Archeologie van de Atlantikwall

Archeologisch Adviesbureau RAPPORT 2925

Archeologie van de Atlantikwall Een inventarisatie van zachte resten in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen, Provincie Zuid-Holland Deel 1: Onderzoek

RAAP-RAPPORT 2925 – d e e l 1

Ar c h e o l o g i e v a n d e At l a n t i k w a l l Ee n i n v e n t a r i s a t i e v a n z a c h t e r e s t e n i n d e F r e i e K ü s t e K a t w i j k -S c h e v e n i n g e n , p r o v i n c i e Z u i d -H o l l a n d

De e l 1: On d e r z o e k

R.S. Kok en N.W.T. Warmerdam met bijdragen van N. Middag, R. Smid, J. van de Vossenberg en N. Wattel

R AAP Archeologisch Adviesb u reau B V , 2 0 14

C o lo fo n S u b s i d i e g e v e r : P rovincie Z u id-H olland Ti t e l : Archeologie van de Atlantikwall. Een inventarisatie van zachte resten in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen, p rovincie Z u id-H olland. Deel 1: onderzoek S t a t u s : eindversie Da t u m : 2 8 novem b er 2 0 14 Au t e u r s : R.S. Kok en N.W.T. Warmerdam, m et b ijdragen van N . M iddag, R . Sm id, J . van de V ossenb erg en N . W attel Pr o j e c t c o d e : Z H AW B e s t a n d s n a a m : R A2 9 2 5 _ Z H AW _ deel1 Pr o j e c t l e i d e r : drs. R . S. Kok Pr o j e c t m e d e w e r k e r : R . Sm id ( www. b u nkerp ictu res. nl) , N . M iddag, J . van de V ossenb erg en N . W attel ( Sax ion H ogescholen te Deventer) Re d a c t i e e n v o r m g e v i n g : drs. D. L oos ARC H I S -v o n d s t m e l d i n g s n u m m e r : n. v. t. ARC H I S -w a a r n e m i n g s n u m m e r : n. v. t. ARC H I S -o n d e r z o e k s m e l d i n g s n u m m e r : 6 3 9 9 4 Au t o r i s a t i e : drs. I . A. Schu te

I S S N : 0 9 2 5 -6 2 2 9 R AAP Archeologisch Adviesb u reau B . V . L eeu wenveldseweg 5 b

telef oon: 0 2 9 4 -4 9 1 5 0 0

13 8 2 L V

telef ax : 0 2 9 4 -4 9 1 5 19

W eesp

P ostb u s 5 0 6 9

©

13 8 0 G B

E-m ail: raap @

raap . nl

W eesp

R AAP Archeologisch Adviesb u reau B . V . , 2 0 14 R AAP Archeologisch Adviesb u reau B . V . aanvaardt geen aansp rakelijkheid voor eventu ele schade voortvloeiend u it het geb ru ik van de resu ltaten van dit onderzoek of de toep assing van de adviezen.

RAAP-RAPPORT 2925 - DEEL 1 Archeologie van de Atlantikwall Een inventarisatie van zachte resten in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen Deel 1: Onderzoek

In h o u d 1 In le id in g

............................................................................................................................................ 9

1. 1 Aanleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. 2 Kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. 3 Doel en onderzoeksvragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. 4 V erantwoording . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1. 5 L eeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2 M e th o d e n

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2 . 1 Af b akening onderzoeksgeb ied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 2 . 2 B u reau onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2 . 3 V eldverkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 5

3

2 . 4 U itwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 8

Ar c h e o l o g i e v a n d e At l a n t i k w a l l

............................................................................................ 3 1

3 . 1 I nleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 3 . 2 B u itenland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 3 . 3 N ederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 6

4

3 . 4 I nventarisatie Freie Küste Z andvoort-Katwijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 0

F r e i e K ü s t e K a t w i j k -S c h e v e n i n g e n

...................................................................................... 5 3

4 . 1 H et landschap tijdens de T weede W ereldoorlog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 3 4 . 2 De Atlantikwall en Freie Küste Katwijk-Scheveningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5 4 . 3 H et landschap na de T weede W ereldoorlog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 9

5 Z a c h t e r e s t e n i n d e F r e i e K ü s t e K a t w i j k -S c h e v e n i n g e n

.............................................. 6 3

5 . 1 Sp oren van de Atlantikwall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 3

6

5 . 2 I nrichting van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 8

Ar c h e o l o g i e v a n d e At l a n t i k w a l l : t o e k o m s t p e r s p e c t i e f

............................................... 7 9

6 . 1 I nleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 9 6 . 2 T oekom stig onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 9 6 . 3 B eheer en p u b lieksb ereik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1

Li t e r a t u u r

.............................................................................................................................................. 8 7

B i j l a g e 1. Ov e r z i c h t g e r a a d p l e e g d e a r c h i e f s t u k k e n B i j l a g e 2. V o n d s t e n l i j s t

............................................................ 9 5

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 3

B i j l a g e 3 . Ov e r z i c h t b o d e m s t e m p e l s k o g e l h u l z e n

5

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 7

1

Het is lastig te realiseren dat meer dan 70 jaar geleden werd begonnen met een van de grootse verdedigingslinies uit de geschiedenis en dat zelfs ons duin nabij Wassenaar hier een cruciale rol in speelde. Dwars door de beschermde natuurgebieden kronkelen restanten van loopgraven, steken uitgeblazen Decku nglö cher als schoorstenen uit het duin en liggen de bunkers erbij als spannende ruïnes. N ick W arm erdam , veldwerkleider onderzoek



1 In le id in g De Atlantikwall is meer dan beton. R u u rd Kok, p rojectleider onderzoek

1. 1 Aa n l e i d i n g Archeologen heb b en tot nu toe vrijwel geen aandacht b esteed aan de Atlantikwall. B ij op gravingen in de ku ststreek worden regelm atig b ij toeval resten van deze Du itse verdedigingslinie aangetrof f en. G ericht archeologisch onderzoek naar deze resten geb eu rt echter nog nau welijks. Daarin kwam

verandering in het najaar van 2 0 12 toen N ick W arm erdam , stu dent archeologie aan Sax ion

H ogescholen te Deventer, in het kader van zijn b achelorscrip tie een archeologische inventarisatie heef t u itgevoerd van resten van de Atlantikwall in het Z u id-H ollandse deel van de Am sterdam se waterleidingdu inen ( W arm erdam , 2 0 13 ) . H et ging om

de eerste sy stem atische archeologische

inventarisatie van een deel van de Atlantikwall in N ederland. Daarnaast ontstond ook op ander vlak m eer aandacht voor de Atlantikwall. I n de B eleidsvisie C u ltu reel Erf goed 2 0 13 -2 0 16 ‘ Erf enis, erf goed en erf gou d’ van de p rovincie Z u id-H olland is de Atlantikwall op genom en als een van de zeven erf goedlijnen. De startb ijeenkom st van de Erf goedlijn Atlantikwall vond p laats op 3 decem b er 2 0 12 . U it het verslag van die b ijeenkom st b lijkt dat het denken over de Atlantikwall aan het veranderen is m et concep ten als de gelaagdheid van de resten, het in kaart b rengen van die resten, het b ewaken van de au thenticiteit en het b eleef b aar m aken voor het p u b liek. H ierb ij werd ook een op roep gedaan voor p rojecten. Op b asis van de veelb elovende resu ltaten van het af stu deeronderzoek van W arm erdam

is vervolgens in het voor-

jaar van 2 0 13 een p rojectvoorstel gem aakt voor onderhavig onderzoek. Op b asis hiervan is een su b sidieaanvraag gedaan b ij de p rovincie Z u id-H olland, die op 16 decem b er 2 0 13 is verleend en vastgesteld.

1. 2 K a d e r De b ovengrondse cu ltu u rhistorische waarden van de Atlantikwall zijn b ij verschillende inventarisaties grotendeels in kaart geb racht ( N eef jes, 2 0 10 ) . H et b etref t hier ( resten van) geb ou wen en b ou wwerken, zoals b u nkers, b atterijen, tankm u ren en tankversp erringen. Deze zijn op getrokken u it b eton of b aksteen en worden daarom

ook wel aangedu id als harde resten. H et onderzoek, b eheer

en b ehou d hiervan is het dom ein van de geb ou wde m onu m entenzorg. Een groot deel van de resten van de Atlantikwall b estaat echter u it sp oren die in het landschap en in de b odem

b ewaard

zijn geb leven, zoals resten van loop graven, ( geschu ts) stellingen, schu ttersp u tten en locaties waar b arakken heb b en gestaan. Deze m eer ‘ zachte’ resten zijn onlosm akelijk verb onden m et de

9


70

80

90

Noordwijk Noordwijk Noordwijk

470

470

8 8

Katwijk Katwijk Katwijk

Oegstgeest Oegstgeest Oegstgeest Valkenburg Valkenburg Valkenburg

Leiden Leiden

Microsoft Bing © 2014 Microsoft Corporation

Voorschoten Voorschoten Voorschoten

70

Den Den Haag Haag

Leidschendam Leidschendam Leidschendam

Zoetermeer Zoetermeer Zoetermeer

Rijswijk Rijswijk Rijswijk 450

450

460

460

Wassenaar Wassenaar

80

90

Figuur (rood); ligging in Nederland (ster). Figuur 1. 1. De Deligging liggingvan vanhet hetonderzoeksgebied plangebied (rood); inzet:inzet: ligging in Nederland (ster).

b ovengrondse sp oren. De diverse verdedigingswerken zijn aangelegd vanu it een b ep aald m ilitair concep t en m aken als zodanig deel u it van hetzelf de sy steem . De resten die hiervan b ewaard zijn geb leven, m aken deel u it van een grotere stru ctu u r en dienen ook als zodanig b ehandeld te worden. Z onder deze zachte resten is het b eeld van de Atlantikwall niet com p leet en kan ook het verhaal niet volledig worden verteld of gep resenteerd. U it de b eschikb are gem eentelijke b eleidskaarten b lijkt dat de archeologie van de Atlantikwall zelf nog niet of nau welijks in b eeld is. De in het landschap en in de b odem

b ewaard geb leven resten

van de verdedigingslinie ku nnen worden gerekend tot het b odem archief en vallen ju ridisch gezien onder de M onu m entenwet 19 8 8 . Onderzoek van deze resten kan een b eeld geven van de aanleg, ontwikkeling, geb ru ik en het op hef f en van de diverse onderdelen van de linie. De in de b odem

10


b ewaard geb leven resten ku nnen – m its zorgvu ldige en adeq u aat onderzocht – inf orm atie op leveren die een aanvu lling vorm t op gegevens u it historische b ronnen. I n vergelijking m et de geb ou wde resten van de Atlantikwall zijn de sp oren in het landschap en in de b odem

kwetsb aar. Kwetsb aar voor ongewenste m etaaldetectie en voor verstoring b ij ( graaf )

werkzaam heden. De resten zijn ook kwetsb aar door de b ep erkte zichtb aarheid en herkenb aarheid. B eheerders zijn niet altijd op de hoogte van de ligging van diverse ob jecten en stru ctu ren. Dit heef t als gevolg dat b ij ( b eheers) m aatregelen vooralsnog niet voldoende rekening kan worden gehou den m et de aanwezigheid van cu ltu u rhistorische resten u it de T weede W ereldoorlog.

1. 3

Do e l e n o n d e r z o e k s v r a g e n

Doel van het onderzoek is het in kaart b rengen van de in het landschap zichtb are resten van veldversterkingen in het gedeelte van de Atlantikwall tu ssen Katwijk en Scheveningen, de zogenaam de Freie Küste Katwijk-Scheveningen ( f igu u r 1) . H et in kaart b rengen van deze zogenaam de zachte resten van de Atlantikwall levert naar verwachting nieu we inzichten op en een aanvu lling op het b ekende verhaal en dient daarnaast als b asis voor b eheer en p u b lieksb ereik. H et in kaart b rengen van de sp oren is im m ers geen doel op zich. H et vorm t de b asis om

te kom en

tot een visie op de om gang m et het ondergrondse oorlogserf goed van de Atlantikwall. Op b asis van een inventarisatie van deze resten kan worden aangegeven a) hoe b ij b odem ingrep en rekening dient te worden gehou den m et deze resten en b ) hoe deze resten b enu t ku nnen worden voor p u b lieksb ereik. H ierm ee draagt het p roject zowel b ij aan het versterken van de ru im telijke kwaliteit van geb ieden m et resten van de Atlantikwall, als aan het b enu tten van het recreatief en toeristisch p otentieel van die geb ieden. M eer sp ecif iek kan het onderzoek b ijdragen aan realisatie van de volgende doelen: • H et in kaart b rengen van de resten van de Atlantikwall is een essentië le voorwaarde voor het b orgen van deze resten in b eheer- en b estem m ingp lannen. • H et in kaart b rengen van resten in het landschap draagt b ij aan het vergroten van de zichtb aarheid. • Door het in kaart b rengen van de resten kan inzichtelijk worden gem aakt waar kansen liggen voor ontslu iting van de aangetrof f en resten en waar zich aantrekkelijke com b inaties voordoen m et andere b ezienswaardigheden/ m u sea in de Atlantikwall ( inzetten op tonen van ensem b les) . • Door het in kaart b rengen van deze resten wordt een tot nu toe onb ekend en onderb elicht verhaal in b eeld geb racht en verteld. • Door het in kaart b rengen van de ‘ lege’ zones tu ssen de diverse b u nkercom p lex en kan de Atlantikwall als m ilitaire zone b eter en com p leter in b eeld worden geb racht. De resten in de ‘ lege’ zones vu llen niet alleen de lacu nes in onze kennis en in het verhaal, m aar ku nnen ook letterlijk b enu t worden voor het verb inden van diverse andere b ezienswaardigheden/ m u sea in de Atlantikwall ( ze vorm en de draad van het kralensnoer) .

11


H et onderzoek levert op deze m anier een b ijdrage aan het b escherm en, b eleven en b enu tten van het erf goed van de Atlantikwall. • B escherm en: het in kaart b rengen van de resten van de Atlantikwall is een essentië le voorwaarde om

verantwoorde keu zes te ku nnen m aken voor b eheer en b ehou d van deze resten en te

b ep alen welke m aatregelen daarvoor m eest geë igend zijn. • B eleven: het in kaart b rengen van de resten van de Atlantikwall b iedt een nieu w en com p leter verhaal over aanleg, ontwikkeling, geb ru ik en het op hef f en van de diverse onderdelen van de linie en geef t inzicht in m ogelijkheden voor ontslu iting van deze resten. • B enu tten: het in kaart b rengen van de resten van de Atlantikwall levert inzicht in de wijze waarop het zichtb aar en b eleef b aar m aken van deze resten en natu u rb eheer en natu u rontwikkeling elkaar ku nnen versterken. P rim aire doelgroep is de geb ru iker van terreinen waar zich resten van de Atlantikwall b evinden. Dat zijn de overheden en p articu liere organisaties die delen van de Atlantikwall in eigendom heb b en en/ of b eheren. Daarnaast zijn p rovincie en gem eenten ook verantwoordelijk voor b ehou d van het b odem archief , in hu n rol als b evoegd gezag b ij ontgrondingen resp ectievelijk ru im telijke p lannen in deze geb ieden. V anwege de kwetsb aarheid van de in kaart geb rachte resten voor ongewenste m etaaldetectie, zijn de kaarten m et de aangetrof f en resten niet op enb aar, m aar alleen b eschikb aar voor p rovincie, b etrokken gem eenten, terreineigenaren en b eheerders. Op b asis van de onderzoeksresu ltaten ku nnen terreineigenaren en b eheerders b ewu ste keu zes m aken om

resten zichtb aar en b eleef b aar te m aken voor p u b liek. Z o b iedt het b esloten deel van de

rap p ortage ( deel I I ) concrete kansen voor p u b lieksb ereik. Daarm ee is een andere doelgroep indirect ook de b ezoeker ( recreant) van terreinen waar zich resten van de Atlantikwall b evinden. Onderzoeksvragen H et onderzoek richt zich op het b eantwoorden van de volgende onderzoeksvragen: 1. W at is er b ekend over de archeologie van de Atlantikwall, welke vondsten en sp oren zijn aangetrof f en b ij archeologisch onderzoek en/ of graaf werkzaam heden in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen of in aangrenzende delen van de Atlantikwall? 2 . H oe zag het onderzoeksgeb ied er tijdens de oorlogsjaren u it en welke landschap p elijke veranderingen heb b en er sinds de T weede W ereldoorlog p laats gevonden? 3 . W at is het hu idige b eeld van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen? 4 . W elke sp oren van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen ku nnen in het onderzoeksgeb ied worden verwacht? 5 . W elke sp oren van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen zijn nog aanwezig in het onderzoeksgeb ied? 6 . W at zeggen deze sp oren over de inrichting van de ku stverdediging? 7 . I n hoeverre kom t de inrichting van Freie Küste Katwijk-Scheveningen overeen m et de Freie Küste Z andvoort-N oordwijk?

12


Figuur 2. Het veldteam, van links naar rechts: Jennifer van de Vossenberg, Natasha Wattel, Nick Warmerdam, Nicolien Middag en Raphaël Smid (die een toelichting geeft bij de tankmuur van Katwijk).

