ZIE ONS EENS LIGGEN Het praalgraf voor Carel Hieronymus van In- en Kniphuisen en Anna van Ewsum door Rombout Verhulst
Joke Reichardt. Werkstuk voor het vak Kernproblemen 1600-1750 (2012-2013), bachelor Kunstgeschiedenis, Universiteit Utrecht. Datum: 21 januari 2013.
In het kleine protestantse kerkje van Midwolde (gemeente Leek, Groningen) wordt ieders aandacht direct gevestigd op de grootsheid van het praalgraf dat zich tegenover de ingang bevindt (afb. 1 en 2). In 1664 gaf Anna van Ewsum (1640-1714), borgvrouw van Nienoord in Midwolde, opdracht aan de beeldhouwer Rombout Verhulst (1624-1698) voor het vervaardigen van een grafmonument voor haar net overleden echtgenoot Carel Hieronymus van In- en Kniphuisen (1632-1664) en zichzelf. In 1669 werd het graf in de kerk van Midwolde opgesteld. Verhulst was één van de belangrijkste beeldhouwers van de Republiek en had naam gemaakt in het vervaardigen van grafmonumenten.1 Dit werkstuk behandelt de boodschap die Anna met dit praalgraf, gemaakt door zo'n belangrijke beeldhouwer, uitdroeg en de context waarin een dergelijk theatraal ensemble in de tweede helft van de zeventiende eeuw werd ontvangen.
Afb. 1. De kerk te Midwolde.
Afb. 2. Het interieur van de kerk te Midwolde met aan de oostzijde het praalgraf.
Het marmeren grafmonument is opgesteld aan de oostzijde van de kerk (afb. 3). Op een zwartstenen tombe ligt Carel Hieronymus als een gisant met gesloten ogen en zijn handen gekruist op zijn buik.2 Hij ligt op een gebeeldhouwde stromatras en zijn hoofd rust op een kussen dat gesigneerd is met 'R: VERHULST. fe' (afb. 4). Achter hem, iets hoger dan haar man, ligt Anna, rustend op haar linkerzij, een houding die wordt aangeduid als demi-gisant. Anna kijkt naar haar man. Met haar linkerarm rust zij op een bijbel en op een gevleugelde zandloper. Haar 1
Eén van zijn eerste zelfstandige werken is het praalgraf voor Maarten Harpertsz. Tromp in de Oude Kerk te Delft. Het ontwerp is waarschijnlijk van Jacob van Campen. Ook had hij een belangrijk aandeel in het graf voor Jan van Galen in de Nieuwe kerk te Amsterdam. In 1681 maakte hij het beroemde graf voor Michiel Adriaensz. de Ruyter, eveneens in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. Elisabeth Neurdenberg, De zeventiende eeuwsche beeldhouwkunst in de noordelijke Nederlanden, Amsterdam 1948, pp. 203-219. 2 Een gisant is de term die bij praalgraven wordt gebruikt voor een weergave van de gestorvene in liggende houding. Voor een beschrijving van de Europese en Noord-Nederlandse grafbouwkunst vanaf de middeleeuwen tot circa 1650 en de weergave van gestorvenen, zie F.T. Scholten, Rombout Verhulst in Groningen. Zeventiende eeuwse praalgraven in Midwolde en Stedum, Utrecht 1983, pp. 8-17. Pagina 1
Afb. 3. Grafmonument van Carel Hieronymus van In- en Kniphuisen en Anna van Ewsum door Rombout Verhulst, met later toegevoegd beeld van Anna's tweede man Georg Wilhelm van In- en Kniphuisen door Bartolomeus Eggers.
