Wetenschapsfraude: de harde cijfers

Eos-enquête

Wetenschapsfraude: de harde cijfers Een op de twaalf medische wetenschappers in Vlaanderen geeft toe data te verzinnen of te ‘masseren’ om een hypothese te laten kloppen. En bijna de helft ziet zulke frauduleuze praktijken om zich heen gebeuren. Als een van de oorzaken wijzen ze naar de grote publicatiedruk.

Eos 24

Door Reinout VERBEKE

I

n november en december 2012 verspreidde Eos een anonieme enquête over fraude en publicatiedruk bij wetenschappers van de geneeskundefaculteiten van alle Vlaamse universiteiten. Dat leverde 315 volledig ingevulde vragenlijsten op. Het is de eerste kwantitatieve bevraging over wetenschapsfraude in Vlaanderen. Psychiater en onderzoeker Joeri Tijdink (VUmc Amsterdam) begeleidde de enquête. Hij voerde eind 2011 een soortgelijke peiling uit in Nederland, toen het schandaal rond Diederik Stapel was uitgebroken – de sociaalpsycholoog die data en experimenten uit zijn duim zoog. Jarenlang had niemand iets door. Stapel en zijn nietsvermoedende promovendi en co-auteurs haalden zelfs de toptijdschriften met de verzonnen studies. Dergelijke grootschalige fraude is gelukkig zeldzaam. Maar de resultaten van de Vlaamse enquête zijn wel opvallend. Van de 315 deelnemende wetenschappers geven er vier (1,3%) toe dat ze één of meerdere keren data hebben verzonnen in de voorbije drie jaar. Dat is, als zij de waarheid spreken, wellicht fraude die nog onontdekt is. 23 respondenten (7,3%) geven toe selectief data of resultaten te hebben verwijderd om een hypothese te laten kloppen, het zogenoemde ‘data masseren’. Samen geeft ongeveer 8% van de Vlaamse medische wetenschappers toe zich recent aan verzinnen en/of masseren van data schuldig te hebben gemaakt. De Vlamingen doen het een stuk slechter dan hun internationale collega’s. Uit een metaanalyse van 18 wetenschappelijke studies

naar fraude van Daniele Fanelli bleek dat gemiddeld 2% van de wetenschappers (uit verschillende vakgebieden) toegaf zich minstens één keer schuldig te hebben gemaakt aan zulke praktijken (PloS ONE, 2009). Waarom scoren de Vlaamse respondenten hoger? ‘Dat verbaast me niet omdat het medische wetenschappers zijn’, zegt Amerikaans fraudejager en journalist Ivan Oransky van RetractionWatch.com. ‘Samenwerken met de farmaindustrie levert onderzoekers financiële beloningen op. Dat kan wetenschappers onder druk zetten om er de kantjes van af te rijden.’ Volgens André Van Steirteghem, pionier in reproductieve geneeskunde en secretaris van het Committee on Publication Ethics (COPE), speelt hier iets anders mee. ‘Aan Vlaamse

universiteiten is er een groot gebrek aan openheid over fraude en wanpraktijken. Deze enquête liet wetenschappers voor de eerste keer aan het woord. Ze vonden nu een uitlaatklep. Dat verklaart volgens mij de hogere cijfers in vergelijking met buitenlandse studies.’ We kunnen zelfs vermoeden dat de wanpraktijken in Vlaanderen nog wijdverbreider zijn. ‘Vragenlijsten hebben hun limieten’, zegt Da-

98,7%

96%

Hebt u zelf data verzonnen en/of gemasseerd?