1. 4

V e r a n tw o o r d in g

Als p rojectleider van het onderzoek trad op R u u rd Kok, die verantwoordelijk is voor de organisatie, coö rdinatie en rap p ortage van het onderzoek. T ijdens het b u reau - en veldonderzoek heb b en drie stu denten van Sax ion H ogescholen te Deventer stage gelop en: N icolien M iddag, J ennif er van de V ossenb erg en N atasha W attel. H et archief onderzoek is u itgevoerd door N ick W arm erdam

( R AAP )

sam en m et de Sax ion-stu denten. De stu denten heb b en m et diverse b etrokkenen interviews gehou den en u itgewerkt. H et veldwerk stond onder leiding van N ick W arm erdam

en is door hem

u itge-

voerd sam en m et de Sax ion-stu denten en m et R ap haë l Sm id ( www. b u nkerp ictu res. nl; f igu u r 2 ) . R ap haë l Sm id is ook verantwoordelijk voor de f otograf ische docu m entatie van het onderzoek. De wetenschap p elijke b egeleiding was in handen van I var Schu te. H et b u reau onderzoek is u itgevoerd in de p eriode novem b er-decem b er 2 0 13 ; het veldonderzoek in janu ari-f eb ru ari 2 0 14 , waarna aanslu itend de u itwerking is gestart. De rap p ortage is af gerond in novem b er 2 0 14 . H et onderzoek was niet m ogelijk zonder de inzet en m edewerking van diverse p ersonen ( f igu u r 3 ) . V oor hu n b ereidwillige m edewerking en verlenen van b etredingstoestem m ing gaat onze hartelijke dank u it naar Karin R ood ( adviseu r natu u rb eheer, Du nea) , M ark Kras ( b oswachter H ollands Du in, Staatsb osb eheer) en G ijs Du rieu x ( H oogheem raadschap van R ijnland) .

13


Figuur 3. Nick Warmerdam (voorgrond, oranje jas) geeft bij een excursie uitleg over de loopgraaf waarin hij staat; van links naar rechts: Rianne van Hilten (gemeente Katwijk), Jennifer van de Vossenberg, Nicolien Middag, Natasha Wattel, Werner Ubachs (provincie Zuid Holland), Matthias Benjamins (namens gemeente Wassenaar), Mark Kras, Thomas Pee (beiden Staatsbosbeheer), Rene Proos (provincie Zuid Holland) en Kees Neisingh (St. Menno van Coehoorn).

De volgende p ersonen willen wij graag hartelijk b edanken voor hu n m edewerking aan de interviews en/ of het b eschikb aar stellen van gegevens: - M onica Alkem ade, hoof d B eleid en B eheer, Af deling Archeologie, gem eente Den H aag; - J ens Andersen, conservator M u seu m scenter H anstholm , Denem arken; - J an H eu s, Atlantikwall M u seu m

N oordwijk;

- H ans L u cas, Du nea, af deling Strategie; - T im

de M os, Atlantikwall M u seu m

Scheveningen;

- Antoine R oelof f s, gem eenten L eidschendam

V oorb u rg, V oorschoten en W assenaar;

- J anne W ilb erg, directeu r C u ltu ral H eritage M anagem ent Oslo, N oorwegen. V erder gaat onze hartelijke dank u it naar R ap haë l Sm id ( www. b u nkerp ictu res. nl) en in het b ijzonder naar Kees N eisingh ( Stichting M enno van C oehoorn) voor hu n zeer b ru ikb are com m entaar op een eerdere versie van deze rap p ortage. H et onderzoek is m ogelijk gem aakt dankzij een su b sidie in het kader van de Erf goedlijn Atlantikwall van de p rovincie Z u id-H olland.

14


1. 5 Le e s w i j z e r De rap p ortage van het onderzoek b estaat u it twee delen. Deel I is onderhavig rap p ort waarin een verantwoording wordt gegeven van het u itgevoerde onderzoek en een b eschrijving van de b evindingen. Deel I I b etref t de overzichtskaarten van de 2 5 onderzochte com p lex en. M ede op verzoek van de terreineigenaren is dit deel niet op enb aar, om dat het zeer sp ecif ieke inf orm atie geef t over de ligging van de aangetrof f en resten. N a de b eschrijving van de aanleiding, het doel en de onderzoeksvragen in hoof dstu k 1 wordt in hoof dstu k 2 een verantwoording gegeven van de geb ru ikte m ethoden en de daarb ij gem aakte keu zes. I n hoof dstu k 3 wordt een algem een b eeld gegeven van de archeologie van de Atlantikwall. H ierb ij wordt ingezoom d vanu it internationaal p ersp ectief naar het niveau van de vondsten en sp oren die zijn aangetrof f en b ij archeologisch onderzoek en/ of graaf werkzaam heden in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen en direct aangrenzende delen van de Atlantikwall. I n hoof dstu k 4 wordt b eschreven hoe het onderzoeksgeb ied er tijdens de oorlogsjaren u it zag en welke grote landschap p elijke veranderingen sinds de T weede W ereldoorlog heb b en p laats gevonden. H ierin wordt ook b eschreven wat het hu idige b eeld is van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen. I n hoof dstu k 5 wordt een overzicht gegeven van de resu ltaten van het onderzoek en wordt b eschreven wat de aangetrof f en sp oren zeggen over de inrichting van de ku stverdediging in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen. Daarb ij wordt ook gekeken in hoeverre de inrichting van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen overeen kom t m et of af wijkt van de Freie Küste Z andvoortN oordwijk. T ot slot wordt in hoof dstu k 6 een aanzet gegeven voor een visie op de om gang m et het ondergrondse oorlogserf goed van de Atlantikwall, zowel wat b etref t b eheer als p u b lieksb ereik. Deze aanzet zal in overleg m et b etrokken p artijen verder u itgewerkt m oeten worden. I n het niet-op enb are deel I I wordt p er com p lex b eschreven welke sp oren van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen werden verwacht en welke sp oren daadwerkelijk zijn aangetrof f en in het veld.

15


16


2 M e th o d e n Het zoeken naar de loopgraven en schuttersputten in de duinen was soms een heel avontuur, want de duinhellingen konden erg steil zijn en de duinen staan vol met prikkelbossen. Dit zorgde vaak voor een hoop lol, want voor je het wist zat je helemaal vast in de bosjes en moest iemand anders je los maken. N atasha W attel, archeologiestu dent

2. 1 Af b a k e n i n g o n d e r z o e k s g e b i e d De p rovincie Z u id-H olland heef t de zone van de Atlantikwall niet ru im telijk b egrensd. R esten van de Atlantikwall b evinden zich zowel in de zeereep , in de du inen, in stedelijk geb ied, als in b ossen en p arken in het achterland. Dit onderzoek richt zich op het noordelijk deel van de Atlantikwall in de p rovincie Z u id-H olland, m eer sp ecif iek op het deel van de Du itse ku stverdediging dat is gelegen in het du ingeb ied tu ssen Katwijk en Scheveningen, de zogenaam de Freie Küste Katwijk-Scheve-

Figuur 4. De tankmuur van de Stützp u nktgru p p e Katwijk die de noordgrens vormt van het onderzoeksgebied.

17


ningen. H et onderzoek richt zich op het du ingeb ied, om dat de b ewaard geb leven oorlogssp oren in dit landschap aan het m aaiveld herkenb aar zijn. H et onderzoeksgeb ied heef t een op p ervlakte van circa 19 7 0 ha en ligt volledig in de gem eente W assenaar ( f igu u r 1) . N oord- en zu idgrens worden gevorm d door de tankm u ren die de b egrenzing vorm en van de resp ectievelijke Stützpunktgruppen Katwijk en Scheveningen ( f igu u r 4 ) . De westgrens wordt gevorm d door de westrand van de zeereep en de oostgrens in p rincip e door de b innendu inrand. H et onderzoeksgeb ied is in eigendom

van Staatsb osb eheer en Du nea, waarb ij de zeereep in b eheer is b ij het H oogheem raadschap

van R ijnland. G ezien de doelstelling van het onderzoek m oesten b innen het kader van b eschikb are m iddelen en tijd enkele keu zes worden gem aakt. Daarom

zijn niet onderzocht:

- de b u nkercom p lex en b ij De Klip en b ij R ijksdorp te W assenaar; - enkele verdedigingscom p lex en die overwegend u it b u nkers b estaan; - b eb ou wde of anderszins verstoorde geb ieden, zoals de golf b aan; - resten die niet gerelateerd zijn aan de Atlantikwall. Dit b etekent dat er geen gericht onderzoek is gedaan naar resten u it jongere p erioden ( Kou de Oorlog) of u it ou dere p erioden ( b ijvoorb eeld M iddeleeu wen) en eerdere f asen van de T weede W ereldoorlog ( m eidagen 19 4 0 ) . W aar deze b ij toeval zijn aangetrof f en b innen de onderzochte com p lex en, zijn dergelijk resten u iteraard wel gedocu m enteerd. H et onderzoek b estond u it drie f asen: - b u reau onderzoek; - veldverkenning; - u itwerking. De werkzaam heden worden hieronder p er f ase b eschreven en toegelicht.

2. 2 B u r e a u o n d e r z o e k 2.2.1 Opzet Doel van de eerste f ase van het onderzoek was het op stellen van een gesp ecif iceerde archeologische verwachting voor archeologische resten van de Atlantikwall in het onderzoeksgeb ied. Z icht op de ligging van verwachte resten is verkregen door onderzoek van het landschap tijdens de T weede W ereldoorlog en de p eriode daarna en door onderzoek van de op b ou w van de Atlantikwall in het onderzoeksgeb ied; m eer sp ecif iek door het in kaart b rengen van de in de oorlog door de Du itse b ezetter aangelegde stellingen en verdedigingswerken. B ij de b u reau stu die zijn diverse b ronnen b estu deerd, waarvan de voornaam ste b estaan u it historisch kaartm ateriaal en geallieerde lu chtf oto’ s u it de oorlogsjaren. Daarnaast is ook gesp roken m et diverse onderzoekers van de Atlantikwall. Ook b ij het b u reau onderzoek m oesten keu zes worden gem aakt wat b etref t de te raadp legen b ronnen: niet geraadp leegd zijn b ijvoorb eeld de archieven van de ex p losievenop ru im ingsdiensten van Def ensie over ligging van geru im de ex p losieven. I n het onderzoeksgeb ied zijn diverse onderzoeken u itgevoerd in het kader van de op sp oring van niet gesp rongen ex p losieven. R ap p orten van deze onderzoeken b leken echter niet b eschikb aar.

18


Figuur 5. Situatietekening van het Bureau Registratie Verdedigingswerken van het duingebied tussen Scheveningen en Wassenaarse Slag (collectie Nationaal Archief).

2.2.2 Historisch kaartmateriaal Om

vast te ku nnen stellen welke verdedigingswerken en overige resten u it de T weede W ereld-

oorlog in het onderzoeksgeb ied aanwezig zijn geweest en om

richting te geven aan het lu chtf oto-

onderzoek is gestart m et een gericht archief onderzoek. De geraadp leegde archieven zijn: - het N ationaal Archief ( N A) in Den H aag; - het N ederlands I nstitu u t voor M ilitaire H istorie ( N I M H ) te Den H aag; - het N I OD te Am sterdam ; - het archief van de Stichting M enno van C oehoorn te U trecht. V erder kon geb ru ik worden gem aakt van stu kken u it de p rivé collectie van de heer N eisingh. Een overzicht van geraadp leegde stu kken is op genom en als B ijlage 1. De geraadp leegde archieven worden hieronder kort toegelicht. B ij het N ationaal Archief is onder toegangsnu m m er 2 . 13 . 16 7 het ‘ B u nkerarchief ’ geraadp leegd. Dit archief b evat kaartm ateriaal m et daarop onder andere stellingen, overzichtskaarten, losse verdedi-

19


gingswerken en tankgrachten. N a het einde van de T weede W ereldoorlog heef t B u reau R egistratie V erdedigingswerken ( B R V ) overzichts- en situ atietekeningen gem aakt ter inventarisatie van Du itse verdedigingswerken in N ederland ( f igu u r 5 ) . Deze overzichtskaarten tonen in de m eeste gevallen enkel de geb ou wde werken, om dat het B R V vooral het doel had stru ctu ren op te m eten voor eventu eel m ilitair hergeb ru ik. V eldversterkingen, zoals niet-op gem etselde loop graven, waren over het algem een niet geschikt voor hergeb ru ik. B innen dit sp ecif ieke archief is gezocht naar kaartm ateriaal waarop het onderzoeksgeb ied weergegeven werd. Om

een zo goed m ogelijk resu ltaat te krijgen, is naast het b eschikb are kaartm ateriaal

van de gem eente W assenaar ook gekeken naar archief m ateriaal van enkele om liggende gem eentes en p laatsen. H et is nam elijk veel voorkom end dat situ atietekeningen onder een andere p laatsof gem eentenaam

zijn op getekend en/ of ondergeb racht. De geb ru ikte zoekterm en zijn: Katwijk,

Den H aag, Scheveningen, W aalsdorp ervlakte en W aterleidingdu inen. B ij het N ederlands I nstitu u t voor M ilitaire H istorie is de collectie 5 7 5 geraadp leegd, volu it: ‘ Du itse verdedigingswerken en inu ndaties van N ederlands grondgeb ied in de oorlog/ R ap p orten van m ilitaire aard vanu it b ezet N ederland aan B u reau I nlichtingen L onden. ’ I n tegenstelling tot vele kaarten van het B R V , b eschrijven de verslagen van het verzet wel veldversterkingen. Om dat de verzetskaarten in het geheim

op gesteld dienden te worden, was het veelal niet m ogelijk om

alle

stru ctu ren nau wkeu rig in te m eten en zeer gedetailleerd te b eschrijven. M ede hierdoor zijn de kaarten wel indicatief , m aar slecht b ru ikb aar voor G I S-doeleinden. De locaties zijn niet ex act genoeg. I n deze collectie zijn onder andere Du itse Staf kaarten, inlichten van het verzet aan B u reau I nlichtingen L onden op genom en. Ook hier is niet alleen gekeken naar kaartm ateriaal van gem eente W assenaar, m aar ook naar de om ringende p laatsen als Scheveningen en Katwijk. Ook het archief van het N ederlands I nstitu u t voor Oorlogs-, H olocau sten G enocidestu dies ( N I OD) te Am sterdam

is geraadp leegd tijdens het b u reau onderzoek. B innen het archief is gezocht

op zoekterm en ‘ verdedigingswerken’ , ‘ W assenaar’ , ‘ Atlantikwall’ , ‘ Ku stgeb ied’ , ‘ Freie Küste’, ‘ Alb recht’ , ‘ Katwijk’ en ‘ Scheveningen’ . Enkel toegangsnu m m ers 19 0 a- ‘ G roep Alb recht’ en 2 4 9 0 3 9 6 A ‘ Dossier Ku stgeb ied’ b evatten docu m entatie over het onderzoeksgeb ied. H et gaat in alle gevallen om

b eschrijvingen van Du itse troep en, stellingen en b ijb ehorende overzichtskaarten

( f igu u r 6 ) . Als laatste is het archief van de Stichting M enno van C oehoorn geraadp leegd. H ier b evinden zich diverse b oeken, f oto’ s, overzichtstekeningen en resu ltaten van eerder u itgevoerde onderzoeken en initiatieven. B innen de diverse toegangsnu m m ers is echter geen kaartm ateriaal aangetrof f en dat is geb ru ikt voor het op stellen van de verwachting. U it de collectie van de heer N eisingh, onder andere verb onden aan de Stichting M enno van C oehoorn, zijn wel m eerdere kaarten verkregen en geb ru ikt voor het onderzoek. H et gaat hierb ij voornam elijk om

Du itse overzichtskaarten van het

onderzoeksgeb ied en verzetsb ronnen. H oewel de ex acte op b ou w en inrichting van de af zonderlijke steu np u nten van de Freie Küste Katwijk Scheveningen slecht b ekend is en nau welijks is op getekend, zijn de locaties van de Du itse

2 0


Figuur 6. Overzichtstekening van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen, vervaardigd door Groep Albrecht, gebaseerd op een Duitse tekening van Ab schnitt W assenaar (NIOD 190a Groep Albrecht, inv: 27).

steu np u nten wel b ekend. De locaties van deze verdedigingscom p lex en staan zowel aangeven op kaartm ateriaal u it de oorlog, als op naoorlogse kaarten die zijn op getekend door het B u reau R egistratie V erdedigingswerken ( B R V ) . Om

te b ep alen welke Du itse steu np u nten b innen de b egren-

zing van het onderzoeksgeb ied aanwezig waren, zijn m eerdere Du itse overzichtskaarten geraadp leegd. H et gaat om

de Du itse Stellungsbaukarte van de Küsten Verteidigungs Abschnitt (K.V.A.)

