winter 2003

NAW

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam

Bouwfonds Ontwikkeling magazine # 11 / winter 2003

Met dossier Kantorenmarkt

NAW actueel

proces

dossier

markt

programma

ontwerp

Bouw-akkoord voorbeeld Zichtlocaties, van bovenregionaal denken voor en tegen

Handen uit de mouwen

Kantorenmarkt

Het venster op de wereld van La Défense

Zoeken naar de kern

Samenwerken met architecten is goed

De gemeenten in het noordelijk deel van de Randstad hebben een akkoord over de bouw van 150.000 woningen. ‘Een voorbeeld van bovenregionaal denken’, aldus Rein Willems van Bouwfonds.

Oud-kamerlid Remi Poppe wil ze weg hebben, maar gedeputeerde Asje van Dijk noemt ze een noodzaak: kantoren langs ’s lands snelwegen. Kortom, de voor en tegens van zichtlocaties.

In Apeldoorn-Zuid wordt na jarenlang overleg nu toch echt begonnen aan de herstructureringsopgave. De komende jaren gaat de wijk, bestaande uit 8.500 woningen, op de schop.

Het dossier staat geheel in het teken van de kantorenmarkt. Een markt die door de economische teruggang momenteel moeilijke tijden doormaakt. Maar het is gelukkig niet alleen somberheid.

De Fransen zijn trots op de westelijk van Parijs gelegen kantorenwijk La Défense. En terecht. Wonen, werken en recreëren. De wijk is een voorbeeld van functiemenging. Een reportage.

De transformatie van een bestaand gebouw in een historische omgeving, komt steeds vaker voor. Maar wat komt daar nu bij kijken? Architect Hans Ruijssenaars weet het antwoord.

‘Het beste product krijg je wanneer je als ontwikkelaar samenwerkt met een architect.’ Hans de Wilde en Louis Jansma geven hun visie over architectuur, organisatie en ondernemerschap.

pagina 6

pagina 8

pagina 14

middenkatern

pagina 22

pagina 28

pagina 34

omslagfotografie Peter van Breukelen

beleid

inhoud

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds Ontwikkeling.

En verder in dit nummer

➔ opgevallen ➔ verhuizen ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ de verandering ➔ interieur

4 13 20 21 38

opgevallen De wintertuin als alternatief voor de galerij Galerijflats? Gemeenten en bouwers gruwen ervan en het gevolg is dat ze bij bosjes sneuvelen. Vaak is daar iets voor te zeggen, zeker voor lijders aan hoogtevrees. Ben je gedwongen tientallen meters een pad van twee meter af te leggen met enerzijds benepen keukentjes en anderzijds de dood en de gladiolen. Het is alleen al om die reden bijzonder dat de galerijflat een kleine revival beleeft, hoewel deze er anders uitziet dan veertig jaar geleden. De geschiedenis herhaalt zich … nooit. De nieuwste variant is de galerij annex wintertuin. In het gebouw Pireaus van de Duitse architecten Kollhoff en Rapp op het KNSM-eiland te Amsterdam leek de brede glazen loggia voor het eerst beproefd in Nederland, nu duikt de hoogbouwserre in verschillende maten en gedaanten op. In het reusachtige woonblok City Building van de architect John Bosch bij het station Blaak in Rotterdam hangt een vliesgevel voor de inpandige balkons – in strikte zin is dat dus geen galerij. Maar omdat je met zijn allen behoorlijk te kijk zit,

kun je spreken van een semiopenbare etalage. Een uitgebreide galerij-wintertuin komt voor in de longhouses van de Britse architect Anthony McQuirk in Den Bosch. Ze liggen in het nieuwe prestigieuze Paleiskwartier achter het station, een wijk die neigt naar een gated community omdat blokken en tuinen met hekken van de openbare weg kunnen worden afgesloten. De stadsappartementen staan voor 90 procent in die tuinen en voor het overige in een kunstmatige vijver – als inbreker moet je nogal wat hindernissen nemen om je prooi te naderen. Veiligheid is dan ook het predikaat waaronder de flats worden verkocht. Veiligheid en stedelijkheid. Buiten en toch binnen, is het gevoel dat daarbij hoort, en zo beschikken de bewoners over een uitstekend balkon boven het waterbassin en een wintertuin bij de entree.

Toekomst voor de warenhuizen? Er is nauwelijks nog toekomst voor een warenhuis als V&D, luidde de noodlotstijding aan het eind van de zomer van 2003. Warenhuizen hebben het moeilijk omdat de special brand stores jongeren meer aanspreken en omdat het winkelen in gezinsverband uit de mode is. De daad werd bij het woord gevoegd. Een tiental kleine V&D-warenhuizen sloot zijn deuren. Opmerkelijk genoeg ging er ook weer een warenhuis open, de Bijenkorf in Maastricht, wat wrang genoeg ten koste ging van de plaatselijke V&D. Je hoeft maar een klein beetje kennis te hebben van image building om te kunnen vaststellen waarom de V&D in Maastricht vloeroppervlak heeft moeten afstaan aan de Bijenkorf. De warenhuizen zijn nota bene op de tweede etage via een deur met elkaar verbonden, als een Siamese tweeling. Het is de goden (of de duivels in dit geval) verzoeken, want je gaat van de ene in de andere wereld, grofweg gezegd van de hippe chique die de Bijenkorf wil uitstralen naar een Disneypark met wilde kleuren van de V&D. Waarbij wel gezegd moet worden dat V&D op dat moment een prijzencircus ‘vierde’ dat gepaard gaat met veel kleurrijk tromgeroffel, en de tweede etage voor speelgoed is ingeruimd. De entree markeert het grootste onderscheid. De Bijenkorf wenkt je al vanaf de brug over de Maas tegemoet met een frisse vlag op een glazen torentje – en als je dichterbij komt zie je hoe de brasserie Café B majestueus is gesitueerd op de eerste etage zodat de bezoekers strategisch de belangrijke winkelstraten van Maastricht kunnen binnenkijken. Het interieur, van het bureau Merkx en Girod dat ook de Hema’s vakkundig onder handen heeft genomen, is van een prettige lichtheid. Beige, room, wit en glanzend crême bepalen het beeld. Hoewel buurman V&D een interieur mist met dat raffinement van Merkx, kan het bogen op een bijzondere jaren vijftig-gevel waarin gespeeld is met ornamenten en slanke ramen. Had het echter maar zo’n joyeuze entree als die van de Bijenkorf gehad, zo’n gevoel ‘we doen nog niet gek genoeg’. Het is het verschil tussen de dagelijkse boodschappen en verpozen, tussen een plastic tas en een shopper. Boodschappen doen, dat is verschoven naar de periferie (een vernieuwde Maxis bij Muiden is daar het voorbeeld van), terwijl de binnenstad het domein wordt van het entertainment. Dat de consument niet koopt, moeten de warenhuizen dan maar voor lief nemen.

4

opgevallen

De brug als gadget Wat begonnen is met de Zwaan (de Erasmusbrug) in Rotterdam, is uitgedijd tot een kleine modegril: gemeenten die de bouw van een brug aangrijpen om zich daarmee te profileren. De Erasmusbrug was daarin zo succesvol dat hij een ander icoon van Rotterdam, de Euromast, opzij heeft geduwd. Begrijpelijk dat Utrecht voor de verbinding met Leidsche Rijn ook zo’n kloon wilde en opnieuw bij Ben van Berkel (UN Studio) aanklopte die een nog fraaiere brug over het Amsterdam-Rijnkanaal bedacht dan over de Maas. Komt nu ook de gemeente Ede met een eyecatcher op de proppen: de brug de Poortwachter. Ede? Als er een gemeente is die een sterker profiel behoefde, is het Ede. Maar een brug? Geen rivier te bekennen op de Veluwe, gelukkig is daar de drukke A12. Het moet gezegd: de Poortwachter valt niet te missen. Hij staat rank op zijn pilonen dankzij lichte liggers die weer dun konden uitvallen door de tui-constructie. Ontwerpers van dit viaduct waren de constructeur Krijgsman van ABT Velp en de architect Hans van Beek (O en B Architecten) uit Utrecht. Alles is er aan gedaan om de lichtheid te benadrukken: er staan schijnwerpers onder het dek, op de tuien en de 37 meter hoge pilonen, zodat een automobilist vooral ’s avonds zijn stuur stevig moet omklemmen om niet tegen een pijler te knallen.

Omgang met asocialen

Een eiland voor Nijmegen

Jaren kan het duren, het aanleggen van een dossier dat moet dienen om een asociaal gezin uit een huis te krijgen. De procedure is niet mis, zegt Jan Willem Kluit, beleidsadviseur van de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties.

Waar een milieueffectrapportage al niet goed voor kan zijn. Natuurlijk om geluidhinder en bodemvervuiling te meten en te onderzoeken, maar ook om het bouwproces te vertragen.

‘Buren die moeten getuigen, worden soms geïntimideerd.’ Dus stelde Kluit voor de procedure tegen ‘overlastveroorzakers’ wat te bekorten en te vereenvoudigen. Dat voorstel van hem luidt: een laatste kans-woning. Je zou verspreid over de stad een rijtje van tien woningen (‘hufterproof ’) kunnen neerzetten voor mensen die het de buurt moeilijk hebben gemaakt. Doordat ze geluidsoverlast veroorzaakten, de buren pestten of hun woning vervuilden. De groep waar Kluit het over heeft, noemde men vroeger asocialen, vervolgens onmaatschappelijken en mogen nu weer gewoon als asocialen bestempeld worden. In Maastricht terroriseerde één familie de buurt, totdat het bestuur op een lumineus idee kwam. Alle woningen eromheen werden ontruimd en gesloopt, de asociale familie in een splendid isolation achterlatend. Uitroken zou je het kunnen noemen, à la de film Flodder, al gebeurde het daar wat letterlijker. Kampen experimenteert sinds tien jaar succesvol met vier containerwoningen waar een blind paard geen kwaad kan doen. Rond de Eerste Wereldoorlog beproefde Amsterdam het verst gaande middel: speciale woonopvoedingsdorpen in Noord (Asterdorp) en Oost (Zeeburgerdorp) waar dames uit gegoede milieus een beschavingsoffensief uitvoerden. Maar overlastveroorzakers zul je altijd hebben, opvoedingsdorpen of woonscholen ten spijt. In Amsterdam vinden per jaar 750 ontruimingen plaats, waarvan 90 procent vanwege een huurschuld. In de praktijk zal twintig procent uit huis worden gezet omdat ze niet alleen de huur niet betalen maar zich ook hebben misdragen. We zijn te ver doorgeschoten, denkt Kluit, te tolerant geweest, te begripsvol. Daarom wordt het nu tijd weer ‘de orde’ te herstellen. Maar wat er moet gebeuren als ook de laatste kans-woning wordt ‘misbruikt’? Niemand die het weet. Verbanning wellicht?

Bouwers zullen dat wel niet zo prettig vinden hoewel het zich op de lange duur laat uitbetalen in een mooie, leefbare woonwijk. Nijmegen was de pech of het geluk van een MER beschoren, die de stad er toe dwong even geduld uit te oefenen bij de realisatie van de Waalsprong. Dat deze Vinexwijk een unieke (strategisch gelegen) uitbreiding aan de overzijde van de Waal is, is onbetwistbaar. Alleen luidt de vraag: hoe profiteert de toekomstige Vinex-bewoner van water en binnenstad? Hoe valt er een tweezijdige stad aan de stroom te ontwikkelen? Geleidelijk aan begint zich daar een beeld van te vormen. Tegen het jaar 2050 moet Nijmegen rekening houden met 2000 kubieke meter extra rivierwater dat met veel geweld de Waal binnenstroomt. Nijmegen zal hoe dan ook zijn kade weer een paar centimeter moeten optrekken. Hoeft niet per se, denkt Lodewijk van Nieuwenhuijze van H + N + S Landschapsarchitecten. De oplossing kan liggen in een extra rivierarm die het dorp Lent aan de noordkant van Nijmegen lossnijdt van de huidige waterloop. Wat daar ontstaat is niets anders dan een stadseiland, een uitgelezen locatie voor buitenwijkbewoners die de intieme sfeer van de stad en de weidse uitzichten over de Waal willen proeven. Er worden zo twee slagen tegelijk gemaakt: het rivierwater heeft een extra uitwijkmogelijkheid en de Waalsprong een dubbele, aantrekkelijke oever. Terwijl de eerste huizen in Oosterhout wel erg ver van Nijmegen verwijderd lagen, trekt de rivierloop de Vinex-wijk weer naar de stad toe. Inmiddels loopt een stedenbouwkundige zich al warm om dat stadseiland zijn poëzie te bezorgen. Het hoeft geen verbazing te wekken dat zijn naam Ashok Bhalotra is, want die is na zijn ontwerp voor de universiteitscampus van Nijmegen kind aan huis in de stad.

kantorenmarkt

Blijkt het bij navraag niet ineens een brug van de gemeente Ede te zijn, maar van de provincie Gelderland. Projectmanager Luut Jongman erkent dat zoveel vertoon voor de provincie ook niet per se had gehoeven (‘soberheid was voor ons goed genoeg’), te meer omdat een integraal routeontwerp voor de A12 nog in de maak is. Daarvoor moet Rijkswaterstaat nog een visie ontwikkelen, zoals dat heet. Omdat Ede graag een ‘speciale toegangspoort’ naar de stad wilde, een representatieve binnenkomer, betaalde de gemeente mee aan de ontwikkelingskosten. Niet dat de Poortwachter zo extreem duur is – naar schatting zeven miljoen euro – er is gewoon meer werk besteed aan esthetiek en kwaliteit van uitvoering. ‘Een wolk van licht’ zweeft er nu ’s avonds boven de A12 ter hoogte van Ede, waarna het weer angstig donker wordt op de snelweg: zo groot is de tegenstelling die zo’n landmark bewerkstelligt.

opgevallen

5

actueel

Rein Willems, directeur regio Noord-West

Noordvleugel-akkoord voorbeeld van bovenregionaal denken auteur Hans Ouwerkerk beeld Martin van Welzen

