 2 – Sécheresse en Afrique 2, geredigeerd door David Dalby, R. J. Harrison-Church, Fatima Bezzaz, p. 38-53, London, 1977.

26

6.2

Analyse van de chronologie

Enkele opmerkingen over deze chronologie zijn noodzakelijk voordat die geanalyseerd wordt. De chronologie die ik heb samengesteld heeft enkele nadelen: de tabel geeft hoofdzakelijk aan wanneer er wél droogtes voorkomen, of integendeel wanneer er zich erg vochtige jaren voordoen. Het zijn vooral de afwijkingen van de gemiddelde neerslag die worden aangegeven. Dit ligt waarschijnlijk aan het feit dat historische bronnen vooral noemenswaardige gebeurtenissen vermelden, terwijl “normale” omstandigheden veel minder ter sprake komen. Een tweede nadeel aan de chronologie is dat het moeilijk is om aan te geven in welke mate de droogtes ernstig of minder ernstig zijn. Een derde opmerking betreft de geografische opdeling van de chronologie: de twee gebieden, de noordelijke en de zuidelijke savannegordel, zijn erg grote gebieden. Gezien de ruimtelijke variabiliteit van de neerslag, vooral in West-Afrika, is het goed mogelijk dat er zich in bepaalde periode‟s ieder jaar wel ergens een droogte voordoet. Dit betekent niet dat de hele savannegordel met droogte te kampen heeft. Het kan dus zijn dat, alhoewel er voor bepaalde plaatsen wordt aangegeven dat er zich een droogte voordoet, er over het algemeen voor de gehele savannegordel een tegengestelde, algemene, vochtige trend plaatsvindt. Ondanks deze soms tegenstrijdige informatie denk ik dat de chronologie wel beantwoordt aan haar doel. Ze wil vooral een algemeen overzicht bieden van de historische trend in het voorkomen van droogtes in de noordelijke en zuidelijke Afrikaanse savannegordels. Een algemene conclusie die ik kan trekken uit de chronologie is dat het klimaat in beide afrikaanse savannegordels historisch gezien altijd al veranderingen heeft ondergaan. Deze schommelingen zullen zich hoogstwaarschijnlijk altijd blijven voordoen.62 Het is ook duidelijk dat er voor het zuiden van Afrika veel minder informatie over het klimaat beschikbaar is, met name vóór de 19e eeuw. Dit zou o.a. kunnen liggen aan het verband dat er gelegd kan worden tussen de regenval in het noorden van Afrika (onder meer in de Sahel, Soedan en Ethiopië) en het niveau van de Nijl, en het feit dat de informatie over deze

62

Williams, Martin, “Changing Land Use & Environmental Fluctuations in the African Savanna”, in African Savannas. Global Narratives & Local Knowledge of Environmental Change, geredigeerd door Thomas J. Bassett en Donald Crummey, 31-52 (Oxford, 2003), 32. 27

schommelingen beschikbaar is in historische documenten.63 Dergelijke duidelijke verbanden zijn niet beschikbaar voor het zuiden van Afrika. Vanaf de 19e eeuw is er uitgebreid informatie beschikbaar voor beide savannegordels, en is het mogelijk om het gedrag van het klimaar in de twee savannegordels met elkaar te vergelijken. Het is opmerkelijk dat er in de 19e eeuw episodes voorkomen waarin de twee gebieden, met name de Sahel en de zuidelijke savanne, beide dezelfde abnormale meteorologische omstandigheden ondergaan. In de jaren 1820 en 1830 ondergaan ze beide erg droge omstandigheden. Nicholson (2001) vertelt dat gedurende deze periode haar bronnen spreken over het opdrogen van meren, rivieren en waterbronnen, en dat droogte meer de regel dan de uitzondering was. 64 De jaren 1870, 1880 en 1890 zijn daarentegen weer erg vochtige jaren. De neerslag ligt boven het gemiddelde voor beide savannegordels. Het feit dat in deze periode de twee gebieden dezelfde trend tonen, zou kunnen betekenen dat ze onderhevig zijn aan dezelfde globale klimatologische factoren. Zoals het zichtbaar is in de chronologie, brengt de overgang naar de 20e eeuw weer een terugkeer naar een erg droog klimaat met zich mee. De Sahel wordt geplaagd door een ernstige droogte in de eerste decennia van de nieuwe eeuw, en ook de zuidelijke savannegordel krijgt te maken met neerslag onder het gemiddelde. Tijdens de jaren ‟20 keert in de noordelijke savanne ongeveer de normaliteit weer terug, terwijl dit decennium voor het zuiden juist erg zwaar is. Zimbabwe kreeg te maken met een decennium-lange droogte. Gedurende de jaren ‟50 vindt er weer een opmerkelijke omslag plaats in de trend van de regenval. Zowel de noordelijke als zuidelijke savannegordels kunnen weer rekenen op erg veel neerslag, meer dan het gemiddelde. Vanaf de jaren ‟60 zet zich de neerwaartse trend van de neerslag in voor de Sahel. Volgens Nicholson (2001) zijn vanaf nu de schommelingen in de neerslag veel extremer dan voordien.65 De noordelijke savanne, met name de Sahel, wordt hard getroffen door een ernstige droogte in de jaren ‟70, met hongersnood tot gevolg. Opvallend is dat de zuidelijke

63

Schove, D. J., “African Droughts and the Spectrum of Time”, in Drought in Africa 2 – Sécheresse en Afrique 2, geredigeerd door David Dalby, R. J. Harrison-Church, Fatima Bezzaz, 38-53 (London, 1977), 39. 64 Nicholson, “Climatic and environmental change in Africa”,127. 65 Nicholson, “Climatic and environmental change in Africa”,127. 28

savanne deze trend ditmaal niet deelt. Integendeel, rond de helft van de jaren ‟70 kan heel zuidelijk Afrika rekenen op veel neerslag. Tijdens de jaren ‟80 doet zich weer dezelfde trend voor in beide Afrikaanse savannes; ditmaal worden beide gebieden weer geconfronteerd met droogte. De trend die ingezet wordt gedurende de jaren ‟80 wordt ook weer voortgezet in de jaren ‟90. Pas in 1994 kan de Sahel weer even op adem komen dankzij een gewoon regenseizoen. Tijdens de 20e eeuw valt op dat de droogtes in de noordelijk savannegordel, in het bijzonder in de Sahel, veel frequenter zijn dan gedurende de 19e eeuw, vooral in de tweede helft van de eeuw.

29

7

De Sahel: een apart geval

Uit de chronologie valt op dat vooral tijdens de 20e eeuw droogtes in de Sahel veel frequenter voorkomen. Omdat de Sahel een specifiek geval is, komt wat extra uitleg in verband met de droogtes die zich in deze regio voordoen van pas, meer bepaald over de extreem hoge variabiliteit van de regenval die de regio kenmerkt. Zoals eerder gezegd is het immers de variabiliteit die bepaalt of een ecosysteem zich al dan niet in een evenwichtsregime bevindt. “[...] the basic problem of the Sahel rainfall [is] the multi-decadal nature of its variability and our inability to explain it.”66 Het is niet duidelijk wat de lange-termijn variabiliteit in de droogtes veroorzaakt, maar volgens Hulme kan men het wetenschappelijk onderzoek ernaar verdelen in twee hoofdtheorieën. De eerste verbindt de regenval in de Sahel aan de interactie tussen de oceanen en de atmosfeer op globale schaal, de tweede aan terugkoppelingsprocessen tussen het regionale klimaat van de Sahel en de begroeiing van het landoppervlak. Het eerste mechanisme sluit het tweede natuurlijk niet uit, maar de discussie draait om de vraag welke van de twee factoren dominant is.67 Eén van de eerste hypotheses betreffende de extreme droogtes in de jaren „70 en „80 in de Sahel verbindt de regenval in dit gebied aan de beweging van de ITCZ (Inter Tropical Convergence Zone).68 Dit is de zone waar de winden van het noordelijke en zuidelijke halfrond elkaar ontmoeten. De ITCZ verplaatst zich noordwaards of zuidwaards afhankelijk van het seizoen.69 De studie van Nicholson (1980) toont aan dat, hoewel de vochtige periodes in de Sahel op basis van observaties wél verbonden kunnen worden met een noordwaartse verplaatsing van de ITCZ, de droge periodes in tegenstelling geen rechtstreekse verbinding hebben met een zuidwaartse beweging ervan.70 Indien een droge periode afhankelijk zou zijn van de verplaatsing van de ITCZ dan zou dit vooral te merken zijn aan een verkorting in tijd van het

66

Hulme, Mike, “Climatic Perspectives on Sahelian desiccation 1973-1998”, Global Environmental Change 11, 19-29 (2001), 20-21. 67 Hulme, “Climatic Perspectives”, 25. 68 Nicholson, S. E., “Rainfall and Atmosferic Circulation during Drought Periods and Wetter Years in West Africa”, Monthly Weather Review, vol. 109, n. 10: 2192-2208 (1980), 2191. 69 Rasmussen, “Global Climate Change”, 5. 70 Nicholson, “Rainfall and Atmosferic Circulation”, 2199. 30

regenseizoen. Dit blijkt niet het geval te zijn: de droogtes zijn verbonden aan factoren die de intensiteit van de regenval beïnvloeden, en dit alleen tijdens de maanden juli, augustus en september.71 Een droogte in de Sahel is dus een minder “intens” regenseizoen, en niet persé een korter seizoen, hetgeen de verplaatsing van de ITCZ zou inhouden. Binnen de theorie volgens welke de hoge variabiliteit in regenval aan globaal-atmosferische factoren zou liggen bestaat er een meer dan sterk vermoeden dat de droge en natte jaren in de Sahel in verband staan met bepaalde patronen van abnormale Sea Surface Temperatures op globale schaal. De temperatuur van het zee-oppervlak zou een belangrijke invloed hebben op de windcirculaties in de atmosfeer. Reeds in 1974 werd op basis van een computerklimaatmodel (hemispheric general circulation model - GCM) gesuggereerd dat koudere SST‟s dan gewoonlijk in de tropische Noord Atlantische Oceaan tijdens de zomer, de regenval in de westelijke Sahel zouden verminderen. Andere wetenschappers bewezen dan weer op basis van waarnemingen dat abnormale SST‟s op globale schaal in de tropische Noord en Zuid Atlantische Oceaan hoogstwaarschijnlijk de regenval in de Sahel bepaald hebben, alleszinds in recente jaren.72 Folland et. al. Beschikken over gegevens die erop wijzen dat de droogte van de jaren ‟80 in de Sahel verbonden zou zijn met veranderingen van de SST‟s op globale schaal. Ook McIntosh wijst erop dat de Sahel droogtes positief gelinkt kunnen worden met een abnormaal patroon in de SST‟s dat gekarakteriseerd wordt door lagere SST‟s in de Noord Atlantische Oceaan, tussen 10°N en 25°N, en hogere SST‟s in de Golf van Guinea. 73Naast deze theoriëen die zich op globale teleconnecties baseren, volgen de klimaatwetenschappers nog een tweede spoor naar de oorzaak van de specificiteit van de Sahel-droogtes. Deze richt zich meer op het lokale niveau. Intense menselijke activiteit zou voor ingrijpende veranderingen gezorgd hebben in de vegetatie op regionale schaal, en zo de droge omstandigheden hebben veroorzaakt. Bepaalde studies tonen aan dat de territoriale regenval-

71

Nicholson, “Rainfall and Atmosferic Circulation”, 2207. Folland, C. K., T. N. Palmer, D. E. Parker, “Sahel rainfall and worldwide sea temperatures, 1901-85”, Nature, vol. 320, n. 17: 602-607 (1986), 603. 73 McIntosh, Roderick J., Joseph A. Tainter, Susan Keech McIntosh, eds. The Way The Wind Blows, 148. 72

31

verdeling in de Sahel wel degelijk gevoelig is aan veranderingen in het bodemgebruik en vegetatie.74 De twee wegen sluiten elkaar natuurlijk niet uit, en een onderzoek van Shukla brengt meer duidelijkheid over het probleem van de droogte in de Sahel vanaf eind jaren ‟60. Shukla toont aan dat de droogte in de Sahel, begonnen eind jaren ‟60, niet werd veroorzaakt door plaatselijke menselijke activiteit (ontbossing enz.).75 In deze periode viel de regenval onder haar gemiddelde namelijk niet alleen in de Sahel, maar ook over het gehele AfrikaansAziatische moesson-gebied. Zo kon hij er vanuit gaan dat het onwaarschijnlijk was dat een dergelijk ingrijpend en globaal fenomeen door de mens werd veroorzaakt.76 Folland e.a. toonden al aan dat de abnormale regenval in de Sahel consistent is, en gesimuleerd kan worden via klimaatmodellen, met de globale SST-anomalien in die tijdspanne. Daaruit concluderen de klimaatwetenschappers dat de lage regenval uitgelegd kan worden als de regionale effecten van het aan elkaar gekoppelde oceaan-land-atmosfeer klimaatsysteem dat op globale schaal werkt.77 Dit klimaatsysteem kan echter beïnvloed worden door de mens: uit recente studies van Rotstayn en Lohmann blijkt dat de toegenomen uitstoot van aereosolen (zeer kleine zwevende druppeltjes en stofdeeltjes in de atmosfeer, dus de luchtvervuiling onder vorm van heel fijn stof) in het noordelijke halfrond mogelijk indirect heeft bijgedragen tot anomaliëen in de SST‟s, die dan weer op hun beurt de regenval in de Sahel en andere gebieden beïnvloed hebben.78 Globale klimaatssystemen zijn dus niet onafhankelijk van antropogene invloeden. De vraag die volgens Shukla gesteld moet worden betreffende de droogte in de Sahel is niet wat nu precies de droogte veroorzaakt heeft (nl. oceaan-atmosfeeer interacties), maar waarom die zo lang blijft voortduren (meer dan 25 jaar). Volgens hem houdt de droogte in de Sahel zo lang aan door de sterke wisselwerking tussen atmosferische processen en lokale landoppervlakte-processen. Een vermindering van de regenval veroorzaakt door natuurlijke

74

Wang, Guiling, Elfatih A. B. Eltahir, “Ecosystem Dynamics and the Sahel Drought”, Geophysical Research Letters, vol. 27, n. 6: 795-798 (2000), 795. 75 Shukla, Jagadish. “On the Initiation and Persistence of the Sahel Drought”, Natural Climate Variability on Decade-to-Century Time Scales, Washington D.C., National Research Council, 44-48 (1995), 44. 76 Shukla, “On the Initiation”, 45. 77 Shukla, “On the Initiation”, 45. 78 Rotstayn, Leon D., Ulrike Lohmann, “Tropical Rainfall Trends and the Indirect Aerosol Effect”, Journal of Climate, vol. 15, 2103 – 2116 (2002), 2113-2114. 32

globale klimaatprocessen zou de karakteristieken van het landoppervlak in de Sahel veranderen (verhoging van de albedo-index, minder boom- en plantengroei), waardoor de regenval uiteindelijk nog sterker zou dalen, zo terecht komend in een negatieve vicieuze cirkel. Nu is de Sahel een uiterst specifiek geval, erg gevoelig aan de processen die net werden beschreven.79 Volgens Shukla spelen zowel de effecten van globaal-atmosferische factoren als de effecten van menselijke ingrepen op de bodem een rol in het aanhouden van de droge omstandigheden, die voor een onevenaarbare lange en strenge droogte zorgen in de Sahel. 80 Het zou natuurlijk kunnen dat in de nabije toekomst de natuurlijke klimatologische variabiliteit (de SSTpatronen bijvoorbeeld) weer omslaat en dat het weer overvloedig zal regenen in de Sahel. Toch zal deze omslag sterk genoeg moeten zijn om de tegengestelde werking van de lokale bodemomstandigheden tegen te gaan en te overwinnen. Het zou even goed kunnen dat de Sahel

droogte

nu

aanhoudt

omdat

de

effecten

van

de

natuurlijke

globale

klimaatschommelingen niet opgewassen zijn tegen de hardnekkige effecten van de lokale veranderingen op het bodemoppervlak.81 De twee vochtige jaren in de jaren ‟90, 1994 en 1999, gaven misschien de indruk dat het einde van de droogte in zicht was.82 Toch spreekt een bredere visie dit tegen. Sinds de jaren ‟70 hebben er zich maar 3 écht vochtige jaren voorgedaan met overvloedige regenval; in 1975, 1994 en in 1999. Echter, deze waren altijd van elkaar verwijderd door minstens 4 droge jaren. Droge jaren hebben zich de laatste decennia altijd in periodes van minstens twee opeenvolgende jaren voorgedaan.83 De jaren ‟90 waren misschien wel iets minder droog dan de voorafgaande decennia, toch waren het nog steeds één van de meest droge jaren van de 20 e eeuw. Het feit dat de vochtige jaren zich altijd zo geïsoleerd van elkaar voordoen, met tussenperiodes van minstens twee droge jaren, zorgt ervoor dat het Sahel-gebied zich nog

79

Shukla, “On the Initiation”, 45. Shukla,“On the Initiation”, 46. 81 Shukla, “On the Initiation”, 47. 82 L‟Hôte, Yann, “Analysis of a Sahelian annual rainfall index from 1896 to 2000; the drought continues”, Hydrological Sciences – Journal des Sciences Hydrologiques, vol. 47, n. 4: 563572 (2002), 563. 83 L‟Hôte, “Analysis of a Sahelian annual rainfall”, 571. 80

33

altijd niet heeft kunnen herstellen. Volgens de analyse van L‟Hôte was de droogte in de Sahel tegen het jaar 2000 dus nog altijd niet afgelopen.84

84

L‟Hôte,“Analysis”, 571. 34

8

Afrikaanse savannes en landbeheer

De impact van abrupte klimaatschommelingen stimuleert binnen gemeenschappen die er aan blootgesteld worden het vastleggen van praktijken en gedrag die, naarmate deze klimatologische omstandigheden zich blijven voordoen, vastgelegd worden en op deze manier nieuwe culturele patronen tot stand brengen. De opkomst en verspreiding van rundvee en de pastorale levensstijl in Afrika zou het resultaat geweest kunnen zijn van de hoge jaar-tot-jaar variabiliteit in de neerslag en de droogtes in de zuidoostelijke hoek van de Sahara, toen zich daar het vochtige front geassocieerd met de ITCZ vestigde aan het begin van het Holoceen.85 Er bestaat dus een sterk verband tussen de klimatologische omstandigheden van een bepaald gebied, de regenval-patronen en de culturele en economische responsen op die omstandigheden. Ook de mogelijkheid tot het ontwikkelen van een sedentaire levensstijl of een mobiele nomadische levensstijl is afhankelijk van de specifieke klimatologische omstandigheden.86

8.1

Afrikaanse savannes en landbouw

Zoals eerder duidelijk werd zijn de aride en semi-aride gebieden zoals de Afrikaanse savannes gebieden waar de regenval enorm variabel is en onbetrouwbaar. Ondanks dit gegeven wordt er hier wel aan landbouw gedaan. In deze thesis heb ik mij voornamelijk gericht op de strategieën die pastorale gemeenschappen toepassen om de risico‟s verbonden aan het variabele klimaat te beperken. Toch vind ik het noodzakelijk om kort ook te bespreken hoe de landbouw het hoofd biedt aan de permanent aanwezige mogelijkheid tot een droogte. Gezien de sterke symbiotische relatie die er bovendien bestaat in West-Afrika tussen landbouwers en herders (zie hoofdstuk 8.3) leek het mij niet overbodig om de ecologische situatie te schetsen waar er aan landbouw gedaan wordt, om vervolgens kort de aanpak van de landbouwers in een non-equilibrium ecosysteem weer te geven. In de Sahel en Soedan-zone is landbouw mogelijk in de meer zuidelijke gebieden van de savanne, daar waar de neerslag voldoende is.