Scheveningen gem aakt op 3 f eb ru ari 19 4 5 , een SS-overzichtstekening van de ku stverdediging in Abschnitt Scheveningen und Wassenaar van onb ekende datu m

( 19 4 4 -19 4 5 ) . Daarnaast zijn teke-

ningen geb ru ikt van de Engelse inlichtingendienst m et daarop glob aal de inrichting van de verdediging in janu ari 19 4 4 en een Du itse overzichtstekening van Abschnitt W assenaar u it 19 4 4 . Deze overzichtstekeningen tonen vrijwel hetzelf de overzicht.

2 1


2.2.3 Luchtfoto’s Al g e m e e n Een groot deel van het onderzoek is geb aseerd op de analy se van lu chtf oto’ s die gedu rende de T weede W ereldoorlog zijn gem aakt door de Engelse Royal Air Force ( R AF; f igu u r 7 ) . De Du itse verdedigingswerken in het geb ied zijn na de oorlog nooit geheel in kaart geb racht, waardoor com p lete en vooral sp ecif ieke en du idelijke overzichtskaarten vrijwel ontb reken. L u chtf oto’ s u it de oorlogsjaren ku nnen de overige b ronnen aanvu llen of zelf s een goed alternatief b ieden wanneer kaarten ontb reken. De lu chtf oto’ s zijn onderzocht op ob jecten en stru ctu ren die in verb and zijn te b rengen m et m ilitaire activiteiten in het onderzoeksgeb ied. V oor dit onderzoek lag de f ocu s sp ecif iek op zachte resten u it de oorlog, zoals veldversterkingen, schu ttersp osities en loop graven. N aast deze zachte resten zijn ook versp erringen, m ijnenvelden, voertu igb aaien, oef enterreinen en m ogelijk andere zaken in kaart geb racht, die direct of indirect gerelateerd zijn aan m ilitaire activiteiten. Er m oet rekening worden gehou den m et het f eit dat lu chtf oto’ s alleen stru ctu ren en ob jecten tonen die vanu it de lu cht aan het m aaiveld zichtb aar zijn. M ilitaire stru ctu ren die ondergronds liggen, onder b om en liggen of zijn gecam ou f leerd, zijn zodoende niet of nau welijks waarneem b aar. Ob jecten die zich ondergronds b evinden ku nnen zichtb aar zijn als m ogelijke verstoring aan het op p ervlak ( ontb reken van vegetatie) of doordat een slagschadu w zichtb aar is. I n het du in is dit echter ook niet altijd m ogelijk, om dat zowel verstoringen ( zoals verstu ivingen) en slagschadu wen ( du invalleien en du intop p en) van natu u rlijke aard ku nnen zijn. V oor het onderzoek is geb ru ikt gem aakt van reeksen lu chtf oto’ s u it zowel 19 4 4 als 19 4 5 . Deze collectie is analoog aanwezig in de sp eciale collecties van de B ib liotheek van de U niversiteit W ageningen. De lu chtf oto’ s b ehoren tot de collectie ‘ The Netherlands in World War II by the RAF. ’ V oordat lu chtf oto’ s u it deze collectie zijn b esteld voor geb ru ik tijdens het onderzoek, heef t op de U niversiteit van W ageningen een analoog lu chtf oto-onderzoek p laatsgevonden. H ierb ij zijn de geschikte lu chtf oto’ s geselecteerd en is gestreef d naar een dekking van het gehele onderzoeksgeb ied. U iteindelijk zijn 2 6 f oto’ s geselecteerd. V anwege het b eschikb are b u dget is hieru it een keu ze gem aakt van 10 lu chtf oto’ s. Deze zijn in hoge resolu tie aangeschaf t en gedigitaliseerd tijdens het onderzoek ( zie tab el 1) .

S e le c tie H et onderzoeksgeb ied was echter niet geheel b edekt door de b estelde lu chtf oto’ s. Er is b ewu st gekozen om

lu chtf oto’ s te b estellen voor de locaties waarvan du idelijk was dat er zich een Du its

verdedigingscom p lex b evond. Deze locaties zijn vooraf vastgesteld aan de hand van drie Du itse overzichtskaarten van het onderzoeksgeb ied. Om

de ‘ lege’ ru im ten in het lu chtf otob estand op te

ku nnen vu llen, is de reeks lu chtf oto’ s van U niversiteit W ageningen aangevu ld m et lu chtf oto’ s u it 19 4 5 . Deze Engelse R AF-lu chtf oto’ s zijn verkregen u it de p rivé collectie van T im gaat het om

de M os. I n totaal

vijf R AF-lu chtf oto’ s die de gehele Freie Küste Katwijk-Scheveningen weergeven. V an

deze vijf lu chtf oto’ s zijn er twee geb ru ikt. Alle lu chtf oto’ s tonen de directe ku sstrook, m et daarop het strand en eerste du inenrij.

2 2


Figuur 7. Een geallieerde luchtfoto van 30 november 1944 van het noordelijk deel van het onderzoeksgebied; duidelijk zichtbaar is de tankmuur van de Stützp u nktgru p p e Katwijk.

V an de W aalsdorp ervlakte, De Klip en R ijksdorp zijn geen lu chtf oto’ s geb ru ikt. H iervoor is b ewu st gekozen, om dat de Du itse overzichtskaarten en de lu chtf oto’ s weinig zachte resten toonden of om dat het, in het geval van R ijksdorp en De Klip , om

b u nkercom p lex en gaat die niet b ehoren tot

het p rim aire onderzoeksdoel. H et weglaten van deze geb ieden b etekent du s niet dat b innen deze sectoren geen Du itse resten u it de p eriode 19 4 0 -19 4 5 aanwezig zijn, of aanwezig zijn geweest.

Di g i t a l i s e r e n Om

de resten in kaart te b rengen en de locaties b innen het hu idige R D-netwerk op te ku nnen

nem en, zijn de lu chtf oto’ s over de hu idige top ograf ie gep rojecteerd in het G I S-p rogram m a M ap I nf o. M et b ehu lp van enkele vaste vergelijkingsp u nten zijn de f oto’ s zo zorgvu ldig en nau wkeu rig m ogelijk over de b estaande top ograf ie gep rojecteerd. De lu chtf oto’ s heb b en desondanks gem iddeld een af wijking van circa 3 -4 m eter. Doordat de lu chtf oto’ s gedu rende de oorlogstijd zijn gem aakt, m oet rekening worden gehou den m et het f eit dat vliegtu igen onder verschillende hoeken

2 3


zijn aangevlogen, de hoogte p er f oto sterk kan verschillen en ook de lens een b olling kent. H ierdoor is het zeer lastig om

de lu chtf oto’ s nog nau wkeu riger te georef ereren. Om dat er b innen het

du ingeb ied nau welijks vaste vergelijkingsp u nten aanwezig zijn, is er voor gekozen om

– voor zover

m ogelijk – top ograf ische kaarten u it 19 5 0 ( schaal 1:5 0 . 0 0 0 ) te georef ereren en de f oto’ s te p lotten aan de hand van deze kaarten en de hu idige top ograf ie. H ierdoor ontstond een aaneenschakeling van lu chtf oto’ s die elkaar overlap p en. N adat alle lu chtf oto’ s in M ap I nf o waren gegeoref ereerd, is geï nventariseerd welke ob jecten zich waar in het geb ied b evonden gedu rende de oorlogsjaren.

a r c h ie f

c o lle c tie

f o t o -n r

flig h t

r u n

d a tu m

W a g e n in g e n U n iv e r s ity Li b r a r y

T he N etherlands in W orld W ar I I b y the R AF

3 0 7 4

15 1

0 2

3 0 -11-19 4 4



3 0 7 5

15 1

0 2

3 0 -11-19 4 4



3 0 7 7

15 1

0 2

3 0 -11-19 4 4



4 0 7 0

15 1

0 1

3 0 -11-19 4 4



4 0 7 2

15 1

0 1

3 0 -11-19 4 4



4 0 7 4

15 1

0 1

3 0 -11-19 4 4



4 0 7 6

15 1

0 1

3 0 -11-19 4 4



4 0 8 0

15 1

0 1

3 0 -11-19 4 4



4 0 8 1

15 1

0 1

3 0 -11-19 4 4



4 0 8 4

15 1

0 1

3 0 -11-19 4 4

Pr i v é c o l l e c t i e Ti m M o s

d e

4 19 4

7 -4 -19 4 5

Pr i v é c o l l e c t i e Ti m M o s

d e

4 19 6

7 -4 -19 4 5

Tabel 1. Overzicht van gebruikte luchtfoto’s.

2.2.4 Deskundigen I n het kader van het b u reau onderzoek zijn ook interviews gevoerd m et b etrokken p ersonen, het b etref t zowel terreinb eheerders, als archeologen en lokale desku ndigen. I n totaal zijn zeven interviews af genom en, p ersoonlijk of p er m ail. Doel van de gesp rekken m et b eheerders was het in b eeld b rengen van b ij hen b ekende vondsten en/ of sp oren van de Atlantikwall en van naoorlogse verstoring van deze sp oren in het onderzoeksgeb ied. I n dit kader is een interview gehou den m et H ans L u cas ( Du nea) en is regelm atig contact geweest m et Karin R ood ( Du nea) en M ark Kras ( Staatsb osb eheer) . Doel van de gesp rekken m et

2 4


( am ateu r) archeologen en lokale desku ndigen was het in b eeld b rengen van eventu ele vondsten en/ of sp oren van de Atlantikwall die zijn aangetrof f en in/ b ij het onderzoeksgeb ied. G een van de b enaderde am ateu rarcheologen b leek inf orm atie te heb b en over vondsten en/ of sp oren u it de oorlogsjaren in het du ingeb ied. Op gem eentelijk niveau zijn interviews gehou den m et M onica Alkem ade ( gem eente Den H aag) en Antoine R oelof f s ( gem eenten L eidschendam

V oorb u rg, V oorscho-

ten en W assenaar) . Daarnaast zijn vrijwilligers van enkele lokale m u sea b enaderd om

in kaart te b rengen welke rele-

vante inf orm atie deze m u sea heb b en over b odem vondsten en/ of sp oren van Atlantikwall in Z u idH olland en m eer sp ecif iek over het onderzoeksgeb ied. G esp roken is m et J an H eu s ( Atlantikwall M u seu m

N oordwijk) en m et T im

de M os ( Atlantikwall M u seu m

Scheveningen) .

V erder zijn twee b u itenlandse desku ndigen geï nterviewd: J ens Andersen ( conservator M u seu m scenter H anstholm , Denem arken) en J anne W ilb erg ( directeu r C u ltu ral H eritage M anagem ent Oslo, N oorwegen) .

2. 3

V e ld v e r k e n n in g

Als resu ltaat van het b u reau onderzoek is een verwachtingskaart gem aakt, waarop dertig com p lex en zijn aangegeven. C om p lex en zijn gedef inieerd als zones waar Du itse verdedigingswerken heb b en gelegen en waar zachte resten van de Atlantikwall ku nnen worden verwacht. P er com p lex is een verwachtingskaart gem aakt, waarop de verwachte stru ctu ren zijn ingetekend. Op b asis van deze verwachtingskaarten is in het onderzoeksgeb ied van 9 janu ari tot 6 f eb ru ari 2 0 14 een veldverkenning u itgevoerd in de vorm

van een visu ele insp ectie. H ierb ij is gekeken

naar de hu idige situ atie in het geb ied en de zichtb aarheid van eventu ele oorlogssp oren, m et nam e zachte resten. Aan de hand van de locaties en sp oren die gedu rende het b u reau onderzoek zijn geï nventariseerd, is gericht gezocht naar de diverse, verwachte stru ctu ren. H et onderzoeksgeb ied is te groot voor een volledig vlakdekkende veldverkenning en zonder enige aanwijzing voor de aanwezigheid van een stru ctu u r of stelling, is de kans groot dat deze in het terrein niet wordt gevonden. Een gerichte aanp ak, aan de hand van eerder verzam elde gegevens is de m eest ef f iciente m anier om

sp oren te lokaliseren. De verwachtingskaarten zijn dan ook ingeladen in een G P S

en tevens gep rint om

in het veld een goed en nau wkeu rig overzicht te heb b en van de ligging van

de verwachte stru ctu ren. T ijdens de veldverkenning b leek dat er m eer stru ctu ren aanwezig waren, dan tijdens het b u reau onderzoek waren geï nventariseerd. Daarom

is b innen de b egrenzing van

elk com p lex wel een sy stem atische verkenning van het b etref f ende geb ied u itgevoerd, naast de gerichte zoektocht aan de hand van de verwachtingskaart. Deze nieu we stru ctu ren zijn in het veld gedocu m enteerd en ingem eten. Z achte resten zijn in het terrein niet altijd goed te herkennen, doordat de stru ctu ren in de loop der jaren zijn aangetast door ingrep en van de m ens, m aar ook door natu u rlijke invloeden als gevolg van weer en wind, b egroeiing of activiteiten van dieren. Om

de stru ctu ren te ku nnen herkennen, is

niet alleen kennis over de verwachte ligging van b elang, m aar vooral ook kennis over de aard en

2 5


vorm

van dergelijke resten. V erder sp elen ook b egroeiing en lichtinval een rol in de m ate waarin

stru ctu ren worden herkend. B odem vegetatie b ep aalt sterk de m ate waarin resten herkenb aar zijn. W anneer de b odem

sterk b egroeid is m et grassen en stru ikgewas, vallen zeer kleine hoogtever-

schillen nau welijks op . W anneer deze wel zichtb aar zijn, m aakt b egroeiing het vaak lastig de stru ctu ren over langere af stand te volgen en in te m eten. H ierdoor is het onderscheid tu ssen natu u rlijke en antrop ogene resten som s lastig te m aken. H et is echter ook m ogelijk dat de vegetatie ju ist een indicator is voor de aanwezigheid van stru ctu ren u it de oorlog. Dit is het gevolg van af wijkingen in de waterdoorlaatb aarheid, vastheid/ com p actheid van de b odem dingsstof f en op locaties waar de b odem af graven of verrijken van de b odem

en aanwezigheid van voe-

geroerd is door ingrep en tijdens de oorlogsjaren. Door het

kan er een gu nstiger m ilieu zijn ontstaan voor b ep aalde vege-

tatiety p en. Door schadu wwerking waren stru ctu ren in enkele gevallen wel zichtb aar, terwijl deze zonder schadu w m akkelijk over het hoof d gezien hadden ku nnen worden. De resten zijn ook b eoordeeld op hu n herkenb aarheid, de m ate waarin de resten herkenb aar zijn in het terrein. Deze f ocu s op zichtb aarheid en herkenb aarheid heef t enerzijds te m aken m et de wijze van onderzoek ( veldverkenning) en anderzijds m et het geb ru ik van de onderzoeksresu ltaten ten b ehoeve van b eheer en p u b lieksontslu iting van de resten. De herkenb aarheid wordt zowel b eï nvloed door natu u rlijk f actoren ( erosie, b egroeiing) als door m enselijke f actoren ( vergraven, overb ou wen) . De volgende vijf categorieë n zijn onderscheiden: slecht, m atig, redelijk, goed en zeer goed ( tab el 2 ) . c a te g o r ie

o m s c h r ijv in g

slecht

Z achte resten niet of nau welijks herkend, eventu eel wel geb ou wde resten

m atig

Z achte resten zijn slecht herkenb aar en sterk geë rodeerd

redelijk

Z achte resten zijn grotendeels goed herkenb aar, m aar p laatselijk ( sterk) geë rodeerd

goed

Z achte resten zijn goed herkenb aar, nau welijks geë rodeerd

zeer goed

Z achte resten zijn goed herkenb aar, nau welijks geë rodeerd, geen sp oren van m etaaldetectie

Tabel 2. Omschrijving van de vijf onderscheiden categorieën van herkenbaarheid van zachte resten.

Om dat diverse stru ctu ren in de jaren na de oorlog zijn ondergewerkt of zijn ondergestoven, is ook geb ru ik gem aakt van een ‘ p rikstok’ ( f igu u r 8 ) . Dit is een du nne ijzeren staaf van 1, 2 0 m

lengte

waarm ee resten onder de grond ku nnen worden gelokaliseerd door sy stem atisch in de b odem

te

p rikken. W anneer op de locatie een b ou wwerk aanwezig is, zal de p rikstok hierop stu iten. Om dat niet is gegraven, is dit een eenvou dige m ethode voor het lokaliseren van dergelijke ondergrondse stru ctu ren. Ook is deze p rikstok geb ru ikt om de b odem

de weerstand van de b odem

te ‘ m eten. ’ W anneer

is vergraven, b ijvoorb eeld door de aanleg van een loop graaf , is de verstoring van het

natu u rlijk b odem p rof iel te herkennen aan een grotere of ju ist kleinere weerstand b ij het p rikken. Op gem erkt m oet worden dat deze m ethode alleen is toegep ast wanneer een loop graaf al m et het oog was waargenom en. Deze m ethode kan niet op zichzelf worden geb ru ikt, vanwege de sterke onb etrou wb aarheid. V erschillen in stru ctu u r en com p actheid van de b odem wijze zijn ontstaan en hoeven daarom

ku nnen ook op andere

niet direct op oorlogssp oren te du iden.

2 6


Figuur 8. Een zogenaamd W ellb lech wordt ingemeten en beschreven, waarbij ook gebruik wordt gemaakt van prikstokken.

