Werkconferentie Atlantikwall 20 maart 2014 Van omstreden oorlogserfgoed naar een nieuw perspectief Workshop ‘Fysieke en digitale ontsluiting’ Hoe maak je de kwaliteiten van de Atlantikwall zichtbaar/ beleefbaar voor een breed publiek? Workshopleider: Karin Sjoukes Ondersteuning: Dick Bloemhof, verslag: Marleen Pennewaard A. De deelnemers zijn in groepen aan de slag gegaan met de TOP-10 Vectorkaarten en de bijbehorende formulieren. Zij hebben informatie over delen van de Atlantikwall toegevoegd. Er kwamen bovendien algemene thema’s ter sprake die voor het gehele gebied van toepassing kunnen zijn en interessant zijn om in de uitwerking van het project mee te nemen. > Als bijlage bij dit verslag, een puntsgewijs overzicht van deze informatie. B. In de workshop was een inleiding opgenomen van Herman Ruiter, programmamanager Grebbelinie Boven Water (provincie Utrecht). Hij lichtte het project Grebbelinie algemeen toe en ging specifiek in op de grensoverschrijdende verbinding en ontsluiting. De belangrijkste leerpunten en aanbevelingen van Herman Ruiter werden meegenomen in de plenaire sessie die Karin Sjoukes leidde. Zij ging hierbij ook in op de ervaringen van Mathieu Meyer met een vergelijkbaar project in West-Vlaanderen. > De conclusies uit de plenaire sessie staan hieronder. Aspecten die vaker naar voren kwamen en die door de aanwezigen werden onderschreven, zijn vetgedrukt. Herman Ruiter, Grebbelinie:
Werk aan herkenbaarheid (eenheid)
Niet alleen het fysieke, vooral het verhaal (óók van niet-zichtbare zaken)
Interdisciplinair (archeologie, natuur, etc.)
Fysieke ontsluiting kan vanuit twee invalshoeken 1. Thematisch / verhaallijn (Verdun,..) Wandel- /fietsknooppunten (totaal gebied auto, eilanden wandel/ fiets) 2. Onderdeel van de totale geschiedenis / landschap >
Verbinding!
Mathieu de Meyer, West-Vlaanderen, Interreg-project ‘Forten en Linies in een Grensbreed Perspectief’ en conservator van provinciedomein Raversijde, openluchtmuseum Atlantikwall:
Keuzes -
“De toerist”
Toerist bereiken, fysieke ontsluiting dichtbij kernen/ bestaand aanbod Nieuwe functies zoeken (benadering vanuit de mogelijkheden van het erfgoed; wat ‘past’ er in een bunker, etc). Kijk per plek wat er kan. 1. kenners = minderheid 2. strandgangers, die op bewolkte dag de omgeving willen bekijken 1
3. educatie en schoolgroepen Investeer in het fysieke
In West-Vlaanderen ontwikkeld: -
Routes aansluitend op bestaand
-
Interviews met getuigen, nu het nog kan (te gebruiken in tentoonstelling, app, educatie, etc.)
-
Samenwerking met onderwijs (toets) > oorlogserfgoed zonder in ‘goed en slecht’ te vervallen
-
Fotografie-project langs gehele Atlantikwall (
Tom Crijns (??) NH, project Waddenfonds:
Steeds meer de nadruk op doelgroepen- en behoefteonderzoek Toerisme, maar ook Erfgoed (behoud door ontwikkeling) Boodschap/ educatie Ruimtelijke kwaliteit Verbreding toeristisch aanbod Geen gestuurde beleving, spontaniteit/ creativiteit
Vergeet naast digitale ontsluiting de analoge informatie niet: folder, informatiebord,.. Vertel het verhaal op meerdere manieren.