85

Hassan, Fekri A., “Holocene Paleoclimates of Africa”, African Archeological Review, Vol. 14, n. 4: 213-230 (1997), 215. 86 Ellis and Galvin, “Climate Patterns”, 347. 35

De Sahel en Soedan-zone kunnen rekenen op één regenseizoen (van ongeveer juni tot september). Gedurende dit regenseizoen kan er zo‟n 300 – 600 mm regen vallen. Dit enkele regenseizoen zorgt er voor dat landbouw hier mogelijk is, in tegenstelling tot Oost-Afrika, waar er wel dezelfde hoeveelheid jaarlijkse neerslag valt, maar dan verspreid over twee regenseizoenen, hetgeen te weinig is voor de groei van landbouwgewassen.87 Een verschillend patroon in de regenval is dus bepalend voor de ontwikkeling van het type landbeheer (een landbouweconomie, een pastorale economie of alle mogelijke gemengde vormen) in een bepaald gebied. Een enkel regenseizoen betekent voor West-Afrika enerzijds de mogelijkheid tot landbouw gedurende dit regenseizoen, maar anderzijds ook een erg lang droog seizoen van ongeveer 9 maanden. Voor de pastorale gemeenschappen die de drogere gebieden van de savannes bewonen, daar waar landbouw niet mogelijk is, betekent dit ook dat de kwaliteit van de graaslanden gedurende deze lange droge periode enorm daalt. De pastorale gemeenschappen in de Sahel zijn daarom verplicht om regelmatig te migreren om voldoende graasland van geschikte kwaliteit voor hun vee te vinden. Ze trekken dan ook ver naar het zuiden van de savannes om op de stoppelvelden van de landbouwers te kunnen grazen na de oogst. De herders en landbouwers ruilen tevens onderling hun producten uit.88 Deze symbiotische relatie die er in de Sahel tussen pastorale gemeenschappen en landbouwers bestaat wordt verder besproken in hoofdstuk 8.3. Volgens Mortimore zijn er twee criteria waaraan voldaan moet worden om aan landbouw te kunnen doen in deze semi-aride zones: 1) er moet genoeg grondwater aanwezig zijn voor de groei van de gewassen, dus de totale regenval moet voldoende zijn, 2) het regenseizoen moet voldoende lang zijn (gierst heeft bijvoorbeeld minstens 55 dagen regen nodig).89 Deze criteria leggen een geografische breedtegrens vast, waarboven het niet meer mogelijk is om zonder te grote risico‟s aan landbouw te doen. Volgens Kowal en Kassam wordt aan deze beide normen voldaan op plaatsen waar de totale jaarlijkse regenval minimaal 348mm is. Gierst en

87

Ellis and Galvin, “Climate Patterns”, 342-343. Ellis and Galvin, “Climate Patterns”, 345. 89 Mortimore, Roots, 75. 88

36

peulvruchten, de hoofdgewassen die hier verbouwd worden, zijn gewassen met een relatief korte groeiperiode en hebben zoals gezegd 55 dagen regen nodig.90 Nu is het zo dat de landbouw in de Afrikaanse savannes rekening moet houden met een erg grote variabiliteit. Deze variabiliteit manifesteert zich op verschillende schalen: binnen de seizoenen zelf, op korte termijn, alsook op langere termijnen, van jaar-tot-jaar en van decennium-tot-decennium.91 Ook wanneer de totale regenval tijdens het regenseizoen voldoet aan het criterium dat gehaald moet worden (minimum 348mm), kan de distributie ervan binnen de maanden van het regenseizoen erg onvoorspelbaar zijn. In West-Afrika is de maand augustus in normale omstandigheden de maand waar de meeste regen valt gedurende het hele seizoen. Dit sluit erg goed aan bij de groeicyclus van gierst. Wanneer deze piek in de neerslag zich niet voordoet in augustus, kan dat desastreuse gevolgen hebben voor de oogst, ook wanneer de totale hoeveelheid regen geen droogte doet vermoeden. Dit gebeurde in 1984, met een landbouwcrisis ten gevolge.92 Zo blijkt dus dat niet alleen veranderingen in de totale jaarlijkse regenval enorme effecten hebben op de landbouw, maar dat ook een slechte distributie ervan rampzalige gevolgen kan hebben voor de oogst. Naast deze kortetermijn schommelingen die typisch zijn voor een ecosysteem in nonequilibrium, heeft de noordelijke savannegordel sinds de tweede helft van de 20e eeuw te maken met een neerwaartse trend in de regenval op langetermijn. In Kano (Nigeria) daalde de gemiddelde regenval van 853mm, berekend over de periode 1931-‟60, naar 714mm, berekend over de periode 1961-‟90. Wanneer men gemiddelden neemt berekend over een decennium, is deze neerwaartse trend nog zichtbaarder: 910mm over de periode 1951-‟60, 632mm voor 1981-‟90, een daling van 30%. Op plaatsen waar de bodem niet helemaal perfect is voor gierst is een dergelijke daling desastreus voor de landbouwer.93 Vanwege deze dalende trend is de noordelijke grens waaronder een degelijke landbouwproductie mogelijk is, opgeschoven naar het zuiden. In optimale omstandigheden, zoals die zich in de jaren ‟50 en ‟60 voordeden, werden de nodige criteria om aan landbouw te

90

Kowal, J. M., A. H. Kassam, Agricultural ecology of savanna. A study of West Africa. (Oxford: The Clarendon Press, 1978), 109-110. Geciteerd in Mortimore, Michael, Roots in African Dust. Sustaining the Drylands. (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 77. 91 Mortimore, Roots, 75. 92 Mortimore, Roots, 81. 93 Mortimore, Roots, 77. 37

doen behaald op 14° 40‟ N.Br. In 1973, tijdens het hoogtepunt van de Sahel-droogte, werd de minimum-periode van 55 dagen regen voor de gierstgewassen behaald op 12° 40‟ N. Br. in Nigeria. Dat wil zeggen dat in 1973 de de kritische grens voor landbouw zo‟n 300 km naar het zuiden was verschoven. In 1983 en ‟84, tijdens de tweede cyclus van de ernstige droogte in de Sahel, lag deze grens nog zuidelijker.94 Deze algemene zuidwaartse verschuiving van de kritische grens voor landbouw vanaf het einde van de jaren ‟60, wanneer de neerwaartse trend in de regenval in West-Afrika begon, betekent dat landbouw veel riskanter is geworden op plaatsen waar dat voordien niet zo was. Hoe gaan de landbouwers in deze savanne-gebieden om met het risico in een fluctuerend, onevenwichtig ecosysteem? Welke strategieën passen ze toe om hun levensonderhoud te blijven garanderen? 8.1.1 Risico-beperkende strategieën binnen de landbouw in de Afrikaanse savanne Mortimore en Adams (2001) voerden een onderzoek uit in verschillende dorpen in Noordoost Nigeria om de strategieën te onderscheiden die landbouwers daar toepassen om met het onzekere klimaat om te gaan. 8.1.1.1 Flexibiliteit en planning Zoals eerder duidelijk werd is één van de fundamentele eigenschappen van de savannes de hoge variabiliteit in regenval, zowel op langetermijn als op kortetermijn. Veel hangt af van de verspreiding van de regens binnen het planten groeiseizoen. De landbouwer moet ervoor zorgen dat hij op de juiste manier inspeelt op deze mogelijke schommelingen, door extensief en erg gevariëerd te planten en op erg opportunistische wijze te wieden.95 De landbouwer beschikt ook over een gelimiteerd aantal arbeidskrachten (de componenten van zijn gezin), en hij moet ervoor zorgen dat het type arbeid (zaaien, wieden, oogsten), de timing en de hoeveelheid ervan aangepast worden aan de specifieke schommelingen van de neerslag binnen ieder regenseizoen.96

94

Mortimore, Roots, 78. Mortimore, M. J., W. M. Adams, “Farmer adaption, change and “crisis” in the Sahel”, Global Environmental Change 11: 49-57 (2001), 51. 96 Mortimore and Adams, “Farmer adaption”, 52. 95

38

8.1.1.2 Biodiversiteit In geval van een voedseltekort maken de landbouwfamilies uitgebreid gebruik van voedsel dat ze verzamelen uit hun natuurlijke omgeving. De biodiversiteit van hun ecologische omgeving is dus een belangrijke bron in tijden van schaarste. Hiernaast verbouwen de landbouwers zelf ook een enorme variëteit aan soorten gewassen. In de vier gemeenschappen die Mortimore en Adams bespreken, gebruiken de landbouwers tot 12 soorten gierst, tot 22 soorten sorghum en van 14 tot 42 andere soorten gewassen. De landbouwers maken altijd een nauwkeurige selectie van de beste zaden om die in voorraad te houden voor het komende plantseizoen. Deze grote diversiteit is een zeer goede methode om de oogst te beschermen tegen ziektes en klimatologische risico‟s.97 8.1.1.3 Veehouderij In de Sahel van Noord-Nigeria worden er meer dieren gehouden door landbouwers (zowel door sedentaire veehouders, als door landbouwers die als bijkomende activiteit vee houden), dan door gespecialiseerde veeboeren en de nomadische herders. In de gebieden waar er voornamelijk aan landbouw wordt gedaan bezit iedereen, of streeft iedereen naar het bezitten van vee. Het is de perfecte manier om geld te sparen, alsook een reserve in geval van nood. Het is het type kapitaal dat zichzelf reproduceert en een continue bron van inkomen is. Het vee produceert melk, en kan ingezet worden als bijkomende arbeidskracht, bijvoorbeeld bij het halen van water uit diepe waterputten.98 8.1.1.4 Diversificatie in economische activiteiten Om het risico op een oogstmislukking te minimaliseren, een risico dat constant aanwezig is, is het voor de landbouwer erg verstandig om alternatieve bronnen van inkomen te zoeken. Mortimore en Adams onderscheiden drie stappen in het diversifiëren van de economische activiteiten.99 De eerste stap, de voornaamste, bestaat uit het bezit van vee, en werd eerder al besproken. Hiernaast merken Mortimore en Adams op dat er bijna niemand is die geen inkomsten verwerft (hoe laag ook) uit activiteiten als kleinschalige handel, de verkoop van handgemaakte voorwerpen, of uit de dienstverlening. Een derde mogelijkheid is die van het verwerven van inkomsten buiten de boerderij en het huishouden zelf. Vaak hebben deze

97

Mortimore and Adams, “Farmer adaption”, 53. Mortimore and Adams, “Farmer adaption”, 54. 99 Mortimore and Adams, “Farmer adaption”, 55. 98

39

activiteiten een sociale, religieuze of politieke connotatie. De mogelijkheid om te kunnen reizen is voor veel mannen de voorwaarde om aan zulke activiteiten te kunnen deelnemen. Nu is de mobiliteit tussen de verschillende plattelandsgemeenschappen, de commerciële landbouw-zones en de steden erg verhoogd door de snelle verstedelijking in de laatste decennia. Het proces van verstedelijking is dus niet automatisch negatief voor de landbouw, maar kan veel mogelijkheden bieden op vlak van de diversificatie van het inkomen van een plattelandsfamilie.100 8.1.1.5 Besluit We hebben gezien dat de noordelijke savanne kan rekenen op één kort, maar intens regenseizoen dat ervoor zorgt dat landbouw mogelijk is in de meer zuidelijk gelegen zones. De neerslag is echter niet altijd even voorspelbaar en betrouwbaar, zowel op kortetermijn als op langetermijn. Vooral sinds het einde van de jaren ‟60 vindt er een dalende trend plaats in de gemiddelde hoeveelheid regen. Voor veel landbouwers betekent dit dat de kans op oogstmislukkingen door droogtes is toegenomen. De landbouwers hebben enkele methodes waarmee ze deze omstandigheden aangaan. Naast het flexibele plannen van de werkzaamheden op de velden hebben deze methodes tot doel het spreiden van het risico op de negatieve impact van droogte. Deze spreiding vindt plaats op niveau van een grote verscheidenheid aan de zaden die geplant worden, maar ook in de diversficatie van economische activiteiten waar de landbouwers zich mee bezig houden. Meestal houden ze nog vee, doen ze aan kleinschalige handel en trekken ze soms de steden in om werk te vinden buiten de landbouwsector. 8.2

Afrikaanse savannes en pastoralisme

Volgens de antropologische literatuur zijn de voordelen van een pastorale economie in de droge gebieden erg groot.101 Het pastoralisme mag beschouwd worden als een duurzame manier van exploitatie van de aanwezige natuurlijke bronnen. Deze ecologische benadering in het bestuderen van het pastoralisme beschouwt deze productie- en levenswijze als een aanpassing aan de harde en barre omstandigheden van de droge omgeving. Het is een systeem van landbeheer dat de weinige en wijd verspreide natuurlijke bronnen op een efficiënte

100

Mortimore and Adams, “Farmer adaption”, 55. Bollig, Michael, Barbara Göbel, “Risk, Uncertainty and Pastoralism: an Introduction”, Nomadic Peoples, Vol. 1, n.1: 5-21 (1997), 7. 101

40

manier gebruikt zonder het ecosysteem te beschadigen. Pastoralisme is een slimme manier om de normaalgezien “nutteloze” natuurlijke bronnen van de droge gebieden om te zetten in rijkdom waarvan de herders kunnen leven.102 Bovendien wordt er over het algemeen aangenomen dat herders beter zijn in het omgaan met risico‟s dan bijvoorbeeld de sedentaire landbouwers in deze droge gebieden.103 Daarom

richt

ik

mij

in

deze

thesis

hoofdzakelijk

en

bijna

uitsluitend

op

herdersgemeenschappen. Pastorale gemeenschappen passen zich op cultureel en economisch vlak helemaal aan aan de mogelijkheden en beperkingen van de ecologische omstandigheden in hun habitat. Daar waar het mogelijk is, houden erg veel pastorale groepen zich ook bezig met landbouw. De beperkende factor hierin is natuurlijk de regenval.104 Maar als herders zich bezighouden met landbouw, en sedentaire landbouwers een grote veestapel opbouwen, wanneer spreekt men dan van een “pastoralist”105? Is iedereen die in het bezit is van een veestapel een “pastoralist”? Er zijn twee belangrijke elementen in het identificeren van een pastorale gemeenschap. Het eerste element is de mobiliteit: landbouwers, ook al bezitten ze een erg grote veestapel, gaan niet op transhumance.106 Herders wel. Agro-pastoralisten (mensen die meer dan de helft van hun inkomen genereren vanuit de landbouw, en minstens 10% van hun inkomen uit de veestapel halen) ondernemen enkel een dagelijkse verplaatsing vanuit hun vaste huishouden.107 Een efficiënt gebruik van het erg variabele en onregelmatig aanwezige

102

Odegi-Awuondo, Casper, Life in the Balance. Ecological Sociology of Turkana Nomads (Nairobi: ACTS Press, 1990), 8. 103 Bollig and Göbel, “Risk, Uncertainty and Pastoralism”, 7. 104 Smith, Andrew B., Pastoralism in Africa. Origins and Development Ecology. (London: C. Hurst & Co. (Publishers) Ltd., 1992), 10-11. 105 In deze thesis zal ik de termen “pastoralisme”, en “pastoralist” gebruiken. Dit zijn geen mooie Nederlandse woorden. Echter, het betere Nederlandse “veehouderij” en “veehouder” suggereren een heel andere, sedentaire, levenswijze. Om die verwarring te vermijden zal ik dus de termen “pastoralisme” en “pastoralist” toepassen. 106 “Transhumance” is een term die niet voorkomt in het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse Taal. In het Frans en in het Engels wordt er de seizoensgebonden verplaatsing van vee mee bedoeld. Voor de duidelijkheid zal ik in de loop van mijn thesis deze ontleende term blijven gebruiken. 107 Swallow, Brent, “The role of Mobility within the Risk Management Strategies of Pastoralists and Agro-Pastoralists”, International Institute of Environment and Development,Gatekeepers Series, n. 47: 1-26 (1994), 6. Bezocht op 19/05/2010. Laatst bekende locatie: http://www.iied.org/pubs/pdfs/6061IIED.pdf 41

graasvoer in droge gebieden vereist normaalgezien erg frequente en flexibele verplaatsingen van de kuddes, veel meer dan wat de agro-pastoralisten ondernemen.108 Een tweede element, misschien wel het belangrijkste, dat een pastorale gemeenschap definiëert, baseert zich op de manier waarop herders zichzelf zien. Een herder is iemand die zichzelf als herder beschouwt. Deze zelfidentificatie mag niet onderschat worden. Herder of landbouwer zijn draait niet zozeer om het effectief uitvoeren van deze activiteiten, maar meer om de identiteit van de mensen die zichzelf zo definiëren. Herders definiëren zichzelf als herders, ook wanneer ze een groot deel van hun tijd aan het verbouwen en telen van granen besteden, die ze nodig hebben om hun dieet te vervolledigen.109 Het komt zelfs voor dat herders zich als kamelenhouders beschouwen, ook wanneer zij veel meer geiten en schapen bezitten. Dit heeft waarschijnlijk te maken met bepaalde culturele identiteitsidealen, vooral wanneer deze gekoppeld zijn aan de meest prestigieuze klasse in een gemeenschap.110 Cohen definieert pastoralisme op de volgende manier: “Pastoralism is a system of production devoted to gaining a livelihood from the care of large herds of animals [...] based on transhumance […] and is an adaption to a particular habitat: semi-arid open country grasslands, in which hoe or digging-stick cultivation apparently cannot be sustained.”111 Deze definitie is erg passend aangezien de nadruk niet alleen op het productiesysteem ligt dat zich baseert op het houden van dieren, maar ook op het feit dat pastoralisme op zichzelf een aanpassingsstrategie is aan de ecologische kenmerken van droge gebieden. 8.3

Symbiose tussen herders en sedentaire landbouwers: een succesvolle aanpassing aan het semi-aride klimaat in de Sahel

De bewoners van de savannegebieden, zowel nomaden, agro-pastorale groepen als sedentaire landbouwers, hebben bepaalde aanpassingsstrategieën ontwikkelt die hen toelaten om in deze

108

Swallow, “The role of Mobility”, 6. Bruijn de, Mirjam, en Han van Dijk. Arid ways. Cultural Understandings of Insecurity in Fulbe Society, Central Mali. Amsterdam: Thela Publishers, 1995, p. 19. 110 Smith, Pastoralism in Africa, 17 111 Cohen, Yehudi A. ed., Man in Adaption. The Cultural Present. Second Edition (New York: Aldine Transaction, 1974), 261. Geciteerd in Smith, Andrew B., Pastoralism in Africa. Origins and Development Ecology. (London: C. Hurst & Co. (Publishers) Ltd., 1992), 17. 109

42

barre omgeving te overleven.112 Één van de belangrijkste aspecten is de symbiose die er ontstaat tussen deze verschillende groepen. Deze samenwerking komt vaak neer op verschillende vormen van ruil tussen herders en landbouwers.113 Vaak wordt de relatie tussen landbouwers en herders voorgesteld als een erg moeizame en conflictueuze omgang. In West-Afrika draaien deze conflicten tussen herders en landbouwers om de toegang tot de schaarse natuurlijke bronnen, graasland en water. Deze conflicten ontstaan door een vergrootte druk op deze bronnen, veroorzaakt door de bevolkingsgroei, de groei van de veestapels en de uitbreiding van de grond bestemd voor landbouw.114 In dit gedeelte zal blijken dat deze relatie niet altijd conflictueus moet zijn, en integendeel een erg productieve en efficiente samenwerking kan betekenen. Pastorale groepen ontwikkelen relaties met sedentaire groepen in de nabije omgeving, omdat dit vaak hun kansen op overleving vergroot, vooral in tijden van nood.115 Een mooi voorbeeld is de ruilrelatie die eeuwen geleden ontstond tussen de Habe en Fulbe in het noorden van Nigeria, in het Hausa-gebied.116 De belangrijkste activiteit waarbij de Fulbe herders in contact komen met de Habe landbouwers is wanneer de Fulbe hun vee op de stoppelvelden van de boeren laten grazen en die zo rijkelijk bemesten. In sommige gevallen komen de herders jaar na jaar bij dezelfde landbouwers, dikwijls veranderen ze ook van locatie. Meestal worden de herders betaald in gierst of andere granen, maar de details van die regeling kunnen erg uiteenlopend zijn.117 Uit deze samenwerking trekken beide partijen groot voordeel. De kuddes van de herders mogen grazen op de stoppelvelden van de landbouwers nadat die geoogst hebben, de landbouwers zien hun velden ruimschoots bemest worden, en de herders ontvangen er een vergoeding voor. Graanoogsten verbeteren aanzienlijk wanneer de landbouwgrond bemest is geweest.118

112

Scott, Earl. “Life before the drought: a human ecological perspective.” In Life before the drought, geredigeerd door Earl Scott, 49-76 (Boston: 1984), 49. 113 Scott, “Life before the drought”, 49. 114 Breusers, Mark, Suzanne Nederlof, Theunis van Rheenen. “Conflict or symbiosis? Disentangling farmer-herdsman relations: the Mossi and Fulbe of the Central Plateau, Burkina Faso”, The Journal of Modern African Studies, vol. 36, n. 3, p. 357-380 (1998): p. 357. 115 Odegi-Awuondo, Life in the Balance.”, 17. 116 Scott, “Life”, 49. 117 Scott, “Life”, 68. 118 Scott, “Life”, 69-70. 43

Een andere vorm van symbiotische relatie tussen herders en hun nabije sedentaire buren ontstaat wanneer de landbouwers een zekere hoeveelheid vee beginnen te accumuleren in voorspoedige tijden. De kuddes kunnen op een gegeven moment zo groot zijn dat het voor de landbouwer onmogelijk wordt om het vee op adequate manier te laten grazen dichtbij de sedentaire nederzettingen. De landbouwers beslissen dan om het vee uit te lenen aan herders, die ze aan hun eigen kuddes toevoegen en ermee rondtrekken op zoek naar de geschikte graaslanden. Dit is het geval in Soedan, waar de Fur hun vee meegeven aan de Baggaraherders. De herders hebben recht op de melk die deze dieren produceren, terwijl het nageslacht aan de landbouwers behoort.119 Deze vormen van samenwerking zijn ook terug te vinden tussen de Kel Ewey Toearegs en de landbouwers in het Hausa-gebied. De Kel Eweys trekken ieder jaar naar het Hausa-gebied om er het zout te verkopen dat zij eerder aankochten in Bilma (Niger) voor de aankoop van hun basisvoedsel, gierst. De Kel Eweys houden zich enkele maanden met hun kamelen op in het Hausa-gebied, en verblijven dan bij landbouwers. Deze zijn meer dan blij dat zij kunnen profiteren van de mest die de kamelen achterlaten op hun velden, die zo aan vruchtbaarheid winnen.120 Bovin trekt deze lijn nog verder door, door te stellen dat de beste oplossing om succesvol te overleven in de droogste savanne-gebieden juist in de samenwerking tussen herders en landbouwers ligt. “Puur” pastoralisme zou wel eens de meest logische aanpassing zijn in de droogste gebieden van de savannes. Herders aanzetten tot een agro-pastorale levensstijl (een beleid dat door veel regeringen van de Sahellanden wordt nagevolgd) is volgens haar geen goed beleid. Dit zou herders aanzetten tot sedentariseren, en de daaruit voortkomende beperkte mobiliteit zou tot overbegrazing van de graaslanden rond hun nederzettingen leiden.121 Het omzetten van graasland naar akkerland verstoort bovendien de ecologische en sociale balans.122

119

Smith, “Pastoralism”, 22. Spittler, Gerd. Les Touaregs face aux sécheresses et aux famines. Les Kel Ewey de l’Aïr. (Paris: Karthala, 1993), 56. 121 Bovin, Mette, “Nomads of the Drought: Fulbe and Wodaabe Nomads Between Power and Marginalization in the Sahel of Burkina Faso and Niger Republic”, In Adaptive Strategies in African arid lands, geredigeerd door Mette Bovin en Leif Manger, 29-57 (Uppsala, 1990), 53. 122 Bovin, “Nomads of the Drought”, 54. 120

44

Het is belangrijk om te onthouden dat het contact tussen herders en landbouwers in de savannes een groot voordeel is voor beide partijen, voordelen die ze zonder die contacten niet zouden bereiken.123 Vanuit deze invalshoek zou je dus kunnen concluderen dat de samenwerking tussen de pastorale gemeenschappen en de landbouwers in de Sahel een zeer goed functionerende strategie is om het lange droge seizoen door te komen.