N a het lokaliseren zijn de aangetrof f en sp oren ingem eten, b eschreven aan de hand van een standaard b eschrijvingsf orm u lier, op gem eten en gedocu m enteerd door m iddel van f oto’ s. De aangetrof f en sp oren zijn driedim ensionaal ingem eten m et een 0 6 -G P S m et een nau wkeu righeid van 1 cm

( f igu u r 9 ) . Deze gegevens zijn later overgenom en in M ap I nf o om

p er com p lex overzichtste-

keningen te ku nnen m aken en een b eeld te krijgen van alle nog aanwezige stru ctu ren b innen het onderzoeksgeb ied. B ij de b eschrijving is niet alleen gekeken naar aard en vorm

van de aangetrof -

f en resten, m aar ook naar hu n hu idige toestand en de m ate waarin ze door m enselijke of natu u rlijke f actoren zijn aangetast. De antrop ogene stru ctu ren zijn genu m m erd in een doorlop ende reeks b eginnend b ij stru ctu u r 1. B ij het op stellen van de verwachting ( p er com p lex ) zijn de stru ctu ren in een doorlop ende reeks genu m m erd. G edu rende de veldverkenning is dezelf de nu m m ering voortgezet: elk nieu w aangetrof f en stru ctu u r heef t een op volgend stru ctu u rnu m m er gekregen, te b eginnen b ij het laatst u itgedeelde stru ctu u rnu m m er b ij de verwachting. I n het veld zijn nieu we stru ctu u rnu m m ers u itgegeven aan stru ctu ren die niet waren herkend en ingetekend op de verwachtingskaart, of als het niet zeker was of het om

de verwachte stru ctu u r ging. W anneer een stru ctu u r wel op de verwachtingskaart

was ingetekend en een stru ctu u rnu m m er had verkregen, is deze in het veld ook gehanteerd.

2 7


Figuur 9. De ligging van een loopgraaf wordt ingemeten met behulp van GPS.

B ij de veldverkenning is niet gegraven en is ook geen m etaaldetectie-onderzoek u itgevoerd. R ondom

de stru ctu ren en com p lex en is echter wel gelet op eventu ele vondsten die aan de op p er-

vlakte lagen. Door verstu ivingen kom en b odem vondsten in het du ingeb ied p laatselijk b loot te liggen. H elaas is ook veel vondstm ateriaal aan het op p ervlak gekom en door activiteiten van m etaaldetectorzoekers. W aargenom en ( concentraties van) op p ervlaktevondsten zijn ingem eten en selectief verzam eld ( b ijlage 2 : vondstenlijst) . V ondsten zijn zeer selectief verzam eld, waarb ij gekeken is naar de staat, gewicht en om vang. G oed dateerb are en/ of determ ineerb are vondsten zijn zo veel m ogelijk verzam eld. Doel van het verzam elen van de op p ervlaktevondsten is om

een b eeld

te krijgen van de aanwezigheid, aard en staat van het vondstm ateriaal en van de p otentie van dit m ateriaal.

2. 4 U i t w e r k i n g T ijdens de u itwerkingsf ase zijn de m eetgegevens u itgewerkt en zijn p er com p lex overzichtskaarten gem aakt. V erder zijn de vondsten verwerkt.

K a a r tv e r v a a r d ig in g I n totaal zijn van 2 5 com p lex en b eschrijvingen gem aakt ( zie deel I I ) . V oor het vervaardigen van de kaarten is geb ru ik gem aakt van M ap I nf o, waarin het m ogelijk is them atische kaartlagen te creë ren m et daarin locatiegegevens in R D-coö rdinaten.

2 8


De verzam elde gegevens, kaarten en f oto’ s zijn ingeladen in M ap I nf o en verwerkt tot raadp leegb are en b evraagb are overzichtskaarten van stru ctu ren. U iteindelijk zijn van elk com p lex twee overzichtskaarten gem aakt ( verwachting en def initief ) . De verwachting is gep rojecteerd op Engelse lu chtf oto’ s u it de oorlog en de def initieve kaarten m et aangetrof f en resten zijn gep rojecteerd op een m oderne satellietf oto.

V o n d s te n Op 5 3 locaties zijn vondsten of vondstconcentraties waargenom en en ingem eten. Daarvan zijn op 2 2 locaties daadwerkelijk vondsten verzam eld ( B ijlage 2 ) . Alle vondsten die tijdens het veldonderzoek zijn verzam eld, zijn ingem eten in het R D-net, b eschreven, gef otograf eerd en gedeterm ineerd. De vondsten worden na af ronding van het onderzoek gedep oneerd b ij het p rovinciaal archeologisch dep ot van de p rovincie Z u id-H olland. De vondsten worden hier b ewaard, waarm ee ze b eschikb aar b lijven voor verdere stu die naar het vondstm ateriaal en voor eventu ele ex p osities. H et is nog niet m ogelijk vondstm ateriaal u it de T weede W ereldoorlog correct in te voeren in de Archis2 datab ase. Deze datab ase is vooralsnog niet ingericht op het b eschrijven van dergelijk vondstm ateriaal ( Kok & V os, 2 0 13 : 2 2 ) .

2 9



3

Ar c h e o l o g i e v a n d e At l a n t i k w a l l Bij ieder interview merkten wij gewoon de passie die deze mensen hadden voor de Atlantikwall. Omdat velen zich al jarenlang bezig hielden met de Atlantikwall, was het geweldig dat ze hun kennis met ons wilden delen. N icolien M iddag, archeologiestu dent

3 .1 In le id in g I n dit hoof dstu k wordt een algem een b eeld gegeven van de archeologie van de Atlantikwall. H ierb ij wordt ingezoom d vanu it internationaal p ersp ectief naar het niveau van de vondsten en sp oren die zijn aangetrof f en b ij archeologisch onderzoek en/ of graaf werkzaam heden in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen en direct aangrenzende delen van de Atlantikwall. Doel hiervan is de resu ltaten van het onderzoek in een b reder kader te ku nnen p laatsen. H et hier geschetste b eeld p retendeert geenszins volledig te zijn en is b ovendien een m om entop nam e. V oor het b u itenland is aan de hand van literatu u ronderzoek, web sites en twee interviews in b eeld geb racht hoe wordt om gegaan m et resten van de Atlantikwall. Ook is gekeken of b ij regu lier archeologisch onderzoek in V laanderen, Frankrijk, Denem arken en N oorwegen vondsten en/ of sp oren van Atlantikwall zijn aangetrof f en en gep u b liceerd. Om

te zien hoe in N ederland wordt om gegaan m et ondergrondse resten van de Atlantikwall in en

om

het onderzoekgeb ied is gekeken naar het archeologisch b eleid van de gem eenten Katwijk,

W assenaar en Den H aag. Ook is gekeken of en in welke m ate b ij archeologisch onderzoek in dit geb ied aandacht is b esteed aan resten van de Atlantikwall. H et b eeld is geb aseerd op literatu u ronderzoek, inf orm atie van internet en aangevu ld m et interviews. T ot slot wordt aan het eind van dit hoof dstu k een b eknop te b eschrijving gegeven van het onderzoek naar resten van Du itse verdedigingswerken in de Freie Küste Z andvoort-Katwijk ( W arm erdam , 2 0 13 ) . Deze inventarisatie vorm de im m ers de aanleiding voor onderhavig onderzoek en vorm de wat b etref t op zet ook de b asis hiervoor.

3 .2 B u ite n la n d Vlaanderen H et u nieke van de V laam se ku st is het voorkom en van verdedigingswerken u it b eide wereldoorlogen ( T em p è re, 19 9 0 ) . I n de Eerste W ereldoorlog werden door de Du itsers ku stb atterijen aangelegd ter verdediging van de ku st en b elangrijke havensteden. De V laam se overheid heef t in de p eriode

3 1


Figuur 10. Resten van Duitse kustbatterij uit de Eerste Wereldoorlog op het Koninklijk Domein Raversijde, West-Vlaanderen (foto juni 2014).

2 0 0 2 tot 2 0 0 5 een inventarisatie laten op stellen van Eerste W ereldoorlog-erf goed in de V laam se W esthoek. 1 Deze inventarisatie b evat voornam elijk relicten u it de Eerste W ereldoorlog, m aar om dat veel van deze m ilitaire ob jecten zijn hergeb ru ikt in de T weede W ereldoorlog zijn ook deze op genom en. De zoekterm

‘ Atlantikwall’ levert twee b u nkers op b ij Diksm u ide.

N aar aanleiding van een nieu w b escherm ingsb eleid voor m onu m enten heef t de V laam se overheid de Sim on Stevinstichting op dracht gegeven om

alle T weede W ereldoorlog b u nkersites in het ku st-

geb ied te inventariseren. Aan de hand van zeldzaam heid, f u nctie, b etekenis en p ositie b innen de Atlantikwall is b ep aald welke b u nkers in aanm erking kwam en voor b escherm ing als m onu m ent. Deze inventarisatielijst is vervolgens gedeeld m et verschillende V laam se organisaties voor advies en het m aken van eventu ele b ezwaren. I n 2 0 0 7 kregen de sites van B lankenb erge tot Koksijde en Du dzele tot Diksm u ide m onu m entale b escherm ing toegewezen ( R y ckaert, 2 0 0 9 ) . Op het Koninklijk Dom ein R aversijde b ij Oostende zijn zowel verdedigingswerken u it de Eerste als u it de T weede W ereldoorlog aanwezig, waaronder com p lete Du itse ku stb atterijen u it b eide oorlogen ( f igu u r 10 ) . I n V laanderen is voor zover b ekend slechts op b escheiden schaal archeologisch onderzoek gedaan naar de Atlantikwall. B ij twee kleine p rojecten zijn onderdelen van de Atlantikwall onderzocht: in Knokke-H eist ( R u b ensp lein) en Z eeb ru gge ( G raaf -J ansdijk; De M ey er, 2 0 0 6 : 4 4 ) . I n Z ee-

1

http s:/ / inventaris. onroerenderf goed. b e/ woi

3 2


Figuur 11. Een overdekte bakstenen loopgraaf in Zeebrugge, met op regelmatige afstand lucht/lichtgaten (uit: De Meyer, 2006).

b ru gge werd een gem etselde, overdekte gang onderzocht, waarin op regelm atige af stand overwelf de kam ers waren aangeb racht ( f igu u r 11) . Frankrijk en Kanaaleilanden I n Frankrijk ligt het deel van de Atlantikwall dat op 6 ju ni 19 4 4 is doorb roken b ij de geallieerde invasie op de stranden van N orm andië . De ku stb atterij in L ongu es-su r-M er was lange tijd de enige b atterij waarin het originele geschu t nog aanwezig is. 2 H ierin kwam

verandering m et de activitei-

ten van een B ritse am ateu rhistoricu s, G ary Sterne. I n 2 0 0 6 kocht hij nab ij het dorp je G randcam p M aisy het terrein waarin de resten zou den m oeten liggen van de grootste ku stb atterij van de invasiestranden. De ligging hiervan was lang onb ekend, om dat hij nergens werd verm eld en de locatie waar hij m ogelijk kon liggen op p articu lier terrein lag. De ku stb atterij is onder een dikke laag zand gevonden en volledig u itgegraven. Ook zijn loop graven in de om geving u itgegraven, m et een totale lengte van ongeveer 4 kilom eter. T ijdens de op gravingen b leek dat het originele geschu t nog aanwezig was. T egenwoordig is B atterij M aisy een m u seu m .

2

http://www.normandiememoire.com/fiche-visit.php?flag=en&lang=en&visit=310 3

http :/ / www. m aisyb

attery . com / H istory . htm l

3 3

3


Ook elders in Frankrijk lijkt archeologisch onderzoek naar resten van de Atlantikwall vooral p articu lier initiatief . I n de om geving van het Z u id Franse Arcachon, in het dep artem ent G ironde b ij B ordeau x , is sinds 2 0 0 8 de Groupe de Recherches Archéologiques sur le Mur de l’Atlantique, Secteur Arcachon (GRAMASA) actief m et historisch onderzoek en het in kaart b rengen van resten van de Atlantikwall, zowel op het land als onder water. 4

De B ritse Kanaaleilanden voor de ku st van Frankrijk waren ook op genom en in de Atlantikwall en vorm den daarm ee het enige b ezette deel van het V erenigd Koninkrijk. V anu it de U niversiteit C am b ridge wordt archeologisch onderzoek u itgevoerd naar L ager W ick op J ersey , een kam p voor dwangarb eiders die werden ingezet voor de b ou w van de verdedigingswerken. 5

Denemarken I n Denem arken b estaat vooralsnog geen wetgeving voor de b escherm ing van de b u nkers van de Atlantikwall. G een van de b ewaard geb leven b u nkers is dan ook aangem erkt als b escherm d m onu m ent. I n 19 9 8 p u b liceerde het Deense N atu u r Agentschap van het M inisterie van M ilieu een lijst van twintig sites die in aanm erking kwam en voor b ehou d ( C hristensen, 19 9 0 ) . Dit was slechts een aanb eveling en b ovendien lagen de m eeste locaties in du ingeb ieden die toch al b escherm d waren, aldu s J ens Andersen, conservator b ij M u seu m scenter H anstholm

en ex p ert in Deense T weede

W ereldoorlog-f ortif acties. De b escherm ing van b u nkers b lijkt in de p raktijk weerb arstig: “ In 2003 6

the Danish Agency for Culture declared that the bunkers were ‘ worth preserving to the extent that it is feasible’. The background was that the Danish Coastal Authority had made an experimental demolishing of one bunker on the west coast of Jutland – bunkers damaged by the surf and lying on the beach and in the water. However, when in the summer of 2013 the Danish Coastal Authority demolished about 120 ‘dangerous’ bunkers along the west coast of Jutland, the Culture Agency had no comments what so ever.” H et b etrof de sloop van 12 0 van de ongeveer 6 0 0 geregistreerde b u nkers aan de westku st van Denem arken die een direct gevaar vorm den voor zwem m ers en b adgasten. 7 H et b esef groeit dat resten van de Atlantikwall in aanm erking kom en voor b escherm ing, m aar vooralsnog heef t dit niet geleid tot grote veranderingen in de om gang m et deze resten. Ook archeologisch gezien is er nog weinig anim o voor het onderzoeken van de Atlantikwall. Er is tot nu toe é é n p rof essioneel archeologisch onderzoek geweest, onder su p ervisie van Andersen vanu it het R ingkø b ing-Skjern M u seu m . H et b etrof de op graving van een b u nker van het ty p e Regelbau 5 0 1 op het strand b ij H ou vig. Een groot deel van het m eu b ilair b leek nog aanwezig in het m anschap p enverb lijf ( f igu u r 12 ) . Feitelijk b etrof het hier het u itgraven van een b u nker. V ondsten zijn tentoongesteld voor p u b liek in het R ingkø b ing-Skjern m u seu m . I n Denem arken nem en m u sea vaker het initiatief voor het u itgraven van b u nkers, zo heef t het Silkeb org B u nkerm u seu m in m aart 2 0 0 9 een vrijwel volledig af gedekte b u nker, ty p e R 6 2 2 ( ‘ Anette’ ) u itgegraven. 8 M eest

4

http :/ / www. gram asa. f r/ . 5

http :/ / www. arch. cam . ac. u k/ research/ p rojects/ lager-wick 6

I nterview Je ns Andersen, p er m ail 9 janu ari 2 0 14 . 7

http :/ / kyst erne. kyst . dk/ oversigt. htm l. 8

http :/ / www. silkeb orgb u nkerm u seu m . dk/ galleri. htm .

3 4


Figuur 12. Jens Andersen (links) in de onderzochte bunker te Houvig, waarin nog de resten van stapelbedden aanwezig zijn (bron: http://dagbladetringskjern.dk).

recent – 1 novem b er 2 0 14 – is vanu it het M u seu m scenter H anstholm door J ens Andersen.

een b u nker op en gegraven

9

Noorwegen H et m ilitair erf goed in N oorwegen valt onder de verantwoordelijkheid van de eenheid National Fortification Heritage ( Forsvarsb y gg nasjonale f estningsverk) van Norwegian Defence Estates Agency ( N DEA) .

10

J anne W ilb erg, voorm alig directeu r b ij National Fortification Heritage, heef t gewerkt aan

het National Preservation Plan 11 voor de b escherm ing van het m ilitaire erf goed: “ At the National Fortification Estate Agency we made a plan, it was called ‘the National Preservation Plan’ for the armed forces in Norway. It was a project from 1995 till 2000 and there we went through all 6,2 million square meters of buildings and it was in 3,000 places in Norway. The main goal was to get to know what the armed forces owned at the time, also what they owned from the Atlantic wall. And that was just a part of it because a lot of fortresses were closed down after the Second World War.” 12 V ierendertig geb ou wen/ f orten werden aangem erkt als nationaal erf goed, drie hiervan m aken deel u it van de Atlantikwall: Annstrot, H ostà en M ø llerig. Deze drie ku stb atterijen zijn de b est b ewaard geb leven in N oorwegen. Z e zijn van zogeheten ‘ nationaal b elang’ en worden daarom onderhou den, b escherm d en gerestau reerd door de Norwegian Defence Logistics Organisation

9

http :/ / www. m u seu m scenterhanstholm . dk/ nyh eder/ b u nkeru dgravning-1-novem b er-2 0 14 . asp x. 10

N orwegian Def ence Estates Agency: http :/ / www. f orsvarsb yg g. no/ Forsvarsb yg g-in-b rief /

11

T he N ational P reservation p lan is een overheidsdocu m ent onder em b argo; zie voor m eer inf orm atie; B jö rkm an, 19 9 9 .