Ondernemers in vroege fase betrekken als ambassadeurs
Lokaal draagvlak
Algehele conclusie van de workshop bereik je publiek op meerdere manieren; onderzoek je publiek, kies de doelgroep(-en); onderzoek economische mogelijkheden en draagvlak; creëer herkenbaarheid en eenheid en maak gebruik van de brede component van dit erfgoed: toerisme & internationaal & educatie!
2
Bijlage bij Workshop ‘Fysieke en digitale ontsluiting’
Extra informatie van de deelnemers bij de ingevulde Top-10 Vectorkaarten Noord-Holland Den Helder: Vliegveld De Kooy / rijkswerf / hart uit oude stad én wederopbouw > veerkracht Regio: Joods werkkamp ’t Zand / Mamutradar/ onderwater zetten van de Wieringer polder/ Stelling van Den Oever in relatie met plan Waddenpoort
Friesland Terschelling: vele bunkers, plan voor boek (financiën..), actieve werkgroep Bunkerbehoud Regio: verbindingen met het ‘binnenland’, bunker in Prinsentuin Leeuwarden, Harlingen, etc. Ferwerderadiel, kleine bunker, ideeën in combinatie met informatiecentrum Noorderleech Groningen Steden/dorpen: Regio: Waddenpoort Breebaart, ontsluiting in relatie met ontwikkeling plan ‘Waddenpoort’
Algemene aanraders:
Eerst inventariseren! o van de bronnen: wat is al bekend? o van materiaal: welke (educatieve, toeristische) informatie is al ontsloten?
Niet alles ontwikkelen, keuzes maken
Thema’s Roerend erfgoed? Gestrande schepen en vliegtuigwraklocaties? Soldatengraven, oorlogsmonumenten (Werk-)kampen Puin van gebombardeerde steden (Groningen, Rotterdam,.. naar Rottumeroog en Leeuwarder basis)
Evacuees (van waar naar waar, verhalen) Verhalen van bewoners: Wie werkte aan de bunkers? Was er verzet? Hoe had de Atlantikwall er uiteindelijk uit moeten zien?
Koppeling met archeologie, zachte resten (schuttersplaatsen, loopgraven) en verbindingen, consequenties voor ecologie =onderzocht door RAAP Koppeling met natuur (niet alleen oorlogserfgoed)
3
Bijlage bij ‘Kaartsessies’
Specifieke (aanvullende) informatie van de deelnemers bij de ingevulde Top-10 Vectorkaarten Noord-Holland FA01 Begraafplaats Georgiërs op Texel (H. Groenewoud) FA02/PL Stelling van Den Oever Plan Waddenpoort 2017-2018, museal haven Den Oever (Willem Langedijk) FA03 Gecamoufleerde munitiebunkers / stolpen Den Oever (Piet Tromp / Han Blank) FV04 Opgeblazen dijk, Dijkgatbos (Piet Tromp) FA05 Joods werkdorp (Piet Tromp) FV06 Grotendeels verdwenen spoorlijn, batterij / Den Hoorn / vliegveld (Marcel Drenth) FA07 Ziekenhuisbunker (Paul Dijkstra) FA08 Bunkercomplexrestanten (Paul Dijkstra)
Friesland FA01 Voormalige officiersmess Fliegerhorst Leeuwarden in de vorm van boerderijschuur (Ton Henni) [ niet in Waddenfondsgebied ? ] FA02 Locomotiefloods (gebouwd als boerenschuur) binnen de vliegbasis Leeuwarden 4