123

Scott,“Life”, 70. 45

9

Pastorale gemeenschappen in de Afrikaanse savannes

In het volgende gedeelte worden kort de pastorale gemeenschappen geïntroduceerd die verder aan bod zullen komen in deze thesis. Ik ben mij bewust van het eventuele onevenwicht in deze casusbespreking, dat toe valt te schrijven aan het relatieve grote aantal casussen die ik bespreek met betrekking tot de noordelijke savannegordel, en de enkele casus (de Himba) die ik bespreek voor de zuidelijke savannegordel. Een mogelijke oorzaak hiervoor zou de grote politieke en mediale aandacht kunnen zijn die zich concentreerde op de Sahel gedurende en na de droogtes in de jaren ‟70. Deze langdurige droogte bracht een golf van publicaties met zich mee, die allerhande aspecten van deze droogte bespraken, gezien de verschrikkelijke gevolgen ervan.124 Het zou mogelijk kunnen zijn dat om deze reden het academische onderzoek rond droogte meer naar de noordelijke savanne neigt dan naar de zuidelijke savanne. Ondanks dit onevenwicht denk ik dat het naast elkaar plaatsen van deze pastorale gemeenschappen in een comparatief perspectief enkele belangrijke inzichten naar voren brengt met betrekking tot de effecten van het onzekere klimaat op de pastorale economie. Er volgt een korte beschrijving van de casussen, die ze geografisch plaatst en de belangrijkste aspecten van hun pastorale economie schetst in het kader van een studie naar de risicobeperkende strategieën met betrekking tot droogte. 9.1

De Fulbe

De FulBe, ook wel Fulani genoemd (Hausa), Peul (Frans) of Fellata (Kanuri), zijn te vinden over heel West-Afrika, voornamelijk in de Sahel-Soedan zone.125 Ze zijn hier één van de voornaamste pastorale gemeenschappen, en vormen een belangrijke minderheid in de meeste West-Afrikaanse staten. Hun aantal wordt geschat rond de 9 à 10 miljoen.126

124

Glantz, Michael A. “Drought and economic development in sub-Saharan Africa”, in Drought and hunger in Africa. Denying famine a future, geredigeerd door Michael A. Glantz, 37-58 (Cambridge, 1987), 37-38. 125 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 4. 126 Riesman, Paul. “The Fulani in a development context: the relevance of cultural traditions for coping with change and crisis.” In Life Before the Drought, geredigeerd door Earl Scott, 171 – 191 (Boston: 1984), 171-172. 46

De Fulbe gemeenschap verdeelt zich onder sedentaire landbouwgemeenschappen, semisedentaire agro-pastoralisten en “pure” nomaden.127 Weinig Fulbe zijn effectief nog als nomaden te beschouwen, in de betekenis van mensen die geen gevestigde thuisbasis hebben en enkel van de producten leven die afkomstig zijn van hun veestapel.128 In deze thesis komen er twee Fulbe-gemeenschappen aan bod: de Jallube en de WoDaaBe. De Jallube beschouwen zichzelf als herders, maar zijn in de praktijk agro-pastoralisten, omdat ze gedurende een deel van het jaar aan landbouw doen. De WoDaaBe zijn een nomadische gemeenschap, zij leven enkel van de productie van hun kuddes, en de verkoop van het vee in ruil voor graan. 9.1.1 De Jallube De Jallube-herders die hier besproken worden bevinden zich in Centraal-Mali, meer bepaald in het Hayre-gebied. De gemiddelde langetermijn regenval ligt in dit gebied tussen de 300 en 400mm, en is enorm variabel. De verschillen in neerslag kunnen erg groot zijn tussen gebieden die maar enkele kilometers van elkaar verwijderd zijn.129 De Jallube definiëren zichzelf als pastoralisten, ook al is het verbouwen van gierst voor velen van hen de meest dominante activiteit. Gedurende het droge seizoen gaan de Jallube-herders op transhumance, op zoek naar geschikte graaslanden voor hun kuddes, en om melk te ruilen voor gierst.130 Gedurende het regenseizoen verblijven de Jallube in Serma, samen met de sedentaire landbouwers, de Riimaybe131, en verbouwen ze voornamelijk gierst.132 9.1.2 De WoDaaBe De WoDaaBe zouden beschouwd kunnen worden als de meest pastorale Fulbe-groep onder alle Fulbe. De WoDaaBe leven namelijk exclusief van de productie van hun vee en de

127

Riesman, “The Fulani in a development context”, 172. Riesman, “The Fulani”, 174. 129 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 113-114. 130 Bruijn de, Mirjam, en Han van Dijk, “Drought and Coping Strategies in Fulbe Society in the Hayre (Central Mali):a Historical Perspective”, Cahiers d’Etudes Africaines, Vol. 34, cahier 133/135, 85-108 (1994), 88. 131 De Riimaybe zijn ex-slaven, bevrijd onder het Franse koloniale regime. Het is o.a. door de afschaffing van de slavernij onder het Franse bewind dat veel Fulbe-herders plots zelf gierst moesten beginnen telen. 132 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 124. 128

47

verkoop ervan, en onder normale omstandigheden doen ze niet aan landbouw. Ze trekken veel rond, vaak over erg lange afstanden.133 De WoDaaBe passen binnen hun gemeenschap een erg egalitaire ideologie toe. Ze voelen een zware morele plicht om de kuddedieren eerlijk te verdelen onder de leden van de gemeenschap, die op deze manier erg hecht blijft. Dit betekent niet dat er geen verschillen in rijkdom bestaan onder de WoDaaBe, maar zo ontstaat er wel een sociaal opvangsnetwerk voor ieder huishouden in de gemeenschap. Voor de WoDaaBe is het onaanvaardbaar om iemand uit hun samenleving volledig te laten verarmen.134 De basiseenheid van productie is bij de WoDaaBe, zoals in de meeste pastorale gemeenschappen, het huishouden, dat meestal bestaat uit de man met zijn vrouw(en) en hun kinderen. Voor hen is de ideale situatie er één waarin het huishouden onafhankelijk is en op zichzelf kan voortbestaan: de kudde moet groot genoeg zijn om van te leven en de familie moet uit genoeg leden van verschillende leeftijden en geslacht bestaan om autonoom te kunnen functioneren.135 Binnenin de pastorale Fulbe-gemeenschap bestaat er over het algemeen geen centrale autoriteit. Iedere familie is een uiterst mobiele eenheid die haar eigen beslissingen neemt omtrent de verplaatsingen die ze zal aanvangen en de regels die er gehandhaafd worden wanneer er erfenissen verdeeld moeten worden.136 Dit is ook het geval bij de WoDaaBe. Het is een erg flexibele samenleving die goed functioneert zonder sociale of politieke leider, hetgeen de mobiliteit die vereist is in een erg droog gebied vergemakkelijkt.137 9.2

Kel Ewey

De Kel Ewey zijn een nomadische Toeareg-bevolking. Ze bevinden zich in het Aïr-gebied ten zuiden van de Sahara, in Niger. De gemiddelde jaarlijkse regenval schommelt er tussen de 30mm en 100mm, te weinig voor een regengevoede landbouw. De Kel Ewey bedrijven

133

Bovin, “Nomads”, 30. White, Cynthia, “The Effect of Poverty on Risk Reduction Strategies of Fulani Nomads in Niger”, Nomadic Peoples 1, n.1: 90-107 (1997), 92-93. 135 White, “The Effect of Poverty”, 92. 136 Smith, Pastoralism, 153. 137 White, “The Effect”, 92. 134

48

daarom een pastorale handelseconomie, vooral gericht op kamelen en geiten.138 Hun economische systeem baseert zich op verschillende elementen:

1) De driehoeksroute van de kamelen-karavaan tussen het Aïr-gebied (Niger), Bilma (Niger) en Kano (Nigeria). 2) De teelt van kamelen en de transhumance van deze dieren tussen het Aïr-gebied en het hausa-gebied ten zuiden van Niger en in het noorden van Nigeria. 3) De geiten-teelt in de Air, in handen van de Kel-Ewey vrouwen. 4) Groententeelt in de valleien. 139

De Kel Ewey zijn welgestelde nomaden. Terwijl de mannen voor het merendeel van het jaar weg van huis zijn, wijden de vrouwen zich aan de geiten en aan de melken kaasproductie. De melk is zowel belangrijk voor eigen consumptie, als voor het maken van de geitenkaas, die wel 3 maand bewaard kan worden en daarom fundamenteel is als voedselbron voor de mannen tijdens hun handelsreizen.140 De kleinschalige groententeelt is een geïrrigeerde landbouw die zich vooral aan het begin van de 20e eeuw heeft ontwikkeld onder de Kel Ewey. Het is een belangrijke voedselbron en aanvulling van het dieet van de nomaden.141 9.3

Kababish

De Kababish zijn een pastorale nomadische bevolking in Soedan. Ze bevinden zich meer bepaald in het noorden van de Kordofan-regio, in het Dar Kababish District.142 Dar Kababish ligt in een erg droog semi-woestijnachtig gebied. De gemiddelde regenval is in het zuiden van het district 200mm per jaar, in de noordelijke gedeeltes zelfs de helft. De regenval is bovendien uiterst variabel en onbetrouwbaar.143 Het is een gebied waar landbouw niet mogelijk is, maar dat over voldoende natuurlijke bronnen beschikt om er een welvarende

138

Spittler, Les Touaregs face aux sécheresses et aux famines, 37. Spittler, Les Touaregs, 38. 140 Spittler, Les Touaregs, 42. 141 Spittler, Les Touaregs, 47. 142 Asad, Talal, The Kababish Arabs. Power, Authority and Consent in a Nomadic Tribe. (London: C. Hurst & Company, 1970), 11. 143 Asad, The Kababish Arabs, 13. 139

49

pastorale economie plaats te laten vinden. De Kababish zien zichzelf voornamelijk als kamelenhouders, ook al bezitten ze in de praktijk meer schapen. Ze leven van de verkoop van deze dieren op de markt, waar ze geld mee verdienen, waarvan ze vervolgens hun basisvoedsel, gierst, mee aankopen.144 9.4

De Himba

De Himba zijn een Bantu-sprekende bevolking die zich in het Noord-Westen van Namibië (Kaokoland) en het Zuid-Westen van Angola bevindt. De Himba werden lang als een ondergroepering van de Herero aangezien, maar recentelijk heeft men hun onafhankelijkheid als aparte bevolkingsgroep erkend. Ze bewonen het vroegere Kaokoland, dat tegenwoordig niet meer bestaat als administratieve eenheid en nu deel uitmaakt van de Kunene-regio, hetgeen een semi-aride savanne-gebied is. De gemiddelde jaarlijkse regenval ligt rond de 300mm in de centrale gebieden van Kaokoland, in westelijke richting naar de Namib woestijn toe kan dat maar 100mm zijn.145 De Himba leven van de producten van hun veestapel: melk, botermelk enz., en ruilen deze producten in voor maïs, goedkope alcohol, kleren en andere goederen. Himba melken koeien en geiten, schapen worden alleen gehouden voor hun vlees. 75% van de Himba-gezinnen houdt zich ook bezig met landbouw. De moestuinen van de Himba bevinden zich meestal aan de rivieren waar ze zich vestigen en verblijven tijdens het regenseizoen146. Een erg belangrijk aspect binnenin de Himba-gemeenschap is het feit zij, net zoals de Herero, zowel een matrilineair als een patrilineair verwantschapssysteem toepassen. De patrilineaire afstamming is vooral een residentiële eenheid, en bepaalt de woonplaats van een individu. Leden van de patrilineaire clan wonen dus op dezelfde locatie. Vrouwen veranderen van patriclan bij het huwelijk en worden lid van die van hun man. Een individu is vanaf zijn geboorte lid van een matrilineaire clan. Deze matrilineaire clans controleren het merendeel van de veestapels. Al het vee wordt matrilineair doorgeërfd.147

144

Asad, The Kababish, 15. Bollig, Michael, Risk Management in a Hazardous Environment. A Comparative Study of Two Pastoral Societies.(New York: Springer, 2006), 38. 146 Bollig, Risk Management in a Hazardous Environment. 43-44 en 50. 147 Bollig, Risk Management, 51-52. 145

50

10 Risico-beperkende strategieën van pastorale gemeenschappen in comparatief perspectief De aride en semi-aride gebieden waar de meeste Afrikaanse pastorale gemeenschappen zich bevinden zijn erg dynamische ecosystemen. Zoals eerder duidelijk werd, zijn schommelingen van het klimaat en een hoge variabiliteit in de regenval intrensieke eigenschappen van dit milieu, in tegenstelling tot de meer evenwichtige ecosystemen waar het meer regent. Herders in deze gebieden hebben daarom mettertijd strategieën ontwikkelt die dit risico op zich niet elimineert, omdat het nu eenmaal een fundamenteel element binnenin een ecosysteem in nonequilibrium is, maar ze hebben dit risico opgenomen in hun leefwijze.148 Pastorale gemeenschappen gaan de fundamentele problemen die verbonden zijn met risico en onzekerheid aan door ze te integreren in veel aspecten van hun sociale, politieke en economische organisatie. De flexibiliteit en het aanpassingsvermogen van pastorale gemeenschappen neemt soms erg gevarieerde en complexe vormen aan.149 Droogte is nooit een onbekend fenomeen voor de herders. Zoals blijkt uit de historische klimaatreconstructie, hebben de meeste gemeenschappen al verschillende droogtes meegemaakt. De overleving van deze gemeenschappen door de geschiedenis heen is voornamelijk te danken aan een aantal aanpassingsstrategieën. Deze aanpassingsstrategieën liggen in feite in het verlengde van hun inspanningen die ze leveren onder gewone omstandigheden om een minimaal verlies te lijden tegenover de beperkingen in de beschikbaarheid van natuurlijke bronnen, en de onzekerheden die gebonden zijn aan de klimatologische omstandigheden.150 In dit hoofdstuk worden de manieren waarop de pastorale gemeenschappen omgaan met dit risico-element besproken. Op welke wijze proberen de herders hun kwetsbaarheid aan het harde en onvoorspelbare klimaat te reduceren?

148

White “The Effects”, 90. White, “The Effects”, 90 – 91. 150 Riely, Frank Z., “Household responses to recurrent drought: A case study of the Kababish pastoralists in Northern Kordofan, Sudan”, IFPRI Famine and Food Policy Discussion Papers, Discussion Paper 6: 1-30 (1991), 1. 149

51

10.1 Definitie van de term “risico” Voordat er wordt overgegaan tot de behandeling van de risico-beperkende strategieën die toegepast worden door de gemeenschappen die in deze erg risicovolle omgevingen wonen, is het nuttig om de term “risico” beter te definiëren, en de inhoud ervan te verduidelijken. De term “risico” wordt namelijk op verschillende manieren ingevuld, naargelang de discipline waarin ze gebruikt wordt. Zo bestaat er bijvoorbeeld een belangrijk verschil in de manier waarop de antropologie en de sociologie invulling geven aan het concept “risico”.151 Een citaat van Jungerman en Slovic geeft een duidelijk beeld van de sociologische invulling: “In short, there is not an “objective risk”. Risk is a multidimensional construct. “Risk” exists as an intuitive concept, which for most people means more than the “expected number of future damage”. Its mental presentations are shaped by knowledge on the subject matter, by characteristics of the cognitive and motivational system and finally by social reality with its inherent interests and values.”152 Samengevat: de sociologie ziet risiko vooral als een cognitief fenomeen, en limiteert zich dus tot het bestuderen van de sociale constructie van de perceptie.153 De antropologie geeft daarentegen een meer aanschouwbare invulling van het concept. Veel antropologen zien risico als de voorspelbare variatie in natuurlijke bronnen, en dus als een objectief fenomeen dat in veel gevallen zelfs kwantitatief geanalyseerd kan worden. Dit komt natuurlijk ook omdat antropologische studies zich meestal niet alleen beperken tot de cognitieve wereld en de sociale verankering van bepaalde percepties bij hun studie-objecten. Antropologen verzamelen ook informatie over de economische en materiële wereld van de gemeenschappen. Ze zijn bijvoorbeeld geïnteresseerd in de frequentie van het voorkomen van droogtes, de gevolgen daarvan voor de mortaliteitscijfers van het vee, en de kwetsbaarheid van de bevolking. Hiernaast bestuderen ze ook de cognitieve kaders waarmee mensen bepaalde negatieve gebeurtenissen interpreteren en verzamelen ze informatie over de strategieën die de mensen toepassen om met crisissen om te gaan. De antropologie geeft dus

151

Bollig, Risk Management,.8. Jungerman, H, P. Slovic “Die Psychologie der Kognition und Evaluation von Risiko.” In Risiko und Gesellschaft. Grundlagen und Ergebnisse interdisziplinärer Risikoforschung, G. Bechmann ed., p. 177-208 (Oppladen,1993): p. 171. Geciteerd in Bollig, Michael, Risk Management in a Hazardous Environment. A Comparative Study of Two Pastoral Societies.(New York: Springer, 2006), p. 8. 153 Bollig, Risk Management, 9. 152

52

een bredere invulling aan het concept dan de sociologie.154 Het is deze brede invulling van de term “risico” die ook in deze thesis wordt toegepast, niet enkel de sociale constructie en perceptie ervan, maar ook, en vooral, de waarneembare kant van het concept; de zichtbare variaties in natuurlijke bronnen die op een onbepaald moment in de toekomst door de bewoners van de savannegordels worden verwacht. 10.2 Mobiliteit en migratiepatronen In het volgende gedeelte worden de verschillende mobiliteitspatronen van enkele pastorale gemeenschappen in de Afrikaanse savannes besproken. Pastorale gemeenschappen zijn berekend op de variabele regenval en erg verspreide beschikbaarheid aan veevoer in de droge savanne-gebieden, en beschikken dan ook over een hoge mobiliteitsgraad. Deze pastorale verplaatsingen zijn nooit toevallig.155 Iedere gemeenschap past de beste en meest rationele manier toe om de natuurlijke bronnen van haar gebied te exploiteren. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen verschillende vormen van mobiliteit bij pastorale gemeenschappen. Het eerste onderscheid dat gemaakt dient te worden is dat tussen de seizoensgebonden verplaatsingen die ondernomen worden om efficiënt gebruik te maken van de wijdverspreide en onvoorspelbare natuurlijke bronnen, meer bepaald graasland en water (transhumance) en de verplaatsingen die een lange-afstands migratie met zich meebrengen, om zware droogte-omstandigheden te ontvluchten.156 Stenning voegt aan deze twee nog een derde categorie toe, de “migratory shift”: een zeer geleidelijke afwijking van de seizoensgebonden routes.157 In ecologisch opzicht zijn migraties afgestemd op de veranderende seizoenen en de variërende beschikbaarheid van graasland en water die de seizoensveranderingen met zich meebrengen.