rechterhand ligt geopend in haar schoot. Aan het hoofdeinde staat een putto met vleugeltjes, zijn hoofd afgewend van de spiegel in zijn handen en zijn rechtervoet rustend op een doodshoofd. Oorspronkelijk stond aan weerszijden van de liggende figuren een putto. De putto aan het voeteneinde is begin achttiende eeuw vervangen door een groot staand beeld van Anna's tweede man, Georg Wilhelm van In- en Kniphuisen.3 Tegen de muur is een zwarte ovale gedenkplaat geplaatst, omlijst met een witmarmeren cartouche en versierd met vier putti. Het grafmonument wordt naar boven toe afgesloten door een bazuin blazende putto. De overige wanddecoratie wordt gevormd door kwartierschilden van de families Van Ewsum en Van In- en Kniphuisen.4
3
Georg Wilhelm van In- en Kniphuisen was een neef van Anna's eerste man. Het beeld is gemaakt door Bartholomeus Eggers (circa 1637-1692) en is waarschijnlijk na de dood van Georg Wilhelm in 1709 op het grafmonument geplaatst, zie Scholten 1983 (zie noot 2), pp. 43-45. Anna hertrouwde in 1665, dus vóór de voltooiing van het grafmonument. Scholten concludeert dat het praalgraf al vanaf voltooiing ook bedoeld was voor Anna's tweede man, zie Scholten 1983 (zie noot 2), p. 42. 4 De naam kwartierschild is afgeleid van de vier kwartieren van een wapenschild, waarin men de wapens van de vier grootouders plaatste. Het grafmonument bevat 32 kwartierschilden, die de belangrijkste voorouders van Anna en haar man weergeven. Pagina 2
Afb. 4. Signatuur van Rombout Verhulst. Detail van het grafmonument in Midwolde.
Anna van Ewsum en haar man Carel Hieronymus van In- en Kniphuisen behoorden tot de Groningse Ommelander adel.5 De adel gebruikte het interieur van veel (voormalig katholieke) kerken om hun macht en rijkdom tentoon te spreiden.6 Regelmatig werd liturgisch meubilair als een rijk gedecoreerde preekstoel, koorhek of avondmaalstafel door een adellijke familie aan de kerk geschonken.7 Ook zogenaamde herenbanken, de 'privé-zitplaatsen' van de adellijke familie in de kerk, werden vaak in opdracht van de adellijke familie gemaakt en rijk gedecoreerd.8 Zowel de herenbank als het orgel in de kerk van Midwolde zijn rijk voorzien van de familiewapens van Van Ewsum en Van In- en Kniphuisen (afb. 5).9 Het oprichten van een praalgraf door een belangrijke beeldhouwer paste in deze traditie van adellijk vertoon. Hiermee wees Anna de kerkgangers op de maatschappelijke positie en stand van haar echtgenoot en zichzelf.10 De kwartierstaten op de achterwand en de tekst op de gedenkplaat wijzen de beschouwers op
5
De Ommelanden is de oude naam voor een aantal gebieden buiten de stad Groningen in de huidige provincie Groningen. 6 De adellijke zeggenschap in de kerk nam in Groningen na de reformatie aanzienlijk toe. Op sommige plaatsen kwam de kerk in de schaduw te staan van de machtige naastgelegen borg, zie Justin Kroesen, 'Eretempels voor de adel. De manifestatie van de Ommelander adel in het interieur van Groninger kerken (1500-1800)', Virtus bulletin van de Werkgroep Adelsgeschiedenis vol. 14 (2007), pp. 78-79. 7 De preekstoel was het voornaamste liturgische meubelstuk in de protestantse kerk en schenkers van een preekstoel waren dan ook verzekerd van aandacht. Sommige families lieten hun familiewapens pontificaal op de preekstoel aanbrengen. Ook andere liturgische objecten, zoals avondmaalsbekers, werden door de adel aan de kerk geschonken. Deze bekers waren ook vaak voorzien van het familiewapen van de schenker. Kroesen 2007 (zie noot 6), pp. 83-85. 8 Kroesen 2007 (zie noot 6), p. 87. 9 Kroesen 2007 (zie noot 6), pp. 91 en 93 en Kees Kuiken, 'Heer en heraldiek. Ereplaatsen in de kerken en hun beeldtaal', in Justin Kroesen en Regnerus Steensma (red.), De Groninger cultuurschat. Kerken van 1000 tot 1800, Groningen Assen 2008, p. 136. Volgens Jaap van der Veen is echter niet bekend of het orgel door een Nienoord-bewoner werd geschonken, zie Jaap van der Veen, 'De kerk van Midwolde', Heemschut vol. 61 (1984) no.1, p. 8. 10 Scholten 1983 (zie noot 2), p. 8 en Kroesen 2007 (zie noot 6), p. 94. Pagina 3
een voorname afkomst (afb. 6, zie Bijlage I voor de volledige tekst op de gedenkplaat).11
Afb. 5. Detail van de herenbank in de kerk van Midwolde met de wapens van de families Van In- en Kniphuisen en Van Ewsum.