76%

64%

32% 16% 0%

56,2%

neen

48%

neen 24%

1,3% ja zelf

vastgesteld bij collega

Data verzinnen

43,8%

neen

ja

fect’, zegt Fanelli (Ali vond zichzelf moreel beter dan de rest, red.). ‘Je vindt de ander altijd een tikkeltje minder betrouwbaar en minder eerlijk dan jezelf. Dat verklaart mee waarom de vragen over collega’s veel meer positieve antwoorden opleveren dan de vragen over de eigen praktijk.’ We kunnen niet uitsluiten dat meerdere onderzoekers uit een bepaald lab naar éénzelfde dubieuze collega verwijzen. En toch kan het hoge

Vlamingen frauderen meer

92,7%

80%

Frauderende collega’s Maar vraag je wetenschappers of ze dergelijke praktijken rond zich hebben zien gebeuren, dan is er minder schroom om te antwoorden. Uit de meta-analyse van Fanelli bleek gemiddeld 14% van de respondenten bij collega’s verzonnen of gemanipuleerde data te hebben gezien. Ook hier scoren Vlaamse medische onderzoekers fors hoger: 47% heeft dit de voorbije drie jaar in zijn directe omgeving vastgesteld of uit eerste hand vernomen. Hier zal de realiteit wellicht minder zwart zijn: ‘In het rapporteren van fraude bij anderen speelt namelijk het Mohammed Ali-ef-

In bepaalde labs lijkt een cultuur te bestaan waarin wanpraktijken gangbaar zijn

Fraude: zwarte zone (voorbije drie jaar) 102%

niele Fanelli aan Eos. ‘Veel fraudeurs zullen het niet toegeven, of ze denken ten onrechte dat ze een zuiver geweten hebben.’

ja

7,3%

neen

Eosenquête

7,9% ja

ja zelf


Data masseren Eos 25

Buitenlandse studies (meta-studie Fanelli, 2009)

2% ja

Hebt u vastgesteld dat een collega data heeft verzonnen en/of gemasseerd? Eosenquête

47,3%

ja

Buitenlandse studies (meta-studie Fanelli, 2009)

14,1% ja

Ontdekte fraude Aantal gegrond verklaarde klachten sinds de installatie van de commissies wetenschappelijke integriteit (CWI) aan de Vlaamse universiteiten. Ter vergelijking: Nederlands journalist Frank van Kolfschooten telde in Nederland sinds 2005 35 gegronde zaken (aan 20 onderzoeksinstellingen) waarvan 26 bestraft werden (Boek: Ontspoorde wetenschap). Plagiaat

Fraude

Auteurschap

Overig*1

Opmerking

Universiteit Antwerpen (2008-2012)

1

0

0

0

sanctie: doctoraaltitel ontnomen

Universiteit Gent (2011-2012)

1

1

0

0

sanctie: geen / in behandeling

KU Leuven (2007-2012)

-

-

-

-

12 gegronde klachten, geen verdere info

Vrije Universiteit Brussel*2 (2002-2012)

1

0

0

0

sanctie: schriftelijke berisping

Universiteit Hasselt*3

0

0

0

0

Universiteit

Andere kenniscentra: VIB: geen info, VITO (2008-2012): 0, INBO: 2x belangenverstrengeling, sancties: beperking van uitschrijven projectadviezen, BIRA: 0, KBIN (2005-2012): 0, SOMA: 0, IMEC (2010-2012): 0, KMI: 0 *1 bvb. belangenverstrengeling *2 VUB heeft procedures voor de behandeling van integriteitsklachten, maar plant nu de installatie van een commissie *3 In 2013 werd aan UHasselt een commissie geïstalleerd. Voordien geen klachten binnengekregen.