12

I nterview Ja nne W ielb erg door N icolien M iddag, 13 decem b er 2 0 13 te Oslo.

3 5


( N DL O) .

13

De rest van de m eer dan 8 0 0 f orten en ku stb atterijen van de Atlantikwall in N oorwegen

worden onderhou den door de p rovincie waarin ze liggen of door de grondeigenaren. V eel kleinere f orten zijn na de T weede W ereldoorlog op gekocht door p articu lieren en zijn tot op de dag van vandaag hu n eigendom . J ane W ilb erg geef t aan dat archeologisch onderzoek naar resten u it de T weede W ereldoorlog in N oorwegen nog niet gangb aar is, aangezien de p eriode na 15 0 0 als recent wordt gezien en niet wordt onderzocht. T och doen N oorse archeologen onderzoek naar resten die gerelateerd zijn aan de Atlantikwall. Z o doet hoogleraar M arek J asinski, verb onden aan het Institute of Historical Studies van de Norwegian University of Science and Technology in T rondheim , onderzoek naar resten van de Atlantikwall en resten van de werkkam p en waar arb eiders waren ondergeb racht voor de b ou w van de verdedigingswerken, b ijvoorb eeld in de regio R om sdal ( J asinski, 2 0 13 ) .

3 .3

N e d e r la n d

3.3.1 Ontwikkeling aandacht Af gelop en decennia is in N ederland een du idelijke ontwikkeling te zien in ( het denken over) de om gang m et resten van de Atlantikwall. I n de jaren 19 7 7 -19 7 8 heef t G rontm ij in op dracht van Staatsb osb eheer een inventarisatie u itgevoerd van b u nkercom p lex en in het du ingeb ied tu ssen Katwijk en W assenaar m et het oog op sloop van de werken: “ H et p lan van het Staatsb osb eheer om nu ook het grootste deel van de nog resterende b ou wvallen te slop en kan in f eite gezien worden als een logisch vervolg op de eerder u itgevoerde sloop werkzaam heden” ( G rontm ij 19 7 8 ) . Een aantal b u nkers kwam

in aanm erking te worden gehandhaaf d, niet alleen vanwege een f u nctie b ij

het b eheer, m aar ook vanwege de cu ltu u rhistorische waarde. Deze cu ltu u rhistorische waarde werd op gevat als b ou wwerken m et een interessante architectonische waarde. Sloop was eind jaren zeventig nog gangb aar en b ehou d een u itzondering. V anaf eind jaren tachtig wordt de Atlantikwall steeds m eer gezien als erf goed en een op gave voor de m onu m entenzorg ( V ervest, 2 0 14 ) . I n een p u b licatie over vestingb ou w in N ederland wordt in 19 8 8 echter nog op gem erkt: “ Op welke wijze de restanten van de N ederlandse Atlantikwall b ehou den zou den ku nnen b lijven, is op dit m om ent nog niet du idelijk” ( De R oy van Z u y dewijn, 19 8 8 : 13 4 ) . De aandacht is vooral gericht op de geb ou wde werken. De Du itse oorsp rong van de werken heef t een waardering als erf goed lange tijd in de weg gestaan. De aanwijzing van een b u nkercom p lex b ij I J m u iden als wettelijk b escherm d m onu m ent in 2 0 12 heef t ru im

dertien jaar gedu u rd, om dat de geschiedenis van de b u nkers zeer gevoelig ligt.

Een p leidooi om

de aandacht te verb reden van b u nkers naar andere resten in het landschap is in

2 0 0 9 voor het eerst verwoord door historisch geograaf M ichiel P u rm er die aangeef t dat de aanleg van de Atlantikwall de du inen heef t veranderd in een com p leet m ilitair landschap , waarvan b u nkers m aar een b ep erkt deel u itm aken; het gaat om

een sam enhangend com p lex van geb ou wen en

stru ctu ren ( P u rm er, 2 0 0 9 ; f igu u r 13 ) . B ij het internationale sy m p osiu m

Redefining the Atlantikwall 14

in 2 0 10 b etrof f en de actu ele vragen vooral het hergeb ru ik en de p resentatie van resten van de 13 14

http://www.epicos.com/EPCompanyProfileWeb/GeneralInformation.aspx?id=615 G eorganiseerd vanu it het p rogram m a Erf goed van de Oorlog door de p rovincie Z eeland en de R ijksdienst voor het C u ltu reel Erf goed op 2 en 3 sep tem b er 2 0 10 te Am ersf oort en M iddelb u rg; zie voor de lezingen: http :/ / congres2 0 10 . atlantikwallp latf orm . eu / nederlands/ lezingen/ .

3 6


Figuur 13. Deel van tankgracht in Nationaal Park Zuid Kennemerland, onderdeel van landfront van Festu ng IJmuiden (foto: september 2014).

Atlantikwall. Ook b leek dat Du its erf goed in N ederland nog steeds b eladen is en dat p articu lieren het m eest b etrokken en desku ndig zijn wat b etref t de Atlantikwall. Door het ontb reken van nationaal p ersp ectief is kennis versnip p erd. De roep om

een b reder p ersp ectief is geb leven: “ H et m ag

nu du idelijk zijn dat de Atlantikwall m eer te b ieden heef t dan de lokale, m ilitaire en ob jectgerelateerde verhalen. I k hoop dat dit b esef b ijdraagt aan een hogere waardering van de Atlantikwall als oorlogserf goed” ( V an der M olen, 2 0 11) . I n het M asterp lan Ku st en Erf goed wordt gesp roken over een verdedigingslandschap : “ W ie historische f oto’ s b ekijkt ziet geen individu ele ob jecten, m aar com p lex en die deel u itm aken van een verdedigingslandschap , b estaande u it b u nkers en andere deels ingegraven geb ou wen, tankgrachten en tankm u ren op b ijzonder kwetsb are p laatsen, schu ttersp u tten, p rikkeldraadversp erringen en loop graven” ( Strootm an L andschap sarchitecten, 2 0 14 : 5 5 ). Deze korte schets van de aandacht voor de Atlantikwall in N ederland laat zien dat af gelop en decennia een ontwikkeling heef t p laatsgevonden van b escherm en naar b enu tten, van ob ject naar landschap en van een p u u r m ilitair naar een b reder sociaalhistorisch verhaal. Ondanks het f eit dat de generatie van directe ooggetu igen geleidelijk verdwijnt, m oeten we ons rekenschap geven van het f eit dat het voor veel m ensen nog steeds gaat om

resten van een b eladen oorlogsgeschiede-

nis. De wijze waarop dit wordt ervaren verschilt van p laats tot p laats en is sterk b ep aald door de p laatselijk oorlogsgeschiedenis.

3 7


3.3.2 Beleid Ri j k e n p r o v i n c i e M ilitair erf goed is in N ederland alom

aanwezig. Een inventarisatie u it 2 0 0 3 heef t 3 8 linies en stel-

lingen op geleverd u it de p eriode van eind 16 e tot m idden 2 0 e eeu w ( B u reau B eek & Kooim an 2 0 0 4 ) . Dit m oet worden gezien als een f ractie van het aanwezige m ilitair erf goed ( Kleijn 2 0 0 4 ) . “ Ook voor het m ilitair erf goed geldt dat de som

van het ensem b le m é é r is dan de losse geb ou wen,

constru cties en aanleggen” , aldu s directeu r Fons Asselb ergs van de voorm alige R ijksdienst voor de M onu m entenzorg ( nu R C E) in 2 0 0 4 in zijn voorwoord b ij de R DM Z -T hem ap u b licatie ‘ Op weerstand geb ou wd’ . V erdedigingslinies als m ilitair erf goed. ’ V ijf jaar daarna b leek de constatering van de R DM Z -directeu r m oeilijk in p raktijk te b rengen. De Erf goedb alans 2 0 0 9 constateert: “ B ij de linies en stellingen ontb reekt het nog aan een integrale cu ltu u rhistorische en archeologische aanp ak, zodat ze nog weinig als ensem b le zijn b escherm d. ”

15

V ooralsnog ontb reekt het op R ijksniveau aan een integrale visie op het erf goed van de Atlantikwall. H et R ijk heef t enkele m alen het initiatief genom en voor sy m p osia over dit erf goed ( novem b er 2 0 0 6 , in sam enwerking m et N atu u rm onu m enten; sep tem b er 2 0 10 , Redefining the Atlantic Wall) , m aar dit heef t nog niet geleid tot sp ecif iek b eleid. Dat het R ijk het b elang van dit erf goed erkent, b lijkt u it het f eit dat twee grote Du itse b u nkercom p lex en in I J m u iden ( gem eente V elsen) in novem b er 2 0 12 de statu s van R ijksm onu m ent heb b en gekregen ( f igu u r 14 ) . I n het onderzochte deel van de Atlantikwall b evinden zich geen wettelijk b escherm de rijksm onu m enten. De Atlantikwall is een van de zeven p rovinciale erf goedlijnen die zijn aangewezen in de B eleidsvisie C u ltu reel Erf goed 2 0 13 -2 0 16 van de p rovincie Z u id-H olland. Een erf goedlijn is een geograf ische stru ctu u r die m eerdere m onu m entale stip p en m et é é n gem eenschap p elijk historisch verhaal verb indt tot é é n streep of lijn op de kaart. Erf goedlijnen zijn sam enstellingen van erf goed, landschap en water, die kwaliteit verschaf f en aan de ru im te en b eschikken over groot recreatief en toeristisch p otentieel ( B eleidsvisie C u ltu reel Erf goed 2 0 13 -2 0 16 ) . De p rovincie wil sam en m et andere p artijen werken aan het b eleef b aar en b ereikb aar m aken van de restanten van de Atlantikwall. V anu it de Erf goedlijn Atlantikwall wordt ook aandacht gevraagd voor de veelzijdigheid van deze Du itse verdedigingslinie, niet alleen is sp rake van vestingb ou w op ongekende schaal, m aar ook van groot m enselijk dram a door de grootschalige sloop in ku stp laatsen en de daarop volgende evacu atie van b ewoners u it de ku ststreek. Onderhavig onderzoek is m ogelijk gem aakt vanu it de erf goedlijn Atlantikwall. T ijdens het schrijven van deze rap p ortage is in au gu stu s 2 0 14 het M asterp lan Ku st en Erf goed verschenen, op gesteld in op dracht van de R ijksdienst voor het C u ltu reel Erf goed en de vijf ku stp rovincies ( Strootm an L andschap sarchitecten, 2 0 14 ) . De Atlantikwall heef t in het M asterp lan een p rom inente p laats. De aanleg van de Atlantikwall vanaf 19 4 2 vorm de een b reu k in de ontwikkeling van de N ederlandse ku st, doordat grote delen van de ku st het aanzien kregen van een vijandig verdedigingslandschap . V oor dit them a is op nationaal niveau als visie verwoord: “ m ilitaire ku stverdediging als sam enhangende clu sters van ob jecten herkenb aarder m aken; hië rarchie tu ssen

15

http :/ / erf goedb alans. cu ltu reelerf goed. nl/ .

3 8


Figuur 14. Vuurleidingspost van Batterij Heerenduin te IJmuiden, onderdeel van het in 2012 aangewezen wettelijk beschermd monument (foto: juni 2011).

de clu sters laten zien” . Als nadere u itwerking hiervan wordt gesteld: “ de grootschalige Atlantikwallstru ctu ren als antitankm u ren en -grachten en allerhande com p lex en die zeer tot de verb eelding sp reken, ku nnen een veel grotere rol sp elen b innen recreatie dan ze nu al doen” ( Strootm an L andschap sarchitecten, 2 0 14 : 7 8 ) . H et is vooral een p leidooi voor hergeb ru ik en ontwikkeling van b u nkerlocaties, b ijvoorb eeld als een restau rant, ku u roord of klim m u u r. V oor de H ollandse Ku st, waarin het onderzoeksgeb ied ligt, wordt deze visie als volgt verder u itgewerkt: “ B ij het herkenb aar m aken van deze restanten is een b elangrijke am b itie het b eter leesb aar en b egrijp elijk m aken van de verdedigingsp rincip es. H et verhaal vertellen over ontb rekende schakels en m inder voor de hand liggende delen” ( Strootm an L andschap sarchitecten, 2 0 14 : 10 6 -10 7 ) . Als voorb eeld van het laatste wordt de relatie genoem d tu ssen sloop zones en wederop b ou w, m aar hetzelf de geldt voor de resten in de Freie Küste. H et M asterp lan b eslu it voor dit them a m et de op gave: “ Op stellen van een overkoep elende visie voor de gehele Atlantikwall aan de N ederlandse ku st. Een eerste stap is het p recies in kaart b rengen van ‘ Seef ront’ , ‘ L andf ront’ en tu ssenzone” ( Strootm an L andschap sarchitecten, 2 0 14 : 14 2 ) .

G e m e e n te n Sinds in sep tem b er 2 0 0 7 de W et op de archeologische m onu m entenzorg ( W am z) van kracht werd, heb b en gem eenten wat b etref t het archeologisch erf goed een b elangrijke rol gekregen. Doel van deze wet is het b eter regu leren van b odem verstorende activiteiten door het vastleggen van

3 9


archeologische waarden in b estem m ingsp lannen. G em eenten heb b en hierm ee de zorg gekregen voor b ekende en te verwachte archeologische waarden op het gem eentelijk grondgeb ied. B ij b odem ingrep en in de Atlantikwall dient du s te worden voldaan aan de eisen die de gem eente op het geb ied van archeologie stelt aan ru im telijke ingrep en, of aan de eisen die de p rovincie stelt b ij ontgrondingen. U it de b eschikb are gem eentelijke b eleidskaarten b lijkt dat de archeologie van de Atlantikwall zelf nog niet of nau welijks in b eeld is. Katwijk De ( verwachte) resten u it de T weede W ereldoorlog staan niet aangegeven op de archeologische verwachtings- en b eleidsadvieskaart u it 2 0 0 7 ( Schu te & J ansen, 2 0 0 7 ) . De verandering in het denken over deze resten b lijkt wel u it de toelichting b ij deze kaart: “ Een zeer groot deel van wat nog over was van de oorsp ronkelijk m iddeleeu wse b eb ou wing is helaas in de T weede W ereldoorlog ( 19 4 2 ) gesloop t ten b ehoeve van de aanleg van de Atlantikwall, waarvan de nog aanwezige resten ironisch genoeg nu op zichzelf als een waardevol cu ltu u rhistorisch ob ject worden gezien en deels zijn b escherm d” ( Schu te & J ansen, 2 0 0 7 : 4 1) . I n de T oelichting b ij het B estem m ingsp lan Ku stwerk Katwijk ( 2 0 13 ) , dat de gehele ku ststrook van de gem eente Katwijk b eslaat, wordt ex p liciet aangegeven dat cu ltu u rhistorische ob jecten zoals de Atlantikwall b u iten het archeologisch b eleid vallen.

16

T wee b u nkercom p lex en heb b en in het b estem m ingsp lan een du b b elb estem m ing

‘ W aarde – C u ltu u rhistorie’ gekregen. Wassenaar I n de archeologienota ‘ B odem

archief ontraf eld’ van de sam enwerkende gem eenten L eidschen-

dam -V oorb u rg, V oorschoten en W assenaar wordt geen aandacht b esteed aan archeologische resten u it de T weede W ereldoorlog. De Atlantikwall is wel indicatief aangegeven op de cu ltu u rhistorische visiekaart die in deze nota is op genom en.

17

I n de m eest recente versie van het cu ltu reel

erf goedb eleid ( 2 0 12 ) wordt gesp roken over enkele m ilitaire ob jecten en com p lex en u it de p eriode 19 3 9 -19 4 5 die in de gem eente W assenaar en Katwijk liggen. I n deze herijking wordt aangegeven dat er veel m ilitaire ob jecten aanwezig zijn in het ku stgeb ied, waarvan enkele al jaren de p rocedu re doorlop en om

een rijks- of p rovinciaal m onu m ent te worden.

18

Er wordt echter niet verm eld om

welke m ilitaire ob jecten het gaat. De gem eente W assenaar heef t de zogenaam de ‘ vleerm u isb u nker aan het W assenaarse Slag’ aangewezen als gem eentelijk m onu m ent. De b u nker is vanwege de cu ltu u rhistorische, architectu u rhistorische en ensem b lewaarde van algem een b elang voor de gem eente W assenaar.

19

De b escherm ing b etref t een terrein van ca. 2 0 0 x 5 0 0 m , m et de resten

van Stützpunkt X X X V I I H , ook b ekend als Stelling W assenaar D. De b u nker is recent hersteld en op engesteld voor p u b liek.