154

Bollig, Risk Management, 9. Stenning, Derrick J., Savannah Nomads. A study of the WoDaaBe Pastoral Fulani of Western Bornu Province Northern Region, Nigeria. (Oxford: Oxford University Press, 1994), 207. 156 Oba, Gufu, Walter J. Lusigi, “An overview of drought strategies and land use in African pastoral systems”, Pastoral Development Network, Overseas Development Institute (ODI), Paper 23a: 1-28 (March 1987), 8. Bezocht op 22/05/2010. Laatst bekende locatie: http://www.odi.org.uk/work/projects/pdn/papers/23a.pdf 157 Swallow, “The role of Mobility”, 7. 155

53

De pastorale mobiliteit is gebaseerd op een diepgaande kennis van een gebied, haar bevolking en natuurlijke bronnen.158 Herders zijn dus erg mobiel zodat ze optimaal gebruik kunnen maken van erg plaatselijk aanwezig graasland, op het moment dat deze het voedzaamste zijn.159 Dit leidt tot een jaarlijkse migratie-cyclus die gedetermineerd wordt door de seizoenen. De afstanden die worden afgelegd, de routes die gevolgd worden en de flexibiliteitsgraad die in het systeem wordt ingebouwd varieert van jaar tot jaar, van plaats tot plaats, van kudde tot kudde en ook van gemeenschap tot gemeenschap.160 Na de verschillende mobiliteitspatronen kort beschreven te hebben wordt er een comparatieve analyse van gemaakt. Uit de vergelijking zal ik proberen te begrijpen of er duidelijke verschillen of gelijkenissen bestaan tussen de mobiliteit en migratiepatronen van de herders in de twee Afrikaanse savannegordels. 10.2.1 Jallube De Jallube beschouwen hun regenseizoen-nederzettingen in Serma (in het Hayre-gebied in Centraal Mali) als hun hoofdzakelijke woonplaats, alhoewel ze vaak meer dan de helft van het jaar doorbrengen op andere locaties en in verschillende herderskampen.161 De Jallube-herders veranderen hun verblijfplaats en hun bestemmingen veel vaker in het droge seizoen dan in het regenseizoen. Zoals verderop verduidelijkt zal worden, doen de Jallube aan landbouw, en verlaten ze na de oogst het regenseizoenkamp. Sommige families trekken met de dieren op transhumance, anderen zoeken werk in de stad, of vestigen zich met hun vee dicht bij een ander dorp.162 Onder de Jallube bestaan er geen vaste groepen die samen op transhumance vertrekken, of samenwerken op dit vlak. De pastoralist vertrekt wanneer het hem het beste schikt en uitkomt. Ieder jaar beslissen de herders ad hoc waar naartoe te trekken, en met wie. Transhumance is voor de Jallube een erg individuele zaak.163 De mobiliteit van de Jallube is seizoensgebonden, en ze verplaatsen zich dus enkel tijdens het droge seizoen. Aangezien ze op landbouw kunnen rekenen om een belangrijk deel van hun

158

Stenning, Savannah Nomads, 207. Oba and Lusigi, “An overview of drought strategies”, 9. 160 Oba and Lusigi, “An overview”, 9. 161 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 160. 162 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways,161. 163 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 162. 159

54

voedselbasis te garanderen, is mobiliteit niet de voornaamste strategie om de variabiliteit van het klimaat aan te gaan. 10.2.2 WoDaaBe Geografische mobiliteit wordt altijd door de WoDaaBe gebruikt om onaangename situaties te vermijden, zowel ecologische als politieke of economische omstandigheden.164 Tegenwoordig is het wel zo dat de mobiliteit van de WoDaaBe-herders beperkt wordt door nationale grenzen en door de uitbreiding van akkerlanden die bestemd zijn voor de landbouw. Vooral dit laatste fenomeen legt een beperking op de meer zuidelijk gelegen graaslanden waar de herders tijdens het droge seizoen naartoe trokken. De WoDaaBe worden op deze manier gedwongen om steeds drogere gebieden op te zoeken. De WoDaaBe zijn een uiterst mobiele gemeenschap. Ze verplaatsen zich tijdens het regenseizoen bijna dagelijks met hun herderskampen, zodat ze optimaal kunnen profiteren van de beschikbaarheid van verschillende soorten graasland op verscheidene locaties. Gedurende het droge seizoen blijven de herders wel tot twee weken op dezelfde locatie.165 Bij de WoDaaBe is mobiliteit is de sleutel tot de beperking van risico‟s gebonden aan droogtes, en een essentiëel onderdeel voor het gebruik van onvoorspelbare en wijdverspreide natuurlijke bronnen. 10.2.3 Kel Ewey De kamelenteelt en geitenteelt van de Kel Ewey zijn erg mobiele economiëen: naargelang de situatie kiest de herder(-in) de valleien waar het meer geregend heeft tijdens de voorbije seizoenen. De hoofdzakelijke vorm van mobiliteit is echter de karavaan tussen het Aïr-gebied, Bilma en het Haoussa-land.166 Eind september vertrekken de mannen vanuit hun thuisbasis in de Aïr richting Bilma. Ze trekken door de Ténéré woestijn in erg extreme omstandigheden. Deze reis duurt ongeveer 1 maand, het verblijf te Bilma inbegrepen. Het doel van deze reis is de aankoop van zout en dadels, die de Kel Ewey betalen met hun lokale producten zoals gierst, maïs, gedroogde tomaten, kruiden, geitenkaas, geitenvlees enz. Wanneer alle zaken geregeld zijn keren de Kel

164

White, “The Effect”, 93. White, “The Effect”, 93. 166 Spittler, Les Touaregs, 55. 165

55

Ewey terug naar het Aïr-gebied om enkele weken uit te rusten. Eind november trekken ze dan richting het zuiden, naar het Hausa-gebied, meer bepaald naar Kano, een reis van meer dan 700 km. Daar blijven ze 4 tot 7 maanden, en keren meestal terug naar de Air tussen april en juli. In het Hausa-gebied verkopen ze het zout aangekocht in Bilma, alsook de dadels, voor gierst en kleren. Deze aankopen omvatten het basisvoedsel voor een heel jaar en zijn dus uiterst belangrijk.167 Spittler vertelt hoe de totaal verschillende klimatologische omstandigheden tussen deze twee gebieden aan de basis van de karavaantrek van de Kel Ewey ligt en hun jaarlijkse aankoop van de gierstvoorraad. Moest een droogte zich alleen in het Aïr-gebied voordoen, dan wordt die gemakkelijk overbrugd. De landbouw lijdt eronder, de geiten natuurlijk ook, maar de mannen kunnen genoeg gierst meenemen aan goede marktprijzen en zo is de bevoorrading voor het komende jaar toch gegarandeerd. Dat een droogte alleen het Aïr-gebied treft is echter uitzonderlijk. Maar ook in het geval van een droogte in het Hausa-gebied hebben de kamelen er minder last van dan in de Aïr, omdat ze er kunnen eten van de vele bomen. Ook wanneer het regenseizoen er te slecht is geweest voor een degelijke gierst-oogst, zullen de kamelen altijd wel te eten vinden.168 Mobiliteit is voor de Kel Ewey de essentiële strategie waarmee ze de variabiliteit van het Saheliaanse klimaat aangaan, en de risico‟s die daaraan verbonden zijn minimaliseren. 10.2.4 Kababish Door de seizoensgebonden variaties in de regenval en de schaarse beschikbaarheid aan graaslanden in hun gebied, hebben de Kababish een flexibel migratiepatroon ontwikkeld voor hun kuddes. Deze regeling is een rationele oplossing die hen toelaat om tegelijkertijd de veeproductie te maximaliseren en tegelijkertijd de graaslanden op lange termijn te behouden.169 Het noorden van Kordofan kent 3 seizoenen: het regenseizoen (vochtig en koud), het winterseizoen (droog en koud), en dan de zomer (droog en heet).170 De Kababish laten hun families met het huishouden een verschillende transhumance-route afleggen dan de

167

Spittler, Les Touaregs, 40. Spittler, Les Touaregs, 55. 169 Riely, “Household responses to recurrent drought”, 3. 170 Asad, Talal. “Seasonal movements of the Kababish Arabs of Northern Kordofan”, Sudan Notes and Records, vol. 45: 48-58 (1964), 51. 168

56

herders met de grootste kuddes. Dit doen ze om deze laatste groep de mogelijkheid te geven om erg grote afstanden af te leggen en zich erg flexibel te kunnen verplaatsen.171 Aan het einde van het droge seizoen trekken de kamelen- en schapenkuddes naar het zuiden van Kordofan toe om daar te kunnen profiteren van de verse graaslanden, aangezien de regens daar al vroeg beginnen. Het vertrek van de herders met de kuddes is een opluchting voor de families die achterblijven bij de permanente waterbronnen voor het droge seizoen, omdat hun werk zo enorm verlicht wordt. Aan het begin van het regenseizoen vertrekken de Kababish families ook, richting westen. De huishoudens hebben de kuddes geiten bij zich en soms enkele kamelen en schapen die niet naar het zuiden zijn getrokken met de herders.172 Op de helft van het regenseizoen komen de herders met de kamelen- en schapenkuddes weer samen met de families, om de dieren te laten grazen op de nu overvloedig aanwezige graaslanden. Ze blijven nu zo lang mogelijk samen. De melkproductie is op dit moment het hoogste. De plotse aankomst van de mannen met de grote kuddes maakt het nu wel uiterst belangrijk voor de Kababish om in de tweede helft van het regenseizoen de keuzes omtrent de bestemmingen van hun migraties weloverwogen te maken.173 Wanneer het regenseizoen ten einde loopt bereiden de families zich voor om terug te keren naar de damar, dat is hun vaste verblijfplaats voor het droge seizoen, nabij permanente waterbronnen. Ze proberen de terugtocht wel zo lang mogelijk te rekken: het droge seizoen houdt voor de pastorale families in dat ze het vee manueel water moeten geven, wat lastig en eentonig werk is. De herders trekken met de kuddes verder richting het noordwesten. Wanneer het regenseizoen erg goed is geweest trekken ze zelfs het woestijngebied in waar er dan goede graaslanden beschikbaar zijn.174 Wanneer er zich een droogte voordoet passen de Kababish hun migratiepatroon aan, omdat het veel moelijker is om geschikt graasland te vinden in de gebieden die ze in normale omstandigheden gebruiken. De herders trekken ver naar het zuiden met hun kuddes, soms wel 250 km verder dan hun gewoonlijke bestemmingen. Als de droogte aanhoudt raakt de groep herders steeds gefragmenteerder. Dit enerzijds omdat de graaslanden die nog in goede staat zijn erg verspreid liggen en te klein zijn om de druk van grote kuddes aan te kunnen,

171

Asad, “Seasonal movements of the Kababish”, 52. Asad, “Seasonal movements”, 53. 173 Asad, “Seasonal movements”, 54. 174 Asad, “Seasonal movements”, 55. 172

57

anderzijds zorgen onenigheden onder de herders over de geschikte migratieroutes voor de splitsing van de groepen. Sommige herders trekken dan richting de Nijl, in de hoop daar betere graasmogelijkheden te vinden.175 De Kababish zijn tijdens droogtes vaak ook genoodzaakt om de locatie van de damar te veranderen. Gezien de zwakke regens zijn de graasmogelijkheden daar vaak ongeschikt geworden, en is het waterniveau van de waterbronnen veel te laag. De keuze van een nieuwe damar is zelden willekeurig, meestal trekken de herdersfamilies naar bekende gebieden of naar plaatsen waar ze familie hebben.176 We zien dat ook hier, bij de Kababish, het verhogen van de mobiliteitsgraad tijdens een droogte te eerste strategie is die wordt toegepast om de overleving van de kuddes te garanderen. De Kababish leggen grotere afstanden af, splitsen zich in kleinere groepen, en proberen door deze verhoogde flexibiliteit de gelimiteerde beschikbare natuurlijke bronnen op de meeste efficiënte manier te exploiteren.

10.2.5 Himba Gedurende jaren van normale regenval wonen de Himba met hun kuddes tijdens het regenseizoen in nederzettingen langs rivieren en dicht bij plaatsen waar ze hun velden voor kleinschalige landbouw bezitten. In deze periode worden de meeste landbouwactiviteiten uitgevoerd. Aan het einde van het regenseizoen worden de niet-melkende dieren naar de graaslanden voor het droge seizoen gebracht. Deze kudde wordt soms later nog eens gesplitst, de jonge dieren worden dan gescheiden van de oudere. Wanneer het hoogtepunt van het droge seizoen bereikt wordt trekken ook de melkgevende koeien en hun jongen naar andere graaslanden. Soms vormen ze een derde kudde, of anders voegen ze zich bij één van de andere herderskampen.177 Tijdens de droogste maanden van het jaar verplaatsen de geiten en schapen zich regelmatig van herderskamp naar thuisbasis en terug. Terwijl de verschillende herderskampen erg mobiel zijn, verandert het huishouden zelf zelden van woonplaats, en wanneer dat het geval is gebeuren die verplaatsingen nooit over erg grote afstanden.178

175

Riely, “Household responses”, 5. Asad, “Seasonal movements”, 56. 177 Bollig, Risk Management, 223. 178 Bollig, Risk Management, 47. 176

58

Een aanzienlijk gedeelte graasland wordt apart gehouden als reserve in het geval van droogte. Deze graas-zones worden in normale jaren niet gebruikt. Wanneer er zich dan een droogte voordoet, kunnen de dieren leven van het gras dat er het vorige jaar groeide. Een ander alternatief dat door de Himba aangewend wordt is om met hun kuddes naar de bossen langs de Kunene-rivier trekken, en ze daar te voeden met blaadjes van bepaalde bomen. Wanneer deze regeling onvoldoende blijkt te zijn tegenover de ernst van de droogte, zijn migraties met de kuddes rundvee richting het zuiden van Angola de laatste oplossing.179 Tijdens de Zuid-Afrikaanse bezetting werd de mobiliteit van de Himba sterk beperkt door een strikte grens-regeling. Herdersfamilies moesten toen toestemming vragen aan de autoriteiten om hun huishouden of herderskampen te verplaatsen. Ondanks deze stricte regeling behielden de Himba-herders op individueel niveau toch een zekere autonomie.180 Het houden van graasreserves zou verbonden kunnen zijn aan deze beperkte mogelijkheid tot migraties. De Himba leggen gemiddeld afstanden van 30 tot 60 km af gedurende het droge seizoen. Tijdens grote migraties die veroorzaakt worden door droogtes trekken de Himba herders met hun dieren wel 150 km ver weg van hun nederzettingen, richting Angola. Deze grote migraties houden vaak een totale verschuiving van traditionele migratie-route in.181 Normaalgezien proberen ze het vee niet meer dan een afstand van 12 km per dag af te laten leggen, om zo een te groot gewichtsverlies bij de kuddes te vermijden.182 Het is volgens Bollig opmerkelijk dat de Himba dergelijke grote afstanden afleggen wanneer dat noodzakelijk is. Het heeft natuurlijk zijn voordelen: binnen een straal van 150 km hebben de herders over het algemeen toegang tot verschillende eco-zones. De kans om gebieden te vinden die veel minder door de droogte zijn getroffen wordt groter naarmate de afstanden die de Himba afleggen ook groter worden.183 We zien dat in tijden van droogte mobiliteit voor de Himba een erg belangrijke strategie is. Wanneer de graasreserves uitgeput zijn, verplaatsen de herders, kuddes en families zich naar andere gebieden. Hoe erger de droogte, hoe verder de Himba trekken om geschikt graasland voor de dieren te vinden.

179

Bollig, Risk Management, 223. Bollig, Risk Management, 223. 181 Bollig, Risk Management, 224. 182 Bollig, Risk Management, 229. 183 Bollig, Risk Management, 229. 180

59

10.2.6 Comparatieve analyse van de mobiliteit en migratiepatronen In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de mobiliteitspatronen van de pastorale gemeenschappen, hun landbouwactiviteit, bezit van graasreserves en hun type economie. Hieruit blijkt dat het feit of een pastorale gemeenschap aan landbouw doet bepalend is voor haar mobiliteitspatroon. Tabel 1 toont aan dat enkel de Himba en de Jallube beide op dezelfde locatie blijven tijdens het regenseizoen om de landbouwactiviteiten uit te voeren. De WoDaaBe en de Kababish doen helemaal niet aan landbouw, en verplaatsen zich juist tijdens het regenseizoen het meest, bijna dagelijks. Het aannemen van een semi-sedentaire levensstijl zoals die van de Himba en de Jallube kan uit noodzaak gebeuren. Bij de Himba heeft dit te maken met de beperkingen die werden opgelegd op hun mobiliteit tijdens het Zuid Afrikaanse koloniale bewind, en de daaruit voortkomende geringe handelsmogelijkheden.184 De Jallube konden zich enkel aan pastorale activiteiten wijden zolang zij over slaven beschikten die zich over de akkerlanden ontfermden. Toen het Franse koloniale regime de slavernij afschafte, waren de herders plots verplicht om dit zelf te doen. Na de erge droogtes van de jaren ‟80 is landbouw voor de Jallube nog noodzakelijker, aangezien ze zoveel dieren verloren dat het achteraf onmogelijk was om nog alleen daarvan te overleven.185 De Kel Ewey zijn een specifiek geval. Hun mobiliteitspatroon is helemaal verbonden aan hun handelseconomie, waardoor ze enorme afstanden afleggen. De mannen trekken rond met handelskaravanen, terwijl de vrouwen in het Aïr-gebied blijven en de geiten op de meest geschikte plekken laten grazen. Er wordt wel aan landbouw gedaan onder de Kel Ewey, maar het is een kleinschalige geïrrigeerde landbouw die niet rechtstreeks van de neerslag afhangt, en bovendien een activiteit waarmee zich maar een gedeelte van de gemeenschap bezig houdt. De Himba, de Jallube en WoDaaBe trekken niet rond om handel te voeren, maar leven van hun eigen productie binnenin een subsistentie-economie. Aan het begin van het droge seizoen spelen de Himba direct in op de aparte behoeftes van hun verschillende dieren, door hun kuddes meteen te splitsen wanneer ze beginnen aan hun transhumance. Verderop zal uitgebreider ingegaan worden op het belang van de splitsing van de kuddes (hoofdstuk 10.4). Belangrijk is hier dat naarmate het droge seizoen vordert, het

184 185

Bollig, Risk Management,277. Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 83. 60

ritme van mobiliteit en verplaatsing van de Himba-herders verhoogt, en er steeds meer groepen vee de thuisbasis verlaten. Uit tabel 1 is zichtbaar dat in geval van droogte de Himba een element in hun systeem hebben dat bij geen enkele andere pastorale gemeenschap terug te vinden is. Ze bezitten graasreserves; graaslanden waar er niet op gegraasd wordt tenzij in jaren van droogte. Voordat de Himba ergens heen trekken, maken ze eerst gebruik van deze gemeenschappelijke graaslanden. Dit is een erg handige buffer in moeilijke omstandigheden. Wanneer de regens te lang uitblijven, dan pas trekken ze ver weg, richting Angola. Deze migraties gebeuren meestal in een straal van 30 tot 60 km, uitzonderlijk meer dan 100 km. Dit is natuurlijk veel minder dan de afstanden die de Kel Ewey en de Kababish afleggen met hun kamelen (soms tot 1000 km), maar de vraag is of een vergelijking hier op zijn plaats is gezien de totaal verschillende economische structuur van de pastorale gemeenschappen in kwestie. De WoDaaBe en de Kababish zijn beide uiterst mobiele gemeenschappen. Tijdens het regenseizoen verplaatsen ze zich bijna dagelijks met hun herderskampen, om op die manier zo goed mogelijk gebruik te kunnen maken van de verschillende soorten graasland die er op dat moment beschikbaar zijn. Tabel 1 toont dat zowel de WoDaaBe als de Kababish geen bijkomende landbouwactiviteiten uitvoeren waarmee ze hun voedselvoorraad aanvullen. Beide zijn vooral tijdens het regenseizoen erg mobiel. Een verschil tussen de WoDaaBe en de Kababish ligt bij de splitsing van het huishouden van de herders met de kuddes. De WoDaaBe blijven samen, en zoeken tijdens het droge seizoen naar waterbronnen waar ze hun kampen voor enkele weken kunnen opslaan. Tijdens het droge seizoen blijven ze dus nog wel mobiel, maar verlengen de periodes die ze op een enkele locatie doorbrengen. Bij de Kababish splitsen de herders met de kuddes zich van de families af om zo autonoom en flexibel grotere afstanden af te kunnen leggen. Voor deze beide gemeenschappen is hun mobiliteit de grootste troef en belangrijkste strategie om de risicos gebonden aan de onzeker regenval aan te gaan. De WoDaaBe en de Kababish, die geen landbouwactiviteiten uitvoeren, reageren op droogtes met een verhoogde mobiliteit. Ze verminderen het risico op droogte door erg flexibel over grote gebieden te migreren, en rekenen niet op landbouw als bijkomende activiteit. Hieruit concludeer ik dat landbouw logischerwijs een beperkende factor is in de mobiliteit van een pastorale gemeenschap. Het bepaalt of de gemeenschap tijdens het regenseizoen rondtrekt of niet, aangezien dit het seizoen is waar de landbouwactiviteit moet uitgevoerd worden. De 61

pastorale gemeenschappen die niet aan landbouw doen profiteren van het regenseizoen om hun vee te laten grazen in gebieden die tijdens het droge seizoen onbruikbaar zijn. Voor agro-pastorale gemeenschappen is mobiliteit dus niet de voornaamste strategie tegen de risico‟s gebonden aan droogtes. Voor hen is het spreiden van de risico‟s over verschillende economische activiteiten misschien wel belangrijker. 10.3 Diversificatie van de economische activiteiten Om de risico‟s op het totale verlies van hun kudde in het geval van een droogte of een andere calamiteit te minimaliseren, proberen de meeste pastorale gemeenschappen hun inkomen te diversifiëren door naast hun hoofdzakelijke economische activiteit ook non-pastorale avctiviteiten uit te voeren.186 Dit kan bijvoorbeeld (geïrrigeerde) landbouw zijn, of het jagen op wild, het verzamelen van wilde vruchten, maar ook het uitvoeren van werk buiten het pastorale systeem, zoals loonarbeid in de steden of op commerciële landbouwbedrijven. De meeste gemeenschappen in de Afrikaanse aride en semi-aride zones die zich aan gespecialiseerde veehouderij wijden zijn niet noodzakelijk exclusief gebonden aan de consumptie van pastorale producten. Eigenlijk zijn de meeste pastorale gemeenschappen in Afrika strikt genomen agro-pastoralisten, aangezien ze een gediversifiëerde vorm van productie aannemen, door landbouw te combineren met het houden van kuddes, en naargelang het klimaat, de bodemkwaliteit, het beschikbare kapitaal en arbeid, de nadruk leggen op de ene of andere activiteit.187 De verschillende pastorale gemeenschappen die ik bespreek hebben allemaal hun manier om de eventuele risico‟s gebonden aan het mogelijke en waarschijnlijke voorkomen van droogte, te spreiden. Het is evident dat wanneer een huishouden gedurende een droogte kan rekenen op een inkomen vanuit een sector die niet rechtstreeks getroffen wordt door de ecologische omstandigheden, de herders minder snel hun dieren zullen moeten verkopen, en zo de impact van de droogte op hun kudde wat gedempt kan worden. Na een beschrijving van de verschillende vormen van economische diversificatie van de pastorale gemeenschappen zal ik deze in comparatief perspectief analyseren.