aantal recent vastgestelde of vernomen fraude – 24% zag ‘verzinnen van data’ rond zich gebeuren, 44% zag een collega ‘data masseren’ – erop wijzen dat er in bepaalde labs een ‘cultuur’ bestaat waar die wanpraktijken gangbaar zijn. In een anonieme enquête wijzen veel onderzoekers dus op fraude van collega’s. Maar ze zijn weinig geneigd om ook officieel de kat de bel aan te binden – gezien het geringe aantal klachten bij de commissies wetenschappelijke integriteit van de universiteiten (zie ‘Ontdekte fraude’). Plagiaat Plagiaat – andermans ideeën gebruiken zonder toestemming of zonder correct citeren – is eveneens een gevoelig thema. Veel universiteiten rekenen het tot ‘de grote drie’, naast verzinnen en manipuleren. Het is ook een schending van het intellectueel eigendom. Toch zou je kunnen stellen dat plagiaat wetenschappelijk gezien minder schadelijk is dan de andere twee: het verstoort de wetenschappelijke kennis an sich niet. Weinig medische wetenschappers (0,6%) ge-

ven toe dat ze zich recent aan plagiaat schuldig hebben gemaakt, maar – opvallend – een op de drie (35%) ziet het wel recent in zijn directe omgeving gebeuren. Ongemerkt teksten, tekstdelen of ideeën stelen is vandaag weliswaar moeilijker dan vroeger. Veel vaktijdschriften werken met plagiaatsoftware, die een wetenschappelijk artikel volledig screent op gekopieerde passages. Grijze zone We peilden ook naar verschillende praktijken die zich in de grijze zone bevinden – sloppy science of slodderwetenschap. Daartoe be-

hagelschot-methode: zoveel mogelijk variabelen meenemen in de hoop dat er eentje iets interessants laat zien. Ook selectief rapporteren van alleen de onderzoekjes die ‘uitkomen’ of die eigen voorgaand onderzoek bevestigen, zit in die grijze zone (zie ‘Vijftig tinten fraude’). Data of observaties weglaten omdat ze volgens je intuïtie niet kloppen, is eveneens een twijfelachtige onderzoekspraktijk. In onze peiling geeft 27% van de respondenten toe dat al te hebben gedaan. Ook hier scoren de Vlamingen slecht. Een studie uit 2005 bij ruim drieduizend Amerikaanse medische onderzoekers leverde 15% ‘ja’s’ op (Brian

46% van de proffen vindt dat publicatiedruk wetenschap ‘ziek’ maakt hoort onder meer de salami-methode, het opsplitsen van een onderzoekslijn in zoveel mogelijk losse wetenschappelijke artikelen, of de

Martinson, Nature). Een op de vijf Vlaamse medische wetenschappers ziet wel eens gebrekkige data of twijfelachtige interpretaties

Fraude: grijze zone (voorbije drie jaar) 96,8%

100% 79,8% 73,5%

60%

42,9% 26,5%

20%

neen

77,9% 63,1%

57,1% neen

ja ja

20,2%

neen


ja

Data weglaten uit intuïtie

zelf

22,1%

neen

ja zelf

neen

36,9%


Andermans gebrekkige data door de vingers zien Eos 26

3,2% ja

neen

ja zelf


Data achterhouden die eerder eigen onderzoek tegenspreken

van data door collega’s door de vingers (13% in de studie van Martinson). Op de vraag of ze data hadden achtergehouden die eerder eigen onderzoek tegenspraken antwoordde 3% van de Vlaamse medici ‘ja’ (6% in de studie van Martinson). Medische wetenschappers doen heel vaak onderzoek in samenwerking met farmabedrijven. 4% van de respondenten geeft aan dat hij of zij de methodologie of de resultaten van een studie onder druk van een geldschieter heeft aangepast – minder dan de 16% in de studie van Martinson. Maar 18% van de respondenten in de Eos-enquête heeft wel recent een collega zien zwichten onder de druk van een financier. ‘De grijzezonepraktijken zijn gevaarlijk, het is een glibberige helling’, vindt Joeri Tijdink, die onze enquête begeleidde. ‘Als je begint met een keertje een citatie te vergeten, dan liggen ernstigere ‘delicten’ op de loer. Er volgt namelijk geen straf als je je een keer niet houdt aan de onderzoeksethiek. Vooral als je alleen onderzoek doet en weinig met andere wetenschappers samenwerkt die je kunnen controleren, kan het aanlokkelijk zijn. Eén druk op delete en een proefpersoon is verdwenen uit je dataset ...’ Publicatiedruk