2 0

16

T oelichting B estem m ingsp lan Ku stwerk Katwijk, 2 0 13 : 116 .

17

B odem

18

V oortb ou wen op eigenwaarde. H et cu ltu reel erf goed b eleid herijkt. au gu stu s 2 0 12 : 6 8 .

19

http :/ / www. wassenaar. nl/ vrije_ tijd_ sp ort_ en_ cu ltu u r/ cu ltu reel_ erf goed/ m onu m enten/ gem eentelijke_ m onu m enten/

archief ontraf eld. N ota archeologie ` Du in, H orst en W eidegeb ied’ , 2 0 0 9 : 4 .

de_ wassenaarse_ slag_ -_ vleerm u isb u nker_ gedenkteken 2 0

http :/ / www. vleerm u isb u nker. nl/ .

4 0


Den Haag “ De stad die zo zwaar heef t geleden onder de T weede W ereldoorlog, waarvan de littekens ook na b ijna zeventig jaar nog her en der te zien zijn. Z oals de b eru chte Dodencel 6 0 1 in het Oranjehotel en de overb lijf selen van de Atlantikwall” , aldu s b u rgem eester V an Aartsen in zijn op eningswoord b ij het b egin van de H aagse V rijheidsweken op 15 ap ril 2 0 14 .

2 1

De gem eente Den H aag b eschou wt

resten van de Atlantikwall nog niet als archeologisch erf goed. De B eleidsnota Archeologie 2 0 112 0 2 0 b esteedt geen aandacht aan resten u it de T weede W ereldoorlog in het algem een of van de Atlantikwall in het b ijzonder. G em eentelijk archeoloog M onica Alkem ade geef t aan dat de archeologie van de T weede W ereldoorlog zich in een grijs geb ied b evindt tu ssen de af delingen m onu m entenzorg en archeologie.

2 2

De gem eente Den H aag heef t een relatief groot aantal b ou wwerken van

de Atlantikwall aangewezen als gem eentelijk m onu m ent. C onclu derend kan worden op gem erkt dat op gem eentelijk niveau geen archeologisch b eleid is m et b etrekking tot m ilitaire ob jecten en com p lex en u it de T weede W ereldoorlog. Enkele geb ou wde m ilitaire com p lex en zijn aangewezen als gem eentelijk- of rijksm onu m ent, zoals de vleerm u isb u nker in W assenaar.

Ov e r i g e p a r t i j e n Eigendom

en b eheer van de resten van de Atlantikwall b eru st b ij gem eenten en b ij p articu liere ter-

reineigenaren, zoals Du nea, Staatsb osb eheer en W aternet. Enkele van deze p artijen heb b en in ju ni 2 0 12 het C onvenant C u ltu u rhistorie in de du inen gesloten. H et b etref t een cu ltu u rhistorisch convenant tu ssen de gem eenten Katwijk, W assenaar en Den H aag, Staatsb osb eheer en Du nea voor het du ingeb ied M eijendel en B erkheide. H et convenant is geb aseerd op een inventarisatie van cu ltu u rhistorische waarden in het du ingeb ied, en om vat m ede een visie op de om gang m et deze cu ltu u rwaarden en een u itvoeringsp rogram m a. H et u itvoeringsp rogram m a b evat vier sp oren: 1. p lanologie/ b eleid; 2 . edu catie; 3 . b orging kennis en 4 . b eleving verleden. N aast de overheden en terreineigenaren hou den diverse p articu liere instanties zich b ezig m et onderzoek naar en p resentatie van ( resten van) de Atlantikwall in het b etref f ende geb ied. V oor het onderzoeksgeb ied zijn de voornaam ste: - Atlantikwall M u seu m

N oordwijk ( http :/ / www. atlantikwall. nl/ ) ;

- Atlantikwall M u seu m

Scheveningen ( http :/ / www. atlantikwallm u seu m . nl/ ) ;

- De H aagse B u nkerp loeg ( H B P ) ( www. haagseb u nkerp loeg. com ) . H et Atlantikwall M u seu m

N oordwijk is ingericht in een reeks b u nkers u it de T weede W ereldoorlog

( http :/ / www. atlantikwall. nl/ ; f igu u r 15 ) . I n ju li 2 0 12 heef t Stichting Atlantikwall M u seu m

N oordwijk

het rap p ort: ‘ P lannen voor de T oekom st’ op gesteld, waarin als doel is gef orm u leerd het m eest com p lete Atlantikwallm u seu m

van N ederland te worden, m et onder m eer een ondergronds gangenstel-

sel van m eer dan 4 0 0 m eter, een com m andob u nker en m anschap p enb u nkers. H et rap p ort gaat

2 1

http :/ / www. denhaag. nl/ hom e/ b ewoners/ to/ Op eningswoord-door-b u rgem eester-V an-Aartsen-b ij-het-b egin-van-de-H aagse-V rijheidsweken15 -ap ril-2 0 14 . htm

2 2

I nterview M onica Alkem ade, 2 decem b er 2 0 13 te Den H aag.

4 1


Figuur 15. Informatiepaneel bij Batterij Noordwijk, onderdeel van het Atlantikwall Museum Noordijk (foto: september 2013).

u it van een m ogelijke verdu b b eling van het aantal b ezoekers, tot m inim aal 10 . 0 0 0 b ezoekers ( in 2 0 10 , 4 . 10 0 b ezoekers) . Stichting Atlantikwall M u seu m

Scheveningen heef t een p erm anente ex p ositieru im te in de com m an-

dob u nker ( ty p e 6 0 8 ) van de Stützpunktgruppe Scheveningen aan de B adhu isweg in Scheveningen ( http :/ / www. atlantikwallm u seu m . nl/ ) . I n ju li 2 0 12 is de stichting b egonnen m et het u itgraven en toegankelijk m aken van een m anschap p enb u nker van het ty p e 6 2 2 naast de com m andob u nker aan de B adhu isweg. De H aagse B u nkerp loeg ( H B P ) is volgens hu n web site “ een groep van echte b u nkerlief heb b ers die al m eer dan 10 jaar onderzoek doet naar Du itse verdedigingswerken, voornam elijk in Den H aag en Scheveningen” ( www. haagseb u nkerp loeg. com ) . H et onderzoek richt op het lokaliseren en identif iceren van ontb rekende b u nkers en het in b eeld b rengen van de hu idige statu s van de werken. Daarvoor worden b u nkers u itgegraven en volgens de web site van de H B P zorgvu ldig gef otograf eerd. Z e geven aan: “ M et nadru k willen wij ons distantië ren van ‘ b u nkergravers’ die geen resp ect tonen voor de b u nkers en de natu u r. ” Deze op roep valt echter lastig te rijm en m et een recent verschenen p ortret van hu n werkzaam heden, waarin enkele leden onder andere aangeven ’ s nachts in cam ou f lagekleding op p ad te gaan om

u it handen te b lijven van de b oswachter ( Krop m an, 2 0 14 ) .

4 2


3.3.3 Onderzoek en vondsten In v e n ta r is a tie s T en onrechte b estaat het b eeld dat de Atlantikwall al volledig en geheel in kaart is geb racht. Door het werk van onderzoekers als R u di R olf b estaat er een vrijwel volledig overzicht van de circa 2 . 0 0 0 p erm anente b ou wwerken die in ons land zijn aangelegd en waarvan naar schatting rond de helf t nog aanwezig is ( R olf & Sakkers, 2 0 0 5 ) . I n de literatu u r ligt de nadru k op dit soort b ou wwerken. Ook de diverse kaarten van de Atlantikwall b rengen vooral de ( verdwenen) geb ou wen en b ou wwerken in kaart. Enkele voor het onderzoeksgeb ied relevante en recente inventarisaties worden hier kort b esp roken, inzoom end van internationaal naar lokaal. De web site www. atlantikwallp latf orm . eu richt zich op de Atlantikwall van N oorwegen tot Sp anje, zijn geschiedenis, landschap en m aatschap p elijke gevolgen ( ontru im ing, evacu atie, sloop , op ru im ing, wederop b ou w) in en direct na de T weede W ereldoorlog. V ia diverse geb iedskaarten zijn b eknop te inleidingen, b eschrijvingen van ‘ p oints of interest’ , historische en actu ele f oto’ s en kaarten, gelu ids- en f ilm f ragm enten te vinden. De kaarten tonen de diverse ob jecten en stru ctu ren in de Atlantikwall, zoals de zones m et Du itse stellingen en de ligging van tankm u ren en het landf ront ( tankgracht) , waarb ij wordt aangegeven of deze elem enten nog aanwezig of verdwenen zijn ( f igu u r 16 ) . De kaarten geven zones aan en een tekstu ele b eschrijving van de aanwezige ob jecten, m aar tonen niet de ligging van af zonderlijke ob jecten en stru ctu ren b innen een zone. De inventarisatie die op landelijk niveau is u itgevoerd in het kader van het M asterp lan Ku st en Erf goed toont voor het onderzoeksgeb ied en om geving alleen de geb ou wde com p lex en, zoals het

Figuur 16. Deelkaart Berkheide van de website atlantikwallplatform.eu met daarop aangeven de Duitse verdedigingswerken aan de Wassenaarse Slag en het hoofdkwartier bij Rijksdorp.

4 3


Figuur 17. Uitsnede uit de kaart met militair erfgoed van de Hollandse kust uit het Masterplan Kust en Erfgoed (87: Strandverdedigingscomplex zuidwestpunt Katwijk, 92: Luchtwachttoren Scheveningen Koude Oorlog; uit Strootman Landschapsarchitecten, 2014).

strandverdedigingscom p lex zu idwestp u nt Katwijk, H oof dkwartier De Klip , H oof dkwartier R ijksdorp en V liegveld V alkenb u rg ( Strootm an L andschap sarchitecten, 2 0 14 ; f igu u r 17 ) . H et onderzoeksgeb ied is letterlijk een witte vlek, net als de overige Freie Küsten. De gids ‘ De Atlantikwall. Om streden erf goed van R ijnm ond tot I J m ond’ ( P eters, 2 0 0 5 ) b evat ook kaarten waarop de ob jecten staan aangegeven, m et een aandu iding of ze nog zichtb aar zijn, niet zichtb aar of verdwenen. Ook hier gaat het om

b u nkers en b ou wwerken zoals tankm u ren. De lig-

ging van de ob jecten is m et sy m b olen op de kaarten aangegeven. H et rap p ort ‘ C u ltu u rsp oren in het du in’ ( N eef jes, 2 0 10 ) p resenteert een inventarisatie en waardering van het erf goed in het du ingeb ied M eijendel-B erkheide. Deze stu die vorm t de inhou delijke onderlegger voor het Convenant Cultuurhistorie in de duinen. H et is een landschap p elijk b enadering, waarb ij als historische landschap selem enten en – stru ctu ren ook m ilitaire ob jecten in kaart zijn geb racht. H et b etref t hier naast de sp oren van de schietb aan op de V lakte van W aalsdorp , tankm u ren, b u nkercom p lex en en enkele gedenktekens en oorlogsm onu m enten. De ob jecten zijn aangeven op de kaart van historische landschap selem enten, waarb ij de b u nkercom p lex en als zones zijn aangegeven. W at b etref t oorlogserf goed gaat het vooral om

geb ou wd erf goed.

Ar c h e o l o g i s c h o n d e r z o e k I n het kader van het Ody ssee-p roject Begraven Oorlogsverleden is gekeken welke resten u it de T weede W ereldoorlog af gelop en decennia zijn aangetrof f en b ij archeologisch onderzoek in N eder-

4 4


Figuur 18. a) Bij de werkzaamheden in Katwijk aangetroffen betonnen balken van een Duitse strandversperring van het type tetraëder; b) een reconstructie van een tetraëder op het Koninklijk Domein Raversijde, West-Vlaanderen.

land. Daarb ij werd in 2 0 11 geconstateerd dat de b estu dering van de Atlantikwall in N ederland tot dan toe een archeologische inb reng m ist ( V an der Schriek & V an der Schriek, 2 0 13 : 3 1) . B ij regu lier archeologisch onderzoek in de ku ststreek en op de W addeneilanden waren tot dat m om ent nog geen resten van de Atlantikwall en achterliggende linies gedocu m enteerd ( Kok & W ijnen, 2 0 12 ) . Op gem erkt werd dat wel veel p articu lier initiatief p laats vindt, waaronder het u itgraven van b u nkers voor p u b lieksontslu iting, zoals in H arlingen waar in 2 0 0 9 de ingang van een Du itse telef oonb u nker is op en gegraven door p articu lieren.

2 3

De laatste jaren zijn in de directe om geving van het onderzoeksgeb ied b ij verschillende onderzoeken resten van de Atlantikwall aangetrof f en en gedocu m enteerd. I n het kader van de in 2 0 0 8 b egonnen werkzaam heden voor de ku stversterking van Katwijk zijn verschillende b u reau onderzoeken u itgevoerd waarin ook een verwachting is op gesteld voor resten u it de T weede W ereldoorlog.

2 4

I n het b u reau onderzoek Atlantikwall Katwijk wordt de Atlantikwall b eschreven als een archeologisch en cu ltu u rhistorisch ob ject en wordt aangegeven dat de Atlantikwall vanu it deze b eide disci-

2 3

http://www.frieschdagblad.nl/index.asp?artID=43377.

2 4

http://www.kustwerkkatwijk.nl/public/index.php?id=6.

4 5


Figuur 19. Bij een archeologische begeleiding van natuurherstelwerkzaamheden in het Haagse duingebied zijn door de afdeling Archeologie resten aangetroffen van overdekte loopgraafstelsels van Wn 66 HM (foto: afdeling Archeologie, Dienst Stadsbeheer, gemeente Den Haag).

p lines m oet worden b enaderd en gewaardeerd ( B osm an, 2 0 11: 6 ) . I n dit p langeb ied werden resten verwacht van de tankm u u r, die de westelijke b escherm ing vorm de van Stützpunktgruppe Katwijk en die na de b evrijding deels is af geb roken. Daarnaast werden resten verwacht van de Baupunkte 18 0 , 18 1 en 18 3 . B ij p roef sleu venonderzoek in voorjaar 2 0 13 is een deel van de tankm u u r b lootgelegd ( V an der L eije, 2 0 13 ) . De b etonnen m u u r lag direct ten westen van de B ou levard en is na de oorlog richting zee om getrokken. B ijzonder was de aanwezigheid van resten cam ou f lageschildering aan de landzijde. B ij archeologisch onderzoek tijdens de werkzaam heden in janu ari en f eb ru ari 2 0 14 zijn resten van Du itse strandversp erringen aangetrof f en ( f igu u r 18 ) . B ij archeologisch onderzoek in het geb ied W estdu in-N atte P an te Den H aag trof f en de gem eentelijk archeologen in de zeereep onverwachts onb ekende b u nkercom p lex en aan en vondsten u it de p eriode 19 4 0 -19 4 5 ( R ief f e, 2 0 12 : 2 3 ) . De b u nkercom p lex en b evonden zich op 10 m

+ N AP en zijn

ingem eten ( f igu u r 19 ) . T ijdens het onderzoek zijn enkele vondsten aangetrof f en u it de oorlog, waaronder een weegschaal, twee vlam m enwerp ers en een accu . Een b ijzondere vondst is een zogenaam de Rohrbremse, de hy drau lische rem

die de teru gslag van een stu k geschu t m oest dem p en

( f igu u r 2 0 ) . De vondst is af kom stig van een stu k 8 , 8 cm

Flak 37 geschu t dat stond op gesteld in Stütz-

punkt X X X X I I I c H . H oewel de af deling Archeologie de T weede W ereldoorlog f orm eel niet tot haar onderzoeksgeb ied rekent, zijn deze vondsten toch geb orgen vanwege de toenem ende archeologische b elangstelling voor deze p eriode. B ij de werkzaam heden is ook scherp e m u nitie aangetrof f en,

4 6


Figuur 20. De bij het onderzoek in de duinen aangetroffen R ohrb rem se in het Atlantikwall Museum Scheveningen (foto: Bas de Mos, Stichting Atlantikwall Museum Scheveningen).

waaronder m ortiergranaten. Enkele b u nkers die b ij de werkzaam heden in de weg stonden, zijn tijdens het onderzoek verwijderd. De gem eente Den H aag is eigenaar van de vondsten. G em eentelijk archeoloog M onica Alkem ade gaf b ij het interview aan dat de af deling Archeologie geen ru im te heef t voor vondsten u it de T weede W ereldoorlog en daarom

deze vondsten in p erm anente b ru ikleen heef t

gegeven aan de Stichting Atlantikwall Scheveningen en aan de H aagse B u nkerp loeg. I n 2 0 13 is door archeologiestu dent N ick W arm erdam

in op dracht van W aternet een inventarisatie

u itgevoerd van resten van de Atlantikwall in het zu idelijk deel van de Am sterdam se W aterleidingdu inen ( W arm erdam , 2 0 13 en 2 0 14 ) . De aanp ak van W arm erdam

verschilt in verschillende op zich-

ten van eerder gem aakte kaarten en inventarisaties: - de inventarisatie b etref t sp oren in het landschap anders dan b ou wwerken; - de sp oren zijn af zonderlijk in kaart geb racht ( du s niet als zone) en ook als zodanig op de kaart gezet ( du s niet als sy m b ool) ; - door de p rojectie op een top ograf ische ondergrond en de verwerking in een G I S-om geving is het m ogelijk een analy se u it te voeren van de landschap p elijke ligging van de diverse ob jecten en stru ctu ren.