Afb. 6. Gedenkplaat. Detail van het grafmonument in Midwolde.
Verscheidene motieven op het grafmonument, waaronder de schedel en de zandloper, verwijzen naar de dood, de vergankelijkheid en het eeuwige leven.12 Als een memento mori herinneren deze motieven de kerkgangers aan hun eigen sterfelijkheid (afb. 7). Het dubbelgraf, waarbij de weduwe, levend en duidelijk herkenbaar, achter haar echtgenoot ligt en op hem neerkijkt, geeft het grafmonument een bijzondere iconografie. Volgens Scholten was Anna's bedoeling hiermee te laten zien dat zij het beeld van haar overleden echtgenoot steeds voor ogen had, daarmee zijn nagedachtenis levend houdend.13 Tegelijkertijd liet zij zichzelf daarmee prominent als opdrachtgeefster afbeelden.14 Het meest opvallend echter zijn de kleren waarin Anna en haar man zijn weergegeven. Carel Hieronymus draagt een kamerjas, een slaapmuts en pantoffels. De kleding vormt hier een metafoor waarbij de dood wordt voorgesteld als een diepe slaap.15 Door zichzelf slechts gekleed in korset en onderjurk te laten afbeelden, 11
Redmer Alma, 'De adellijke dood verbeeld. Rouwborden en monumenten', in: Justin Kroesen en Regnerus Steensma (red.), De Groninger cultuurschat. Kerken van 1000 tot 1800, Groningen Assen 2008, p. 130 en Scholten 1983 (zie noot 2), p. 42. 12 Voor een uitgebreide beschrijving van de iconografie van het grafmonument, zie Scholten 1983 (zie noot 2), pp. 55-58. 13 Frits Scholten, 'De dood als slaap verbeeld. Grafmonumenten door Rombout Verhulst in Katwijk en Leiden en andere zeventiende-eeuwse grafsculptuur in Zuidhollandse kerken', Bulletin van de Stichting Oude Hollandse Kerken nr. 46, lente 1998, p. 23. 14 Scholten trekt hiervoor een parallel met het grafmonument van Rombout Verhulst voor de baron van Lyere in de kerk van Katwijk. Scholten 1998 (zie noot 14), pp. 19 en 23. 15 Frits Scholten, 'Good Widows and the Sleeping Dead. Rombout Verhulst and Tombs for the Dutch Aristocracy', Simiolus. Netherlands Quarterly for the History of Art Vol. 24, No. 4 (1996), p. 342. Pagina 4
gaf Anna publiekelijk aan zich voor te bereiden op de dood en op de hereniging met haar man (afb. 8).16 Voor een adellijke weduwe in de zeventiende eeuw was dat zeer belangrijk.17
Afb. 7. Putto aan het hoofdeinde van het grafmonument in Midwolde, met verwijzingen naar de vergankelijkheid.
Geconcludeerd kan worden dat het benadrukken van de adellijke afkomst van de borgheer of –vrouw en het tentoon spreiden van de macht en rijkdom van diens familie gebruikelijk was in veel Ommelander kerken in de zeventiende eeuw. Het oprichten van een praalgraf door een belangrijke beeldhouwer paste ook in die traditie. Anna van Ewsum heeft zichzelf prominent als opdrachtgeefster afgebeeld, en tegelijkertijd als weduwe die zich voorbereidt op de hereniging met haar overleden man. De kerkgangers werd hiermee gewezen op haar macht en rijkdom, maar ook op haar deugdzaamheid als weduwe. De auteurs die over het grafmonument hebben geschreven zijn het hier allen over eens.
16
Scholten 1998 (zie noot 14), p. 23. Kroesen 2007 (zie noot 6), p. 95. Alma 2008 (zie noot 12), p. 130. 17 Scholten 1996 (zie noot 16), pp. 334-335. Pagina 5
Afb. 8. Anna, in korset en onderjurk, kijkt neer op haar 'slapende' man. Detail van het grafmonument in Midwolde.