Een van de oorzaken van de wanpraktijken is de publicatiedruk. Onderzoeksartikelen publiceren is cruciaal voor de carrière van een wetenschapper, en voor het aanzien van de onderzoeksgroep waartoe hij behoort. Op basis van de productie van papers en hun ‘impactscore’ worden individuele onderzoekers gerangschikt. En die rangschikking is belangrijk voor promoties aan de universiteit of voor het binnenhalen van onderzoeksfondsen. De publish-or-perish-cultuur (‘publiceer of verdwijn’) verhoogt de druk op onderzoekers om veel te publiceren, en vergroot ook de onderlinge concurrentie. Dat kan de efficiëntie

95,9% 82,3% neen

17,7% 4,1% ja

neen

ja zelf


Data aanpassen onder druk van een financier

Vijftig tinten fraude

Fraude is een breed spectrum van wanpraktijken. Tot de meest flagrante fraude behoort ‘verzinnen van data’, ‘data manipuleren om een hypothese te doen kloppen’ en plagiaat (zwarte zone). Daarnaast zijn er nog tal van ‘twijfelachtige onder-

zoekspraktijken’ (grijze zone), zoals dubbel publiceren (zelfplagiaat), het achterhouden van ongewenste studieresultaten, onterechte auteurschappen of het opsplitsen van een onderzoekslijn in zoveel mogelijk losse artikelen (salami-methode).

Frequentie

Graad van ernst

f tie gen lec se r ei of e e s d n, a er ata er he nde dat pot n), ppe ie e , d al o n d reken n ondr... at, n hy ssere n cha lamia e s a i r e d e g u e a u e se . Id sp ute n, s de.. Pla om eta marzinn rho en pas nci hte ek tege aan n fina te a licere etho n (da f ve c h e a c r i b e m o g va zo ta de en ter pu Da nder odolo druk wij pp sen On bbel o eth ver n klo erval du v m e do data te

ek rzo

en de productiviteit van het wetenschapsbedrijf ten goede komen. De hoeveelheid wetenschappelijke papers is de voorbije decennia mede daardoor sterk toegenomen: elke twaalf jaar verdubbelt het aantal artikelen. In 2012 kreeg de medische databank PubMed er meer dan 1,1 miljoen artikelen bij, dat is liefst 126 per uur. Het totale aantal papers vorig jaar, in alle vakdomeinen, wordt op dubbel zoveel geschat. Ook het aantal vaktijdschriften steeg: van 5.000 in 1997 tot 8.281 in 2012. Maar de publicatiedruk en de intense competitie onder wetenschappers hebben ook negatieve effecten. Onderzoekers worden aangespoord ‘publiceerbare’ resultaten te produceren, mogelijk ten koste van de kwaliteit en integriteit van hun onderzoek. Vaktijdschriften met een hoge impact publiceren vooral ‘positief’ onderzoek: resultaten die de vooraf bepaalde hypothese bevestigen. ‘Negatief onderzoek is wetenschappelijk gezien even waardevol, maar is niet sexy voor de vakbladen en hun lezers’, zegt Joeri Tijdink. ‘Sommige wetenschappers grijpen daarom in de data in om de uitkomst te verbeteren, en zo hun kans op publicatie te verhogen. Dat kan gaan van kleine manipulaties – een proefpersoon weglaten – tot zware inbreuken, zoals beelden van experimenten fotoshoppen of datasets verzinnen.’ Dergelijke praktijken schaden de wetenschap, omdat andere studies zich vroeg of laat op de resultaten baseren of erop voortwerken. En medisch onderzoek dat op dergelijke on-