(Ton Henni) [ niet in Waddenfondsgebied ? ] FA03 Bunker in de Engelse Tuin in Harlingen (Ton Henni) FV04 Verdwenen “open Flagopstellung” zuidelijk van Marssum, nog te zien op Google-earth (Ton Henni) [ niet in Waddenfondsgebied ? ] FA05 “Radarpost Trimunt”, nog bestaande personeelsonderkomens en een fundament van de radarpost, bij De Haar (= Groningen !) (Ton Henni) [ niet in Waddenfondsgebied ? ] FA06 Bij Sondel verdwenen manschappenverblijven, maar nog wel aanwezige (hoger gelegen) sokkels van radarposten en bedieningsgebouwtjes (Wim Stienstra) [ niet in Waddenfondsgebied ? Gaasterland ] FA07 Luchtmachttoren bij Sondel (Wim Stienstra) [ niet in Waddenfondsgebied ? Gaasterland ] FA08 Post voor de Flugwache (Luftwaffe uitkijkpost) in de dijk bij Stavoren (Wim Stienstra) [ niet in Waddenfondsgebied ? Súdwest Fryslân ] FA09 Bunker waar informatie van de Luchtwacht samenkwam bij de zij-ingang van Tresoar verscholen in een heuvel in de Prinsentuin te Leeuwarden (is nu popbunker) (Ton Henni) [ niet in Waddenfondsgebied ? Leeuwarden] PL01 (10) Plan voor het gebruiken van het Seinhûske als voorlichtingspunt voor de westbatterij (participatie van Staatsbosbeheer; combinatie van natuur-cultuur) (H.B. van Dijk, stichting Bunkerbehoud Terschelling) PL02 (11) Plan voor een fietsroute langs het oorlogserfgoed op Terschelling (oorlog als thema, geen integratie met andere fietspaden) (H.B. van Dijk, stichting Bunkerbehoud Terschelling) PL03 (12) Plan voor het weer zichtbaar maken van een geruimd oorlogskerkhof (in het natuurterrein) bij Paal 8 (bij de reddingbootschuur) (H.B. van Dijk, stichting Bunkerbehoud Terschelling) PL04 (13) Plan voor het mogelijk maken van de Wurtzburgriese –radar (schotelradar van 7 meter diameter) bij de Tiger-stelling c.q. het naar Terschelling halen hiervan. (H.B. van Dijk, stichting Bunkerbehoud Terschelling) 5
PR05 (14) De financiering van een boek over de Oorlog op Terschelling. 80% van het boek is klaar, maar de financiering is een probleem. (H.B. van Dijk, stichting Bunkerbehoud Terschelling) PR06 (15) Plan voor het weer zichtbaar maken van een ‘smalspoor’ dat over Terschelling liep. Het tracé is bekend, de rails zijn verdwenen. (H.B. van Dijk, stichting Bunkerbehoud Terschelling) FA16 / PL Nog een bunkertje behorende bij een radarstelling in het Noarderleech. Het terrein is van It Fryske Gea, die de cultuurhistorie in het buitendijks gebied ook zichtbaar en beleefbaar wil maken (kwelderinformatiecentrum van IFG). Een onderdeel daarvan is de luchtoorlog waarvan de sporen in het gebied te vinden zijn en het leeft nog in de verhalen in de streek. Een belangrijk onderdeel daarin is het oefenveld voor bommenwerpen in het Noarderleech met het waarnemingsbunkertje. Initiatief nemer is bezig met een handreiking voor de vrijwilligers van het centrum over de luchtoorlog in de regio (is nog in conceptvorm). Hierin staat zo veel mogelijk van wat er gebeurd is. Dit gaat over vliegtuigcrashes, begraven aangespoelde vliegers, beschietingen/bommen/mijnen, wachtposten/gebouwen langs de kust in het gebied tussen Roptazijl en Dokkumer Nieuwe zijlen. Men is bezig met het voorbereiden van het aanbrengen van een infopaneel over het gebied op de bunker in het Noarderleech (gemeente Ferwerderadiel, It Fryske Gea en verzetsmuseum/SMAMF) (Harry Feenstra, gemeente Ferwerderadiel en privé geïnteresseerd)
Groningen FA 1 / PR 1 / ID 1: Breebaart, Fiemel Ontsluiting Bunkercomplex in relatie tot ontwikkeling Waddenpoort Breebaart (Herwin Prins)
6