De 29 gemeenten en twee provincies in het Noordelijk deel van de Randstad hebben onlangs een akkoord gesloten over de bouw van 150.000 woningen in de periode 2010 tot 2030. Daartegenover staat dat de Rijksoverheid met vijftien miljard euro over de brug moet komen om infrastructuurprojecten mogelijk te maken. Om de financiering daarvan rond te krijgen sluiten de gemeenten en de provincies Noord-Holland en Flevoland een vorm van rekeningrijden niet uit. Rein Willems, directeur regio Noord-West zegt opgetogen te zijn over de gemaakte afspraken. ‘Ik vind het een voorbeeld van bovenregionaal denken.’ De woningbouwopgave na 2010 is met 150.000 woningen fors te noemen. Zeker in een regio die nu al flink aan het verstedelijken is. De portefeuillehouders ruimtelijke ordening en verkeer en vervoer van 29 gemeenten en de gedeputeerden van de provincies Noord-Holland en Flevoland willen deze woningen hoofdzakelijk in de as Haarlemmermeer-AmsterdamAlmere realiseren. Dat betekent concreet 29.000 woningen in Haarlemmermeer en Bollenstreek, 50.000 woningen in de bebouwde kom van Amsterdam en minimaal 45.000 woningen in Almere. Kleinere bouwopgaven

6

actueel

liggen er in Zaanstad (5.000 binnenstedelijk), Amstelveen (ongeveer 6.500) en nog eens 5.000 woningen in de gemeenten Muiden en Weesp. ‘Alhoewel bouwlocaties niet concreet aangeduid worden’, zegt Willems, ‘is hiermee wel het aantal vastgesteld. Het unieke van deze afspraak is dat het niet alleen gaat over het bouwen van woningen, maar ook over de noodzakelijke infrastructuur en de creatie van werkgelegenheid. Kortom het is een brede visie over hoe en waar de verstedelijking nu daadwerkelijk moet gaan plaatsvinden.’ Ook de wijze van uitvoering verdient in de

ogen van Willems bewondering. ‘En dan denk ik bijvoorbeeld aan het betrekken van Almere bij het gezamenlijk grondbedrijf van Amsterdam en Haarlemmermeer. Daarmee hebben de gemeenten immers een regionaal werkend financieel economisch instrument in handen om bedrijfsvestigingen in Almere te bevorderen. En dat laatste is noodzakelijk omdat de groei van het aantal inwoners in Almere in vergelijking met de groei van de werkgelegenheid flink uit de pas loopt.’ Aan de bereikte afspraken hangt voor het rijk een prijskaartje. Immers, van de Rijksoverheid

wordt min of meer geëist, dat deze tot 2030 ruim vijftien miljard euro in de infrastructuur steekt. ‘De Noordvleugel is met twee miljoen inwoners en een miljoen arbeidsplaatsen een van de economische motoren van de Randstad en van Nederland. Die motor draaiende houden vergt enorme investeringen in infrastructuur, zowel van de gemeenten en provincies als van het Rijk. We zijn tot de slotsom gekomen dat zonder die investeringen geen nieuwe locaties voor wonen en werken tot ontwikkeling gebracht kunnen worden. ‘Voor wat hoort wat, geldt ook hier’, aldus Duco Stadig, de Amsterdamse wethouder van ruimtelijke ordening in een toelichting op de bereikte overeenstemming. Goede zaak Concreet komt het er op neer dat voor 2010 de Noord/Zuidlijn, de 2e Coentunnel/Westrandweg, de Zuidtangent (oost/west), de N201 en de uitbreiding van de Hollandse Brug moeten zijn aangelegd. Om Almere na 2010 verder te laten groeien is er een verbinding door het IJmeer nodig. Een IJmeer-railverbinding zou vervolgens gekoppeld moeten zijn aan de Zuiderzeelijn. Willems noemt het een goede zaak dat er eisen aan de bereikbaarheid van nieuwbouwlocaties worden gesteld. ‘Een koppeling van ruimtelijke economische ontwikkelingen aan mobiliteit spreekt mij erg aan. Een dergelijke integrale aanpak zou ook voor het eerst zijn, want tot

op heden werden altijd eerst de woningen gebouwd en pas daarna de infrastructuur aangelegd. Een goede bereikbaarheid geeft nieuwbouwlocaties een geweldige impuls. Een goed voorbeeld is de Floriade die vorig jaar in Haarlemmermeer is gehouden. Deze expositie heeft de gemeente veel geld gekost maar er ligt daardoor wel aan de westzijde van de stad een geweldige ontsluiting richting Haarlem. Daar profiteert ook de woningbouwlocatie Floriande van. Ook de toekomstige woningbouw aan de westkant van Haarlemmermeer kan daar op worden aangetakt.’ Populariteit ‘En’, voegt hij er aan toe, ‘het is duidelijk dat alléén slimme benutting van de bestaande infrastructuur volstrekt onvoldoende is voor het nieuwe bouwprogramma. Er zullen nieuwe (spoor)wegen bij moeten komen.’ Het aspect om daar vervolgens rekeningrijden aan vast te knopen om die investeringen op enigerlei wijze terug te verdienen noemt hij ‘logisch’. ‘Wat het effect daarvan zal zijn op bewoners en bedrijven in de regio is een kwestie van afwachten. Het zal in eerste instantie de populariteit van de regio niet bevorderen, maar dat doen slechte verbindingen ook niet. Dus wat dat betreft lijkt het kiezen uit twee kwaden. Aan de andere kant hebben onderzoeken onlangs laten zien dat de Nederlander niet uit zijn auto te slaan is, dus verwacht ik dat men het wel zal accepteren.’

Over een antwoord op de vraag wat hij als ontwikkelaar nu vindt van het bereikte akkoord hoeft Willems niet lang na te denken. ‘Platvloers gezien biedt het in eerste instantie voor ons natuurlijk goede mogelijkheden om de ontwikkeling van locaties ter hand te nemen. Daarnaast betekent het een positieve impuls voor de herstructurering in Amsterdam. Uiteindelijk moeten daar 50.000 woningen worden gerealiseerd. Een deel daarvan komt op IJburg, maar de bulk zal toch in de bestaande stad worden gebouwd. Dat moeten dan wel woningen zijn die kunnen concurreren met die van Almere en Haarlemmermeer. Vooral omdat door snellere verbindingen het wonen in deze twee steden voor Amsterdammers straks geen tweede of derde keus meer zal zijn. Het aanbod moet dus goed aansluiten bij de vraag, want anders zal de uitstroom naar Haarlemmermeer en Almere helemaal niet meer te stoppen zijn.’ Voor Haarlemmermeer is in zijn visie nu de tijd aangebroken om een goed imago op te bouwen. ‘Een groot deel van de 29.000 woningen zal aan de westzijde en de polder tussen Hoofddorp en Nieuw Vennep gerealiseerd worden. Tot op heden wordt Haarlemmermeer als aanhangsel van Schiphol gezien. Nu krijgt het de kans om zich te gaan profileren als een zelfstandige snelgroeiende stad. Dat moet de gemeente dan ook omarmen. En dat hoeft niet perse een stadsimago te zijn. Per slot van rekening blijft het een suburbaan gebied.’ ✏ [email protected]

actueel

7

beleid

Remi Poppe

Zichtlocaties

Voor en tegen

8

beleid

Asje van Dijk

auteur Hans Ouwerkerk beeld Peter van Breukelen, Theo Baart

‘Het zou natuurlijk mooi zijn wanneer de kantoren en bedrijven op zichtlocaties prachtige landmarks zijn. Helaas is dat niet overal het geval. Maar ik kan mij er eigenlijk ook niet zo over opwinden.’ Asje van Dijk, gedeputeerde van de provincie Zuid-Holland ziet in deze locaties vooral de mogelijkheid om werkgelegenheid te ontplooien. Het voormalig SP-kamerlid Remi Poppe pleit op zijn beurt voor een rigoureuze aanpak: ‘Het mag dan misschien kapitaalvernietiging zijn, maar wat mij betreft: weg met die ruimteverziekende gebouwen.’ En daarmee is de toon gezet. Kortom, een verhaal over zichtlocaties, mooi of lelijk en hun bijdrage aan werkgelegenheid.

beleid

9

De ‘dikke’ Van Dale geeft als uitleg bij het woord zichtlocatie: industriële vestigingsplaats pal langs een openbare weg. Anno 2003 kunnen aan die verduidelijking ook kantoren en showrooms worden toegevoegd. Een eindje rijden over ’s lands rijkswegen laat niet zelden aan weerzijden van de snelwegen het ene na het andere bouwwerk zien. ‘Foeilelijk’, zegt Remi Poppe, die zich tijdens zijn kamerlidmaatschap bezighield met volkshuisvesting en ruimtelijke ordening. En het komt uit de grond van zijn hart. ‘Vaak zijn het pompeuze optrekjes met Griekse zuilen. De bedrijven willen allemaal opvallen, nog groter, schreeuweriger, protseriger dan de buren. Daardoor heb ik als ik over de snelweg rijd nog nauwelijks zicht op de ruimte. Maar nog afgezien daarvan. Mijn grootste bezwaar tegen die bedrijven en kantoren langs onze snelwegen, is dat ze onze kostbare ruimte verspillen. Ze staan een stukje van elkaar af om vooral op te vallen. Vooral niet tegen de buren aan maar juist een stukje er vanaf. Ze hebben ook nog eens veel grond in gebruik omdat er bij de bedrijven vaak ook nog enorm grote parkeerterreinen liggen. Als het dan zo nodig moet dan eigenlijk net zo goed onder zo’n kantoor, hal of fabriek.’ Smoel Asje van Dijk (CDA), als gedeputeerde verantwoordelijk voor onder meer economisch beleid en ontwikkeling en duurzaam ruimtegebruik in de provincie Zuid-Holland, vindt het allemaal wel mee vallen. ‘Natuurlijk is het ene pand minder fraai dan het andere. Dat is echter

10

beleid

een beslissing van de desbetreffende gemeente die daar wel of geen welstandsbeleid over voert. Ik denk dat veel gemeenten nog een slag kunnen maken als het gaat om na te denken over hoe een terrein het beste smoel kan worden gegeven. Maar ik bestrijd de stelling, dat er overal langs de snelwegen ongecontroleerd zichtlocaties worden gerealiseerd. Want dat is zeker niet zo. Daarbij komt dat het uit economisch oogpunt belangrijk is om bedrijven de ruimte te geven om werkgelegenheid te kunnen ontplooien.’ Van Dijk benadrukt dat in elk geval het Zuid-Hollands beleid er op is gericht om op verschillende plekken in de provincie regionale bedrijfsterreinen toe te staan. ‘Het gaat dan vooral om bedrijven die afhankelijk zijn van

zitten, te kennen maar is het daar niet mee eens. ‘Nederland wordt transportland genoemd maar ik vind dat we juist een transportband zijn geworden.We vervoeren wat af in Nederland terwijl het allemaal veel slimmer en minder ruimteverspillend kan. Bijvoorbeeld door goederen zolang mogelijk gebundeld te laten, bijvoorbeeld in containers te vervoeren over water en pas vlak bij de consument te verspreiden via vrachtwagens. Dus niet alles wat in Rotterdam aankomt meteen uitpakken en in kleine vrachtwagens verder vervoeren. Maar wat doen we in Nederland? We wachten wel af waar de bedrijven willen gaan zitten. We sturen daarin niet, maar we laten het helemaal over aan de bedrijven zelf en we zien wel wat er van komt.’ In de visie van Poppe is een goed

‘Bedrijven willen alleen maar opvallen met protserige kantoren’ vervoerstromen en daarom zo dicht mogelijk bij snelwegen gevestigd moeten zijn. Het zijn vaak die bedrijven die niemand graag binnen de gemeentekern wil hebben. De plekken die wij daarvoor hebben aangewezen liggen evenmin in het niemandsland maar worden juist in samenhang met stedelijke locaties ontwikkeld. Ze moeten ook goed door meerdere vervoersmodaliteiten zoals openbaar vervoer, auto en fiets zijn ontsloten.’ Poppe zegt de argumenten, als zijn het vooral transportbedrijven die langs de weg moeten

bedrijventerrein er een dat je niet of nauwelijks ziet vanaf de snelweg. ‘Compact gebouwd, afgestemde architectuur, landschappelijk ingepast en op een slimme locatie. Maar ik ben dat in Nederland nog nimmer tegengekomen.’ Volgens Van Dijk strookt de kijk van Poppe in het geheel niet met de werkelijkheid. ‘Ons beleid, en dat geldt voor veel provincies, is juist wildgroei van bedrijven langs de snelweg te voorkomen. Zoals gezegd door het aanwijzen van terreinen waar het wel kan en daar randvoorwaarden aan stellen. En die randvoor-

waarden behelzen inderdaad landschappelijk ingepast, meervoudig ruimtegebruik, parkmanagement, vervoersmanagement, maar ook voorwaarden over de aard van de bedrijven die zich daar mogen vestigen. Ik ben er bijvoorbeeld persoonlijk geen voorstander van dat zich daar veel ambachtelijke bedrijvigheid naar toe verplaatst. Dat soort bedrijvigheid

Ik pleit daarom voor een landelijke visie en een daarop ontwikkeld beleid als het gaat om kantoren- en bedrijvenlocaties. Laat maar eens door een wetenschappelijk bureau in kaart brengen wat we nu hebben en wat we nog in de toekomst verwachten nodig te hebben. Vervolgens kunnen dan door de rijksoverheid locaties worden aangewezen. Daarbij kan ook

‘De inzet is om wildgroei langs snelwegen juist te voorkomen’ hoort namelijk vooral thuis in de stad. Alleen al als voorbeeldfunctie voor jongeren die arbeid ook moeten kunnen zien. Maar het is eveneens goed om bedrijven qua aard van bedrijvigheid te clusteren. En laten we eerlijk zijn, wanneer je over de snelweg rijdt, zal je de meeste bedrijvigheid niet zien. Dat is namelijk in de stad zelf of op terreinen aan de randen van de stad.’ Leegstand Het feit dat momenteel veel kantoren en bedrijven langs de snelwegen leeg dan wel te koop staan is volgens Poppe het levende bewijs dat de markt de vrije hand die hij heeft gekregen niet aankan. ‘Ondanks de terugval in vraag wordt er nog steeds rustig doorgebouwd. Beleggers denken ‘we hebben nog geld en dat zetten we even vast in gebouwen om vervolgens te hopen dat we het later nog eens kunnen verhuren’. En zo ontstaat er een Belgische lintbebouwing met leegstaande panden.