Eos 27

betrouwbare studieresultaten gebaseerd is, houdt mogelijk gevaar in voor proefpersonen in klinische studies en voor patiënten. Zieke wetenschap Het merendeel van de Vlaamse medische wetenschappers ervaart publicatiedruk. Als we alleen kijken naar hoogleraren vindt 66% de publicatiedruk ‘excessief’, en dat is hoger dan bleek uit de identieke peiling die Joeri Tijdink eind 2011 deed in Nederland (54%). Uit de antwoorden van Vlaamse medische hoogleraren spreekt ook opvallend veel scepsis. 58% denkt dat publicatiedruk sommige collega’s ertoe aanzet data (on)opzettelijk te manipuleren (tegenover 33% bij Nederlandse medische hoogleraren). De druk doet hen ook de waarde van wetenschap in vraag stellen. 57% vindt dat publicatiedruk wereldwijd tot ernstige twijfel leidt over de geldigheid van studieresultaten (Nederland: 38%). En 46% vindt dat publicatiedruk wetenschap ronduit ‘ziek’ maakt (Nederland: 25%). ‘Ik dacht dat Nederlandse medische hoogleraren al erg cynisch tegen wetenschap aankeken’, zegt Tijdink. ‘Maar nu ik de cijfers uit Vlaanderen bekijk, schrik ik toch wel. Zijn Vlamingen cynischer over wetenschap of zijn andere factoren van belang? Misschien spelen schaarsere wetenschapsbudgetten een rol. Er heerst mogelijk meer een ‘topsportklimaat’ in Nederland: een grotere stimulering van wetenschap en een hoger budget. De ‘topsporters’ – hoogleraren dus – kunnen zich

Vlaamse medische wetenschappers (%)

Publicatiedruk

1 2 3 4 5 ‘Ik ben van mening dat de druk om wetenschappelijke artikelen te publiceren te groot is geworden’

72,1 16,5 11,4 mee eens niet mee eens neutraal

(Op basis van de Publication Pressure Questionnaire, van Joeri Tijdink, VUmc Amsterdam)

‘De publicatiedruk zet de relaties met collegaonderzoekers onder druk’


daardoor beter focussen op wetenschap en hebben minder publicatiedruk.’ Uit de Eos-enquête blijkt ook dat jonge onderzoekers – promovendi, doctors en post-docs – onder grotere publicatiedruk staan dan hoogleraren. ‘Ergens is dat logisch: hun jobzekerheid en carrière hangen veel sterker af van hun hoeveelheid publicaties’, aldus Tijdink. Strooien met auteurschappen Een makkelijke manier om je lijst publicaties langer te maken, is als co-auteur meeliften met andermans onderzoek zonder dat je iets hoefde te doen. ‘Publicatiedruk maakt die verleiding best groot’, zegt Luca Consoli, assisterend hoogleraar Science and Society van Radboud Universiteit in Nijmegen. Uit onze enquête

‘Ik vermoed dat de publicatiedruk bij sommige collega’s leidt tot (al dan niet intentionele) kleuring van data’


‘Wereldwijd leidt publicatiedruk tot serieuze twijfel over de validiteit van onderzoeksresultaten’


blijkt dat het schering en inslag is bij medische wetenschappers: 69% geeft toe dat hij of zij in de voorbije drie jaar minstens één auteur aan een studie heeft toegevoegd die geen bijdrage heeft geleverd aan het onderzoek. En 85% zag die praktijk bij collega’s. ‘Wetenschap is gezamenlijk werk,’ zegt Consoli, ‘dus het is niet eens zo gek dat iemand zegt: jij heb mij het idee geleverd voor deze paper, dus dat is jouw mede-auteurschap wel waard.’ ‘Het hoofd van het lab wordt dikwijls als laatste auteur op een paper gezet, terwijl die het artikel heel vaak niet eens heeft gelezen, of maar een vaag idee heeft waar het over gaat’, zegt Consoli. Dat noemen we ere-auteurs. In een recent rapport dat zes grote medische vakbladen uitploos, bleek dat 25% van de artikelen ere-auteurs be-