186

Oba and Lusigi, “An overview of drought strategies”, 11. Galaty, John G., Pierre Bonte, Herders, Warriors and Traders. Pastoralism in Africa.(Boulder Colorado, Westview Press, 1991), 6. 187

62

10.3.1 Jallube De Jallube doen aan landbouw gedurende het regenseizoen, wanneer ze zich in Serma vestigen. Serma is voornamelijk een amalgaam van tijdelijke nederzettingen van Jallubeherders voor het regenseizoen, samen met enkele gehuchten van de sedentaire Riimaybelandbouwers.188 Alhoewel deze beide groepen gedurende het regenseizoen aan landbouw doen, definiëren ze zichzelf op totaal verschillende manieren. De Jallube beschouwen zichzelf echt als herders, de Riimaybe als landbouwers. De Jallube houden zich het allerliefste bezig met het grootbrengen van rundvee. Alhoewel ze een grote hekel hebben aan landbouwactiviteiten moeten ze, zowel in het verleden als nu, gierst verbouwen om te overleven. Dit is nog meer het geval na de droogtes van de jaren ‟80. De Jallube beschouwen het werk op het veld als ondergeschikt aan hun nobele status. Bovendien wordt het enkel en alleen uitgevoerd door de mannen. Jallube-vrouwen werken nooit op het akkerland. Deze terughoudendheid hebben de Jallube ook tegenover het verzamelen van wilde vruchten en planten. Ze wijden zich aan deze activiteit enkel in tijden van hongersnood. Andere economische activiteiten die de Jallube zelf nooit zullen uitvoeren zijn weven, hout bewerken, leer looien en smeden.189 De Jallube-vrouwen verdienen soms wat geld bij door erg mooi versierde calabash te maken en te verkopen, of ook handgemaakte matten.190 Tijdens het droge seizoen gaan de Jallube-herders op transhumance met hun kuddes. Sommige verarmde herders doen dit niet, en gaan op zoek naar werk in de dichtsbijzijnde steden.191 In dit geval betreft het geen diversificatie van de economische activiteiten, maar de tijdelijke afstand van de pastorale economie. De armste herders zijn verplicht om de pastorale activiteit tijdelijk in te ruilen voor een andere. Het is duidelijk dat de Jallube sterk vasthouden aan hun identiteit als herders. Ze zijn verplicht om aan landbouw te doen, maar doen dat niet van harte, zoals ze ook enkel en alleen wilde vruchten en planten zullen verzamelen wanneer dat nodig is. Beide van deze activiteiten zijn wel uiterst belangrijk voor de gemeenschap om te kunnen overleven gedurende droogtes.

188

Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 117. Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 124. 190 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 126. 191 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 161. 189

63

10.3.2 WoDaaBe De WoDaaBe rekenen in normale omstandigheden enkel op hun veeproductie voor hun inkomsten, en doen maar zelden aan landbouw.192 De vrouwen van de WoDaaBe verdienen soms wat geld bij door haren te vlechten.193 Onder gewone omstandigheden diversifiëren de WoDaaBe hun economie dus niet. Wanneer een droogte grote verliezen in de veestapels van de herders veroorzaakt, zorgt het habbanae mechanisme ervoor dat families die minder getroffen zijn dan andere het vee verdelen onder de minder gelukkigen, zodat ieder huishouden de mogelijkheid krijgt om zijn kudde weer op te bouwen.194 Pas na een grote ramp, een droogte die alle leden van de gemeenschap zodanig treft dat herverdelingsmechanismen niet meer mogen baten, keren de WoDaaBe zich tot andere economische activiteiten, uit noodzaak. Ze houden zich dan tijdelijk bezig met landbouw, zodat ze langzamerhand hun kudde weer kunnen opbouwen, eerst door in geiten te investeren later in rundvee. Ze vullen eveneens hun inkomen aan door wilde vruchten en planten te verzamelen en te verkopen, en door te werken voor hun sedentaire buren in ruil voor voedsel of geld.195 10.3.3 Kel Ewey Het economische systeem van de Kel Ewey heeft verschillende kwaliteiten die ervoor zorgen dat het in stand blijft ook in geval van extreme droogtes. Alle verschillende economische domeinen zijn erg droogte-bestendig. De risico‟s worden gespreid en er worden voedselvoorraden aangelegd. De rijkdom van de Kel Ewey biedt hen een aanzienlijke buffer in tijden van schaarste. Wanneer het noodzakelijk is, kunnen de Kel Ewey altijd terugkeren naar een subsistentie-econonmie. Het economische systeem van de Kel Ewey herstelt zich ook erg snel na een droogte.196

192

White, “The Effect”, 92. White, “The Effect”, 95. 194 White, “The Effect”, 96. 195 White, “The Effect”, 96. 196 Spittler, Les Touaregs, 53-54. 193

64

Het sterke aanpassingsvermogen van de Kel Ewey ligt vooral in hun capaciteit om de risico‟s te verspreiden; over verschillende economische domeinen en over verschillende gebieden.197 De Kel Ewey doen ook aan kleinschalige landbouw, ze telen vooral groenten. Deze landbouw is echter niet regengevoed, maar wordt door hen geïrrigeerd. Wanneer het regenseizoen slecht is, heeft dit dus geen rechtstreeks negatief effect. Het niveau van de waterputten zal natuurlijk dalen, maar de oogst zal niet compleet mislukken, zoals wel het geval is in het Hausa-gebied waar de grootschalige gierstproductie wel helemaal van de regen afhangt.198 De Kel Ewey zijn pas redelijk recent begonnen met deze kleinschalige landbouw. Één van de redenen waarom de effecten van de droogte van 1913-‟14 zo desastreus waren is ook het mankeren van deze activiteit. De ontwikkeling van de groententeelt heeft al vele mensenlevens helpen redden tijdens latere droogtes. Dit illustreert nogmaals het voordeel van een gediversifiëerde economie.199 Wat betreft het verzamelen van wilde vruchten en planten verschillen de Kel Ewey sterk van de andere Toeareg-gemeenschappen. De Kel Ewey steunen bijna niet op het verzamelen van dit soort voedsel, terwijl dit bij andere Toeareg-gemeenschappen juist een belangrijk element is van hun voeding. Wanneer er zich echter een strenge droogte voordoet wordt deze activiteit ook erg belangrijk voor de Kel Ewey, zodanig dat hun overleving er van kan afhangen.200 10.3.4 Kababish De Kababish diversifiëren hun economie bijna niet. Ze bewonen een gebied waar landbouw praktisch onmogelijk is.201 Enkel een kleine 3% van de Kababish doet gedurende het regenseizoen aan landbouw.202 De Kababish verzamelen ook geen vruchten en planten in de omgeving en jagen ook niet op dieren in het wild. Toch leven de Kababish niet rechtstreeks van de veeproductie: zoals we eerder zagen leven de families van de herders voor een groot deel van het jaar gescheiden van de dieren. Hun basisvoedsel, gierst, moet daarom aangekocht worden op de markten of rechtstreeks van de landbouwers in het zuiden van Dar Kababish.203 De Kababish zijn dus noodzakelijkerwijs betrokken in een geldeconomie, en hun voornaamste

197

Spittler, Les Touaregs, 54. Spittler, Les Touaregs, 54. 199 Spittler, Les Touaregs, 54. 200 Spittler, Les Touaregs, 59. 201 Asad, “Seasonal movements”, 30. 202 Asad, “Seasonal movements”, 35. 203 Asad, The Kababish, 30. 198

65

bron van cash inkomen is de verkoop van hun vee.204 Normaalgezien verkopen de herders enkel het mannelijke vee van hun kuddes, omdat het vrouwelijk vee te waardevol is voor de reproductie van de kudde en de melk. Tijdens de droogte van 1984, werden de Kababish verplicht, door de ernst van de droogte, om alle dieren aan te bieden voor de verkoop.205 Hieruit zou geconcludeerd kunnen worden dat het economische systeem van de Kababish voor de jaren ‟80 altijd goed gewerkt heeft, en dat de noodzaak tot economische diversificatie nooit is ontstaan omdat het simpelweg niet vereisd werd door de ecologische omstandigheden. De Kababish verspreiden de risicos gebonden aan droogte vooral geografisch, door flexibile veranderingen in de migratiepatronen van hun kuddes.206 Na de ernstige droogtes van de jaren ‟80 echter waren veel herders plots verplicht om werk te zoeken in de commerciële landbouwsector en in de steden.207 Dit zijn echter activiteiten die buiten de het pastorale economische systeem vallen, en naar mijn mening niet echt te beschouwen als een diversificatie in het inkomen van de herdergezinnen. Des te meer omdat ook Kababishvrouwen op zoek gingen naar loonarbeid, iets wat eerder ondenkbaar geweest zou zijn, en een diepe breuk met de traditionele culturele normen van de Kababish betekent.208 10.3.5 Himba Naast kleinschalige landbouw en het verzamelen van wilde vruchten (een activiteit die erg belangrijk wordt in tijden van droogte), doen de Himba niet zo heel veel om hun economie te diversifiëren. Dit komt omdat Kaokoland erg dun bevolkt is en er dus een beperkte markt is voor andere economische activiteiten, bijvoorbeeld de verkoop van handgemaakte objecten, aangezien mensen zo ver uit elkaar wonen.209 De Himba doen wel allemaal aan kleinschalige landbouw. Dit was een noodzakelijke strategie om het hoofd te kunnen bieden aan de beperkingen op hun mobiliteit en handelsmogelijkheden onder het Zuid Afrikaanse koloniale bewind.210 De cijfers die Bollig ter beschikking heeft tonen dat de meeste landbouwgronden van de Himba zo‟n halve hectare groot zijn, en gemiddeld een oogst van 500 tot 600 kg maïs

204

Asad, The Kababish,. 31. Riely, “Household responses”, 9. 206 Riely, “Household responses”, 14. 207 Riely, “Household responses”, 19. 208 Riely, “Household responses”, 14. 209 Bollig, Risk Management, 235. 210 Bollig, Risk Management, 277. 205

66

produceren. Dit zou betekenen dat alleen erg kleine families hiervan kunnen leven, terwijl de meeste huishoudens nog extra maïs moeten aankopen. Desalniettemin zorgt deze kleinschalige landbouw ervoor dat een herdersfamilie niet al te veel dieren moet verkopen, hetgeen essentiëel is gedurende een droogte.211 10.4 Comparatieve analyse van de diversificatie in economische activiteiten Uit tabel 2 blijkt dat veel pastorale gemeenschappen een zekere vorm van diversificatie toepassen, behalve de Kababish en de WoDaaBe, die blijkbaar de noodzaak niet hebben gevonden om zich met andere economische activiteiten bezig te houden dan het beheer van hun kuddes en de verkoop van het vee op de markt. De overige herdersgemeenschappen houden zich voornamelijk bezig met landbouw gedurende het regenseizoen. De Kel Ewey zijn een apart geval: hun economie is geen subsistentie-economie. Een gedeelte van de gemeenschap kan zich met groententeelt bezighouden, terwijl een ander gedeelte zich exclusief bezighoudt met de karavaanreizen en de aankoop van het basisvoedsel. Voor de Himba is de oogst die ze verkrijgen door aan landbouw te doen erg belangrijk. Ook al is die niet groot genoeg om het gezin mee te voeden, toch laat het hen toe om zo weinig mogelijk vee te moeten verkopen, waardoor ze meer vee kunnen accumuleren, en grotere kuddes kunnen behouden. Culturele normen en waarden spelen hier een belangrijke rol. De Jallube werken wel op hun velden om graangewassen te telen, maar enkel en alleen omdat het moet. Bovendien zouden de opbrengsten veel groter kunnen zijn moesten ze meer arbeidskrachten inzetten, zoals de vrouwelijke leden van het gezin. Zo blijkt dat de methodes die pastorale gemeenschappen toepassen om te overleven in deze barre omstandigheden nooit los staan van hun identiteit en culterele waarden. Mensen nemen bepaalde beslissingen niet alleen omdat die technisch gezien de beste zijn. Bepaalde beslissingen worden genomen binnen een sociaal en cultureel kader, en worden dus niet alleen gedetermineerd door de ecologische omstandigheden.212 Zoals zichtbaar in tabel 2, delen de Kel Ewey de terughoudendheid tegenover het verzamelen van voedsel in de omgeving met de Jallube. Beide gemeenschappen vinden dat deze activiteiten niet passen bij hun nobele status.

211 212

Bollig, Risk Management, 277. Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 224. 67

Het is niet altijd makkelijk om te onderscheiden tusen herders die hun inkomen diversifiëren door het aangaan van economische activiteiten buiten de pastorale sector, en herders die de pastorale levenswijze al dan niet tijdelijk inruilen voor andere activiteiten. Verarmde Jallubeherders vertrekken naar de steden om daar werk te vinden. Dit is vaak geen keuze: om te overleven moeten ze de pastorale activiteit vervangen door andere activiteiten ongeacht de gevolgen op langetermijn.213 Het is hiernaast ook niet makkelijk om te onderscheiden tussen de herders die het pastorale systeem de rug toe keren, en diegenen die enkel tijdelijk een alternatief inkomen zoeken.214 10.5 Het beheer van de kudde: accumulatie, diversificatie en splitsing Gezien de onvoorspelbaarheid van het Afrikaanse savanneklimaat waarin deze pastorale gemeenschappen wonen, gaat iedere herder uit van de hoogst waarschijnlijke mogelijkheid tot een verlies van een deel van zijn kudde tijdens een droogte, vroeg of laat.215 Een herder bereidt zich hier op voor. Alle herdersgemeenschappen hebben als doel hun kuddes zo groot mogelijk te laten worden. Deze accumulatie van vee is gebonden aan de heropbouw van de kudde na een eventuele zware beproeving zoals die van een langdurige droogte. De meeste herders gaan ervan uit dat hoe meer vee ze in goede jaren kunnen accumuleren, hoe groter het aandeel zal zijn dat zal overleven na een strenge droogte. Het surplus aan vee kan ook altijd verkocht worden, of geruild worden voor basisvoedsel zoals graan.216 Pastorale gemeenschappen verzamelen liever vee dan dat ze voedselvoorraden aanleggen. Vee is in de droge gebieden van Subsahariaans Afrika voor de meeste herders de voornaamste vorm van rijkdom en kan als een soort verzekering gelden.217 De reden waarom pastorale gemeenschappen hun veestapels zo accumuleren ligt dus niet in de nood om de opbrengst boven een bepaalde limiet te houden, maar in de noodzaak om het

213

Little, Peter D., Kevin Smith, Barbara A. Cellarius, D. Layne Coppock, Christopher B. Barrett, “Avoiding Disaster: Diversification and Risk Management among East African Herders”, Development and Change, vol. 32, p. 387-419 (2001): p. 407. 214 Tarekegn, Bereket, “Pastoralism and Adaption to Climate Change”. In Environment and Conflict in Africa. Reflections on Darfur, geredigeerd door Marcel Leroy, p. 170-180 (Adis Ababa, 2007), p. 171-172. 215 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 16. 216 Oba and Lusigi, “An overview”, 4. 217 Swallow, “The role of Mobility”, 7. 68

herdersgezin een bepaalde zekerheid te bieden tegen onverwachte klimatologische schommelingen.218 Verderop zullen we zien dat herders ook vee accumuleren om tegemoet te komen aan sociale verplichtingen, of om sociale netwerken uit te bouwen via het uitlenen of weggeven van dieren aan vrienden of familie. Herders kunnen vervolgens deze kuddes op een geschikte manier beheren om zo de impact van een droogte, of een besmettelijke ziekte, te minimaliseren. Dit doen ze door een kudde op te bouwen die uit verschillende diersoorten bestaat. Op deze diversificatie van diersoorten kan dan vervolgens optimaal ingespeeld worden door de kudde op de juiste manier te splitsen en de verschillende groepen naargelang hun specifieke behoeftes apart rond te laten trekken. Door verschillende soorten vee te houden zoals kamelen, rundvee, schapen en geiten, is een efficiënte exploitatie van de graaslanden mogelijk.219 Verschillende soorten dieren hebben namelijk diverse behoeftes op vlak van voer en water, en een gediversifiëerde kudde is vaak efficiënter dan een kudde bestaande uit één enkele soort. Iedere soort heeft zijn specifieke voorkeuren wat betreft het type planten in zijn diëet. Zo eten kamelen en geiten liefst blaadjes van struiken of bomen, ook al eten ze in sommige omstandigheden ook grassoorten. Rundvee en schapen eten echter alleen grassoorten. Een gebied dat zowel over grassen en struiken beschikt kan dus het beste benut worden door er een combinatie van verschillende diersoorten te laten grazen.220 Een ander voordeel van het houden van verschillende diersoorten houdt verband met de waterbehoeftes van de dieren. In de droge gebieden moet rundvee meestal om de dag te drinken krijgen. Dat betekent dat de herders tijdens het droge seizoen niet zo heel ver van een waterbron kunnen gaan grazen. Kamelen kunnen integendeel zo‟n 60 tot 80 km van een waterbron trekken, aangezien ze maar één maal om de week, of zelfs om de twee weken, te drinken moeten krijgen. Klein vee zoals geiten en schapen moet om de week water krijgen. Wanneer er zich een erg langdurige droogte voordoet, spelen de herders hier op in door hun

218

Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 16. Oba and Lusigi, “An overview”, 4. 220 Oba and Lusigi, “An overview”, 6. 219

69

kudde‟s te splitsen en een gepaste graaszone te vinden voor iedere diersoort. De kamelen zullen bijvoorbeeld verder wegtrekken van de waterbron dan het rundvee.221 Het diversifiëren in diersoorten heeft ook zijn nut in geval van een epidemie: het houden van verschillende diersoorten vermindert het gevaar van het verlies van een hele kudde aan een enkele besmettelijke ziekte.222 10.5.1 Jallube De Jallube houden voornamelijk rundvee, en in tegenstelling tot andere pastorale gemeenschappen spelen geiten en schapen maar een kleine rol in hun pastorale productie. De Jallube investeren veel liever in rundvee, ook al wordt er vaak aangeraden om geiten en schapen te houden, aangezien die veel sneller hun kuddes heropbouwen na droogtes. Anderzijds kunnen besmettelijke ziektes de kuddes van deze kleinere dieren helemaal uitroeien in erg korte tijd. Het is om deze reden dat de Jallube veel liever in rundvee investeren dan in geiten.223 10.5.2 WoDaaBe Aangezien de WoDaaBe geen granen verbouwen, alhoewel het wel hun basisvoedsel is, zijn ze enorm afhankelijk van de markten. Het is daarom erg belangrijk dat er binnenin de kudde genoeg dieren zijn die makkelijk verkocht kunnen worden: mannetjes rond de leeftijd van 5 jaar, of vrouwelijk vee van oudere leeftijd dat niet meer kalft. De WoDaaBe letten dus goed op dat de grootte en de leeftijds- en geslachtsverhoudingen van hun kuddes juist zijn. Er moeten genoeg vrouwtjes aanwezig zijn om het nageslacht te garanderen, en voldoende melk. De WoDaaBe willen vermijden dat ze dieren moeten verkopen die eigenlijk nodig zijn voor de reproductie van de veestapel.224 Naast de adequeate grootte en samenstelling van de kudde, houden de WoDaaBe ook verschillende diersoorten: rundvee, geiten en schapen. Dit doen ze om de genoemde voordelen met betrekking tot de snelle reproductie van de (geiten-) kudde, de verminderde kwetsbaarheid aan ziektes en de mogelijkheid tot efficiëte exploitatie van de natuurlijke bronnen. De WoDaaBe combineren de diversificatie van de soorten met het splitsen van de