spreiding van werkgelegenheid worden meegenomen. Die locaties moeten stedenbouwkundig worden ingepast en tot zo min mogelijk transport en mobiliteit leiden. Kortom, meer decentralisatie en maatwerk. Dat betekent dus koppelen aan gebundelde vervoersstromen en misschien zelfs wel Europese afspraken maken. Aan een gemeente of provincie kun je dat niet overlaten. Die willen alleen elkaar vliegen afvangen met zogenaamd nog mooiere of grotere locaties en het bevorderen van hun eigen werkgelegenheid als motief. Beleid volgt hier vaak het geld.’ Kritisch Gedeputeerde Van Dijk gaat er nu echt voor zitten. ‘Ten eerste’, zegt hij met nadruk in zijn stem, ‘worden kantoren niet gebouwd om ze leeg te laten staan. Alleen zit op dit moment de markt tegen. Dus kijken wij als provincie uitermate kritisch als er een gemeente bij ons

aanklopt met het plan om kantoren als kostendrager voor een project te willen realiseren. Er is nu sprake van overcapaciteit en daar moet zorgvuldig mee worden omgegaan. De regio Haaglanden is daarin een typisch voorbeeld die onderling vraag en aanbod goed op elkaar afstemt. Ten tweede, de suggestie die Poppe doet om de rijksoverheid een landelijk beleid te laten opstellen, deel ik absoluut niet. Een soort centrale planeconomie die in Den Haag of Moskou wordt opgesteld, heeft namelijk nog nooit gewerkt. En waarom niet? Omdat het bij ruimtelijke ordening ook gaat om de schaal. Dus niet alleen de grote lijn maar vooral kleinschalig en fijnmazig. Ik zie ons uitstekend in staat om de behoefte te regisseren. Een gemeente die iets wil zal toch als eerste een structuurvisie moeten opstellen. En daarin moet men haarfijn aangeven wat de behoefte is maar vooral ook hoe die behoefte in de regio is afgestemd. Pas wanneer dat naar onze tevredenheid is gebeurd geven wij toestemming voor een bestemmingsplanprocedure. Maar de coördinatie ligt dus duidelijk bij ons. En dat is ook logisch’, vervolgt Van Dijk, ‘omdat wij de bovenregionale belangen in het oog moeten houden en dit op elkaar afstemmen. En dat lukt ons uitstekend omdat wij de spelers kennen. Wij kennen alle wethouders en we weten welke wensen er zijn.’ Voor Poppe is het echter duidelijk. ‘Nederland is klein genoeg voor een landelijk beleid. Ontwikkelaars en beleggers zullen het mij niet in dank afnemen maar wat mij betreft gaat de bulldozer erover...’ ✏ [email protected]

beleid

11

Nibbixwoud ➔ Hoorn

Commerce Park Amstelveen

verhuizen

Functioneel, flexibel en aantrekkelijk ‘Het gaat bij kantorenontwikkelingen langs de snelweg in eerste instantie om functionaliteit en flexibiliteit van de ruimtes. Daarnaast moet een zichtlocatie herkenbaar zijn. En ook dat is bij Commerce Park Amstelveen absoluut het geval.’ Olaf Nieuwenhuis, projectontwikkelaar van Bouwfonds Ontwikkeling wijst op de artist impressions van dit kantoren- annex bedrijvencomplex langs de A9. ‘Een echt landmark dat opvalt.’ Commerce Park Amstelveen betreft een gefaseerde kantoren/bedrijvenontwikkeling van circa 75.000 vierkante meter op het voormalig terrein van de Koninklijke Nederlandse Springstoffen Fabriek (KNSF). De eerste fase, bestaande uit vier paviljoens en een kopgebouw dat uit twee complexen bestaat, is inmiddels gerealiseerd. Deze ruimtes, samen goed voor ongeveer 23.000 vierkante meter bedrijfs- en kantorenoppervlak zijn verkocht aan belegger Rijsterborgh. ‘Als Bouwfonds Ontwikkeling hanteren we de stelregel dat we niet op risico ontwikkelen dus zoeken we voor we gaan bouwen altijd eerst een huurder of belegger’, benadrukt Nieuwenhuis. Architect Aukett heeft de zes units ontworpen. Feitelijk gaat het om een lange strip langs de A9. Aan het einde van de strook staat nog een aantal oude bedrijfsgebouwen van KNSF die ook in de toekomst gehandhaafd zullen blijven. Nieuwenhuis: ‘Deze gebouwen vallen ook buiten het plangebied van Commerce Park Amstelveen. Het leuke is wel dat we qua architectuur op deze voormalige fabrieksgebouwen aansluiten. Zo is de eerste fase die dus het verste van de gebouwen afstaat modern van opzet. Maar de tweede en derde fase gaan steeds een stukje meer op de architectuur van die oude gebouwen lijken. Zo zullen materialen als hout

en een bepaalde metselsteen in de nieuwbouw terugkeren. Daarmee sluit je toch oud en nieuw op een interessante manier aan elkaar.’ In de stedenbouwkundige visie is ook de kleinschaligheid van de huidige bebouwing doorgevoerd. Veel aandacht wordt er besteed aan de inrichting van het kantoren/ bedrijventerrein. ‘Feitelijk komt het in een parkachtige omgeving te liggen. Er is nu al veel groen direct langs de A9 en dat wordt op het terrein verder voortgezet. Met Rijsterborgh die al vroeg in het ontwerpproces betrokken raakte zijn keuzes gemaakt over welke soorten groen er wordt geplant. Uitgangspunt daarbij is natuurlijk dat het onderhoudsvriendelijk is en dat het ook mooi en aantrekkelijk blijft.’ Overigens noemt Nieuwenhuis het een voordeel dat Rijsterborgh als eigenaar vroeg in de uitvoeringsfase aan tafel is gekomen. ‘Daardoor konden zij ook beslissingen nemen over bijvoorbeeld de afwerking, materiaalkeuze en toegangssystemen die nu al zijn aangebracht. Door die betrokkenheid is het afwerkingniveau van de gebouwen nog beter afgestemd op de wensen van de belegger.’ Geringschattend De projectontwikkelaar zegt tevreden te zijn over wat er nu langs de A9 wordt gerealiseerd. ‘Er wordt wel eens geringschattend over de architectuur van zichtlocaties in het algemeen gedaan. Maar feit is natuurlijk dat het vooral om functionaliteit en flexibiliteit gaat. Daarmee wil ik niet zeggen dat het dus maar simpele dozen moeten zijn. Dat werkt ook niet, want de eigenaar of huurder wil zich met zijn kantoorgebouw wel kunnen identificeren. Met andere woorden: het moet aantrekkelijk zijn er dus prettig uitzien en bovenal moet je er plezierig kunnen werken.’

Een nieuwe start ‘Het zijn niet de dingen die veranderen, maar de manier waarop je naar de dingen kijkt. Deze spreuk,’ zegt Yvonne Maessen, ‘zegt veel over mijn situatie. De scheidingsprocedure, waar ik nu middenin zit, heeft uiteraard gevolgen voor mijn woonsituatie. Het is ingrijpend maar tegelijk ook heel spannend.’ Kort geleden is Maessen verhuisd van een rustige woning in een dorp naar een flat in Purmerend. Tijdelijk weliswaar, want nog aan het einde van dit jaar verhuist ze samen met haar nieuwe liefde naar het centrum van Hoorn. auteur Suzanne Witteman beeld Don Wijns

Jarenlang woonde Maessen samen met haar inmiddels ex-partner en haar twee dochters in Nibbixwoud. In een ruime twee-onder-eenkapwoning met een garage in het midden. ‘Door de plek van de garage ontstond een vrij gevoel, alsof je helemaal geen buren had. Het was dan ook een heerlijk huis, landelijk gelegen in een goed verzorgde buurt. Vanuit de woonkamer keek je drie kilometer ver. Koeien en soms ook een haas maakten het uitzicht bijna schilderachtig. Mensen die op bezoek kwamen zeiden vaak ‘wat wonen jullie hier fijn’. Het was ook een heerlijk huis.’ Sinds kort woont ze met haar nieuwe partner in een gemeubileerde en gestoffeerde flat in Purmerend. ‘Naar een volledig ingericht huis hebben we bewust gezocht. Alle meubels heb ik achtergelaten. Mijn ex-partner en ik vonden het geen goed idee de meubels te verdelen. Dan heb je allebei ‘minder dan de helft’. Daarnaast vind ik het belangrijk dat mijn twee kinderen zich thuis blijven voelen in het huis waar hun moeder niet meer woont. Het is voor hen al verwarrend genoeg.’ De flat in Purmerend is tijdelijk. Maessen: ‘Het voelt een beetje alsof ik weer student ben. In die tijd was een woning ook meer een bijzaak, zo voelt dat nu ook. Purmerend is een handige plek om te wonen omdat wij er allebei werken. Meer dan dat is het niet. We wonen er nu met z’n tweeën. Mijn ene dochter woont op zichzelf en de andere nog in het oude huis bij haar vader. Twee van de drie kinderen van mijn nieuwe vriend wonen ook op kamers. De jongste woont niet bij ons. Nog niet, in ons volgende huis is dat wel mogelijk. Hier past het helaas niet en Purmerend is ook te ver weg. We zien dan ook erg uit naar de volgende verhuizing.’ Voorzieningen Een nieuw huis is al gevonden, in een rustig woonbuurtje, vlak tegen het historische centrum van Hoorn aan. Het is een ruime hoekwoning in een rij van zes. Het huis heeft geen voortuin en doet daarmee een beetje Amsterdams aan. Bijzonder is dat de straten autovrij zijn. Maessen: ‘Hierdoor is het altijd rustig op straat. Terwijl we wel midden in de stad wonen en gebruik kunnen maken van de voorzieningen daarvan. In Nibbixwoud ging het voorzieningenniveau de laatste jaren snel achteruit. Dat was te merken aan de bereikbaarheid met openbaar vervoer. Maar ook het aantal winkels nam drastisch af. In Hoorn zit alles straks in de buurt. Kan ik bijvoorbeeld zo lopend naar het theater. En de kinderen kunnen het huis ook goed bereiken.’ Het wachten is nu op formaliteiten voor de koopakte getekend kan worden. ‘Het duurt even,’ zegt Maessen, ‘Scheiden is een heel geregel. Dat moet eerst achter de rug zijn, voordat ik opnieuw een handtekening kan zetten voor een woning. De huidige eigenaren snappen dat gelukkig en geven ons de tijd.’ Dat dit huis in Hoorn staat is voor iedereen prettig. Mijn jongste dochter gaat hier naar school. Ik vind het ook erg belangrijk dat de afstand tussen de twee huizen van de kinderen goed te fietsen is. Het huis zelf is natuurlijk voor niemand nog vertrouwd, maar dat komt wel. De jongste twee krijgen een eigen kamer, maar ook de oudere kinderen zijn hier altijd welkom. Met dit huis ga ik een andere levensfase in. Daarom is het ook goed dat dit huis anders is dan het oude. Het is een nieuwe start, geen variatie op het oude.’

13

12

beleid

xxxxxx

verhuizen

13

proces

Herstructurering Apeldoorn-Zuid

Handen uit de mouwen auteur Dolf Dukker beeld Martin van Welzen

Er is veel, heel veel gepraat. Het Masterplan Apeldoorn-Zuid dateert dan ook alweer van april 1997. Maar nu gaat de herstructurering dan echt van start. De architect heeft opdracht gekregen het stedenbouwkundig ontwerp voor het eerste nieuwbouwproject uit te werken. Projectmanager Saskia Visser: ‘Het is nu vooral een kwestie van handen uit de mouwen en aan de slag.’ Apeldoorn roept associaties op met groen en met ruimte. Niet direct met achterstandswijken. Toch zijn die er wel degelijk. Apeldoorn-Zuid, een gebied dat bestaat uit vier buurten, 8.500 woningen en 20.000 inwoners is aan vernieuwing toe. Gemeente en corporatie De Goede Woning spreken van een dringende noodzaak, maar daarvoor moet je wel door de uiterlijke schone schijn heen kijken. Projectmanager Saskia Visser van de gemeente, zelf geen Apeldoornse, weet nog goed wat zij dacht toen zij het gebied voor het eerst verkende. ‘Wat moet ik hier eigenlijk doen,

Saskia Visser, Annemiek van Ernst en Ernest Flameling

14

proces

dacht ik. Mij stonden achterstandswijken in de grote steden voor ogen. Hebben we hier nou echt iets te pakken? Als je een boom in de voortuin hebt staan, ziet het er allemaal net wat aardiger uit. Maar als je dan eenmaal aan de slag gaat, valt het vaak niet mee wat je achter de voordeur aantreft. Er is hier van alles aan de hand. Veel woonwijkjes zakken door de benen. De kwaliteit van de openbare ruimte is aan vernieuwing toe. Er is een slag te maken in het voorzieningenaanbod.’ Dorpskarakter In de Ruimtelijke Ontwikkelingsvisie Apeldoorn 2020 wordt Zuid omschreven als een zeer gevarieerde woonwijk met een groot aantal verschillende woonsferen, met vooral een dorpskarakter. In de structuur is het 19de eeuwse patroon van oude landwegen die de verschillende buurtschappen met elkaar verbonden nog duidelijk herkenbaar. De lintbebouwingen aan 1e en 2e Wormenseweg, Oude Beekbergerweg, Arnhemseweg en Reigersweg zijn, zoals projectmanager Visser het uitdrukt, ‘het cement van de wijk’. Met aanstekelijk enthousiasme geeft zij kleuring aan dit minder bekende stukje Apeldoorn. ‘Zuid is een herkenbare wijk met een heel manifest imago. Het is van oudsher de wijk met een arbeidersprofiel, een hoge

buurtbinding. De mensen houden van hun wijk. De jaarlijkse braderie in wijkwinkelcentrum het Hart van Zuid is een geweldig feest.’ ‘Het zijn eigenlijk vier buurten, elk met z’n eigen karakter’, vervolgt zij. ‘In de Metaalbuurt en in delen van het Vogelkwartier vind je die typische vooroorlogse tuindorpachtige woningbouw. Kleine, verouderde huisjes op hele aardige kaveltjes. Het Componistenkwartier is het meest welvarende stukje van ApeldoornZuid. Het heeft het minste percentage huurwoningen. Het Staatsliedenkwartier is een mêlee van naoorlogse portiekflats en laagbouw. Daar is weinig Apeldoorns aan. Je krijgt er een Amsterdam-Noordgevoel.’ Putje ‘Elke stad heeft wel een sociaal zwakkere wijk’, zegt Ernest Flameling, projectontwikkelaar van corporatie De Goede Woning, met 4.000 woningen verreweg de grootste verhuurder in Zuid. ‘De Ravenweg was het putje van Apeldoorn geworden’, typeert hij de situatie in het deel van het plangebied dat het eerst wordt aangepakt. ‘Goede huurders gingen weg. Criminaliteit stak de kop op. De woningen waren nog goed te verhuren, maar sociaal zakte het in elkaar.’