De enquête De Eos-enquête is een eerste kwantitatief onderzoek naar publicatiedruk en fraude in Vlaanderen. We kozen voor de medische wetenschap omdat ze een grote impact heeft op ons welzijn. We lieten in november en december 2012 via de decanen van de geneeskundefaculteiten in Vlaanderen een uitgebreide anonieme vragenlijst mailen naar hun academisch personeel. Twee weken later volgde een herhaalmail. De vragenlijst bevatte een reeks van 14 stellingen die de ervaren publicatiedruk meet (op een Likert-schaal van 1 tot 5), en een vragenlijst die peilt naar recente fraude en andere twijfelachtige praktijken bij de wetenschapper zelf en in zijn directe omgeving. De vragen waren gebaseerd op eerder uitgevoerde enquêtes in de wetenschappelijke literatuur. We kregen van de 2.548 gemailde medische wetenschappers 484 beantwoorde vragenlijsten binnen (19%), waarvan er 315 (12%) volledig ingevuld waren. De enquête moest via de universiteiten worden

verstuurd (wat het gevoel van anonimiteit mogelijk verminderde). 55,6% van de respondenten was verbonden aan een universitair ziekenhuis. Bijna evenveel mannen (54%) als vrouwen (46%) namen deel. We bevroegen alle geledingen van onderzoekers: assistenten in opleiding (3%, aantal: 9), promovendi (21%, aantal: 66), doctors/post-docs (45%, 141) en hoogleraren (31%, 99). 32,1% van de onderzoekers was van KU Leuven, bijna evenveel waren van UGent (30,5%), en Universiteit Antwerpen was goed voor 19,7%. Van Vrije Universiteit Brussel (7,6%) kregen we opvallend weinig ingevulde enquêtes terug, ondanks het hoge aantal (620) aangeschreven wetenschappers. UHasselt (4,1%) heeft sowieso een kleine faculteit (111 aangeschreven medische en biomedische onderzoekers). Van dit onderzoek is een wetenschappelijke publicatie in voorbereiding, in samenwerking met drs. Joeri Tijdink (VUmc Amsterdam).

Eos 28

‘De publicatiecultuur maakt de wetenschap ziek’


vatte. Het is vaak een win-winsituatie, want voor de jonge onderzoekers helpt een grote naam als co-auteur de paper makkelijker door het proces van peer review – waarbij een paar vakgenoten het onderzoek beoordelen voor een publicatie in een vaktijdschrift. Een labhoofd heeft dan weer baat bij een langere publicatielijst als hij of zij fondsen moet werven. Om meeliftende auteurs te ontmoedigen, vragen steeds meer vaktijdschriften aan alle auteurs schriftelijk hun auteurschap te bevestigen en aan te geven welk aandeel ze in een paper hadden. Zelfplagiaat – het publiceren van dezelfde onderzoeksresultaten in verschillende peer reviewed tijdschriften – is nog een andere manier om je publicatielijst snel aan te dikken. 4,7% van de respondenten geeft toe dat zelf al te hebben gedaan, 40% ziet het collega’s doen. Dubbel publiceren is laakbaar, maar het behoort net zoals onterechte auteurschappen tot de grijze zone van wanpraktijken. Debat In onze enquête maken Vlaamse medische onderzoekers zonder schroom melding van fraude en twijfelachtige onderzoekspraktijken. Ze scoren op veel punten hoger dan in soortgelijke peilingen in andere landen. Is de publicatiedruk en de vraag van vaktijdschriften naar positieve en spectaculaire resultaten zo groot geworden dat de wetenschappelijke waarde van veel studies in het gedrang komt? Deze enquête kan een startpunt zijn om het debat te voeren, en waar mogelijk het wetenschappelijke systeem te verbeteren of grondig te herzien. Op 14 mei organiseert Eos een debat over wetenschapsfraude. Meer info op p. 68. Dit artikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.

Wetenschapsfraude: de harde cijfers

Recommend Documents