Pagina 6
BIJLAGE i 18
Het Latijnse grafschrift op het praalgraf in Midwolde en de vertaling. VIA LETHI VIA VITAE
PERENNI MEMORIAE VIRI SANGUINE ER PROSAPIA ILLUSTRISSIMI D. CAROLI HIERONYMI S.R.I. LIB. BARONIS INHAUSAE ET KNIPHAUSAE DOMINI NIENOORTAE´ TERRITORII VREDEWOLDAE ET UPLEWERTAE NE. ILL, ET P.P. GRON. ET OML. ORD. POST ALIA PUBLICA MUNERA RITE ADMINISTRATA IN CELSISS, ORD. GEN. FOED. BELGICAE POTENSISS. CONSESSU ASSESSORIS ORDINARII ADEQUE ILLUSTRISSOMO KNIPHAUSANO SANGUINI INNATAE QUASI PRUDENTIAE, AC VIRTITUS, GLORIAE IN PACE ET BELLO, VERI COHAEREDIS, CONIUGIS SUI, DUM FATA SIVERUNT, CHARISSIMI, POST QUAM EXPLEVISSET MORTALIS HUIUS VITAE ANNO XXX1, MENSES IX, CONIUGII SECUM ANNOS VII, MENSES II, HAGAE COM, INTER GRAVISSIMAS PRO. RES CURAS, PRIDIE KAL. AUG. MDCLXIV. PRAEMATURA QUIDEM ET ACERBA MORTE. PIA TAMEN, QUIA IN DOMINI FIDE AD SEDES AETERNAS TRADUCTI. HOC MONUMENTUM POSUIT, DICAVIT, CONSECRAVIT ANNA AB EWSSUM, EIUS VIDUA, NOBILISSIMI ET ANTIQUISSIMI GENERIS SPLENDORE EXCELLENTISSIMAE IN TOGA ET SAGO, ETIAM DIFFICILLIMIS TEMPORIBUS, DE PATRIA SEMPER BENE MERITAE FAM. EWSSUMANAE GENUINA SOBOLES, NIENOORTAE AC TERRITORII VREDEWOLDAE UNICA HAERES. CUM AUTEM IPSA POSTMODUM, ILLIBATO ADHUC AETATIS FRUENS FLORE, EX OCCULTA PROPENSIONE IN SPLENDIDISSIMAM KNIPHAUSIORUM GENTEM, PER SECUNDA VOTA NUPSISSET ILLUSTRISSIMO VIRO, PRIORIS SUI MARITI COGNATO GEORGIO WILHELMO S.R.I. LIB. COMITI INHAUSAE, KNIPHAUSAE, ELTERNAU, TERRITORII VOGELSANCK ET OPPIDI BASTENACH, DOMINI NIENOORTAE, TERRITORII VREDEWOLDAE ET UPLEWERTAE, MEMORES AMBO IN CONCORDI ET INDIVISA SOCIETATE VITAE SUAE MORTALITATIS HIC ITIDEM SUIS SUORUMQUE EXUVIIS IN SPEM GLORIOSAE RESURRECTIONIS PER UNICAM SOSPITATOREM CHRISTUM CONDITORIUM, SOLEMNE DECREVERUNT AC DESTINARUNT. ANNO MDCLXVIIII. De weg des doods is de weg ten leven. Ter eeuwige nagedachtenis van de door geslacht en familie zeer illustere man, de heer Carel Hieronymus, vrij baron van het Heilige Roomse Rijk, Von Inhausen en Kniphausen, heer van Nienoort en van het land Vredewold en Uplewert, lid van de illustere en edelmogende Staten van Groningen en Ommelanden, na het correct vervullen van andere publieke ambten gewoon assessor in de zeer hoge vergadering van de hoogmogende Staten Generaal der Verenigde Nederlanden derhalve waarachtig mede-erfgenaam van de wijsheid en de moed die in vrede en in oorlogstijd de roem uitmaken van het illustere geslacht der Kniphauses en hun als het ware zijn aangeboren, haar dierbare echtgenoot zolang het lot het toestond, nadat hij 32 jaren en 9 maanden van dit sterfelijke leven had volgemaakt, 7 jaren en 2 maanden van zijn huwelijk, te 's-Gravenhage te midden van de gewichtigste beslommeringen voor de staat, op 31 juli 1664 door een voortijdige en bittere, maar toch vrome dood, want in het geloof des heren, naar zijn eeuwige woonplaats overgebracht, 18
Vertaling overgenomen uit Scholten 1983 (zie noot 2), pp. 68-70. Pagina 7
heeft dit monument geplaatst, opgedragen en gewijd Anna van Ewsum, zijn weduwe, waarachtig telg uit de familie der Van Ewsums, die door de luister van een hoogedel en zeer oud geslacht ten zeerste uitblinkt in vredesgewaad en in krijgstenue, en ook in de allermoeilijkste tijden zich altijd verdienstelijk heeft gemaakt voor het vaderland, enige erfgenaam van Nienoord en het land Vredewold. Nadat zij later, de onverzwakte bloei van haar leven nog genietende, uit een verborgen toeneiging tot het luisterrijke geslacht der Von Kniphausens, door een tweede gelofte in het huwelijk was getreden met de zeer illustere man, bloedverwant van haar eerste echtgenoot, Georg Wilhelm, vrij graaf van het Heilige Roomse Rijk, Von Inhausen en Kniphausen, van Eltern, van het land Vogelsanck en van de stad Bastenaken, heer van Nienoord, van het land Vredewolt en Uplewert, Hebben zij beiden, in eensgezinde en onscheidbare gemeenschap van leven hun sterfelijkheid gedachtig, hier eveneens voor hun hulsel en dat van de hunnen, in de hoop op een glorierijke opstanding door de enige zaligmaker Christus een plechtig graf bepaald en bestemd, in het jaar 1669.