proces

15

‘Het Zuiderpark heeft door de huidige inrichting en uitstraling weinig meerwaarde voor de wijk’

‘Achter sommige Nuon-gevels gaan interessante gebouwen schuil’

72 Portiekflatwoningen en 66 eengezinswoningen zijn inmiddels gesloopt. Grillig gevormde acacia’s geven de plaats aan waar de koppen van de woonblokken stonden. De bomen blijven staan en zullen deel uitmaken van de groenstructuur van de toekomstige bebouwing. Er komen 173 woningen, de eerste concrete invulling van het Masterplan. Slechts twee gezinnen hebben te kennen gegeven terug te willen keren. ‘Je zou kunnen zeggen dat de keuze om over te gaan tot sloop-nieuwbouw dus de juiste is geweest’, concludeert Flameling. Wandelend door de Vogelbuurt wijst hij op een complicatie bij de herstructurering. Tussen de huurwoningen staan vrij veel koopwoningen. Huizen die de corporatie in het verleden heeft verkocht. ‘Dat wil zeggen dat we niet direct kunnen gaan slopen. Misschien zijn andere oplossingen mogelijk. Want, als je naar zo’n straatje kijkt, en je vraagt me: wat is hier aan de hand? Dan zeg ik: eigenlijk niks. De huizen zijn goed onderhouden. Het kan altijd mooier, maar daarvoor hoef je niet te slopen.’ Integratie Er is nog van alles mogelijk in Zuid. Zo heeft de gemeente aan de corporatie gevraagd ook eens naar het veldje te kijken aan de Eksterweg, waarop de Finse school is gehuisvest, hoewel dit terrein eigenlijk niet meer tot het plan-

16

proces

gebied behoort. ‘Stedenbouwkundig is het niet geweldig wat je hier ziet’, constateert Flameling. ‘Heb je hier zo’n mooi veldje en dan staat er een heg omheen, alsof je er vanaf deze kant niet mag komen. Het schoolgebouw nodigt ook niet uit dichterbij te komen. Daar moeten we dus wat aan gaan doen. Het gebouw kan een nieuwe functie voor de buurt krijgen. Dan krijg je integratie van allerlei ideeën, plannen en oplossingsmogelijkheden. Dát is volgens mij stadsvernieuwing.’ In de visie van projectmanager Saskia Visser heeft Apeldoorn op het gebied van stadsvernieuwing al grote vorderingen gemaakt. ‘Stadsvernieuwing is lange tijd onbekend terrein geweest. Apeldoorn is geen stad met een stedelijke geschiedenis. Het is een verzameling van dorpen en functies langs lintstructuren die geleidelijk zijn volgebouwd. Er is geen stadsvernieuwingstraditie, geen gemeentelijke organisatie die gericht is op een gebiedsgerichte aanpak. We zijn vanaf nul begonnen.’ Over het begin: ‘Het Masterplan is indertijd opgesteld om in aanmerking te komen voor de landelijke herstructureringssubsidie. Het was een sterk beleidsmatig ingestoken document van de gemeente, De Goede Woning en de betrokken welzijnsorganisaties. Vanuit een technische invalshoek is gekeken naar waar de noodzaak tot herstructurering het grootst was.

Wat echter ontbrak’, vervolgt Visser, ‘was de vertaling van de beleidsvoornemens in een concreet uitvoeringsprogramma. Wie is verantwoordelijk voor welke taken? Om hoeveel geld gaat het, hoe gaan we de kosten en opbrengsten versleutelen? Als je dat niet goed hebt uitgewerkt, wordt het lastig.’ Juist in een fase waarin de voortgang door het ontbreken van een uitvoeringsprogramma werd belemmerd, heeft Bouwfonds Ontwikkeling zich in Zuid een positie verworven op het Nuonterrein. ‘Natuurlijk als een acquisitie’, nuanceert Visser. ‘Zij zochten samenwerking met De Goede Woning. De gemeente en de corporatie stonden toen net voor de opgave om samen het traject naar een uitvoeringsovereenkomst te starten. Laten we bij wijze van proef Bouwfonds Ontwikkeling als partner van De Goede Woning in dat traject meelopen, hebben gemeente en corporatie in een goed en open gesprek geconcludeerd. Met het oog op investerend vermogen, marktkennis en professionaliteit kan het geen kwaad een ontwikkelaar als Bouwfonds te laten aanschuiven.’ Harde projecten Er zijn afspraken gemaakt over een cluster van drie harde projecten: Zuiderpark, Ravenweg en het Nuonterrein. Bij elkaar zo’n 600 woningen. ‘Dat komt goed’, is de overtuiging van de

proces

17

‘De keuze om aan de Ravenweg over te gaan op sloop-nieuwbouw is de juiste geweest’

‘Er gaat tijd overheen voordat een plan vaste voet aan de grond krijgt’ Op de luchtfoto boven de oude situatie van de Ravenweg in beeld. Hiernaast het stedenbouwkundig plan voor de toekomstige bebouwing.

projectmanager. ‘Daarna frissen we het Masterplan op en gaan we de volgende tranche projecten aanpakken. Die zullen in de periode 2005-2010 hun beslag krijgen.’ ‘Er zijn in de afgelopen periode veel slagen gemaakt’, maakt zij de balans op. ‘We zijn steeds beter toegerust voor het proces. We zijn nu met z’n allen op het punt gekomen dat het gelukt is om lastige kwesties met elkaar op te lossen. Het aanschuiven van Bouwfonds is daarin van betekenis geweest’, is haar bevinding. ‘Een marktpartij rekent scherper, kijkt scherper naar de markt, en geeft aan of het wel realistisch is wat je met elkaar bedenkt.’ Als er bij de voorspoedige ontwikkelingen dan toch een kritische kanttekening moet worden gemaakt, noemt Visser de hardnekkige behoefte aan een alles overkoepelende visie. De projectmanager kan zich wel eens ergeren aan de telkens weer opnieuw gestelde vraag ‘wat is nou dé filosofie van de herstructurering?’ ‘De doelen worden niet door één concept met elkaar verbonden’, antwoordt zij, ‘daar is het de wijk niet naar. We hebben het Masterplan de slogan meegegeven ‘Zuid, de wijk van je leven’. Dat is het basisidee. Een wijk waar veel te behouden is, in de ruimtelijke en sociale structuur. Maar waar je ook een wooncarrière moet kunnen maken. Waarvan we de voorzieningenstructuur en de groenstructuur goed op orde moeten krijgen. Het sociaalprogramma

18

proces

loopt door de hele wijk heen. Fysieke en sociale ingrepen gaan hand in hand. In buurten met een hoge werkloosheid nemen we bewoners bij wijze van spreken onder de arm en zetten ze op een traject naar maatschappelijke participatie. In andere delen is het oogmerk heel nadrukkelijk er een woonzorgcirkel van te maken. Het is vooral een kwestie van handen uit de mouwen en aan de slag.’ Als voorbeeld noemt Visser het Zuiderpark, een van de grootste parken van Apeldoorn, midden in Zuid, maar door de huidige inrichting en uitstraling heeft het weinig meerwaarde voor de wijk. Buurtbewoners bestempelen het park als saai, kleurloos, onveilig en slecht toegankelijk. Het wordt voornamelijk gebruikt als hondenuitlaatplaats. Visser legt uit wat er gaat veranderen: ‘De drie schoolgebouwen die in het park staan worden versleept naar een nieuwe bebouwingsrand aan de oostzijde. Daarmee zijn we van een lelijke rafelrand af, kunnen we 170 woningen kwijt en beschikt de wijk over een nieuwe, brede school met kinderopvang. Zonder dat er iets van het park af gaat. Dat is een hele mooie combislag. Zuid wordt er in alle opzichten beter van. Daar hoef ik geen geweldige filosofie overheen te hangen.’ De herstructurering van Zuid is nergens makkelijk, onderstreept Visser. ‘Het is passen en meten. Wat kun je voor welk geld realiseren?

Wat past bij de markt? En past het ook nog bij Zuid? Op die manier zijn we voortdurend met elkaar aan het puzzelen.’ Waarbij overigens verrassingen niet zijn uitgesloten. Zoals bij het door Bouwfonds aangekochte Nuonterrein. Op het terrein staan twee gebouwen, die volgens het oorspronkelijke plan zouden worden gesloopt om plaats te maken voor woningen. Inmiddels is de kans echter groot dat deze gebouwen tot monument worden verheven en dus niet zullen worden gesloopt. ‘Achter de later op de gevel aangebrachte platen gaat een qua architectuur interessant gebouw schuil. Een gebouw in de stijl van Dudok’, verduidelijkt Ernest Flameling van De Goede Woning. ‘Uitgangspunt is nu dat de gebouwen worden gerestaureerd. Het gaat een onderdeel vormen van de ontwikkeling van het Nuonterrein.’ Aarden ‘Je ziet dat het lang duurt voordat er echt wat gebeurt’, zegt Flameling. ‘Over het stedenbouwkundig ontwerp voor de Ravenweg is heel lang met de gemeente gesproken. Het is ook aan de omwonenden voorgelegd. Die eerste aanzet – ik merk het telkens weer – is heel belangrijk. Een plan moet aarden. Er gaat tijd overheen voordat een plan vaste voet aan de grond krijgt. Die tijd moet je incalculeren.’ ✏ [email protected]

Ontwikkelingsmanager Annemiek van Ernst

‘Het nemen van initiatief is in onze bijdrage essentieel’ Dat Bouwfonds Ontwikkeling kan bijdragen aan de herstructurering in Apeldoorn-Zuid is vooral te danken aan de opstelling van de gemeente en De Goede Woning. Zij hebben zich opengesteld voor een gezamenlijke verkenning. Hierdoor hebben partijen elkaar leren kennen en is langzaam maar zeker een gedeeld gevoel ontstaan bij de opgave. Het belang van deze fase mag volgens Annemiek van Ernst, Ontwikkelingsmanager van Bouwfonds, niet worden onderschat: ‘Soms is er de wil om dit soort trajecten snel te doorlopen. Onze ervaring is een andere: neem er de tijd voor. Alles wat in het begin niet wordt uitgesproken, komt later onherroepelijk terug. Het gaat om commitment en vertrouwen; dat moet groeien.’ Binnen de samenwerking levert Bouwfonds Ontwikkeling haar eigen expertise. ‘Het klinkt misschien raar, maar het nemen van initiatief is in onze bijdrage essentieel. We schrijven programma’s, maken plannen en zetten exploitaties op. Daarnaast verwerven we grond en opstallen. We geven daarmee aan vertrouwen te hebben in de wijk en kunnen de corporatie de mogelijkheid bieden om op een ‘nieuwe locatie’

huurwoningen toe te voegen. Bovendien leveren we de nodige procescapaciteit. We nemen een belangrijk deel van de locatie- en opstalontwikkeling op ons en zijn medeverantwoordelijk voor de communicatie met de buurt.’ ‘Ik ben blij dat de uitvoering van het eerste project is gestart. Bewoners moeten zien dat er iets gebeurt, dat het mooi wordt.’ Een deel van de woningen aan de Ravenweg is gesloopt. Feekes & Colijn Architecten werken nu aan de woningontwerpen. De stedenbouwkundige opzet is voor Apeldoorn-Zuid ongebruikelijk, maar dat staat volgens Van Ernst het succes niet in de weg. ‘Het is de bedoeling dat de bewoners worden verleid om zich met de woning en woonomgeving te verbinden en zich er verantwoordelijk voor te voelen. Dat klinkt ingewikkeld, maar komt vooral neer op het zorgvuldig vormgeven van de overgangen tussen privé en openbaar. Geen barrières tussen het ‘mijn’ en ‘dijn’, maar een vloeiende overgang. De openbare ruimte in het plan, bestaande uit de binnenhoven, ligt binnen de directe invloedsfeer van de bewoners. We hopen dat ze hierdoor daadwerkelijk worden gebruikt. Op de bewonersavond ontlokte het plan kritische opmerkingen, maar er kwamen ook mensen naar ons toe die zeiden ‘Goh, wat leuk. Weer eens wat anders. Eindelijk een veilige speelplek voor de kinderen’. Ik ben erg benieuwd naar het uiteindelijke resultaat en hoop dat we er straks allemaal trots op kunnen zijn, vooral de bewoners.’