221

Oba and Lusigi, “An overview”, 6. White, “The Effect”, 95. 223 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 288. 224 White, “The Effect”, 94. 222

70

kudde. Het opdelen van de kudde laat een optimaal beheer ervan toe op basis van diersoort, leeftijd en melkend- of niet-melkende dieren. Zo kunnen de herders beter beantwoorden aan de behoeftes, voorkeuren en noden van iedere categorie, en kunnen ze rekening houden met de verschillende mobiliteitscapaciteiten van de dieren.225 Bij de WoDaaBe is het de gewoonte om tijdens het droge seizoen de melkende koeien van de rest van de kudde te splitsen, om met dit gedeelte dichter bij een dorp of een plaats waar er markten gehouden worden te blijven. Een deel van het huishouden trekt met de rest van de kudde verder weg, waar er beter graasland beschikbaar is. Dit heeft zo zijn voordelen: de melkende koeien moeten geen lange afstanden afleggen om te kunnen grazen, en de melk kan in het nabije dorp verkocht worden, of geruild voor granen.226 10.5.3 Kel Ewey De Kel Ewey houden vooral kamelen en geiten. De kamelen zijn noodzakelijk voor de karavaantochten die de nomaden ondernemen. De geiten worden door de vrouwen gehouden, en dienen voornamelijk voor hun melkproductie.227 Rundvee en schapen kunnen minder tegen droogtes, aangezien zij van gras leven, en worden dan ook bijna niet door de Kel Ewey gehouden omdat ze tijdens een droogte als eerste getroffen worden. Kamelen en geiten, die zich hoofdzakelijk met blaadjes van bomen en struiken voeden, overleven gedurende een droogte veel langer, omdat deze gewassen over het algemeen ook meer droogte-bestendig zijn dan graaslanden.228 De handelseconomie van de Kel Ewey wordt gekenmerkt door de splitsing van de families van de mannen, die met de kamelen naar het zuiden trekken. De diversificatie van de dieren heeft dus niet zozeer te maken met de efficiënte exploitatie van de graaslanden, maar met de nood aan een adequaat transportmiddel door droge gebieden, waar kamelen ideaal voor zijn. 10.5.4 Kababish De Kababish erkennen het voordeel in het houden verschillende diersoorten, en houden voornamelijk drie diersoorten: kamelen, geiten en schapen. Om sentimentele redenen beschouwen de Kababish zich kamelenherders, ook al bezitten ze eigenlijk meer schapen. Al

225

White, “The Effect”, 95. White, “The Effect”, 95. 227 Spittler, Les Touaregs, 41-42. 228 Spittler, Les Touaregs, 54. 226

71

deze diersoorten kunnen makkelijk verkocht worden, maar de markt voor de schapen is de meest zekere, aangezien schapenvlees in Soedan erg gevraagd is. De voordelen van het houden van schapen en geiten met betrekking tot de snelle heropbouw van de kudde werden eerder al aangehaald. Geitenmelk is bovendien een erg belangrijke voedselbron voor de Kababish en om die reden worden de geiten dicht bij de herderskampen gehouden. Kamelen zijn dan weer onmisbaar als transportmiddel.229 De grootte van de kuddes varieert erg bij de Kababish. Kamelenkuddes zijn nooit groter dan 150 stuks, die van de kleinere dieren nooit meer dan 200. Dieren worden per soort apart gehouden, enkel schapen en geiten worden vaak samen gehouden. Kamelen grazen apart. Enkel de mannetjes-kamelen worden gebruikt voor het transport, en worden ook regelmatig verkocht.230 10.5.5 Himba De Himba houden verschillende soorten dieren. Al hun kuddes bestaan uit rundvee, geiten en schapen. Geiten en schapen zijn een erg belangrijk onderdeel van van de kuddes, want ze bieden de Himba veel zekerheid in geval van droogte. De Himba houden dit kleiner vee in grote aantallen, de verhouding van rundvee tegenover geiten en schapen samen is 1:2,7.231 De koeien en de geiten leveren melk, terwijl de schapen niet gemelkt worden maar voor hun vlees gehouden worden.232 Ook de Himba splitsen hun kuddes. Aan het begin van het droge seizoen wordt het vee dat geen melk geeft gescheiden van het melkgevende vee, en begint aan de transhumance. Van deze kudde worden dan later in het droge seizoen de jonge dieren van de oudere gescheiden. Op het hoogtepunt van het droge seizoen worden de melkgevende koeien bij één van deze kuddes gevoegd. Tegelijkertijd vormen geiten en schapen ook een aparte kudde, en trekken ook afzonderlijk rond.233 Op deze manier proberen de Himba voornamelijk te beantwoorden aan de behoeftes van de verschillende diersoorten en leeftijdscategoriëen.

229

Asad, The Kababish, 15-16. Asad, The Kababish, 16. 231 Bollig, Risk Management, 276. 232 Bollig, Risk Management, 44-45. 233 Bollig, Risk Management, 223. 230

72

10.5.6 Comparatieve analyse van het beheer van de kuddes Een blik op tabel 3 toont duidelijk dat binnen het domein van het beheer van de kuddes de pastorale gemeenschappen ongeveer dezelfde strategieën toepassen. Bijna allemaal zien ze het grote voordeel in van het houden van verschillende diersoorten. Enkel de Jallube hebben een speciale voorkeur voor rundvee, en houden hiernaast maar enkele geiten. De pastorale gemeenschappen die kamelen houden gebruiken die voornamelijk als transportmiddel. 10.6 Mechanismen van eigendomsverdeling en sociale steun Naast de strategieën die dienen om rechtstreeks de mortaliteit te beperken zowel bij de herdersfamilies als bij hun kuddes, zoals mobiliteit en het verzamelen van wilde vruchten, bestaan er ook andere sociaal gevestigde gewoonten die de kwetsbaarheid van de gemeenschap verkleinen.234 Het zijn deze mechanismen van sociale zekerheid op lokaal niveau, binnen de gemeenschap en tussen familie en verwanten, die altijd een belangrijkere rol zullen spelen dan iedere vorm van staatssteun. De inspanningen die individuen, families of hele dorpen leveren om aan bepaalde onzekerheden en risico‟s het hoofd te bieden zouden gezien kunnen worden als een lokale versie van sociale zekerheid.235 Deze sociale instellingen zijn binnen het socio-economisch systeem van de gemeenschap gevestigd. Een belangrijk element in het verkleinen van de risico‟s en de kwetsbaarheid van een pastorale gemeenschap in het geval van tegenspoed zoals droogte is bijvoorbeeld de flexibele regeling van eigendomsrechten.236 Mechanismen van sociale zekerheid kunnen ook andere vormen aannemen, zoals bijvoorbeeld het geven van giften, of leningen, en het opbouwen van hulp- en ruilrelaties.237 10.6.1 Jallube Eigendomsrechten op de veestapel zijn bij de Jallube in de Hayre in Centraal-Mali een erg individuele zaak. Het is bij de Jallube gebruikelijk om vee over te dragen via een soort van geanticipeerde erfenis, die niet plaatsvindt bij de dood van een herder, maar ervoor.238 De ideale omstandigheden schrijven voor dat ieder kind op verschillende momenten in zijn of

234

Bollig, Risk Management, 269. Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 26. 236 Bollig, Risk Management, 269. 237 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways., 26. 238 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways., 318. 235

73

haar levenscyclus vee ontvangt, te beginnen bij zijn/haar geboorte, en verder nog bij de besnijdenis (voor de jongens), en het huwelijk (voor de meisjes). In principe heeft ieder individu die in de FulBe-gemeenschap wordt geboren recht op een eigen kudde, zodat het in staat is om op jonge leeftijd al een kudde op te bouwen. In de praktijk blijkt dat ongelijkheid tussen meisjes en jongens en zelfs onteigening vaak voorkomen. Meisjes krijgen in het merendeel van de gevallen minder vee dan jongens bij hun geboorte.239 Dit komt omdat het vee dat aan meisjes geschonken wordt uiteindelijk naar de familie zal gaan van de man waarmee ze zal trouwen. Voor haar vader en eigen familie is dit uiteindelijk een verlies. Van de dieren die een vrouw van haar man krijgt bij het huwelijk, de futte, wordt verwacht dat ze die aan haar kinderen schenkt in voor-erfenis. Op deze manier blijft de veestapel onrechtstreeks geconcentreerd binnen het patrilineaire systeem.240 Volgens islamitische normen zouden de Jallube ook via de zakat, de belasting bestemd voor de armen, het vee in de gemeenschap moeten herverdelen. De zakat zou moeten uitbetaald worden wanneer een persoon een minimum van 30 runderen bezit. Gezien het systeem van de geanticipeerde erfenis, zijn de eigendomsrechten van de kudde verspreid over de verschillende leden van een gezin, en bezit officiëel niemand meer dan 30 dieren. De zakat wordt in de praktijk bijna nooit uitbetaald.241 Bij de Jallube-gemeenschap bestaat het gebruik om giften te doen of leningen te verstrekken aan de verarmde leden van de gemeenschap niet. Instellingen zoals de habbanae bij de WoDaaBe bestaan niet, en ook het uitlenen van vee is een totaal onbekend gebruik. De Jallube staan zelfs erg sceptisch tegenover het nut van deze gebruiken. Ze zijn van mening dat verarmde mensen beter het dorp kunnen verlaten, om zo geen last te vormen voor de familie en de gemeenschap.242 Wat de Jallube wel doen is zuivelproducten, meestal melk, te schenken aan gezinnen die tijdelijk een tekort aan melkkoeien hebben. Het gebeurt regelmatig dat rijkere families de armere met een kleine hoeveelheid melk per dag tegemoet komen. Af en toe wordt er ook een melkkoe uitgeleend, zodat de ontlener die kan melken.243

239

Bruijn de, and van Dijk, Arid ways., 319. Bruijn de, and van Dijk, Arid ways., 320-321. 241 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways., 322. 242 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways., 322. 243 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 323. 240

74

Het vee wordt in de Jallube-gemeenschap in Serma maar weinig herverdeeld. Erfenissen, zakat, en giften spelen een minieme rol in de redistributie van de veestapel binnen de gemeenschap. Deze gang van zaken heeft een verklaring. Wanneer er zich een ernstige droogte, of andere ramp, voordoet in Serma, is de kans dat de hele gemeenschap getroffen wordt erg groot. De verplaatsingen van de Jallube in de Hayre zijn immers relatief klein, en het risico op een groot verlies binnen de kuddes van de gehele gemeenschap is redelijk groot. Om dit risico eventueel te minimaliseren zou het vooral geografisch verspreid moeten worden, om zo een heterogeen gebied te dekken waar de droogte niet heeft toegeslagen. Aangezien de Jallube dit niet doen, en in geval van droogte idereen binnen de gemeenschap hetzelfde risico loopt op verlies, is het voor ieder gezin beter om zichzelf te verzekeren door zo veel mogelijk vee te accumuleren en te centraliseren binnenin het patrilineaire systeem, dan het te herverdelen binnen de gemeenschap. Het overdragen van vee via (geanticipeerde) erfenis kan de meest rationele manier zijn om risico te vermijden, zowel vanuit individueel als collectief opzicht. Vee circuleert bij de Jallube dus alleen binnen rechtstreekse familiale banden.244 10.6.2 WoDaaBe Één van de belangrijkste sociale instellingen die de WoDaaBe toepassen is de habbanae. Habbanae bestaat uit het uitlenen van een vrouwelijk dier (een koe, of ook wel een schaap of geit), dat gehouden wordt tot het een aantal keren (meestal drie) gekalfd heeft. De ontlener mag ook gebruik maken van de melk van het dier. Habbanae is een gebruik met veel betekenis voor de WoDaaBe. Iemand die zijn dieren uitleent staat in hoog aanzien binnen de gemeenschap om zijn generositeit. Wanneer een familie zwaar getroffen wordt door een droogte kan het rekenen op de ontvangst van enkele habbanae. Dit zorgt voor een reële herverdeling van de rijkdom binnen de gemeenschap, in tegenstelling tot “gewone” leningen die de rijkdomsverschillen niet veranderen.245 De WoDaaBe ondersteunen elkaar vooral door vee te herverdelen. Door het gefragmenteerde en ruimtelijk verspreide karakter van de WoDaaBe-gemeenschap bestaat er weinig hulp op gebied van arbeidssamenwerking. In plaats daarvan verdeelt habbanae het vee van huishoudens met een tekort aan arbeidskrachten naar huishoudens met een overschot aan

244 245

Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 328. White, “The Effect”, 93. 75

arbeidskrachten. Bovendien biedt dit systeem een verzekering tegen eventuele toekomstige moeilijkheden, aangezien de vrijgevige herder zijn sociale relaties uitbreidt en zo in moeilijke tijden op zijn beurt op hulp kan rekenen. Een ander positief aspect van dit leen-systeem is de ruimtelijke herverdeling van het vee. Wanneer het vee over een groot gebied verspreid wordt, vermindert dit de kans op verliezen in het geval van erg lokale droogtes.246 Naast de habbanae passen de WoDaaBe nog verschillende vormen van leningen en giften toe, waaronder ook het uitlenen van een melkende koe wanneer een familie geconfronteerd wordt met een tekort aan melk. Op deze manier moet deze familie minder snel overstappen op de aankoop van granen op de markt.247 Deze strategie van de WoDaaBe zorgt ervoor dat in de mate van het mogelijke niemand buiten het pastorale systeem valt. Het biedt in geval van ernstige droogte een ware zekerheid voor de gezinnen die het meest getroffen worden. Via het vee dat ze ontvangen via habbanae, en waarvan ze het nageslacht mogen houden, kunnen ze hun kudde wederom opbouwen. 10.6.3 De Kel Ewey Bij de Kel Ewey zijn de sociale regels rond het schenken van giften en het accepteren ervan erg complex en zijn verbonden aan hun ethische en morele code.248 Voedsel is eerst en vooral bestemd voor het eigen gezin. Hierna kunnen ook anderen geholpen worden, vaak ouders en dichte familie. Deze verwanten kunnen altijd rekenen op hulp, maar zullen nooit helemaal ten laste van het andere gezin leven. Iedereen wordt verondersteld om voor zijn eigen levensonderhoud te kunnen zorgen.249Een ander opzadelen met eigen problemen staat niet goed bij de Kel Ewey, en de vraag om voedsel of hulp wordt al snel als bedelen ervaren. De armere gezinnen bij de Kel Ewey zullen nooit willen laten blijken dat ze afhankelijk zijn van anderen voor hun voedselbevoorrading, en het niet willen laten blijken dat men afhankelijk is van andermans voedsel is deel van de trots van de Kel Ewey. 250 Toch bestaan we bij de Kel Ewey enkele vormen van hulpverlening en sociale steun. Zo heeft iedere karavaanreiziger die terugkeert uit het Hausa-gebied de gewoonte om enkele kilo‟s gierst (1 à 2) te herverdelen onder zijn buren. Dit gebruik heet edegri. Landbouwers

246

White, “The Effect”, 94. White, “The Effect”, 94. 248 Spittler, Les Touaregs, 224. 249 Spittler, Les Touaregs, 225. 250 Spittler, Les Touaregs, 233-234. 247

76

doen hetzelfde op het moment van de oogst. Deze kleine geschenken zijn vooral symbolisch, en dienen voornamelijk om goede banden te onderhouden met elkaar. De edegri bestaat niet altijd als een gelijke ruil; rijkere families geven grotere hoeveelheden dan de armere gezinnen, en het komt voor dat sommige families enkel en alleen geschenken ontvangen zonder ooit zelf te kunnen geven.251 Het is ook gebruikelijk dat de eerste karavaanreizigers die terugkeren uit het zuiden gierst lenen aan andere gezinnen waarvan de mannen nog op komst zijn. Dit is een cruciaal moment voor veel families, de gierstvoorraden zijn schaars en men snakt naar de nieuwe lading. Deze leningen worden achteraf gewoon terugbetaald, zonder enige interest. Deze regel baseert zich op islamitische normen die verbieden om interest te vragen. Ook een commerciëel krediet wordt door de Kel Ewey altijd toegezegd zonder enige interestvoet.252 We zien dat bij de Kel Ewey er geen echt systeem van herverdeling van de eigendommen bestaat zoals bij de WoDaaBe. Dit betekent niet dat er geen vorm van solidariteit bestaat in tijden van schaarste. Toch is het duidelijk dat het geven en vragen om hulp in moeilijke situaties geremd wordt door een sterk aanwezige morele code en het ideaal van de trotse, autonome herder. 10.6.4 Kababish De Kababish onderhouden hun vriendschappelijk en familiale banden via het schenken van vee. Het schenken van dieren aan een persoon creëert een band tussen de beide betrokken partijen, gebaseerd op een houding van goede wil en het verlenen van hulp in tijden van nood. Deze relatie heet muhanni. Wanneer een herder in moeilijkheden verkeert, en veel vee heeft verloren, zal hij hulp vragen, en meestal ook krijgen, van de personen waarmee hij een muhanni-band onderhoudt.253 Een herder die al zijn dieren heeft verloren door omstandigheden, kan zich beschikbaar stellen in dienst van een ander huishouden, en de kuddes daar helpen hoeden. De eigenaar en werkgever betaalt de herder dan een jaarlijks salaris. De meeste herders die in deze situatie terecht komen blijven zelden voor een loon werken wanneer ze weer genoeg dieren hebben

251

Spittler, Les Touaregs, 223. Spittler, Les Touaregs, 223. 253 Asad, The Kababish, 75. 252

77

verzameld om een eigen kudde samen te stellen, en keren dus zo gauw mogelijk terug naar een onafhankelijke status.254 Het is bij de Kababish dus niet de gewoonte om de rijkdommen te herverdelen binnen de gemeenschap, maar er bestaat wel een zekere vorm van solidariteit via het schenken van vee, en het steunen van vrienden en familie in moeilijke tijden. Dit gebruik kan echter niet vermijden dat het soms gebeurt dat herders zoveel vee verliezen dat ze niet meer kunnen instaan voor het onderhoud van hun eigen gezin. In dit geval kan een herder in dienst gaan werken voor een rijkere familie. Zodoende verliest hij tijdelijk zijn autonomie. Op deze manier wordt wel vermeden dat een herder helemaal buiten het pastorale economische systeem komt te staan. 10.6.5 Himba Zoals in de meeste pastorale gemeenschappen, worden sociale relaties ook bij de Himba onderhouden door de uitwisseling van vee. Wanneer de Himba vee ruilen of uitlenen maken ze

een

duidelijk

onderscheid

tussen

gebruiksrechten

en

eigendomsrechten.255

Eigendomsrechten worden alleen overgeplaatst via een erfenis. Erfenissen gebeuren bij de Himba enkel via matrilineaire lijn, en meestal van broer naar broer, of van oom naar neef. Het leeftijdsverschil tussen de overledene en de erfgenaam is meestal niet zo groot. Erg zelden gebeurt het dat een erfenis een generatie overbrugd. Mannen die een veestapel erven doen dat meestal na hun 45e. 256 Het is bij de Himba erg moeilijk om als jonge herder al meteen eigenaar te worden van een kudde. De Himba lenen meer vee uit dan dat ze het effectief helemaal overdragen aan iemand anders. Het is de gewoonte voor jonge mannen om hun carrière als herder te beginnen met met een kudde die vooral bestaat uit vee dat hen door hun vader, ooms of andere familieleden is geleend, om zo langzamerhand hun eigen veestapel uit te bouwen.257 Geleend vee blijft wel een veilig kapitaal, ook al blijven de eigendomsrechten nog altijd bij de oorspronkelijke eigenaar. Morele plichten vermijden dat de eigenaar zijn uitgeleend vee allemaal tegelijk terugvraagt. Ondanks dit feit is het voor een jonge herder wel beter om van

254

Asad, The Kababish, 72. Bollig, Risk Management, 294. 256 Bollig, Risk Management, 279. 257 Bollig, Risk Management, 294. 255

78

veel verschillende personen dieren te lenen. Het spreiden van de personen waarvan je afhankelijk bent als jonge herder wordt gezien als een manier om autonomie en onafhankelijkheid te behouden.258 Wanneer een herder in moeilijkheden komt, als hij bijvoorbeeld veel dieren verliest tijdens een droogte, bestaat er bij de Himba wel een gebruik dat ervoor zorgt dat de persoon in kwestie binnen het pastorale systeem kan blijven functioneren. Hij kan dan een heel herderskamp lenen van een rijke familie. Bij dit soort regeling wisselt de verarmde herder zijn arbeid uit voor het gebruik van de melk van de kudde die hij voor de rijkere herdersfamilie hoedt. Als deze situatie definitief wordt, onstaat een een patronage-relatie tussen te twee partijen. 259 We zien dat de Himba hun eigendom zelden herverdelen. Er bestaat de tendens om de veestapel te centraliseren bij de oudere generaties. Wel is het zo dat de Himba de gebruiksrechten verdelen, via leningen. Deze leningen gebeuren alleen niet op egalitaire basis. Zowel jonge herders als verarmde herders staan zo in een positie van afhankelijkheid, en soms zelfs in een patronage-relatie. 10.6.6 Comparatieve analyse van de eigendomsverdeling en sociale steun Tabel 4 biedt een overzicht van de sociale instellingen rond eigendomsverdeling, reciprociteit en solidariteit. We merken twee verschillende tendenzen op. Aan het ene uiterste staan de WoDaaBe, die door middel van een erg sterke egalitaire ideologie hun bezit in tijden van schaarste herverdelen binnen de hele gemeenschap via het gebruik genaamd habbanae. Op deze manier worden de meest getroffen families geholpen en vermijden de WoDaaBe dat ze buiten het pastorale systeem vallen. Aan de andere kant heb je gemeenschappen zoals de Jallube en de Himba die het bezit, in plaats van het te verdelen, het liever centraliseren binnenin de patrilinie of matrilinie. Dit systeem biedt de Jallube meer bescherming tegen de risico‟s gebonden aan droogtes dan een herverdeling ervan. Dit heeft te maken met de mobiliteitsgraad van de gemeenschap. Angezien de Jallube niet zo mobiel zijn, wordt de hele gemeenschap op dezelfde mate blootgesteld aan dezelfde risicos tijdens een droogte. De WoDaaBe zijn, in tegenstelling tot de Jallube en de Himba, een zeer mobiele gemeenschap, en de families wonen tijdens het

258 259

Bollig, Risk Management, 298. Bollig, Risk Management, 299-300. 79

regenseizoen erg verspreid over een groot gebied. Niet iedereen loopt dezelfde risico‟s, een droogte kan het ene gezin harder treffen dan een ander. Voor hen heeft het dus meer zin om vee te verspreiden en te verdelen, zodat er een wederkerigheidsrelatie ontstaat waarbij iedereen altijd kan rekenen op hulp van andere gezinnen wanneer hij getroffen wordt door droogte. Uit tabel 4 is zichtbaar dat zowel de Himba als de Kababish binnen hun systeem een mechanisme hebben dat vermijdt dat een verarmde herder helemaal buiten de pastorale economie moet werken. Wanneer een herder zo veel verliezen lijdt, waardoor hij niet meer kan instaan voor het onderhoud van zijn familie, bestaat er bij deze gemeenschappen de mogelijkheid om in dienst van een andere (rijkere) herder te werken. Zo verliest de herder wel zijn onafhankelijkheid, maar heeft hij wel de mogelijkheid om binnen het pastorale systeem te blijven. Bij de Kababish is het wel zo dat deze contracten maar tijdelijk zijn; vanaf het moment dat de herder in dienst weer genoeg vee heeft om autonoom voor zijn gezin te zorgen, zal hij dat ook doen. Bij de Himba leidt deze situatie vaak tot een patroon-client relatie. Over het algemeen zou je kunnen besluiten dat daar waar de sterke ideologische drang niet bestaat om de rijkdommen te herverdelen onder de gemeenschap, zoals die sterk aanwezig is bij de WoDaaBe, er toch overal een zekere solidariteit bestaat.