Pagina 8
Literatuurlijst Alma, Redmer, 'De adellijke dood verbeeld. Rouwborden en monumenten', in: Justin Kroesen en Regnerus Steensma (red.), De Groninger cultuurschat. Kerken van 1000 tot 1800, Groningen Assen 2008, pp. 124-134. Kroesen, Justin E.A., 'Eretempels voor de adel. De manifestatie van de Ommelander adel in het interieur van Groninger kerken (1500-1800)', Virtus bulletin van de Werkgroep Adelsgeschiedenis vol. 14 (2007), pp. 76-98. Kuiken, Kees, 'Heer en heraldiek. Ereplaatsen in de kerken en hun beeldtaal', in Justin Kroesen en Regnerus Steensma (red.), De Groninger cultuurschat. Kerken van 1000 tot 1800, Groningen Assen 2008, pp. 135-144. Neurdenberg, Elisabeth, De zeventiende eeuwsche beeldhouwkunst in de noordelijke Nederlanden, Amsterdam 1948. Scholten, F.T., Rombout Verhulst in Groningen. Zeventiende eeuwse praalgraven in Midwolde en Stedum, Utrecht 1983. Scholten, F.T., 'Good Widows and the Sleeping Dead. Rombout Verhulst and Tombs for the Dutch Aristocracy', Simiolus. Netherlands Quarterly for the History of Art Vol. 24, No. 4 (1996), pp. 328349. Scholten, F.T., 'De dood als slaap verbeeld. Grafmonumenten door Rombout Verhulst in Katwijk en Leiden en andere zeventiende-eeuwse grafsculptuur in Zuidhollandse kerken', Bulletin van de Stichting Oude Hollandse Kerken nr. 46, lente 1998, pp. 11-23. Veen, Jaap van der, 'De kerk van Midwolde', Heemschut vol. 61 (1984) no.1, pp. 8-10.
Lijst van afbeeldingen Afb. 1. De kerk van Midwolde. Foto: auteur (12 december 2012). Afb. 2. Het interieur van de kerk te Midwolde met aan de oostzijde het praalgraf. Foto: auteur (12 december 2012). Afb. 3. Het grafmonument van Carel Hieronymus van In- en Kniphuisen en Anna van Ewsum, gemaakt door Rombout Verhulst tussen 1664 en 1669, Midwolde, N.H. Kerk. Het staande beeld is later toegevoegd. Foto: auteur (12 december 2012). Afb. 4. Signatuur van Rombout Verhulst. Detail van het grafmonument in Midwolde. Foto: auteur (12 december 2012). Afb. 5. Detail van de herenbank in de kerk van Midwolde met de wapens van de families Van In- en Kniphuisen en Van Ewsum. Foto: auteur (12 december 2012). Afb. 6. Gedenkplaat voor Anna van Ewsum en haar beide echtgenoten. Detail van het grafmonument in Midwolde. Foto: auteur (12 december 2012). Afb. 7. Putto. Detail van het grafmonument in Midwolde. Foto: auteur (12 december 2012). Afb. 8. Anna van Ewsum en Carel Hieronymus van In- en Kniphuisen. Detail van het grafmonument in Midwolde. Foto: auteur (12 december 2012).
Pagina 9