proces

19

100 jaar wonen werken winkelen

Stoppen doorgeslagen Het was een doodgewone, wat druilerige maandagmiddag. Aanvankelijk viel het niet op, hoewel het tafereel je te denken had moeten geven gezien het weer. In de Kalverstraat van Amsterdam postten de winkelbedienden op stoelen en krukjes bij de ingang van hun winkel. Achter hen was alles gehuld in het duister. Intussen bewoog het publiek – niet massaal, vanwege de maandag maar toch – gestaag door de winkelstraat. Wat hadden ze er te zoeken? Geen verlichte etalage om binnen te kijken, geen uitnodigende winkelaanbieding om op af te stormen. Een bizarre voorstelling leek het daardoor wel, kopers die geld willen uitgeven maar niet kunnen, en verkopers die machteloos moeten toezien dat de omzet vandaag beneden peil blijft. Gijzelaars van de stroomstoring. Zoals zo velen in 2003. Enkele maanden later in de krant het volgende bericht: de uitval van elektriciteit berokkent de dienstverlening en huishoudens in de Randstad meer schade dan de industrie, blijkt uit een onderzoek. Het verdient dus aanbeveling bij zo’n calamiteit die groepen bij voorrang te helpen. Nederland drijft klaarblijkelijk niet op de petrochemie van Pernis, maar op alle dochters van Microsoft, dat is zo ongeveer de boodschap. Niet verrassend. We zijn thuis en op het werk zo afhankelijk geraakt van computers, dat we met de handen in het haar zitten als een stroomstoring het spel bederft. De angst schiet alle kanten op. Welke bestanden verloren zijn gegaan, welke order niet kan worden uitgevoerd, de teksten die spoorloos verdwenen zijn of de communicatie die in onze flexwerkmaatschappij onmogelijk wordt gemaakt. Want zelfs een draadloze telefoon kan niet zonder een station dat bijtankt op het stroomnet. De vijand bevindt zich niet in een Afghaans berglandschap maar is onder ons: hij komt via snoeren en kabels naar ons toe. Of liever gezegd, hij komt niet. Alles is erg in dergelijke omstandigheden, misschien is het weggooien van bedorven of bederfelijk etenswaar in Denekamp nog een van de meest overzichtelijke effecten van een stroomuitval. Zonde natuurlijk, maar minder erg dan een dag zonder communicatie. Hoe eenvoudig was het vroeger allemaal, bedenk je dan. Een gas- of stroommuntje en hup daar liep de meter, die hooguit de elektrische

20

100 jaar wonen

verlichting hoefde te voeden. Niks energievretende apparaten als vriezers, droogmachines of airconditioning. Geluk was in 1948 nog heel gewoon. De laatsten die dat geluk op een makkelijke manier binnensleepten, waren de krakers die iets uitvonden waardoor ze hun eigen stroomstoring afdwongen: ze kantelden de meter. Hadden ze wel stroom, hoefden ze niet te betalen. Dat geknoei is dus mooi afgelopen, met die gecomputeriseerde meterkasten die tegenwoordig in de huizen staan gemonteerd: uiterst platte kasten waaraan geen zekering meer te pas komt, maar alleen zwarte palletjes. Vermoedelijk ben ik nog een van de weinigen in het bezit van zo’n stoppenkast – met stoppen die ouderwets kunnen doorslaan. Stoppen. Zekeringen. Prachtige woorden, bedenk ik, en ook nog eens met uitsterven bedreigd. Van stroom moet je afblijven, word je tijdens je opvoeding bijgebracht, maar op de een of andere manier werkt elektriciteit magnetiserend. Je wilt altijd prutsen om stroom tot licht te wekken. Alleen toen de buitenlamp op het dakterras in het stopcontact werd gestoken, kwamen bewustzijn en waarschuwing te laat. ‘Kijk uit: de draadjes zitten los.’ Het was oudejaarsavond, twee uur voordat de buren zouden binnenstromen om naar het vuurwerk te kijken, en daar zaten we dan, in het pikkedonker. En erger: zonder enige notie waar de zekeringen zich bevonden. De buren hadden allang een moderne stoppenkast waar geen snipper porselein in voorkomt. Na een uur denken en zoeken, wisten we nog een zekering te vinden, in een schoenendoos vol elektrisch afval van snoeren, kabels en stekkers. Er was licht, een uur voor middernacht. Maar de gevolgen van zo’n persoonlijke dan wel collectieve stroomstoring kunnen een huishouden danig in de war schoppen. Dan heb ik het niet alleen over het zoeken naar zekeringen, maar ook over de consequenties voor de apparatuur. Neem de videorecorder, die vervolgens helemaal opnieuw geprogrammeerd kan worden. Zou ik de rekening voor een uur zwoegen alsnog naar het Nuon kunnen sturen? ✏ [email protected]

auteur Jaap Huisman

de verandering

Van bestuurder naar wethouder

‘Terug naar de inhoud’ auteur Hans Ouwerkerk beeld Don Wijns

Eigenlijk had Johan Strik al een keuze gemaakt. Na 18 jaar in het bestuur van Woonzorg Nederland zou hij begin dit jaar voor zichzelf gaan beginnen. Met een eigen adviesbureau gemeenten bijstaan over vraagstukken als zorg en ouderenhuisvesting. Het liep echter allemaal anders. Door de PvdA-afdeling Woerden werd hij gevraagd wethouder te worden. ‘En omdat het maatschappelijk belang altijd een belangrijke drive voor mij is geweest, heb ik daar in april ja tegen gezegd.’ Zijn kamer op de vijfde etage van het stadhuis van Woerden biedt uitzicht over het industrieterrein. Nu niet direct een logische plek voor een gemeentehuis. ‘Nee’, erkent ook Strik, ‘maar het is wel op loopafstand van het centrum. En ik ga veel bij mensen en organisaties op bezoek. Dat is tegelijk ook het leuke aan dit werk. Je komt op heel veel verschillende plekken en je spreekt ongelofelijk veel mensen die vaak heel gedreven ergens mee bezig zijn.’ De portefeuille van wethouder Strik is op z’n zachtst gezegd divers te noemen en bevat de beleidsvelden welzijn, cultuur, sociale zaken, volkshuisvesting, volksgezondheid, minderhedenbeleid, sociale veiligheid en vandalismebestrijding, coördinatie wijk- en dorpsgericht werken en coördinatie ISV. Strik: ‘Het lijkt een allegaartje maar er zit een duidelijke hoofdstroom in van volkshuisvesting en zorg met een doorloop naar de welzijnshoek en sociale zaken. Wonen en zorg zijn door mijn verleden als lid raad van bestuur van Woonzorg Nederland natuurlijk een beetje mijn terreinen. Ik vind het dan ook een geweldige uitdaging om daar nu in een plaats als Woerden verdieping aan te geven. En dan denk ik aan ouderenhuisvestingsprogramma’s en de koppeling van wonen en zorg.’ Geen spijt Met andere woorden: de ouderen krijgen het goed in Woerden? Strik lachend: ‘Nou ja, niet alleen de ouderen. Goede en voldoende woningen voor jongeren en starters op de woningmarkt vormen in Woerden ook een probleem. Daar moet ook wat aan worden gedaan.’

Spijt van zijn keuze om een wethoudersfunctie te bekleden heeft Strik vooralsnog niet gehad. ‘Bij Woonzorg hebben wij vorig jaar een reorganisatie doorgevoerd waardoor het bedenken en bezig zijn met nieuwe concepten meer bij de business-units werd neergelegd. Gevolg daarvan was wel dat ik meer een bestuurder op afstand zou zijn geworden. Vandaar mijn besluit om voor mezelf te gaan beginnen. Ik wilde terug naar de inhoud. En omdat mijn voorganger om gezondheidsredenen moest terugtreden en ik al geruime tijd actief was binnen de afdeling Woerden van de PvdA, kwam men uiteindelijk voor die functie bij mij terecht. Natuurlijk heb ik daar een paar dagen over na moeten denken. Maar als die bal aan je voeten ligt dan kun je haast niet anders dan hem inschieten. Daarbij komt dat ik altijd wel politiek betrokken ben geweest. Maar vooral ook de nieuwe gemeentepolitiek in de vorm van het dualisme spreekt mij aan. Hoewel ik daar bij moet zeggen dat het dualisme voor zowel gemeenteraad als college nog erg wennen is. Maar ik zie wel dat ik mij weer dagelijks met de inhoud kan bezighouden en dat vind ik heel belangrijk.’ Over een antwoord op de vraag of er ook iets is wat hem in zijn nieuwe functie is tegengevallen moet Strik even nadenken. Na een korte stilte zegt hij: ‘de algehele ondersteuning. Bij Woonzorg Nederland was ik toch wel anders gewend. Om een voorbeeld te geven: er zijn hier twee secretaresses voor vier wethouders. En ook binnen het gemeentelijk apparaat is de bezetting aan de magere kant. En dan kun je een hoop ideeën hebben, maar je moet ook mensen hebben die het kunnen uitwerken.’

de verandering

21

markt

Het venster op de wereld van La Défense auteur Wilko Voordouw beeld Don Wijns

Het kan zonder omwegen worden gezegd: de Fransen zijn trots op de westelijk van Parijs gelegen kantoorwijk La Défense, venster op de wereld. Ruim 2,5 miljoen vierkante meter kantoor, gelardeerd met winkelcentra, een geheel vernieuwd congrescentrum (CNIT), ondergrondse snelwegen en parkeergelegenheid, roltrappen, liften, een metro en de expressmetro RER die het Manhattan van Parijs met de buitenwereld verbinden. 150.000 mensen verdienen er dagelijks hun boterham en reizen van en naar deze hypermoderne ‘proche banlieu’. De leeftijd is er niet aan af te zien. 45 jaar al en nog altijd geen rimpel. La Défense houdt zich wonderbaarlijk staande in het Parijs van 2003. Toeristen mengen zich vrolijk met zakenlieden in driedelig grijs. Hamburgers worden genuttigd op de trap van de Arche de la Défense, lunchwandelende ambtenaren slalommen tussen de toeristen door. De dingen zijn niet meer zoals ze in 1958 waren. Parijs is nog veel groter gegroeid dan de stad al was en meer dan ooit de spin in het web dat Frankrijk heet.

gezegd worden van La Défense, met fraai gepolijst marmer, moderne monumenten en vitaal als nooit tevoren. Alsof er geen economische crisis is.

Frankrijk zat midden in wat de historici vandaag ‘les trentes glorieuses’ noemen, de periode van dertig naoorlogse jaren van ongebreidelde groei. De hoofdstad zat met een probleem. De tertiaire sector groeide fors

Grandeur Het lijkt uitgesloten dat La Défense, zoals veel Nederlanders graag zouden willen zien, alleen maar de vrucht is van de Franse hang naar grandeur. Sommige elementen wijzen overigens wel in die richting. Maar een nooit

‘La Défense, met fraai gepolijst marmer en moderne monumenten vitaal als nooit tevoren’ Alle lijnen in Frankrijk lopen van en naar Parijs. Het centralisme, dat in de afgelopen tien jaar regelmatig onder het spervuur lag van de vrienden van de decentralisatie, heeft nog mooie dagen voor zich. En datzelfde mag

22

markt

beantwoorde vraag blijft of Charles de Gaulle, de man die de kantoorwijk feitelijk op de kaart zette, zo’n mega-wijk voor ogen had toen hij halverwege de jaren vijftig voor het eerst gewag maakte van een nieuwe kantoorwijk voor Parijs.

markt

23

en had behoefte aan ruimte: liefst natuurlijk in Parijs zélf. Maar de stad puilde uit, had al te maken met gigantische verkeersproblemen en het was tegen het zere been om het historische centrum te slopen en van nieuwbouw te voorzien. Schandplekken De Fransen lieten een oogje vallen op een van de schandplekken van de regio. In en rond Nanterre, Courbevoie en Puteaux waren de zogeheten ‘bidonvilles’, de achterstandswijken waar veel armen woonden. In de richting van die plek lag al een deel van de ‘voie triomphale’, de rechte lijn van het Louvre, langs de Obélisque, via de Champs Elysées, door de Arc de Triomphe en over de Avenue de la Grande Armée richting boulevard Périphérique. Het zou eenvoudig zijn die lijn door te trekken, over de Seine heen, naar wat in feite een groot braakliggend terrein was. Het idee sloot perfect aan bij de Franse historische zin: dus ging de spa in de grond. De naam La Défense is ook een verwijzing naar de Franse geschiedenis. Want op een rotonde, daterend van voor de Franse Revolutie stond sinds 1883 een standbeeld dat aan de

24

markt

verdediging van Parijs ten tijde van de FransDuitse oorlog van 1870 herinnerde: La Défense de Paris. De net gekozen Charles de Gaulle, in eigen land geëerd als bevrijder van het vaderland, mocht in 1958 het openingslint doorknippen van de CNIT, het monumentale congrescentrum dat als eerste gebouw van La Défense verrees. Het 238 meter overspannende gewelf, bestaande uit twee dunne lagen beton, zette de toon van de architectuur in de wijk.

La Défense ontwikkelde zich in hoog tempo. Het ene na het andere kantoorgebouw zag het licht. De ‘winkelmall’ Quatre Temps is een van de drukste winkelcentra van Parijs, mede door de goede bereikbaarheid per auto. Steeds werd ook een deeltje van de infrastructuur gerealiseerd. Zeker de eerste jaren moesten de medewerkers van bedrijven als Electricité de France (EDF), de bank Société Générale, verzekeraars AGF, GAN of AXA en bijvoorbeeld Fiat tussen de bouwputten doorslalommen. Tussen de

‘Het was tegen het zere been om het historisch centrum te slopen’ Het monument werd bestempeld tot de icoon van het nieuwe bouwen. Aanvankelijk alleen bedoeld als expositiecentrum, eigenlijk een soort van RAI, is de CNIT in 1989 helemaal verbouwd en opnieuw ingericht. Er zijn nu winkels, restaurants, een hotel, een golfpractice en diverse expositie- en andere ruimten. De grote beurzen en exposities zijn sindsdien verhuisd naar Villepinte, bij luchthaven Charles de Gaulle en het expositiepark aan de porte de Versailles, in het zuiden van Parijs.

kantoren verrezen ook woontorens, werden patio’s aangelegd, werd groen geplant en kwamen er ruime pleinen met sculpturen van wereldberoemde artiesten als Miró of Calder. Het moest functioneel zijn, maar vooral ook mooi. Want gasten van over de hele wereld zouden aankomen in Parijs, hun werk doen in de hypermoderne Défense en zich verpozen in de historische hoofdstad. Planarchitecten Camelot, Mailly en Zehrfuss hadden de economische wind in de rug, en konden dus de meest gedurfde ontwerpen in hun speeltuin realiseren.