4 7


G ezien het b elang van dit onderzoek als aanleiding voor onderhavig onderzoek worden de op zet en resu ltaten ervan hieronder u itvoeriger b eschreven ( § 3 . 4 ) . G elijktijdig m et het onderhavige onderzoek is in op dracht van Du nea door twee stu denten van de H ogeschool V an H all L arenstein een af stu deeronderzoek u itgevoerd naar zachte resten van de Atlantikwall in het geb ied M eijendel & B erkheide ( V an H oecke & B eu kers, 2 0 14 ) . H et veldwerk richtte zich op het geb ied B erkheide ( 9 3 0 ha) direct ten noorden van de tankm u u r, b innen de Stützpunktgruppe Katwijk. I n vier van de zeven onderzochte deelgeb ieden zijn zachte resten van de Atlantikwall aangetrof f en ( V laggedu in, W itte B erg, M ientkant en P an van P ersijn) . H et grootste deel van de waargenom en resten b estond u it loop graven. I n totaal zijn 2 4 ob jecten en sp oren b eschreven en glob aal ingem eten. W at b etref t de ligging van de loop graven wordt op gem erkt dat ze vaak op hoger gelegen p u nten in het geb ied liggen of er ju ist naartoe leiden. I n het onderzoek is ook gekeken naar de relatie m et vegetatie. Daarnaast worden f inancië le en m aatschap p elijke kaders b eschreven en m ogelijkheden voor het b eheer en b eleef b aar m aken van deze oorlogsresten.

V o n d s te n I n het onderzoeksgeb ied zijn ook vondsten u it de oorlog aangetrof f en b ij niet-archeologische graaf werkzaam heden, b ijvoorb eeld b ij ex p losievenop sp oring ( zogenaam d OC E-onderzoek) . I n M eijendel is in f eb ru ari 2 0 11 een granaat geru im d die was aangetrof f en b ij ex p losievenop sp oring vooraf gaand aan graaf werkzaam heden voor het schoon m aken van een aantal inf iltratiep lassen. dingscentru m

2 5

B ij het op lei-

van R EAS Eu ro te R iel b lijkt een vondst u it de W assenaarse du inen te liggen ( f igu u r

2 1) . H et b etref t de b odem

van een granaat voor scheep sgeschu t. Deze granaten waren ingegraven

als m ijnen. Ook b ezoekers vinden in de du inen som s vondsten u it de oorlog, zoals een granaatscherf die te zien is in het b ezoekerscentru m M u seu m

van Du nea in M eijendel ( f igu u r 2 2 ) . Z owel het Atlantikwall

Scheveningen als het Atlantikwall M u seu m

J an H eu s, Atlantikwall M u seu m

N oordwijk heef t b odem vondsten u it de du inen.

N oordwijk, geef t aan dat het gaat om : “ verschillende vondsten van

m ensen die dat ooit gevonden heb b en in de du inen of het al jaren op hu n zolder heb b en liggen. H et gaat om

wap ens, knop en en geb ru iksvoorwerp en. ”

2 6

T im

de M os, Atlantikwall M u seu m

Schevenin-

gen, laat weten: “ I k ken wel wat m ensen die m et m etaaldetectors zoeken, en er zijn b est veel ob jecten gevonden op som m ige p lekken. Deze m ensen zijn helaas nogal teru ghou dend m et het delen van inf orm atie u it angst voor ellende. ” M ede om

deze reden zijn herkom st en vondstom standigheden van

veel b odem vondsten in de m u sea helaas niet geregistreerd. R esten u it de oorlog ku nnen zich verheu gen in een onverm inderd grote b elangstelling van m etaaldetectorzoekers en m ilitariaverzam elaars. H elaas hou dt niet iedereen zich b ij u itvoering van zijn hob b y aan de regels, waardoor in natu u rgeb ied schade ontstaat door ongewenste b etreding en graaf activiteiten en ook archeologische vondsten ongezien verdwijnen en vindp laatsen worden verstoord. Foto’ s van vondsten worden vaak voor determ inatie op internetf ora gep laatst. Z o p laatst een zoeker – “ b en sinds een klein jaartje b ezig m et een m etaaldetector” – op 2 1 m aart 2 0 11 onder

2 5

http s:/ / www. du nea. nl/ nieu ws-artikel/ granaat-geru im d-in-m eijendel-2 4 5 9 0 . htm l

2 6

I nterview 2 9 novem b er 2 0 13 .

4 8


Figuur 21. Bodem van een granaat voor scheepsgeschut aangetroffen bij munitieopsporingswerkzaamheden in de duinen bij Meijendel (foto januari 2014).

Figuur 22. Door een bezoeker gevonden granaatscherf in het bezoekerscentrum van Dunea in Meijendel (foto: januari 2014).

de titel ‘ B odem vondst W assenaarseslag’ f oto’ s van de b odem reacties b lijkt het te gaan om

van een artilleriegranaat.

2 7

U it de

een granaat voor een b u itgem aakt Frans kanon ( 14 5 L M le 19 16 ) .

H et voorb eeld laat zien dat dergelijke vondsten zicht ku nnen geven op het ty p e geschu t dat in de stellingen was gep laatst. Ook b ij het u itgraven van b u nkers worden regelm atig vondsten gedaan ( Krop m an, 2 0 14 ) . Foto’ s hiervan worden op internetf ora gep laats, waarb ij locaties zelden worden genoem d. Een b ijzondere

2 7

https://wo2forum.nl/viewtopic.php?f=58&t=27583&start=15.

4 9


Figuur 23. Gemummificeerde krokodillenkop in Naturalis, aangetroffen bij het uitgraven van een bunker.

b u nkervondst was in sep tem b er 2 0 11 te zien in het m u seu m het Atlantikwall M u seu m

N atu ralis te L eiden.

2 8

V rijwilligers van

Scheveningen vonden in ju li van dat jaar b ij het u itgraven van een zoge-

naam de toiletb u nker een half gem u m m if iceerde krokodillenkop ( f igu u r 2 3 ) . V erm oed wordt dat de kop door Du itse m ilitairen is m eegenom en u it een van de nab ijgelegen villa’ s. De hier b esp roken vondsten vorm en slechts een f ractie van de vondsten die door p articu lieren in het onderzoeksgeb ied zijn aangetrof f en. De vondsten geven een b eeld van de in het geb ied ingezette wap ens en van het m ateriaal dat de soldaten in de stellingen geb ru ikten. V oor een com p leter b eeld verdient het aanb eveling collecties van m etaaldetectorzoekers die actief zijn in dit geb ied eens sy stem atisch te inventariseren, voor zover de zoekers hieraan m edewerking willen verlenen.

3 .4

I n v e n t a r i s a t i e F r e i e K ü s t e Z a n d v o o r t -K a t w i j k

De inventarisatie in de Freie Küste Z andvoort-Katwijk is u itgevoerd als onderdeel van een af stu deeronderzoek ( W arm erdam , 2 0 13 ) . H et onderzoek b estond u it drie f ases: b u reau stu die, veldinsp ectie en op stellen van een def initieve overzichtskaart m et rap p ortage. De op gestelde verwachtingskaart is getoetst door m iddel van een veldinsp ectie, waarb ij waargenom en resten m et een 0 6 -G P S zijn ingem eten en b eschreven volgens standaardb eschrijvingsf orm u lieren ( f igu u r 2 4 ) . De gegevens u it het b u reau onderzoek en veldonderzoek zijn u iteindelijk gecom b ineerd en verwerkt tot een overzichtskaart waarop alle nog aanwezige en alle ooit aangelegde stru ctu ren zijn ingetekend. Er heef t geen m etaaldetectieonderzoek p laatsgevonden. W el zijn op p ervlaktevondsten verzam eld en b eschreven, voor zover te relateren aan de T weede W ereldoorlog. H et onderzoeksgeb ied van de p ilotstu die had een op p ervlakte van 8 5 9 ha en b estond u it het deel van de Freie Küste Z andvoort-Katwijk gelegen in het Z u id-H ollands deel van de Am sterdam se W aterleidingdu inen. Dit deel

2 8

http :/ / www. natu ralis. nl/ nl/ over-ons/ p ers/ p ersb erichten/ 2 0 11/ krokodillenkop -u it-scheveningse-b u nker-te-zien-natu ralis/ .

5 0


Figuur 24. Nick Warmerdam fotografeert een loopgraaf in het Zuid-Hollands deel van de Amsterdamse Waterleidingduinen (foto: september 2012).

van de Du itse ku stverdediging lag tu ssen het Seefront van Stützpunktgruppe Katwijk en dat van Z andvoort en had een lengte van circa 7 , 5 km

( glob aal tu ssen kilom eterp aal 7 2 tot 7 9 ) . H et is een

van de m eest b rede en u itgestrekte du ingeb ieden langs de N ederlandse ku st. I n het Z u id-H ollands deel van de Am sterdam se W aterleidingdu inen lagen in de T weede W ereldoorlog twee kanalen voor de waterwinning, het van L im b u rg Stiru m kanaal en het Oosterkanaal, die over een lengte van enkele kilom eters een b arriè re vorm den p arallel aan de ku st. T ijdens de veldinsp ectie en het b u reau onderzoek zijn in totaal negen com p lex en onderzocht en daarnaast enkele losse stru ctu ren, waaronder voorm alige oef enterreinen en m ijnenvelden. H et onderzoeksgeb ied b eslaat slechts een klein deel van de Freie Küste Z andvoort-Katwijk. I n de gehele Freie Küste b evonden zich circa 2 2 stellingen. B ij de negen onderzochte stellingen gaat het in alle gevallen om

Widerstandsnester, de kleinste vorm

De af zonderlijke com p lex en konden geheel rondom

van een steu np u nt in de Atlantikwall.

worden verdedigd en f u nctioneerden als egel-

stellingen. Z es van deze negen com p lex en b estonden overwegend u it veldversterkingen, zoals loop graven en op en geschu tsb eddingen ( com p lex en 2 , 3 , 4 , 5 , 6 en 7 ) . I n alle gevallen b estaat de hoof dverdediging u it een centrale loop graaf die geheel rondom

verdedigd kon worden, waarb ij de

m itrailleu r het hoof dverdedigingswap en vorm de. Er zijn geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van zware wap ens. B ij com p lex 2 zijn naast een loop gravenstelsel m ogelijk ook resten waargenom en van op stellingen voor lu chtaf weer. De overige drie com p lex en ( 1, 8 en 9 ) zijn een

5 1


com b inatie van enkele lichte b u nkers, versp erringen en veldversterkingen. B innen het onderzochte geb ied van de FK Z andvoort-Katwijk is sp rake van drie reeksen stellingen. Achter de stellingen in de zeereep – b u iten het onderzoeksgeb ied – lag een tweede reeks stellingen aan de oostzijde van een kanaal ( V an L im b u rg Stiru m kanaal) m et daarachter een derde, oostelijke reeks stellingen aan de b innendu inrand, eveneens aan de oostzijde van een kanaal ( Oosterkanaal) . T u ssen b eide reeksen lagen versp reid nog enkele stellingen, waarvan b ekend is dat zeker é é n com p lex ( com p lex 5 ) later in de oorlog is aangelegd, in voorjaar 19 4 5 . De m anier waarop de loop gravenstelsels zijn aangelegd, is p er stelling sterk verschillend. Er kom en Y -vorm ige stru ctu ren voor, naast O/ U -vorm en en langgerekte stru ctu ren. De vorm

en

op b ou w van de loop graaf stelsels is sterk af hankelijk van de locatie, het landschap en hetgeen verdedigd diende te worden. W anneer wordt gekeken naar de aanleg van ( verdedigings) werken in b eton, hou t en steen, dan valt op dat in verhou ding tot de zachte resten zeer weinig restanten van dergelijke stru ctu ren zijn aangetrof f en, zowel in het veld als in de b ronnen. B ij de aangetrof f en b ou wwerken gaat het om

m anschap p enonderkom ens of op slagp laatsen op getrokken u it rood

b aksteen of wit kalkzandsteen en voorzien van een b etonnen dak. Enkele m anschap p enverb lijven hadden een gewelf d, gem etseld dak. G eschu tsb u nkers of -op stellingen ontb reken in het onderzoeksgeb ied. Deze b ou wwerken zijn elders in de Freie Küste wel aanwezig. H et gaat dan onder andere om

de ku stb atterijen en de landinwaarts gelegen b atterijen in het vlakke b ollenland achter

de du inen. H oewel het veldonderzoek daarover geen u itslu itsel gaf , lijkt het zeer waarschijnlijk dat elk com p lex was om ringd door p assieve verdedigingsm iddelen, zoals p rikkeldraadversp erringen. Z o zijn b ij twee com p lex en m ijnenvelden waargenom en op lu chtf oto’ s ( com p lex 4 en 9 ) . Om dat er geen overzichtskaarten zijn gevonden in archieven en m ijnenvelden vaak slecht zichtb aar zijn op lu chtf oto’ s, kan niet worden u itgesloten dat de p assieve verdediging vele m alen u itgeb reider was, dan nu is vastgesteld. B ij het onderzoek in de FK Z andvoort-Katwijk zijn geen restanten van constru cties aangetrof f en, m et u itzondering van enkele resten kip p engaas. H et is m ogelijk dat het gaas over het du in werd gesp annen om

het zand vast te hou den en/ of om

hier cam ou f lage in te b evestigen. Een naoor-

logse oorsp rong van het m ateriaal kan echter niet volledig worden u itgesloten.

5 2


4

F r e i e K ü s t e K a t w i j k -S c h e v e n i n g e n De omgeving waar wij dagelijks mochten werken was ontzettend mooi. Het is heel bijzonder om in een gebied te mogen werken waar oorlogsactiviteiten plaats hebben gevonden. Om de vele verborgen bunkers en loopgraven zelf te zien, was voor mij een unieke ervaring. J ennif er van de V ossenb erg, archeologiestu dent

4 . 1 H e t l a n d s c h a p t i j d e n s d e Tw e e d e W e r e l d o o r l o g H et ku stgeb ied tu ssen Scheveningen en Katwijk is vrij b reed. H et sm alste deel ten noorden van de W assenaarse Slag heef t een b reedte van ongeveer 2 , 5 kilom eter en het b reedste deel ten zu iden van W assenaar is ongeveer 4 , 4 kilom eter b reed. De hoogste du intop p en in het geb ied heb b en volgens de top ograf ische kaart ( schaal 1:2 5 . 0 0 0 ) hoogtes rond 2 7 , 0 m b erg ( 2 7 , 5 m ) aan de W assenaarse Slag en het du in m et de f raaie naam

N AP , zoals de M olenaarsH anengekraai ( 2 7 m )

ten zu iden van Katwijk. De lager gelegen du invalleien worden aangedu id als p an of als del, zoals M onkedel en M eijendel. V anaf de M iddeleeu wen tot aan de 19 e eeu w kenden verschillende du invalleien agrarisch geb ru ik. De Kijf hoek en de B ierlap ten westen van W assenaar en delen aan de W assenaarse Slag waren ook in geb ru ik als agrarisch geb ied. H ier kon het vee grazen en werden gewassen verb ou wd. Op verschillende p laatsen ontstonden u iteindelijk grote zandverstu ivingen doordat de vegetatie zich door het grazende vee niet voldoende kon ontwikkelen ( N eef jes, 2 0 10 ) . De geb ieden die voorheen werden geb ru ikt voor agrarische doeleinden b estonden tijdens de T weede W ereldoorlog u it weide en u it naald- en loof b os ( De P ater & Schoenm aker, 2 0 0 5 ) . H et geb ied werd vanaf eind 19 e eeu w doorsneden door kanalen ten b ehoeve van de waterwinning. I n 18 7 4 werd de Du inwaterleiding van ’ s-G ravenhage op gericht. W ater werd vanu it het du ingeb ied ten zu iden van de W assenaarse Slag door de circa 7 km

lange ‘ westelijke hoof dader der du inwa-

terleiding’ aangevoerd naar de watertoren en het p om p station aan de du inrand b ij Den H aag. Op de hoof dader takten verschillende zijaders aan, sp ranken genaam d. I n 18 7 8 volgde de L eidsche Du inwater M aatschap p ij m et het winnen van du inwater in het geb ied ten noorden van de W assenaarse Slag. H et circa 4 km

lange aanvoerkanaal voerde het water naar de watertoren en het

p om p station b ij Katwijk. L angs de kanalen werd ook sm alsp oor aangelegd voor het vervoer van goederen. T ijdens de T weede W ereldoorlog is dit sp oor geb ru ikt voor het vervoeren van b ou wm ateriaal voor de aanleg van b u nkers.