80

11 Discussie We zagen dat pastorale gemeenschappen een serie risico-beperkende strategieën ontwikkelden die rechtstreeks in verband staan met de klimatologische omstandigheden van hun gebied. De vraag is nu hoe deze klimatologische omstandigheden in de toekomst zullen evolueren. De vooruitzichten op ongunstige klimaatsveranderingen zullen waarschijnlijk niet verminderen in de nabije toekomst.260 Het recentste IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change)rapport uit 2007 beschouwt het hele Afrikaanse continent als het meest kwetsbare aan klimaatsveranderingen en klimatologische variabiliteit. Klimaatsveranderingen zullen hoogstwaarschijnlijk zorgen voor een toenemende druk op de beschikbaarheid, de toegang en de vraag naar water. Ook de verschillende Afrikaanse ecosystemen zullen veranderingen ondergaan. Er wordt geschat dat tegen 2080 de verhouding van droge en semi-aride gebieden in Afrika met 5 tot 8% zal toenemen.261 Het is moeilijk om in te schatten hoe het Afrikaanse klimaat precies zal evolueren, onder andere omdat het erg lastig is om de “natuurlijke” schommelingen van het Afrikaanse klimaat te onderscheiden van de schommelingen die veroorzaakt zijn door de mens. Zoals ik in het eerste gedeelte van mijn thesis besprak, hangt het Afrikaanse klimaat af van verschillende factoren, zoals het ENSO-fenomeen. Hiernaast speelt de antropogene impact op landschap, bodem en begroeiing waarschijnlijk ook nog een belangrijke rol. Klimaatmodellen die voor de toekomst verschillende scenarios voorstellen, zijn erg onzeker aangezien ze juist deze twee belangrijke factoren moeilijk kunnen integreren.262 Toch is het zeker interessant om de omvang van de effecten van de verhoogde uitstoot van broeikasgassen op het Afrikaanse klimaat te bekijken, en de problemen die het zou kunnen veroorzaken voor de bevolking.

260

Downing, Thomas E., Lasse Ringius, Mike Hulme, Dominic Waughray, “Adapting to Climate Change in Africa”, Mitigation and Adaption Strategies for Global Change 2: 19-44 (1997), 19. 261

Boko, M., I. Niang, A. Nyong, C. Vogel, A. Githeko, M. Medany, B. Osman-Elasha, R. Tabo and P. Yanda, “Africa. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability”, Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, geredigeerd door M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, 433-467 (Cambridge, 2007), 435. 262

Hulme, Mike, Ruth Doherty, Todd Ngara, Mark New, David Lister, “African climate change: 1900-2100”, Climate Research, vol. 17: 145-168 (2001), 146. 81

Wat houden deze scenarios voor het Afrikaanse klimaat in? Wat de temperatuur betreft: onder het medium-hoge emissie-scenario, voor de periode 2080-2099, wordt verwacht dat de jaarlijkse gemiddelde luchttemperatuur in Afrika met 3 tot 4°C zal stijgen in vergelijking met die van de periode 1980-1999. Andere scenarios die uitgaan van een veel hogere uitstoot aan broeikasgassen voorspellen nog grotere stijgingen.263 Toekomstige veranderingen in de gemiddelde seizoensneerslag in Afrika zijn minder duidelijk. Gezien de belangrijke rol dat het ENSO-fenomeen speelt in de variabiliteit van de regenval tussen verschillende jaren, kan men toekomstige schommelingen in de regenval-patronen moeilijk inschatten zonder hiermee rekening te houden. Het is echter nog altijd niet duidelijk hoe ENSO zal reageren op de opwarming van de aarde.264 Het pastoralisme heeft zich in de gebieden die de vorige decennia ernstige droogtes gekend hebben op twee manieren aangepast aan de klimatologische variabiliteit: langs de ene kant door het behouden van de specifieke karakteristieken eigen aan hun economische systeem (mobiliteit, flexibiliteit, accumulatie van vee enz.), en langs de andere kant door het aangaan van economische activiteiten buiten dit systeem. Door het veranderende klimaat, en andere economische en politieke factoren, vrezen experten dat de aanpassende strategieën van de herdersgemeenschappen miscchien te kort zullen schieten. Vooral de toenemende trend om inkomsten buiten het pastorale systeem te zoeken riskeert de herders in economische nietduurzame werkgelegenheden te plaatsen, in plaats van hun kwetsbaarheid als pastorale gemeenschappen te verminderen.265 Door de acute voedseltekorten die zich voordoen bij herdersfamilies gedurende een droogte, veroorzaakt door een samenloop van negatieve omstandigheden (verminderde melkproductie, spectaculaire stijging van de graanprijzen, keldering van de veeprijzen enz.), sturen veel herdersfamilies leden van hun gezin weg om werk te zoeken in de steden. Op deze manier moeten er minder personen gevoed worden binnen het huishouden. Vaak heeft deze emigratie een negatief effect: het zijn juist die personen die zo belangrijk zijn voor het pastorale

263

Boko, M., I. Niang, A. Nyong, C. Vogel, A. Githeko, M. Medany, B. Osman-Elasha, R. Tabo and P. Yanda, “Africa. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability”, Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, geredigeerd door M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, p. 433-467 (Cambridge, 2007), p. 443. 264 Hulme, et. al. “African climate change”, 161. 265 Tarekegn, “Pastoralism and Adaption”, 171-172. 82

economische systeem (mannen met de leeftijd tussen 15 en 55 jaar), die het huishouden verlaten. Dit arbeidstekort verlaagt aanzienlijk de productiviteit van de (overgebleven) kudde. Bovendien kunnen de emigranten nauwelijks bijdragen aan de inkomsten van het gezin, de salarissen zijn vaak te laag en dienen voor hun eigen onderhoud als loonarbeiders.266 Het is dus maar de vraag in hoeverre deze laatste strategie, het zoeken naar mogelijkheden tot andere werkgelegenheid, een strategie is die op lange termijn de herdersgemeenschappen tegen klimatologische variabiliteit beschermt. Als herders steeds vaker moeten steunen op non-pastorale bronnen van inkomst, gezien de achteruitgang van hun eigen (pastorale) economische systeem, in welke mate is hun eigen pastorale levenswijze houdbaar? We hebben gezien dat voor de sedentaire landbouwers het tijdelijk opzoeken van werkgelegenheid buiten hun eigen domein kan helpen om droogtes te overbruggen. Er bestaat een groot verschil tussen de toepassing van deze strategie door landbouwers of door pastorale gemeenschappen, want wanneer de regens weer terugkeren, kan de landbouwer zo goed als meteen terugkeren naar zijn veld en dit weer verbouwen. Herders moeten integendeel veel langer wachten om het kapitaal bij elkaar te krijgen om de kuddes weer op te bouwen, en blijven dus veel langer buiten het pastorale systeem. Gezien de vooruitzichten op een steeds droger klimaat in veel Afrikaanse gebieden kan een studie van de aanpassende strategieën van de bewoners van de savannegordels, gekoppeld aan de studie van de klimatologische omstandigheden en de evolutie ervan in de toekomst leiden tot nieuwe inzichten op het gebied van geschikte beleidsmaatregelen die de bevolking van deze kwetsbare gebieden zouden kunnen helpen om deze moeilijke omstandigheden de baas te kunnen.

266

White, “The Effect”, 99. 83

12 Conclusie De gevoeligheid van de Afrikaanse savannegordels aan de schommelingen van het klimaat maken hen tot een interessant gebied om een studie rond droogtes over uit te voeren. In het eerste gedeelte van deze thesis heb ik de Afrikaanse savannegordels geografisch geplaatst. Vervolgens omschreef ik het savanneklimaat en de grootschalige atmosferische fenomenen die dit klimaat bepalen en beïnvloeden. Dat zijn vooral de moessoncirculaties van de Atlantische en Indische Oceaan, de beweging van de zone waar de winden van het noordelijke en zuidelijke halfrond elkaar ontmoeten, de zgn. ITCZ, en de temperaturen van het zeeoppervlak (Sea Surface Temperatures, SST). Deze fenomenen blijken dan weer samen te hangen met de NAO (Noord Atlantische Oscillatie), die, wanneer hij positief is, voor krachtige passaatwinden in West Afrika zorgt en er voor een lagere regenval dan gemiddeld zorgt.267 Ook het ENSO-fenomeen (El Niño – Southern Oscillation) heeft zijn effecten op het Afrikaanse continent.268 ENSO wordt gekoppeld aan droogte-jaren in het zuiden van Afrika.269 Deze globale atmosferische fenomenen kunnen bovendien beïnvloed worden door de antropogene luchtvervuiling in het noordelijke halfrond, waardoor er een verband zou kunnen bestaan tussen verhoogde concentraties aereosolen in de atmosfeer en toenemende droogte in de Sahel.270 Hieropvolgend besprak ik de belangrijke eigenschappen van het ecosysteem van de Afrikaanse savannes. Het belangrijkste punt dat hier gemaakt werd is dat het een ecosysteem in non-equilibrium, in onevenwicht, is.271 Om de zoveel tijd vindt er een zodanig ernstige droogte plaats, die in één klap verschillende componenten van het ecosysteem aanzienlijk verdunt of zelfs verwoest. Deze enorme schommelingen in bevolkingsaantallen van planten of dieren verhinderen dat het ecosysteem een evenwichtspunt bereikt, zoals in andere ecosystemen het geval is.272 Dit gegeven introduceert een belangrijk element in de analyse, namelijk de constante aanwezigheid van het risico op een droogte.

267

McIntosh, “Chasing Denkejugu”, 24 Nicholson, “Climatic and environmental change in Africa”, 132. 269 Stige, et. al., “The effect of climate variation”, 3049. 270 Rotstayn and Lohmann, “Tropical Rainfall Trends”, 2113-2114. 271 Ellis, “Climate variability, 38. 272 Ellis, “Climate variability, 38. 268

84

Het is met dit element dat de Afrikaanse savannebewoners moeten omgaan, en door de eeuwen heen mee geconfronteerd geweest zijn, zoals blijkt uit de chronologie van voorkomende droogtes. Uit de chronologie die ik samenstelde bleek vooral dat het klimaat in beide savannegordels in het verleden vaak gefluctueert heeft, en dat waarschijnlijk altijd wel zal blijven doen. De beide savannegordels ondergaan zowel extreem droge als extreem vochtige periodes. In de 19e

eeuw

ondergingen

de

twee

gebieden

dezelfde

abnormale

meteorologische

omstandigheden, droogte in de jaren 1820 en 1830, vochtig in de jaren 1870, 1880 en 1890. De 20e eeuw startte met een droge trend in de eerste decennia. De jaren ‟20 waren voor de noordelijke savannegordel erg goede jaren, terwijl de zuidelijke savannes droge tijden doormaakten. De jaren ‟50 waren dan weer erg vochtig voor beide gebieden, waarna er zich vanaf het einde van de jaren ‟60 een neerwaartse trend in de neerslag van de Sahel inzette. Zuidelijk Afrika kon tot de helft van de jaren ‟70 nog rekenen op voldoende neerslag. De jaren ‟80 waren weer een harde confrontatie met droogte voor beide zones. Het variabele klimaat van de Sahel werd apart onder de loep genomen, gezien de onduidelijkheid rond de oorzaken van de aanhoudende droogtes sinds het einde van de jaren ‟60. Ik besprak de twee hoofdhypotheses die tegenwoordig worden afgewogen, waarvan de eerste theorie de regenval in de Sahel aan de interactie tussen de oceanen en de atmosfeer op globale schaal verbindt, en de tweede theorie die ze aan de terugkoppelingsprocessen tussen het regionale klimaat van de Sahel en de begroeiing van het landoppervlak verbindt.273 Het is waarschijnlijk dat tegen het jaar 2000 de droogte in de Sahel nog niet was afgelopen, en dat het gebied met moeite herstelt.274 Deze onzekere omstandigheden van het klimaat, de onbetrouwbaarheid van de regens en haar territoriale variabiliteit hebben invloed op de manier waarop men de natuurlijke bronnen van een gebied exploiteert.275 Kort werden de strategieën van de landbouwers die in de savannes wonen (daar waar de regenval dat toelaat) toepassen om het hoofd te bieden aan de constant aanwezige mogelijkheid op droogte en oogstmislukking besproken. De landbouwers tonen zich erg flexibel in het plannen van de werkzaamheden die uitgevoerd moeten worden op de

273

Hulme, “Climatic Perspectives”, 25. L‟Hôte, “Analysis”, 571. 275 Ellis and Galvin, “Climate Patterns”, 347. 274

85

akkerlanden. Ze variëren erg in het type zaad dat ze planten en diversifiëren hun bronnen van inkomsten.276 Op deze manier proberen ze het risico op de impact van droogte op hun inkomsten te minimaliseren, door het te spreiden. Toch blijkt dat de pastorale levensstijl de meest geschikte is om de uitdagingen die het savannegebied stelt aan te gaan.277 Het risico op het voorkomen van een ernstige droogte, dat eigen is aan ecosystemen zoals de savannes die zogezegd in non-equilibrium zijn, kunnen de bewoners van de savannes niet elimineren. Wat ze wel kunnen doen, is dit risico spreiden. Ik heb in deze thesis de strategieën die de pastorale gemeenschappen toepassen om met het variabele en onvoorspelbare klimaat waarin zij leven om te gaan beschreven, en ze in verschillende categoriëen opgedeeld. Eerst besprak ik de mobiliteit en migratiepatronen van de verschillende pastorale gemeenschappen, vervolgens de diversificatie van hun economische activiteiten, het beheer van kuddes en tot slot de sociaal gevestigde gewoonten die de kwetsbaarheid van de gemeenschap kunnen verkleinen. De eerste drie strategieën hebben allemaal een essentiële functie: ze spreiden het risico. Mobiliteit is de geografische spreiding van het risico op droogte, de diversificatie van de economische activiteiten is het spreiden van het risico over verschillende domeinen, en de diversificatie in diersoorten binnen het beheer van de kudde spreidt het risico over de verschillende componenten van de veestapel. We kunnen dus concluderen dat er een algemeen patroon bestaat in de strategieën die door de verschillende pastorale gemeenschappen toegepast worden in de Afrikaanse savannegordels. Echter, iedere pastorale gemeenschap geeft een specifieke en eigen invulling aan deze strategieën, en er zijn enkele belangrijke verschillen aan het licht gekomen. Wat de mobiliteit en migratiepatronen betreft, hebben we gezien dat er pastorale gemeenschappen zijn, zoals de WoDaaBe en de Kababish, die erg mobiel zijn en bijna constant rondtrekken op zoek naar de beste graaslanden. In geval van droogte is migratie de belangrijkste strategie om aan de negatieve effecten ervan te ontsnappen. De Kel Ewey hebben dan weer een heel specifiek migratiepatroon, dat gebonden is aan hun handelseconomie, maar waarmee ze perfect de egfecten van een droogte kunnen dempen. Andere pastorale gemeenschappen, zoals de Jallube en de Himba, verplaatsen zich veel

276 277

Mortimore and Adams, “Farmer adaption”, 52-55. Odegi-Awuondo, Life in the Balance, 8. 86

minder, en blijven gedurende het regenseizoen op een vaste locatie. Dit heeft grotendeels te maken met de tweede riscobeperkende strategie die ik besprak: de diversificatie in economische activiteiten. De gemeenschappen die tijdens het regenseizoen op dezelfde locatie blijven doen dit om aan landbouw te doen. We kunnen dus vaststellen dat wanneer een gemeenschap, om diverse (bv. historische) redenen het risico op de gevolgen van droogte niet geografisch spreidt, ze zich toelegt op het spreiden ervan over verschillende domeinen, bijvoorbeeld

tussen

pastorale

activiteiten

en

landbouwactiviteiten,

of

bijkomende

handelsactiviteiten. Op dit vlak bestaan er duidelijk verschillen onder de besproken gemeenschappen. De Jallube verkopen ambachtelijk vervaardige voorwerpen.278 De vrouwen van de WoDaaBe-gemeenschap verdienen geld bij door haren te vlechten.279 De Himba kunnen integendeel moeilijk diversifiëren gezien de zeer dunne bevolkingsdichtheid van hun gebied, en de beperkingen die op de handelsactiviteiten werden gelegd onder het ZuidAfrikaanse bewind.280 De Kel Ewey zijn ook op dit vlak een apart geval. Gezien hun welvaart en type economie houdt een deel van de gemeenschap zich exclusief bezig met groententeelt. De Kababish hebben daarentegen de nood nooit gehad om andere bronnen van inkomst te zoeken. De derde strategie die ik besprak betrof het beheer van de kuddes van de herders, en concentreerde zich op de diversificatie van de diersoorten en het splitsen van de kudde. Dit is een strategie waarvan bijna alle pastorale gemeenschappen het voordeel van inzien. De pastorale gemeenschappen verschillen hierin voornamelijk in de keuze van de diersoorten en de samenstelling van de kuddes, die beantwoorden aan de specifieke voorkeuren van elke gemeenschap. De Kel Ewey en de Kababish bijvoorbeeld, die in erg droge gebieden verblijven, houden kamelen omdat ze die nodig hebben als transportmiddel, maar ook omdat dit dier erg droogtebestendig is.281 De WoDaaBe houden zowel rundvee, geiten en schapen282, terwijl de grootste kuddes bij de Himba uit schapen en geiten bestaan.283 Enkel de Jallube houden het vooral op rundvee, en bezitten maar enkele geiten.284 De Kababish, die zich als

278

Bruijn de, and van Dijk. Arid ways, 126. White, “The Effect”, 95. 280 Bollig, “Risk and risk minimisation among Himba pastoralists in Northwestern Namibia”, Nomadic Peoples 1, n.1: 66-89 (1997), 82. 281 Oba and Lusigi, “An overview”, 6. 282 White, “The Effect”, 95. 283 Bollig, Risk Management”, 276. 284 Bruijn de, and van Dijk, Arid ways, 288. 279

87

kamelenhouders beschouwen, bezitten toch meer schapen dan kamelen, omdat schapenvlees erg makkelijk verkocht raakt.285 Doordat een kudde uit verschillende diersoorten bestaat is de kans dat de hele kudde sterft tijdens een droogte kleiner, alsook tijdens een epidemie. Bovendien kunnen de herders zo beter inspelen op de erg variabele beschikbaarheid van graasland en water in de savannes.286 Tenslotte besprak ik de sociaal gevestigde gewoonten die op lokaal niveau, binnen de gemeenschappen, zekerheid kan bieden in geval van droogte. Op dit terrein zijn de verschillen tussen de besproken casussen erg groot. Iedere gemeenschap heeft wel een zekere vorm van solidariteit, maar de mate en vormen waarin deze hulp zich uit in tijden van schaarste zijn erg uiteenlopend. Enerzijds heb je het geval van de WoDaaBe, die een erg sterke egalitaire ideologie bezitten en hun veestapel in tijden van schaarste verdelen onder de herders die het meest getroffen werden door de droogte.287 Anderzijds zijn er gemeenschappen zoals de Jallube en de Himba, die het bezit niet verdelen, maar het liever centraliseren binnenin de matrilinie of patrilinie. De Himba en de Kababish passen beiden een systeem toe waarbij een verarmde herder in dienst kan gaan werken voor een rijker lid van de herdersgemeenschap, om zo te vermijden dat hij buiten de pastorale economie moet werken. Eén van de vragen die ik aanvankelijk stelde was de vraag of er een verschil bestaat tussen de strategieën die in de noordelijke savannegordel worden toegepast en die in de zuidelijke savannegordel. De vergelijking is, zoals in de inleiding al werd aangehaald, nogal onevenwichtig, gezien de vele casussen voor de noordelijke savannegordel en de enkele casus voor de zuidelijke. Wat wel zeker is, is dat de onderlinge verschillen in het toepassen van de risico-beperkende strategieën erg groot zijn ook tussen de casussen uit de noordelijke savannegordel. Uit de bespreking van alle casussen resulteert dat er in de gebieden met een erg grote variabiliteitscoëfficiënt in de jaarlijkse regenval, zoals in de twee Afrikaanse savannegebieden, er een algemeen kader bestaat van risico-beperkende strategieën, die voornamelijk het spreiden van dit risico aangaat. Wanneer men dan specifiek iedere gemeenschap nader bekijkt, dan blijkt dat deze strategieën op een gevariëerde manier worden ingevuld, afhankelijk van culturele normen en waarden en de historische omstandigheden.