‘De rijkste Franse provincie zag de goudmijn van de werkgelegenheid met liefde komen’ Daarbij werden ze van harte gesteund door de provinciale bestuurders. Het departement Hauts-de-Seine, waar La Défense deel van uitmaakt stimuleerde de expansie van de kantoorwijk van harte. De rijkste (en kleinste, slechts 176 vierkante kilometer groot) Franse provincie zag de goudmijn van de werkgelegenheid met liefde komen. Er kwamen internationale scholen voor de kinderen van de expats, het tussen Parijs en La Défense nabijgelegen stadje Neuilly zorgde voor een prettig leefklimaat, het Amerikaanse ziekenhuis kon uitbreiden, wegen werden aangelegd, en de metrolijn 1 doorgetrokken tot onder de betonnen kolossen van de kantoorwijk. Bekroning Het was, wat je noemt, een prachtig staaltje van publiek-private samenwerking. De staat – in diverse geledingen – zorgt voor het juiste investeringsklimaat ten behoeve van de private sector. Op die manier zijn in Frankrijk tientallen ‘grands travaux’ tot stand gekomen.

Men is in het land niet vies van wat prettige staatsbemoeienis. Halverwege de jaren tachtig werd begonnen met de officieuze bekroning van het project La Défense. Al in de jaren zeventig begonnen de Fransen, die de historische as van Louvre en Arc de Triomphe graag verlengd zagen en voorzien van een kroonjuweel in La Défense, te praten over het juiste monument. Uit 424 projecten werd de Arche de la Défense uitverkoren: een werkstuk van de Deense architect Otto von Spreckelsen. Het moest een venster op de wereld worden. Een nieuwe triomfboog in Parijs. De Arc de Triomphe op de Place de l’Etoile was in 1806 opgericht in opdracht van Napoleon. Die wilde de overwinningen van het Franse leger vieren met een monument. De toenmalige president François

Mitterrand eiste dat er een gebouw kwam dat functioneel zou zijn, maar ook de overwinning van de Fransen op de elementen moest belichamen. De Arche de la Défense was en is een technologisch hoogstandje: een kubus van beton met een dak vanwaar de toeristen van 110 meter hoogte de afgeronde ‘voie triomphale’ zouden kunnen zien. Wie zich echter omdraait en naar het westen uitkijkt, ziet dat La Défense een eiland van rijkdom is tussen de arme voorsteden van Parijs. De oerlelijke, in het begin van de zestiger jaren gebouwde gettoflats van Nanterre wijzen op het nabije verleden. Farao De Arche, waar de kathedraal Nôtre Dame onder geplaatst kan worden, moest het ministerie van Verkeer en Waterstaat gaan huisvesten. Ook zouden tientallen bedrijven er hun hoofdkantoor in kunnen vestigen. Het ‘dak’ van de twee pilaren, bereikbaar met een transparante lift die op een ‘derde steunarm’ lijkt, zou verder een ‘kruispunt

‘Een gebouw dat de overwinning van de Fransen op de elementen moest belichamen’ markt

25

van communicatie’ worden met exposities, lezingen en andere activiteiten. Het miljardenproject kon gerealiseerd worden omdat de Franse president er zijn zegen aan had gegeven: het werd een van de veel bekritiseerde, maar ook bejubelde ‘grands travaux’, de faraonische werken van Mitterrand. De hoofdaannemer Bouygues werd geconfronteerd met forse problemen. Omdat de hele infrastructuur (snelweg A14, metro, expressmetro en spoorwegen) al was aangelegd was een normale fundering onmogelijk. Er werden dus twaalf pijlers gegoten die elk het gewicht van drie Eiffeltorens kunnen dragen. In iets meer dan drie jaar werd de kroon op La Défense gezet. De werkzaamheden, zeven dagen per week, werden tussen 7 uur ’s morgens en 11 uur ’s avonds uitgevoerd. De haast was er want Mitterrand wilde dat de Arche gereed zou zijn voor het twee-eeuwfeest van de Franse Revolutie, 4 juli 1989. Bovendien zou Frankrijk in die periode Europees voorzitter zijn en Mitterrand wilde dat de top gehouden zou worden in het nieuwe gebouw. Het lukte allemaal. In het Revolutiejaar glom La Défense als een net gepolijste juweel. Alle kantoren en de Arche zelf fungeerden twee avonden als mega-projectieschermen tijdens de feest-

26

markt

concerten van musicus Jean-Michel Jarre. Slechts in de buitenste schil van de wijk werd nog gebouwd aan nieuwe kantooren woonflats. Nieuwe wijken Volgens de architect Roland Castro, een van de meest toonaangevende bouwmeesters in Frankrijk is La Défense het ultieme voorbeeld van een geslaagde, moderne mix tussen wonen, recreëren en werken. De wijk is nu af, de oudste gebouwen ondergaan een eerste facelift en

Saint-Quentin-en-Yvelines (zuidwesten, daar is Renault de grote motor van de stedelijke vernieuwing) en Cergy-Pontoise (noordwestelijk) hebben de politiek en het bedrijfsleven de handen ineengeslagen om klonen van La Défense te realiseren. Dichterbij is Saint-Denis, enkele kilometers noordelijk van de Périphérique, een ontwikkelingsgebied. Naast het Stade de France, gebouwd ter gelegenheid van het WK-voetbal in 1998, worden ook tientallen kantoren gebouwd. Ooit zei Christian Sautter, politieprefect in de

‘We hebben gezien dat injecties als La Défense alleen maar goed zijn voor de hele regio’ intussen wordt er verder buiten Parijs gewerkt aan de nieuwe wijken van de toekomst. In Frankrijk zelf gaat de aandacht nu vooral naar de ontwikkeling ten oosten van Parijs. In Marne-la-Vallée, waar Disneyland Parijs al zo’n 11 jaar actief is, verrijst een geheel nieuwe vorm van La Défense. Minder hoog, minder grootstedelijk, meer passend bij het omringende platteland van de briestreek, maar minstens zo ambitieus. Ook bij Melun-Sénart, ten zuidoosten van de hoofdstad, Evry (zuidelijk),

Parijse regio, dat hij de ‘Manhattanisering’ van Parijs een slechte zaak vond. Hij vreesde dat er enkele rijke eilanden zouden ontstaan in een verder verpauperende hoofdstedelijke regio. De economische ontwikkelingen hebben hem ongelijk gegeven. ‘En ook al wordt er op dit moment wat minder geïnvesteerd in de nieuwbouw dan tien jaar geleden,’ zegt Castro, ‘We hebben gezien dat injecties als La Défense alleen maar goed zijn en uitstralen op de hele regio.’ ✏ [email protected]

Zuidas is toplocatie van de 21e eeuw Net als La Defense is de Zuidas in Amsterdam een grootschalige ontwikkeling, gebaseerd op een totaalconcept. Een toplocatie voor kantoren, ruimte voor wonen en voorzieningen en dit alles in een gebied dat vrijgemaakt is van zwaar verkeer. Vanzelfsprekend heeft Jan Stoutenbeek, directeur Projectbureau Zuidas, goed rondgekeken in La Defense. ‘Er zijn inderdaad parallellen te trekken tussen beide gebieden, maar de vergelijking gaat toch niet helemaal op.’ De inzet voor de Zuidas is hoog. ‘We willen niet alleen een goed bereikbare toplocatie voor kantoren, maar een compleet nieuw stadshart met een hoogwaardig centrummilieu neerzetten. Daarin verschillen we gelijk met La Defense’, zegt Jan Stoutenbeek. ‘Deze wijk bestaat voor 80 procent uit kantoren. Doelstelling voor de Zuidas is 45 procent wonen, 45 procent werken en 10 procent voorzieningen. Zo’n gemengd milieu is essentieel voor een toplocatie van de 21e eeuw. Wat dat betreft is La Defense echt gedateerd. Woningen en voorzieningen geven een gebied extra kwaliteit. Vooral voor de top van het bedrijfsleven is dit belangrijk. Om mensen te binden aan een bedrijf, moet je ze een bedrijfsomgeving van niveau bieden met restaurants, cafés, (avond)winkels, cultuur, maar ook bijvoorbeeld voorzieningen voor kinderopvang.’ Om deze vorm van functiemenging te verkrijgen en een echt centrummilieu te creëren, is het volgens Stoutenbeek van belang dat de keuze van het kabinet binnenkort valt op het zogenaamde dokmodel. ‘Hierbij wordt de infrastructuur in

het Zuidasgebied ondergronds gebracht, waardoor meer bouwgrond beschikbaar komt. Bovendien kunnen dan ook elders in het gebied meer woningen gebouwd worden, omdat de geluidshinder van de weg en het spoor flink vermindert.’ Mengvorm Ook Ronald Huikeshoven van Bouwfonds Ontwikkeling wacht de beslissing van het kabinet met spanning af. ‘Als vastgoeddochter van ABN AMRO zijn wij betrokken bij de ontwikkeling van Zuidas-Dok, een combinatie van kantoren, woningen en voorzieningen boven op de ondergronds gebrachte infrastructuurbundel. Door deze ingreep ontstaat bovendien de kans om de wijken Zuid en Buitenveldert met elkaar te verbinden.’ Behalve in Zuidas-Dok participeert Bouwfonds Ontwikkeling in de projecten Drentepark en Gershwin. Huikeshoven: ‘In beide gevallen gaat het om een mengvorm van wonen, werken en voorzieningen. In Drentepark ontwikkelen we, behalve een park met sport- en andere voorzieningen, een gemengd woon- en werkgebied.’ Bij het project Gershwin ligt de nadruk op wonen. ‘Nu heeft de Zuidas nog het karakter van een kantorenwijk. Door in Gershwin een paar duizend woningen neer te zetten, verandert dit imago in één keer. Er ontstaat een nieuw woonmilieu met internationale allure.’ Om de omgeving levendig te maken, realiseert Bouwfonds allerlei voorzieningen in de plinten van de gebouwen. ‘Zo voorkom je dat er, net als in La Défense, ’s avonds van die desolate gebieden ontstaan.

markt

27

programma

programma

Voormalig Hoofdpostkantoor en Geldkantoor aan de Nieuwe Zijds Voorburgwal, Amsterdam

Magna Plaza in het voormalig Hoofdpostkantoor

Interieur Magna Plaza

Hans Ruijssenaars, Architectengroep Amsterdam

Albert Heijn Food Plaza in het voormalig Geldkantoor

Transformatie in een historische omgeving

Zoeken naar de kern auteur Dorien Kastelijn beeld Georges van Wensveen, Gemeentearchief Amsterdam, Rotterdam

Winkelcentrum Magna Plaza in Amsterdam en het Termeulengebouw in Rotterdam zijn beide voorbeelden van transformatie van een bestaand gebouw in een historische omgeving. Wat komt daar nu allemaal bij kijken en welke lessen kunnen er uit het verleden worden geleerd? Voor architect Hans Ruijssenaars ligt het antwoord op deze vraag in het begrijpen waarin je ingrijpt. ‘Je moet de echte kwaliteit van het bestaande herkennen. En vervolgens de essentie vinden van de nieuwe vraag.’

Op de werkplek van Hans Ruijssenaars, het kantoor van de Architectengroep Amsterdam aan het Barentszplein in Amsterdam, vallen we meteen met onze neus in de boter. ‘Dit gebouw was vroeger een meelfabriek. Op deze massieve vloer stonden enorme machines om het graan te sorteren’, laat Ruijssenaars zien. Het ruime en lichte gebouw is een mooi voorbeeld van transformatie in een historische omgeving. Ruim dertig jaar werkt Ruijssenaars al bij de Architectengroep. Vele architecten, waaronder een aantal rijksbouwmeesters, heeft hij zien komen en gaan. Een blik op zijn portefeuille laat zien dat we te maken hebben met een deskundige op het gebied van transformatie. Behalve winkelcentrum Magna Plaza in Amsterdam heeft Ruijssenaars opzienbarende projecten als het Ministerie van Economische Zaken in Den Haag en het recent opgeleverde Maagjesbolwerk in Zwolle op zijn naam staan.

28

programma

Ook maakte hij het Masterplan voor de op handen zijnde verbouwing van het Rijksmuseum in Amsterdam. Op dit moment werkt hij onder meer aan een grootschalige transformatie van het Kamerlingh Onnesgebouw in Leiden tot rechtenfaculteit en de herontwikkeling van het GVB-terrein, het zogenaamde Hallengebied, in Amsterdam. Begrijpen waar je ingrijpt Ruijssenaars ziet transformatie niet als een op zichzelf staand proces. ‘Eigenlijk maak ik helemaal geen onderscheid tussen stedenbouw, nieuwbouw en transformatie. Ook bij nieuwbouw transformeer je de stad. Per definitie gaat het om een ingreep in een bestaande omgeving, dus om een ingreep in het verleden.’ Volgens de architect zijn twee dingen van groot belang. ‘Ten eerste moet je begrijpen waarin je ingrijpt. Het is heel belangrijk om de historie te

bestuderen en de omgeving te kennen. Waar het om gaat is de echte kwaliteit van het bestaande te herkennen. Ten tweede moet je weten wat de essentie is van de nieuwe vraag. Je moet je afvragen: wat is nu eigenlijk een winkel, een postkantoor of een bibliotheek? Wat gebeurde hier in het verleden, nu en in de toekomst. Vaak kom je dan uit bij een soort oergevoel, bijvoorbeeld een gevoel van veiligheid, beschutting of juist openheid. In mijn beleving zijn er vier pijlers essentieel bij een goed ontwerp: daglicht, zwaartekracht, beweging en groeikracht. Het leuke is dat als je naar het ontwerp van een willekeurig historisch gebouw kijkt, je ziet dat dit heel logisch in elkaar steekt. De structuur is helder en veel elementen zijn gemakkelijk te herkennen en te verklaren. Dit in tegenstelling tot de ontwerpen van sommige jongere architecten, die ik vaak onnavolgbaar vind. De logica ontbreekt.’

‘Vervolgens’, gaat Ruijssenaars verder, ‘is het zaak om zorgvuldig het heden aan het verleden te koppelen. Bij transformaties heb je vaak te maken met monumenten. De eerste reactie van buitenstaanders, maar ook bijvoorbeeld van Monumentenzorg, is het bestaande te

van slagen.’ Bij transformaties gaat het volgens Ruijssenaars vaak om drastische ingrepen waarbij respect voor het oorspronkelijke ontwerp centraal moet staan. ‘Instinctief voel je dan ook of iets hout snijdt of niet. Je moet het soms ook de tijd geven, niet te snel

‘Eigenlijk maak ik helemaal geen onderscheid tussen stedenbouw, nieuwbouw en transformatie’ bevriezen. Maar dit werkt niet. Je kunt een gebouw niet zomaar voor de eeuwigheid behouden. Een monument moet vitaal blijven. Om het te behouden voor de toekomst is vaak de enige optie het zo goed mogelijk toe te spitsen op de nieuwe functie. Hoe beter de essentie van de nieuwe opgave afgestemd is op de oerkwaliteit van een gebouw, hoe meer kans

conclusies trekken. Je moet abstract naar de opgave kijken, er als het ware doorheen kijken. Dan ontstaat er uiteindelijk waardering en vertrouwen. En vanzelfsprekend zijn er bepaalde wetmatigheden waar je niet van afwijkt.’ Paradepaardje van Ruijssenaars is het in 1993 opgeleverde winkelcentrum Magna Plaza

in Amsterdam. Dit voormalige hoofdpostkantoor van architect C.H. Peters is een rijksmonument. Kraakhelder ‘Een kracht op zich’, volgens de architect. ‘Hoewel de neogotische stijl lang niet bij iedereen in de smaak viel, heb ik aan de buitenkant weinig veranderd. De belangrijkste wijziging is de hoofdentree met luifel aan de Nieuwezijds Voorburgwal. Binnen heb ik het hele gebouw toegankelijk gemaakt voor publiek, gebruikmakend van de bestaande structuur. Door alle decoratie heen zag ik een kraakhelder gebouw. Links en rechts van de bestaande centrale hal heb ik vides gemaakt, die over drie verdiepingen worden omringd door galerijen met zandstenen arcades. Dit had niet alleen een heel ruimtelijk effect, maar hiermee is bovendien de symmetrie in

programma

29

Cultureel culinair warenhuis De Winkel van Sinkel in de voormalige Winkel van Sinkel, Utrecht

Boven: Albert Heijn in het voormalige Bureau Verkeerswegen, Amsterdam

Onder: Winkelcentrum Brazilië in het Oostelijke Havengebied, Amsterdam

Bedrijfsverzamelgebouw Loods 6 in de voormalige Loods 6, Amsterdam

‘Als architect en begeleider van zo’n proces moet je natuurlijk wel je vak verstaan’

30

programma

het gebouw teruggebracht.’ Resultaat is een overzichtelijk en ruimtelijk helder drieluik. Opvallend is dat alle toevoegingen zo geconstrueerd zijn, dat samenstelling en functie direct duidelijk zijn. ‘Kijk maar naar de kolommen en de luifel boven de entree.’ Zelf is Ruijssenaars al heel lang niet meer in Magna Plaza geweest. ‘Ik heb eigenlijk een hekel aan winkelen. Nee, daar doe je mij geen plezier mee.’

ook goed bereikbaar en er hoeven geen wegen afgesloten te worden. Bovendien blijven de winkels bereikbaar. Met de gemeente zijn we snel tot overeenstemming gekomen. Het plan om op deze locatie hoogbouw te realiseren viel in goede aarde. Het past goed op deze plek. Ook de winkeliers in het huidige pand zijn heel positief over de plannen. Een groot deel van hen komt – na tijdelijke huisvesting in de buurt – terug in de nieuwe situatie.’

Het Termeulengebouw Het plezier in winkelen ontbreekt ook al enige tijd in ‘De Grote Lijn’, oftewel het Termeulengebouw in de Rotterdamse binnenstad. De uitstraling van het eens zo populaire warenhuis uit de wederopbouwtijd is niet meer van deze tijd. Ontwikkelaar Rob Willemsen begeleidt namens Bouwfonds Ontwikkeling de transformatie van dit gebouw. ‘Plan is om hier in eerste instantie de oorspronkelijke architectuur terug te brengen en het winkelconcept aan te passen. Bovenop de winkels komt vervolgens een 15 verdiepingen hoog woongebouw.’ Volgens Willemsen is het bij een dergelijk project belangrijk om zowel de winkeliers als de buurt goed te informeren. ‘Je moet iedereen deelgenoot maken van de plannen. Er verandert nogal wat en zo’n project veroorzaakt nou eenmaal overlast. Wij willen de buurt ook betrekken bij het overleg over transport en logistiek.’ Willemsen heeft tot nu toe weinig problemen ondervonden. ‘In tegenstelling tot veel historische binnensteden heeft het centrum van Rotterdam veel ruimte en een open wegenstructuur, zodat dit soort operaties gemakkelijker uit te voeren zijn. De locatie is dan

Vertrouwen Bij de renovatie van Magna Plaza zijn destijds eveneens voorlichtingsbijeenkomsten gehouden voor de buurt. ‘Het sleutelwoord in deze is vertrouwen’, zegt Ruijssenaars. ‘Waar dit in extreme vorm gold is in Zwolle. Daar heb ik net een heel interessant project afgerond, het zogenaamde Maagjesbolwerk. De opdracht was een omvangrijk woon-, werk- en winkelcomplex vorm te geven op een voormalig bolwerk van de historische binnenstad. Vanaf 1960 zijn al zo’n vijftien plannen voor deze locatie de revue gepasseerd. Stuk voor stuk riepen ze veel weerstand op en uiteindelijk zijn ze allemaal vastgelopen. Er waren toen ik begon zo’n acht groeperingen tegen de plannen. Van de historische vereniging, de winkeliers- en bewonersvereniging tot de dames van lichte zeden om de hoek. Iedereen wilde wat anders, de belangen waren zeer tegenstrijdig.’ Ruijssenaars vroeg en kreeg de tijd om de knoop te ontwarren en, niet onbelangrijk, het mandaat om in te grijpen. Avonden lang reisde hij naar Zwolle om met de verschillende groeperingen te praten. ‘In het begin heb ik alleen maar geluisterd. Door de partijen bij

elkaar te brengen ontstond er langzaamaan begrip voor elkaar. Pas daarna ben ik gaan schetsen. Bij de presentatie van de plannen zagen de partijen dat ik zoveel mogelijk tegemoet kwam aan de verschillende belangen. En zo ontstond er vertrouwen.’ Arbeidsintensief Ruijssenaars is uiteindelijk van 1994 tot 2003 met dit project bezig geweest. ‘Het was erg arbeidsintensief, maar het resultaat is bevredigend.’ Door waardering te hebben voor het verleden is niet alleen een bijzonder complex met ondergrondse parkeergarage ontstaan, maar is ook de oorspronkelijke functie van dit 17de eeuwse verdedigingswerk weer zichtbaar geworden. ‘Als architect en begeleider van zo’n proces moet je natuurlijk

‘Je moet ruggengraat hebben, en je moet niet bang zijn’ wel je vak verstaan’, vervolgt Ruijssenaars. ‘Niet alleen wat techniek betreft, maar ook sociaal, communicatief, esthetisch en historisch, dus over de totale breedte van het vak. En je hebt ruggengraat nodig, je moet niet bang zijn. Maar dan kom ik weer terug op wat ik eerder zei: de meeste historische ontwerpen zitten logisch in elkaar. Als je tot de kern weet door te dringen, spreekt alles voor zich. Zodra ik die kern gevonden heb, kan ik met alle vertrouwen en kennis van zaken mijn ingrepen uitleggen en verantwoorden.’ ✏ [email protected]

programma

31

programma

Ruimte voor

Linksboven: Warenhuis Termeulen, geschilderd door C.J. Kemper, 1980 Rechtsboven en onder: Visuals nieuwe situatie

een vliegende

‘Het gebouw had oorspronkelijk een warenhuisfunctie’

‘Oerkwaliteit van het Termeulengebouw’ Ontwikkelaar Rob Willemsen werkt in opdracht van Bouwfonds Ontwikkeling aan de transformatie van het Termeulengebouw in Rotterdam. Samen met architect Aat van Tilburg verandert hij dit slecht lopende winkelcentrum in het hart van de havenstad in een opvallend woon- en winkelgebouw met ondergrondse parkeergarage. Begin 2004 wordt met de bouw begonnen. Het Termeulengebouw aan het Binnenwegplein in het centrum van Rotterdam heeft een interessante historie. Het werd in de jaren vijftig ontworpen door de wederopbouwarchitecten Van den Broek en Bakema. Inmiddels heeft het gebouw, dat aansluit op de eveneens door Van den Broek en Bakema ontworpen Lijnbaan en de Beurstraverse, een monumentale status. Het gebouw van vier verdiepingen hoog had oorspronkelijk een warenhuisformule. In de jaren tachtig, de jaren van groei en overvloed, zijn hier nog twee verdiepingen opgezet. Achteraf was dit, volgens Rob Willemsen, geen goede zet. ‘Het resultaat was een compacte, gesloten laag, die op z’n zachtst gezegd niet iedereen evenzeer aansprak.’ De toevoeging was niet alleen esthetisch omstreden, maar ook commercieel geen succes. ‘Een warenhuis met zoveel verdiepingen is te groot en de sfeer werd unheimisch. Mensen vertikken het gewoonweg om helemaal naar een zesde verdieping te moeten.’ In eerste instantie werd besloten alleen de formule te veranderen. Gekozen werd voor het ‘shop-in-shopmodel’: geen warenhuis meer, maar losse winkels.

32

programma

Helaas bleek ook dit concept geen succes. ‘Met de entrees aan de binnenkant waren de winkels niet goed toegankelijk. Bovendien was de uitstraling van het gebouw niet meer van deze tijd. Tijd dus voor drastische maatregelen.’ Woontoren Voor de ingrijpende transformatie werd architect Aat van Tilburg ingeschakeld. ‘Een architect met hart voor de stad’, volgens Willemsen. ‘De huidige eigenaar en de architect hebben ervoor gekozen om het oorspronkelijke ontwerp terug te halen. Door de bovenste twee verdiepingen te verwijderen is het mogelijk het gebouw weer in zijn oude luister te herstellen. De onderste laag wordt heringericht als parkeerkelder en de drie overgebleven lagen – begane grond, eerste en tweede verdieping – worden opnieuw voor winkels ingericht. Door een verticale winkelverdeling toe te passen (per winkel twee lagen) en de entrees naar de buitenkant te verplaatsen, worden de winkels ook veel beter toegankelijk. Boven op het gerenoveerde winkelcentrum komt een modern woongebouw met een glazen gevel. ‘Verdeeld over vijftien verdiepingen realiseren we hier in totaal zo’n honderd huurappartementen in de middeldure prijsklasse.’ Opvallend is dat de fundering hiervoor niet verzwaard hoeft te worden. ‘In de jaren vijftig werd degelijk gebouwd. De zware constructie en de fundering kunnen de woontoren, die opgebouwd is uit een lichte staalconstructie, gemakkelijk dragen. Dit zou je dan ook de oerkwaliteit van dit gebouw kunnen noemen.’

Er is niet zoiets als ‘de’ huizenmarkt. Het is een markt die heel diffuus is. Er is de categorie van de vrijstaande villa’s, voor een doelgroep die zich wat kan permitteren. Maar ook de doelgroep die aan het eerste huis begint. Voor een ontwikkelaar als Bouwfonds is de uitdaging even groot. De uitdaging om in te spelen op uiteenlopende wensen. Met navenante budgetten. En met een eindresultaat dat in beide gevallen maximaal is. Met creativiteit en klantgericht denken, ontwikkelen we projecten die aan alle partijen tegemoet komen. Want ook voor de mensen die willen starten op de

ontwerp

‘Je moet vertrouwen hebben in het concept en de ambitie van het plan’

Louis Jansma (links) en Hans de Wilde

Haverleij, Den Bosch, architect A. Matalini

Samenwerken met architecten levert de beste producten op auteur Jan Rutten, Hans Ouwerkerk beeld Reinier Gerritsen, Don Wijns, Robert Oerlemans

‘Wanneer je als ontwikkelaar van begin af met de architecten samenwerkt, krijg je het beste product’ en ‘een wijk als Brandevoort kan niet in heel Nederland klakkeloos worden gekopieerd’. Uitspraken van Hans de Wilde van De Wilde Projektmanagement uit Tilburg en Louis Jansma, directeur Bouwfonds Ontwikkeling regio Zuid, tijdens een tweegesprek over architectuur, organisatie en ondernemerschap. Met als rode draad de verschillen, maar ook de overeenkomsten in aanpak en zienswijze tussen een relatief kleine en een grote ontwikkelaar. Waarbij niet onvermeld mag blijven dat De Wilde Projektmanagement sinds medio 2002 onderdeel is geworden van Bouwfonds Ontwikkeling regio Zuid. Beiden hebben de ambitie om zich te onderscheiden.