285

Asad, The Kababish, 15-16. Oba and Lusigi, “An overview”, 6. 287 White, “The Effect”, 93. 286

88

In de discussie werden de eventuele effecten van de toekomstige klimaatveranderingen voor het Afrikaanse continent besproken, en de gevolgen daarvan op de pastorale gemeenschappen. In het verleden paste het pastoralisme zich aan de hoge variabiliteit van de klimatologische omstandigheden aan door enerzijds in te zetten op de specifieke eigenschappen van haar economische systeem (mobiliteit, flexibiliteit...), anderzijds door activiteiten buiten de pastorale wereld aan te gaan.288 Het is niet duidelijk in hoeverre deze strategieën de pastorale gemeenschappen op langetermijn tegen een verhoogde klimatologische variabiliteit zullen beschermen. Een historisch perspectief op de tendenzen van het klimaat van de Afrikaanse savannes, gekoppeld aan de studie van de strategieën die de plaatselijke pastorale gemeenschappen toepassen om met hun onzekere en onbetrouwbare klimaat om te gaan kan een basis vormen voor verder onderzoek in dit kader.

288

Tarekegn, “Pastoralism and Adaption”, 171-172. 89

13 Bibliografie 13.1 Referenties 13.1.1 Boeken

-

Bollig, Michael, Risk Management in a Hazardous Environment. A Comparative Study of Two Pastoral Societies. New York: Springer, 2006.

-

Bovin, Mette, Leif Manger, Adaptive Strategies in African arid lands. Uppsala: Scandinivian Institute for African Studies, 1990.

-

Bruijn de, Mirjam, en Han van Dijk. Cultural Understandings of Insecurity in Fulbe Society, Central Mali. Amsterdam: Thela Publishers, 1995.

-

Galaty, John G., Pierre Bonte, Herders, Warriors and Traders. Pastoralism in Africa. Boulder Colorado: Westview Press, 1991.

-

Glantz, Michael H., ed., Drought and Hunger in Africa: denying famine a future. Cambridge: Cambridge University Press, 1987.

-

McIntosh, Roderick J., Joseph A. Tainter en Susan Keech McIntosh, eds., The Way the Wind Blows. Climate, History and Human Action. New York: Columbia University Press, 2000.

-

Mistry, Jayalaxshmi. World Savannas. Ecology and Human Use. Harlow: Pearson Education, 2000.

-

Moran, Emilio. Human Adaptability. An Introduction to Ecological Anthropology. Colorado: Westview Press, 1982.

-

Mortimore, Michael, Roots in the African Dust. Sustaining the Drylands. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.

-

Odegi-Awuondo, Casper, Life in the Balance. Ecological Sociology of Turkana Nomads. Nairobi: ACTS Press, 1990.

-

Scoones , Ian, Living with Uncertainty. New Directions in Pastoral Development in Africa. London: International Institute for environment and development,1996.

-

Scott, Earl ed., Life before the drought, Boston: Allen & Unwin, 1984. 90

-

Smith, Andrew B., Pastoralism in Africa. Origins and Development Ecology. London: C. Hurst & Co. (Publishers) Ltd., 1992.

-

Spittler Gerd, Les Touaregs face aux sécheresses et aux famines. Les Kel Ewey de l’Aïr (Niger), Paris: Karthala, 1993.

-

Wigley, T. M. L., M.J. Ingram, G. Farmer eds. Climate and History: Studies in Past Climates and Their Impact on Man. Cambridge: Cambridge University Press, 1981.

13.1.2 Artikels

-

Boko, M., I. Niang, A. Nyong, C. Vogel, A. Githeko, M. Medany, B. Osman-Elasha, R. Tabo and P. Yanda, “Africa. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability”, Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, geredigeerd door M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, 433-467. Cambridge, 2007.

-

Bollig, “Risk and risk minimisation among Himba pastoralists in Northwestern Namibia”, Nomadic Peoples vol. 1, n.1 (1997): 66-89.

-

Bollig, Michael, Barbara Göbel, “Risk, Uncertainty and Pastoralism: an Introduction”, Nomadic Peoples, vol. 1, n.1 (1997): 5-21.

-

Bruijn de, Mirjam, en Han van Dijk, “Drought and Coping Strategies in Fulbe Society in the Hayre (Central Mali):a Historical Perspective”, Cahiers d’Etudes Africaines, vol. 34, cahier 133/135 (1994): 85-108.

-

Cane, Mark A. “The evolution of El Niño, past and future.” Earth and Planetary Science Letters, 230 (2005): 227-240.

-

Ellis, Jim, Kathleen A. Galvin, “Climate Patterns and Land-use Practices in the Dry Zones of Africa. Comparative regional analysis provides insight into the effects of climate variations”, BioScience, vol. 44, n. 5 (1994): 340-349.

91

-

Endfield, Georgina H., David J. Nash. “Drought, Desiccation and Discourse: Missionary Correspondence and Nineteenth-Century Climate Change in Central Southern Africa”, The Geographical Journal, vol. 168, n.1 (2002): 33-47.

-

Folland, C. K., T. N. Palmer, D. E. Parker, “Sahel rainfall and worldwide sea temperatures, 1901-85”, Nature, vol. 320, n. 17 (1986): 602-607.

-

Hassan, Fekri, “Holocene Paleoclimates of Africa”, African Archeological Review, Vol. 14, n. 4 (1997): 213-230.

-

Henderson, Gideon M, “New oceanic proxies for paleoclimate”, Earth and Planetary Letters, vol. 203 (2002): 1-13.

-

Hulme, Mike, “Climatic Perspectives on Sahelian desiccation 1973-1998”, Global Environmental Change, 11 (2000): 19-29.

-

Hulme, Mike, Ruth Doherty, Todd Ngara, Mark New, David Lister, “African climate change: 1900-2100”, Climate Research, vol. 17 (2001): 145-168.

-

Illius, A. W., T. G. O. O‟Connor. “On the relevance of non-equilibrium concepts to arid and semi-arid grazing systems”, Ecological Applications 9, n. 3 (1999): 798-813.

-

Le Roy Ladurie, Emmanuel. “Histoire et Climat”, Annales. Economies, Sociétés, Civilisations, vol. 14, no. 1 (1959): 3-24.

-

L‟Hôte, Yann, Gil Mahé, Bonaventure Somé, Jean Pierre Triboulet, “Analysis of a Sahelian annual rainfall index from 1896 to 2000; the drought continues”, Hydrological Sciences – Journal des Sciences Hydrologiques, vol. 47, n. 4 (2002): 563-572.

-

Little, Peter D., Kevin Smith, Barbara A. Cellarius, D. Layne Coppock, Christopher B. Barrett, “Avoiding Disaster: Diversification and Risk Management among East African Herders”, Development and Change, vol. 32 (2001): 387-419.

-

McIntosh, Roderick J. “Chasing Denkejugu over the Mande Landscape: Making Sense of Prehistoric and Historic Climate Change.” Mande-studies, no. 6 (2004): 11-28.

-

Mortimore, M. J., W. M. Adams, “Farmer adaption, change and “crisis” in the Sahel”, Global Environmental Change, 11 (2001): 49-57.

-

Newitt, M. D. D., “Drought in Mozambique 1823-1831”, Journal of Southern African Studies, vol. 15, n. 1 (1988): 15-35.

92

-

Nicholson, S. E. “The Methodology of Historical Climate Reconstruction and its Application to Africa.” Journal of African History, vol. 20, no. 1 (1979): 31-49.

-

Nicholson, S. E. “Climatic and environmental change in Africa during the last two centuries.” Climate Research, vol. 17 (2001): 123-144.

-

Nicholson, S. E., “Rainfall and Atmosferic Circulation during Drought Periods and Wetter Years in West Africa”, Monthly Weather Review, vol. 109, n. 10 (1980): p. 2192-2208.

-

Nicholson, S. E., “Climate, Drought, and Famine in Africa”. In Food in sub-Saharan Africa, geredigeerd door Art Hansen en Della E. McMillan, 107-128. Boulder Colorado, 1986.

-

Oba, Gufu, Walter J. Lusigi, “An overview of drought strategies and land use in African pastoral systems”, Pastoral Development Network, Overseas Development Institute (ODI), Paper 23a, March 1987. Bezocht op 22/05/2010. Laatst bekende locatie: http://www.odi.org.uk/work/projects/pdn/papers/23a.pdf

-

Riesman, Paul. “The Fulani in a development context: the relevance of cultural traditions for coping with change and crisis.” In Life Before the Drought, geredigeerd door Earl Scott, 171 – 191. Boston, 1984.

-

Schove, D. J., “African Droughts and the Spectrum of Time.” In Drought in Africa 2 – Sécheresse en Afrique 2, geredigeerd door David Dalby, R. J. Harrison-Church, Fatima Bezzaz, 38-53. London, 1977.

-

Shukla, Jagadish. “On the Initiation and Persistence of the Sahel Drought”, Natural Climate Variability on Decade-to-Century Time Scales, Washington D.C. , National Research Council (1995): 44-48.

-

Stige, Leif Christian, Jørn Stave, Kung-Sik Chan, Lorenzo Cianelli, Nathalie Pettorelli, Michael Glantz, Hans R. Herren en Nils Chr. Stenseth, “The effect of climate variation on agro-pastoral production in Africa”, PNAS, vol. 103, n. 9 (2006): 3049-3053.

93

-

Swallow, Brent, “The role of Mobility within the Risk Management Strategies of Pastoralists and Agro-Pastoralists”,

International Institute of Environment and

Development,Gatekeepers Series, n. 47 (1994): 1-26. Bezocht op 19/05/2010. Laatst bekende locatie: http://www.iied.org/pubs/pdfs/6061IIED.pdf -

Sweet, Jim. “Livestock- Coping with drought: Namibia – a case study.” Paper prepared for AGPC of FAO for the Conference on “Livestock- Coping with Drought”, (December 2008): 1-32. (06/01/2010). Laatst bekende lokatie: ftp://ftp.fao.org/docrep/nonfao/LEAD/X6185e/X6185e00.pdf

-

Swift, Jeremy, “Disaster and Sahelian nomad economy”, In Drought in Africa: report of the 1973 symposium, geredigeerd door David Dalby en R. J. Harrison Church, p. 71-78. Londen, 1973.

-

Tarekegn, Bereket, “Pastoralism and Adaption to Climate Change”. In Environment and Conflict in Africa. Reflections on Darfur, geredigeerd door Marcel Leroy, 170180. Adis Ababa, 2007.

-

Tarhule, Aondover, and Ming-Ko Woo, “Towards and Interpretation of Historical Droughts in Northern Nigeria”, Climatic Change, Vol. 37 (1997): 601-616.

-

Therell, Matthew D., David W. Stahle, Lydia P. Ries, Herman H. Shugart, “Tree-ring reconstructed rainfall variability in Zimbabwe”, Climate Dynamics, Vol. 26 (2006): 677 – 685.

-

Wang, Guiling, Elfatih A. B. Eltahir, “Ecosystem Dynamics and the Sahel Drought”, Geophysical Research Letters, vol. 27, n. 6 (2000): 795-798.

-

White, Cynthia. “The effects of poverty on risk reduction strategies of Fulani nomads in Niger”, Nomadic People 1, n. 1 (1997): 90-107.

-

Williams, Martin, “Changing Land Use & Environmental Fluctuations in the African Savanna”, in African Savannas. Global Narratives & Local Knowledge of Environmental Change, geredigeerd door Thomas J. Bassett en Donald Crummey, 3152. Oxford, 2003.

94

13.2 Geraadpleegde werken 13.2.1 Boeken

-

Bassett, Thomas J., Donald Crummey eds. African Savannas.Global Narratives & Local Knowledge of Environmental Change. Oxford: James Currey Ltd., 2003.

-

Beinart, William, Joann McGregor eds., Social History & African Environments. Oxford: James Currey Ltd, 2003.

-

Cross, Nigel, Rhiannon Barker eds., At the Desert’s Edge. Oral Histories from the Sahel. London: Panos Publications Ltd., 1992.

-

De Waal, Alex. Famine that Kills. Darfur, Sudan. New York: Oxford University Press, 2005.

-

Dyson-Hudson, Rada, Michael A. Little eds., Rethinking Human Adaption. Biological and Cultural Methods. Boulder Colorado: Westview Press, 1983.

-

Kowal, J. M., A. H. Kassam, Agricultural ecology of savanna. A study of West Africa. Oxford: The Clarendon Press, 1978.

13.2.2 Artikels

-

Agnew, C. T., A. Chappell. “Drought in the Sahel”, GeoJournal 48 (1999): 299-311.

-

Ballard, Charles. “Drought and Economic Distress: South Africa in the 1800s.” Journal of Interdisciplinary History, XVII:2 (1986): 359-378.

-

Downing, Thomas E., Lasse Ringius, Mike Hulme, Dominic Waughray. “Adapting to Climate Change in Africa.” Mitigation and Adaption Strategies for Global Change, 2 (1997): 19-44.

-

Dyson-Hudson, Rada, Neville Dyson-Hudson. “Nomadic Pastoralism”, Annual Review of Anthropology, vol. 9 (1980): 15-61.

95

-

Eriksen S. E. H., Julie A. Silva. “The vulnerability context of a savanna aerea in Mozambique: household drought coping strategies and responses to economic change.” Environmental Science & Policy, vol. 12 (2009): 33-52.

-

Hastenrath, Stefan. “Variations of East African Climate during the Past Two Centuries.” Climatic Change, 50 (2001): 209-217.

-

Huffman, Thomas N. “Archeological evidence for climatic change during the last 2000 years in Southern Africa.” Quaternary International, vol. 33 (1996): 55-60.

-

Kinsey, Bill, Kees Burger, Jan Willem Gunning. “Coping with Drought in Zimbabwe: Survey Evidence on Response of Rural Housholds to Risk.” World Development, vol. 26, n. 1 (1998): 89-110.

-

Le Houérou, Henry N. “Climate change, drought and desertification.” Journal of Arid Environments, vol. 34 (1996): 133-185.

-

McIntosh, Roderick J., Joseph A. Tainter. “Paleoclimates and the Mande”, Mande Studies, n. 6 (2004): 1-10.

-

Nicholson, S. E. “A Semi-Quantitative, Regional Precipitation Dataset for Studying African Climates of the Nineteenth Century. Part I. Overview of the Dataset.” Climate Change, vol. 50, n. 3 (2001): 317-353.

-

Roncoli, Carla, Keith Ingram, Paul Kirshen. “The costs and risks of coping with drought: livelihood impacts and farmers‟ responses in Burkina Faso”, Climate Research, vol. 19 (2001): 119-132.

-

Ropelewski, C. F., M. S. Halpert. “Global and Regional Scale Precipitation Patterns Associated with the El Niño/Southern Oscillation”, Monthly Weather Review, Vol. 115 (1987): 1606-1626.

-

Smithers, John, Barry Smith. “Human adaption to climatic variability and change”, Global Environmental Change, vol. 7, n. 2 (1997): 129-146.

-

Stringer, Lindsay C., Jen C. Dyer, Mark S. Seed, Andrew J. Dougill, Chasca Twyman, David Mkwambisi. “Adaptions to climate change, drought and desertification: local insights to enhance policy in southern Africa”, Environmental Science & Policy 12 (2009): 748-765.

96

-

Swift, Jeremy. “Sahelian Pastoralists: Underdevelopment, Desertification and Famine.” Annual Review of Anthropology, vol. 6 (1997): 457-478.

-

Tarhule, Aondover. “Damaging rainfall and flooding: the other Sahel hazards.” Climatic Change 72 (2005): 355-377.

-

Verstraete, Michael M., Robert J. Scholes and Mark Stafford Smith. “Climate and desertification: looking at an old problem through new lenses.” Frontiers in Ecology and the Environment, vol.7, no. 8, (2009): 421-428.

-

Western, David. “The Environment and Ecology of Pastoralists in Arid Savannas.” Development and Change, vol. 13 (1982): 183-211.

-

Wilson, Wendy. “The Fulani model of sustainable agriculture: situating Fulbe nomadism in a systemic view of pastoralism and farming.” Nomadic Peoples 36/37 (1995): 35-52.

97

Tabel 1. Overzicht mobiliteitspatronen pastorale gemeenschappen, landbouwactiviteit, graasreserves en type economie.

Mobiliteit

Jallube (Mali)

WoDaaBe (Niger)

Kel Ewey (Niger)

Kababish (Soedan)

Himba (Namibië)

Droog

Regen-

Droog

Regen-

Droog

Regen-

Droog

Regen-

Droog

Regen-

seizoen

seizoen

seizoen

seizoen

seizoen

seizoen

seizoen

seizoen

seizoen

seizoen

Sedentair

Migratie

Migratie

Migratie

Migratie*

Migratie

Migratie

Migratie

Sedentair

Landbouw

Productie basisvoedsel:

Graasreserves

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Economie

Migratie

Subsistentie-economie


Handelseconomie

Handelseconomie


Nee

gierst

Geïrrigeerde

Nee

groententeelt

*

maïs

Behalve het deel van de Kel Ewey-gemeenschap die zich enkel met groententeelt bezig houdt.

98

Productie basisvoedsel:

Tabel 2. Overzicht van de diversificatie in economische activiteiten

Landbouw Verzamelen wilde vruchten en

Jallube

WoDaaBe

Kel Ewey

Kababish

Himba

(Mali)

(Niger)

(Niger)

(Soedan)

(Namibië)

Ja

Nee

Ja

Nee

Ja

Enkel

Enkel

Enkel

Nee

Ja

wanneer

wanneer

wanneer

Geen

Geen

noodzakelijk noodzakelijk noodzakelijk

planten

Bijkomende

Verkoop

Vlechten

economische

hand-

van haar

vervaardigde

(vrouwen)

activiteiten

Groententeelt

objecten

Tabel 3. Overzicht samenstelling en splitsing van de kuddes Het teken --- duidt een gebrek aan informatie aan.

Diersoorten

Jallube

WoDaaBe Kel Ewey Kababish

Himba

(Mali)

(Niger)

(Namibië)

(Niger)

Rundvee

Rundvee

Kamelen

Kamelen

Geiten

Geiten

Geiten

Geiten

Schapen

Schapen

Geiten

Rundvee

Ja

Ja

Schapen Splitsing

(Soedan)

---

Ja

Ja

kudde

99

Tabel 4. Overzicht eigendomsverdeling en sociale steun Het teken --- duidt een gebrek aan informatie aan.

Centralisatie

Jallube

WoDaaBe

Kel Ewey

Kababish

Himba

(Mali)

(Niger)

(Niger)

(Soedan)

(Namibië)

Ja

Nee

---

Nee

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Ja

---

Ja

Klein

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Ja

eigendom Herverdeling eigendom Leningen Giften Loondienst

100

Droogtes in de Afrikaanse noordelijke en zuidelijke savannegordels in historisch comparatief perspectief

Recommend Documents