34

ontwerp

Halverwege het gesprek zegt Hans de Wilde: ‘Kwaliteit proef je als de wijk 5 jaar bewoond is. Dan zijn de bewoners gesetteld en bewijst de architectuur zijn waarde. Als er dan door de eigenaren niet teveel aan de woningen is gesleuteld, is de architectuur dus goed.’ Goede of slechte architectuur. Jansma en De Wilde zijn het er over eens dat architectuurstijlen een kwestie van smaak zullen blijven, maar binnen elke stijl zul je goed en minder goed altijd kunnen onderscheiden. ‘Gebaseerd op ervaring weten we of een ontwerp beantwoordt aan het verwachtingspatroon van de consument’, zegt Jansma. ‘Of de markt nu goed is of niet, een ontwerp moet marktconform zijn.’ Maar wat is dan marktconform? ‘Zeker niet per definitie historiserend. De huidige discussie over architectuur gaat over modern, klassiek, of eigentijds. Maar eigenlijk is iedere opgave uniek. Er moeten iedere keer nieuwe keuzes worden gemaakt en die wil je maken met ontwerpers die meedoen in het zoekproces naar de kern van de opgave.’ Beide heren werken het liefst met gemeentelijke stedenbouwkundigen en architecten die de ambitie onderschrijven om een woonmilieu te

maken waar mensen met plezier wonen, en waarbij niet de academische discussie centraal staat. ‘Jammer genoeg is dat niet altijd het geval’, merkt Jansma op. Sparren Architecten mogen in zijn visie goed opdrachtgeverschap van de ontwikkelaar eisen, zodat in het planproces van twee kanten expertise wordt ingebracht met respect voor elkaars deskundigheid en invalshoek. ‘Onervarenheid of onverschilligheid bij een ontwikkelaar is frustrerend voor de ontwerper’, aldus Jansma. Intensieve samenwerking biedt de beste garantie voor succesvolle producten. De Wilde: ‘Voor ons is het belangrijk dat we de ruimte krijgen om aan de gemeentelijke randvoorwaarden een eigen interpretatie te geven, om zodoende de opdracht gerichter aan de ontwerpers te kunnen formuleren. Dat heeft alles te maken met veranderingen in de markt: van een kwantitatieve vraag naar een kwalitatieve vraag. Ik was laatst op de Vinex-locatie Ypenburg bij Den Haag’, vertelt De Wilde, ‘en stond voor een aantal

architectonisch zeer bijzondere woningen. De eigenaar van één van de woningen zei het niets te vinden. Op de vraag waarom hij deze dan had gekocht, antwoordde hij ‘het was nog het enige huis dat ik kon krijgen’. Maar die tijd hebben we echt achter ons gelaten. De consument heeft meer keus en is kritisch, niet alleen over de architectuur, maar ook over het woonconcept en de prijsstelling. Wanneer deze niet in balans zijn, leidt dat tot afzetperikelen. Maar ik heb het gevoel dat dat nog steeds niet bij iedereen is doorgedrongen.’ ‘De huidige markt zorgt er voor dat juist wij als ontwikkelaars vanaf het begin van het proces kritisch naar de ontwerpopgave moeten kijken,’ benadrukt Jansma. De Wilde: ‘Wij zijn daar heel fel op. We hebben echt wel de ambitie om ons te onderscheiden, maar dan wel met iets goeds, met concepten waar we helemaal achter staan. Want uiteindelijk gaat het er wel om dat de consument er in moet wonen.’ Conceptontwikkeling Denken vanuit de wensen van de doelgroep en het unieke van de locatie, daar gaat het volgens

ontwerp

35

voorbereiding, realisatie, kopersadvies en aftersales. De Wilde focust zich puur op de ontwikkeling en de engineering.’ De Wilde: ‘Wij hebben uiteraard ook een hele kleine organisatie vergeleken bij Bouwfonds. Uiteindelijk zijn we maar met z’n zessen. Dat heeft als voordeel dat de lijnen heel erg kort zijn. We richten ons alleen op ontwikkeling en engineering en besteden het hele traject van verkoop en uitvoering uit. Hoewel we jaarlijks zo’n 300 tot 400 woningen verkopen,

willen we zeker geen productiebedrijf zijn. We evalueren de verkopen en houden vooraf, indien nodig, een woningbehoefte onderzoek om zo te kunnen realiseren wat de woonconsument wil. We moeten natuurlijk ook wel meer inzetten op kwaliteit omdat we niet over grondposities beschikken.’ Anekdote De flexibiliteit die in een dergelijke organisatie zit, zegt Jansma soms wel jaloers te maken.

‘Door de structuur heeft hij veel vrijheid om projecten op te pakken. Een kleine flexibele organisatie is enerzijds krachtig, maar anderzijds ook kwetsbaar. Wij faciliteren De Wilde zowel administratief als financieel en staan daarbij open om van elkaar te leren door elkaar te informeren over nieuwe ontwikkelingen.’ Overigens mag één anekdote van Jansma niet onvermeld blijven. Lachend: ‘De vader van Hans heeft zelf ook bij Bouwfonds gewerkt.’ ✏ [email protected]

Brandevoort, Helmond, stedenbouwkundig bureau Krier & Kohl Witbrant Oost, Tilburg, architectenbureaus Bedaux de Brouwer en Van Sambeek & Van Veen

de twee om. Conceptontwikkeling zoals bijvoorbeeld Brandevoort bij Helmond of Haverleij bij Den Bosch, lijkt daarbij de meest voor de hand liggende aanpak. De Wilde: ‘Maar Brandevoort zie ik toch in eerste instantie als een marketingconcept.’ Jansma: ‘Dat klopt, maar het is wel ontstaan vanuit de gedachte ‘we moeten iets maken waar de consument in wil gaan wonen’. De wensen van de woonconsument stonden dus wel degelijk centraal.’

onder andere als gevolg van de intensieve samenwerking met Bouwfonds als marktpartij.’ De Wilde: ‘Maar de markt is natuurlijk ook bepalend. Ik denk niet dat je onder de huidige omstandigheden aan Haverleij zou zijn begonnen. Ambities hebben een prijs en de vraag is gezien de huidige marktomstandigheden of de consument dit nog wel kan betalen. Velen hebben dan de neiging terug te vallen op de traditionele producten. Maar met onze projecten Witbrant Oost in Tilburg en

‘Een nieuw concept ontwikkelen kan alleen met steun van college’ Toch ziet de directeur regio Zuid de locatie Brandevoort weliswaar als een bijzondere, maar tegelijkertijd ook als een eenmalige opgave. Het ontwikkelen van een nieuw concept kan alleen als ontwikkelaar en gemeentebestuur ook echt achter zo’n concept staan. ‘We hebben in Helmond te maken met een gedreven gemeentebestuur dat een slag wil slaan en Helmond wil profileren als een aantrekkelijke woongemeente. Het verlangen van het wonen in een Brabants dorp is vertaald naar een grootschalige nieuwbouwopgave. Men wil zich onderscheiden ten opzichte van de Vinex-locatie Meerhoven in Eindhoven. Daarom was Helmond bereid niet alleen een ander planconcept aan te gaan, maar het proces ook op een andere wijze in te richten,

Om de Haenen in Breda hebben we bewezen dat er nog steeds ambitieuze, niet doorsnee projecten gerealiseerd kunnen worden, mits je wel de kwaliteit en voldoende differentiatie biedt’. Jansma reageert: ‘kwaliteit en differentiatie zijn belangrijke kenmerken, maar ook moet je wel lef hebben om te kiezen voor een lange termijn. Je moet vertrouwen hebben in het concept en de ambitie van het plan, ook al zijn er tegenvallers in de afzet. Dan duurt het maar wat langer.’ Dochteronderneming Ze opereren in hetzelfde gebied, als elkaars concurrenten, maar eigenlijk ook weer niet. De Wilde Projektmanagement vormt sinds juni 2002 een onderdeel van Bouwfonds

Om de Haenen, Teteringen, architectenbureau Bedaux de Brouwer

36

ontwerp

Ontwikkeling. ‘Maar’, benadrukt De Wilde, ‘we handhaven onze eigen naam en blijven ook onze eigen koers varen. Dat zal dus ook kunnen betekenen dat we wel eens voor hetzelfde project in de race zijn. Je moet het niet opzoeken maar zeker ook niet uit de weg gaan. Zie het als een gezonde rivaliteit. Eigenlijk’, voegt hij er na een korte stilte aan toe, ‘willen wij onze herkenbare kleur houden in het wat grijze ontwikkelingsland.’ Als Lexus onder de Toyota’s. Door de succesvolle aanpak en sterke groei liep De Wilde simpelweg tegen de grenzen aan van zijn bedrijfsmogelijkheden zoals het vermogensbeslag van projecten. ‘Daarbij komt dat ik mij inhoudelijk met projecten wil bezighouden en niet alleen met het managen van een bedrijf. Dus moet je kiezen. En ik denk dat ik door mijn bedrijf aan Bouwfonds Ontwikkeling te hebben verkocht een goede keuze heb gemaakt.’ Jansma knikt. ‘Wij zijn er blij mee. De Wilde is actief in de driehoek Tilburg, Breda en Oosterhout. Daar heeft het bedrijf een enorm goede naam en een uitgebreid netwerk opgebouwd. En ook mooie en spraakmakende projecten gerealiseerd.’ De filosofie is om de overgenomen bedrijven met hun eigen venster in de markt te positioneren, en daarmee de sterke kanten van deze bedrijven te benadrukken. Jansma geeft aan dat er een verschil zit in de werkwijze van De Wilde en die van Bouwfonds. ‘Wij bieden het hele pakket van concept naar ontwikkeling,

Witbrant Oost: ‘Modern zonder dat het kil wordt’ ‘Ik zie dit momenteel als ons paradepaardje.’ Hans de Wilde, directeur van De Wilde Projektmanagement bv te Tilburg bladert door het magazine ‘Wonen in het bos’. De brochure handelt over Witbrant Oost, Tilburgs nieuwste woonwijk aan de westrand van de stad. Een wijk die zich straks kenmerkt door een groot aantal patiowoningen in een wel heel erg groene omgeving. De verkoop van de in totaal 286 woningen is medio september gestart en nog dit jaar wordt met de bouw van Witbrant Oost begonnen. In de tweede week van de verkoop zijn er al voor 170 woningen opties verleend. Inmiddels is er al een groot aantal woningen verkocht. Dus De Wilde bestempelt de belangstelling als ‘zeer goed’. Dat is niet zo vreemd want juist de plek waar de nieuwbouwwijk gaat verrijzen, is met een echt bos binnen handbereik bijzonder te noemen. Wonen in het bos is dan ook de ondertitel voor deze nieuwe wijk waar de architecten Jacq. De Brouwer en Erna van Sambeek natuur en comfortabel wonen met elkaar verbinden. De Wilde: ‘Vanzelfsprekend is de grote aanwezigheid van de natuur kenmerkend voor Witbrant Oost. Maar ik vind zelf ook de woningen die er komen fantastisch. Driekwart van de bebouwing bestaat uit patiowoningen en dat is uniek te noemen.’ De woonconsument heeft een ruime keuze. Maar liefst eenentwintig verschillende woningtypes zijn er ontwikkeld die uiteenlopen in grootte en prijs (van middelduur naar duur). Met namen variërend van Berk tot Japanse Lariks en van Moeras Cypres tot Atlas Ceder zetten deze woningen de toon in Witbrant Oost. ‘Verder zijn er geen standaard-

straatjes gepland, maar straten met bermen en brede groene aders. Bijzonder is de lamelstructuur, die de openbare ruimte bij de privéterreinen trekt. En overal zie je bomen. Kortom, het gaat om een geheel nieuwe benadering: landschap, stedenbouw en architectuur volkomen in balans.’ Zoals gezegd ziet De Wilde Witbrant Oost als zijn huidige paradepaardje. Maar het typeert volgens hem ook de kijk die zijn bedrijf heeft op het hedendaagse wonen. ‘We hebben heel goed over dit plan nagedacht. De doelgroep die wij voortdurend voor ogen hebben gehad bestaat uit kritische woonconsumenten, van starters tot senioren, die veel keuze willen tegen betaalbare prijzen.’ Het resultaat is een wijk waar mensen voor kunnen kiezen en feitelijk de rest van hun leven kunnen wonen. ‘De patiowoningen zijn natuurlijk voor zowel jonge gezinnen als ouderen geschikt.’ Modern Witbrant Oost wordt niet alleen groen maar ook autoluw. Parkeren wordt bij de woningen zelf opgelost. Op eigen terrein kunnen twee en soms wel drie auto’s worden geparkeerd. De architectuur van de woningen kan worden omschreven als modern. ‘Natuurlijk zou je in een groene omgeving als eerste denken aan wat klassieke woningen. Wij hebben echter bewust voor modern gekozen. Niet futuristisch maar eigentijds, sjiek en functioneel. Bijzonder veel aandacht is besteed aan de lay-out van de woningen en de grootte van met name de woonkamer. Juist omdat, zoals gezegd, we te maken hebben met consumenten die vooral ruimte willen. Ik ben heel trots op de uiteindelijke ontwerpen: modern zonder dat het afstandelijk of kil is.’

ontwerp

37

xxxxxxx interieur

Harry Poortman Algemeen directeur Dedato ontwerpers en architecten

‘Ieder mens moet zijn eigen droom waarmaken. Dit was een ruimte zonder daglicht in een silo aan het water waar niemand iets in zag. Nu is het een ruimte met zeven nissen voor zeven functies. Het is mijn ultieme studio, bedrijfs- en verblijfsruimte geworden.’

UITGAVE

HOOFDKANTOOR

Bouwfonds Ontwikkeling winter 2003

Bouwfonds Ontwikkeling B.V. Westerdorpsstraat 66 Rutten Communicatie-advies bv, Amsterdam Postbus 15 3870 DA Hoevelaken ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam Telefoon 033 253 91 11 Fax 033 253 96 85 REDACTIERAAD Email [email protected] Jasper de Boom, Rob van den Broek, René van Gameren, Annemarie de Graaff, COMMERCIEEL VASTGOED Hella Hendriks, Anneke Maessen, Westerdorpsstraat 66 Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Postbus 15 Diederik Stradmeijer, Jolanda Vlastuin, 3870 DA Hoevelaken Jan Kees Visscher, Henk van Zandvoort, Telefoon 033 253 91 11 Friso de Zeeuw Fax 033 253 97 77 Email [email protected] AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Dolf Dukker, Jaap Huisman, Klaske Idema, REGIO NOORD-OOST Dorien Kasteleijn, Hans Ouwerkerk, Grote Voort 45 Jan Rutten, Wilko Voordouw, Postbus 10054 Suzanne Witteman 8000 GB Zwolle Telefoon 038 425 44 40 BEELD Fax 038 425 44 41 Theo Baart, Peter van Breukelen, Email [email protected] Reinier Gerritsen, Robert Oerlemans, Tijn Snoodijk, Martin van Welzen, REGIO MIDDEN-OOST Georges van Wensveen, Don Wijns De Brand 30 en anderen Postbus 1 3800 AA Amersfoort LITHOGRAFIE Telefoon 033 453 41 11 Nefli, Haarlem Fax 033 453 41 90 DRUK Email [email protected] PlantijnCasparie, Capelle aan den IJssel PRODUCTIE EN COÖRDINATIE

NAW 38

interieur

CONTACT

REGIO NOORD-WEST

Jasper de Boom, telefoon 033 253 97 85

Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem Telefoon 023 530 66 03 Fax 023 536 63 94 Email [email protected]

Dit is een uitgave van Bouwfonds Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds Ontwikkeling.

colofon

REGIO ZUID-WEST

Poortweg 4 Postbus 75 2600 AB Delft Telefoon 015 268 08 08 Fax 015 262 33 63 Email [email protected] REGIO ZUID

Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven Telefoon 040 265 98 59 Fax 040 246 40 40 Email [email protected]