2 9

I n het geb ied ligt een b ep erkt aantal wegen. De W assenaarse Slag en de Ou de Slag zijn ou de du inwegen vanu it het achterland naar de ku st. Ook loop t direct achter de du inenrij een rijwielp ad

2 9

http :/ / www. sm alsp oorm u seu m . nl/ M enu / index. htm l

5 3


Figuur 25. In de omgeving van het huis Wassenaarse Slag 11 is in de vroege ochtend van 11 mei 1940 zwaar gevochten (foto: november 2014).

evenwijdig aan de ku st van Katwijk naar het noorden van Scheveningen. Aan het b egin van het p ad ten noorden van Scheveningen b egon het sm alsp oor. H et sm alsp oor liep p arallel aan het rijwielp ad en m aakte in de b u u rt van de B ierlap een lu s richting M eijendel. V anaf Katwijk liep een sm alsp oor vanaf het p om p station richting de W assenaarse Slag ( De P ater & Schoenm aker, 2 0 0 5 ) . V oor de b ou w van de werken in de Atlantikwall is ook ex tra sm alsp oor aangelegd.

M e i d a g e n v a n 194 0 H et du ingeb ied tu ssen Katwijk en Scheveningen is ook het toneel geweest van gevechten tijdens de Du itse inval in de m eidagen van 19 4 0 ( Am ersf oort & Kam p hu is, 2 0 0 5 ; H arf f & H arf f , 2 0 12 ) . H et direct achter de du inen gelegen m ilitaire vliegveld V alkenb u rg was een van de doelen die volgens de Du itse p lannen m oest worden ingenom en. I n de vroege ochtenddu ren van 10 m ei 19 4 0 landden hier Du itse transp ortvliegtu igen m et lu chtlandingstroep en. De toestellen kwam en echter vast te zitten in het drassige veld en b lokkeerden zo het vliegveld. H ierdoor m oest een groot aantal vliegtu igen u itwijken, waarvan er 2 6 landden op het strand tu ssen Katwijk en Scheveningen.

3 0

De

hier gelande Du itse eenheden, zo’ n 3 5 0 m an sterk, trokken de du inen in richting het vliegveld om aanslu iting te zoeken m et de daar gelande troep en. Dit werd op gem erkt door N ederlandse soldaten van een sectie van de 4 e R eserve G rens C om p agnie, die aan het westelijke einde van de W as-

3 0

http :/ / www. katwijkinoorlog. nl/ vliegveld/ ju nkers-ju 5 2 -de-noodlandingen-op -het-strand

5 4


senaarse Slag een stelling hadden.

3 1

Dit ku stdetachem ent had als taak de ku st ter weerszijden van

de W assenaarse Slag te b ewaken en vijandelijke landingen u it de zee of u it de lu cht te m elden en te b estrijden. De com m andop ost was gevestigd in het toenm alige hotel Du inoord, waar een groep N ederlandse soldaten was verzam eld en stellingen had b etrokken. N adat de Du itsers om

Du inoord

heen waren getrokken, werd het detachem ent teru ggeroep en. N ederlandse p ogingen om

het du ingeb ied te zu iveren liep en u it op een m islu kking. Drie N ederlandse

b ataljons kregen op 10 m ei laat in de m iddag het b evel vanu it Katwijk door de du inen op te ru kken naar W assenaarse Slag ( H arf f & H arf f , 2 0 11: 18 4 -18 9 ) .

Eé n b ataljon ( I e B ataljon 1e R egim ent I nf anterie)

3 2

b etrok stellingen op ongeveer 2 0 0 m eter ten zu iden van deze weg en b racht hier de nacht door, nab ij het nog bestaande huis Wassenaarse Slag 11 (figuur 25). In de vroege ochtend van 11 mei werden de N ederlanders overvallen door Du itse troep en. De situ atie was chaotisch, er vielen doden en gewonden en de Du itsers wisten zo’ n 3 0 0 krijgsgevangenen te m aken. De twee andere b ataljons naderden de W assenaarse Slag later in de ochtend, m aar keerden na enkele scherm u tselingen in de loop van de m iddag teru g richting Katwijk. De Du itse troep en wisten zich hier te handhaven tot de cap itu latie op 14 m ei. Z e richtten het hu is W assenaarse Slag 11 in als hoof dkwartier en lazaret. I n de om geving van W assenaarse Slag is op 10 m ei 19 4 0 ook een N ederlands jachtvliegtu ig neergestort van het ty p e Fokker D-X X I ( m et nu m m er 2 2 3 ) .

3 3

H et toestel is b ij de achtervolging van een

Du itse H einkel 111-b om m enwerp er neergeschoten. De vlieger is om gekom en en kreeg een veldgraf aan de W assenaarse Slag b ij hotel Du inoord.

3 4

4 . 2 De At l a n t i k w a l l e n F r e i e K ü s t e K a t w i j k -S c h e v e n i n g e n 4.2.1 Atlantikwall H et onderzoeksgeb ied m aakt deel u it van de Atlantikwall, de ku stverdedigingslinie die gedu rende de T weede W ereldoorlog door de Du itse b ezetter werd aangelegd aan de westgrens van het Derde R ijk ( R olf , 19 8 3 : 2 5 ) . De b ezetter b egon al in 19 4 0 m et het b ep erkt versterken van de ku st. T oen b leek dat de oorlog in het westen nog niet gestreden was en de oorlog in het oosten langer zou gaan du ren dan was gep land, werd het p lan op gevat een verdedigingslinie aan te leggen langs de westgrens van het Derde R ijk. Deze verdedigingslinie m oest een aanval vanu it het westen af wenden en zo een tweef rontenoorlog voorkom en. H et of f icië le b evel voor de aanleg van deze ku stverdediging werd op 14 decem b er 19 4 1 af gegeven door de Du itse legerleiding ( R olf , 19 8 3 : 3 1) . De linie stond toen nog b ekend onder de naam

Neue Westwall, af geleid van de verdedigingslinie langs de Frans-Du itse

grens, de Westwall. P as in 19 4 2 kwam tegenstelling tot wat de naam

de term

Atlantikwall in geb ru ik ( R olf & Sakkers, 2 0 0 5 : 11) . I n

su ggereert, b estond de verdediging niet u it een volledig gesloten linie

of m u u r. I n f eite b estond de verdediging u it vele losstaande en zelf standig op ererende steu np u nten, m et gradaties in sterkte en op b ou w ( Am b achtsheer, 19 9 6 : 16 ; R olf , 19 8 3 ) . 3 1

http :/ / www. m ei19 4 0 . nl/ V roege_ m orgen/ 4 -R es-G C . htm

3 2

V oor een gedetailleerde b eschrijving m et ooggetu igenverslagen zie: http :/ / www. m ei19 4 0 . nl/ M eidagen/ 11_ m ei_ 19 4 0 . htm

3 3

Foto’ s van het wrak b evinden zich in de collectie van www. b eeldb ankwo2 . nl ( b eeldnu m m ers 17 2 9 6 0 en 17 4 8 5 3 ) en in de b eeldb ank van het N I M H ( ob jectnu m m ers 2 15 7 _ 0 19 8 2 8 en 2 15 7 _ 0 19 8 2 9 ) .

3 4

http :/ / www. m ei19 4 0 . nl/ G esneu velden/ Diverse_ Eenheden/ Z u ijlen-J- van. htm .

5 5


De Atlantikwall werd ingezet voor p rop agandadoeleinden en b etrof in ru im e zin de gehele Du itse ku stverdediging b innen Eu rop a, van de G olf van B iskaje tot de N oordkaap in N oorwegen. De lengte van de linie b edraagt dan circa 5 . 0 0 0 km . U itgaande van het in 19 4 2 gestarte, gelijknam ige b ou wp rogram m a, b etrof de Atlantikwall in strikte zin alleen de ku stverdediging van de golf van B iskaje tot aan Denem arken ( R olf , 19 8 3 : 3 2 -3 3 ; R olf & Sakkers, 2 0 0 5 ) . De overige ku stregio’ s aan de westgrens van het Derde R ijk vielen f orm eel nam elijk onder andere b ou wcam p agnes. I n strikte zin is de totale lengte circa 2 . 7 0 0 km .

4.2.2 Freie Küste Katwijk-Scheveningen M eer sp ecif iek ligt het onderzoeksgeb ied b innen de Freie Küste Katwijk-Scheveningen. Een Freie Küste ( op en ku st) is een deel van de Atlantikwall dat ligt tu ssen zwaarder verdedigde locaties, zoals de Stützpunktgruppe Katwijk en Stützpunktgruppe Scheveningen. Freie Küsten liggen doorgaans op locaties die m inder p rioriteit hadden in de verdediging van de Atlantikwall. H et gaat dan ook om

geb ieden die relatief m akkelijk verdedigb aar waren of van m inder strategisch b elang

werden geacht. H et b ou wm ateriaal en het m aterieel werden ingezet op m eer kritieke p u nten, zoals havens. L ogischerwijs werd hierb ij gekort op de Freie Küsten ( W arm erdam , 2 0 13 : 4 2 ; R olf & Sakkers, 2 0 0 5 ) . De verdediging van een Freie Küste b estond u it losse verdedigingsp u nten die geheel rondom

verdedigb aar waren en hoof dzakelijk b estonden u it veldversterkingen ( R olf & Sakkers,

2 0 0 5 : 13 ) . De verdediging van het geb ied tu ssen de com p lex en was geb aseerd op p assieve verdedigingsm iddelen, zoals p rikkeldraad en m ijnenvelden, naast waarnem ing en p atrou illes. I n het geval van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen is de indeling tot een Freie Küste goed verklaarb aar. H et du ingeb ied kent een zeer sterk af wisselend relië f , dat doorsneden wordt door waterwinkanalen ( sp ranken) . H et geb ied ligt verder niet nab ij een haven of ander vergelijkb aar doel. I n p laats van een sterke u itb ou w in b eton of steen, b estond het m erendeel van de verdedigingswerken u it ( lichte) veldversterkingen. V olgens de geraadp leegde Du itse en geallieerde overzichtstekeningen u it 19 4 4 -19 4 5 zijn b innen de b egrenzing van het onderzoeksgeb ied in totaal 2 9 verdedigingscom p lex en aanwezig geweest. H et gaat overwegend om

Widerstandsnester ( 2 7 ) en twee

Stützpunkte. Een Widerstandnest was het kleinste zelf standige inf anteriesteu np u nt. M eestal ging het om

stellingen m et een relatief klein op p ervlak, m et é é n of enkele loop graven m et m itrailleu rs-

op stellingen en overige lichtere wap ens als m ortieren en in enkele gevallen licht p antseraf weergeschu t ( R olf & Sakkers, 2 0 0 5 :13 ) . Een Stützpunkt is een grotere verdedigingseenheid die b estond u it m eerdere Widerstandsnester en b ehalve lichte wap ens ook zwaardere wap ens had. De Stützpunkte in het onderzoeksgeb ied lagen in de zeereep ; de Widerstandsnester zowel in de zeereep , als diep er landinwaarts. De sterkte van de com p lex en b lijkt du idelijk u it de notatie op de kaart: Widerstandsnester zijn aangegeven m et getallen, al dan niet m et de toevoeging Wn., terwijl de Stützpunkte m et R om einse cijf ers zijn op getekend. V oor de verdedigingswerken, op de stranden waren diverse soorten versp erringen aangeb racht tegen landingen vanu it zee. Op relatief b elangrijke locaties, zoals strandop gangen werd de verdediging zwaarder op gezet. De strandtoegangen m oesten worden verdedigd, om dat ze ook als toegang vanu it de ku st naar het achterland geb ru ikt konden worden. Direct aan de ku st, in de zeereep , waren hiervoor enkele zware b u nkers gep land voor ku stgeschu t van diverse kalib ers. H et b etref t zogenaam de Ständige

5 6


b u nkers ( St-b u nkers) : b om vrije b u nkers m et wanden vanaf 2 m eter dik gewap end b eton. V oor de verdediging van het 7 , 3 km

lange ku stgeb ied tu ssen Katwijk en Scheveningen waren zestien van

deze St-b u nkers gep land ( R olf & Sakkers, 2 0 0 5 : 16 3 ) . Aan het einde van de oorlog waren hiervan zeven op geleverd, drie in aanb ou w en van zes was de b ou w nog niet gestart. Deze zware b ou wwerken waren verdeeld over zes Widerstandsnester ( Wn.) en twee Stützpunkte ( Stp. ) ( tab el 3 ) . De steu np u nten kregen een volgnu m m er, waarb ij voor de Stützpunkte R om einse cijf ers werden geb ru ikt. De toevoeging ‘ H’ geef t aan dat het gaat om

een steu np u nt dat is aangelegd door en voor

de Du itse landm acht ( Heer) . De b ou wlocaties werden b u iten de b enam ing van het steu np u nt zelf , onderverdeeld in zogenaam de Baupunkte. De b eide Stützpunkte lagen op p laatsen waar du inwegen toegang gaven tot het strand en die du s logischerwijs m eer p rioriteit kregen in de verdediging. Stützpunkt X X X V I I H

lag aan de W assenaarse Slag. De kern van de actieve verdediging van het

com p lex b estond u it drie b u nkers voor de op stelling van kanonnen en zware m itrailleu rs. De verdedigers b eschikten verder over kleinere FA-b u nkertjes die voor een groot deel m et elkaar waren verb onden door m iddel van een u itgeb reid gangenstelsel. V erder waren kleinere b u nkertjes, zogenaam de Ringstände, aanwezig voor vlam m enwerp ers, m achinegeweren of m ortieren. X X X IX H

3 5

Stützpunkt

lag zu idelijker b ij de Ou de Slag ter hoogte van M eijendel.

Baupunkt

Widerstandsnest

2 0 4

Stützpunkt Stp . X X X V I I H

c o m p le x 9

2 0 5

W n. 6 4 H

18

2 0 5 a

W n. 6 4 a H

2 0

2 0 6

Stp . X X X I X H

2 1

2 0 6 a

W n. 6 4 b H

2 5

2 0 6 b

W n. 6 5 H

2 6

2 0 8

W n. 6 3 a H

1

2 0 9

W n. 6 3 b H

4

Tabel 3. Overzicht van locaties voor gebouwde werken in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen.

De Du itse tekening m et b ou wlocaties toont enkel de p lanning en b ou w van zware b u nkers en geef t du s geen com p leet overzicht van alle gep lande en geb ou wde b ou wwerken b innen de b egrenzing van de Freie Küste. H et b etref t vooral de zogenaam de ‘ p erm anente’ b ou wwerken m et m u ren, daken en vloeren van tenm inste twee m eter gewap end b eton. Deze worden aangedu id als Ständig, of als St-b u nkers. I n werkelijkheid zijn veel m eer b u nkers aangelegd. V ele b ehoren tot een lichtere categorie, de zogenaam d ‘ verstärkt feldmässige’ ( V f ) , m et m u ren, daken en vloeren van tenm inste 1 m eter gewap end b eton. Daarnaast was er nog een categorie licht u itgeb ou wde werken m et b aksteen- of b etonwanden tot 1 m eter dikte, de zogenaam de feldmässiger Ausbau ( FA) . Op een tekening van het B R V zijn de m eeste werken van b ovengenoem de categorieë n op getekend, waarb ij du idelijk wordt dat ook in het achterland geb ou wde werken aanwezig waren. N aast de directe ku stverdediging, lagen diep er in het

3 5

http://www.atlantikwallplatform.eu/nl/home/landen/plaatsen/?niveau_id=12

5 7


Figuur 26. Het monument voor de omgekomen Franse commando’s aan de Wassenaarse Slag (foto: maart 2013).

achterland ook twee hoof dkwartieren. H et gaat om

een hoof dkwartier voor een inf anterieregim ent in

R ijksdorp en een voor een artillerieaf deling aan De Klip ( R olf & Sakkers, 2 0 0 5 ; P eters, 2 0 0 5 ) . Dr a m a b i j W a s s e n a a r s e S l a g Ook b ij de geallieerden was op b asis van lu chtf oto’ s en inlichtingen van het verzet b ekend dat de Freie Küsten m inder sterk verdedigd werden. Daarom

waren dit b ij u itstek p laatsen waar de Du itse

ku stverdediging kon worden gep asseerd, b ijvoorb eeld voor het aan land b rengen van geallieerde agenten. Eind f eb ru ari 19 4 4 heb b en de geallieerden een p oging ondernom en om of een geallieerde geheim kom en om

te onderzoeken

agent m ogelijk door de Du itse versterkingen b ij W assenaar zou ku nnen

zo inf orm atie door te sp elen aan de geallieerden ( Kam p hu is, 19 8 5 ) . N a twee eerder

m islu kte p ogingen werden in de nacht van 2 7 op 2 8 f eb ru ari 19 4 4 zes Franse com m ando’ s onder leiding van kap itein C harles T ré p el door een Engelse m otortorp edob oot naar de N ederlandse ku st geb racht. Z e kregen vier u u r om

het geb ied te verkennen, m aar toen ging het m is. De ku st werd

verlicht door Du itse vu u rp ijlen en het strand werd af gezocht door Du itse soldaten. H ierdoor m oesten de Franse com m ando’ s zich schu il hou den in de du inen en m isten ze de b oot. M ogelijk heb b en ze daarna gep rob eerd om

m et een ru b b erb oot weg te varen en zijn ze daarb ij te water geraakt en

verdronken in het kou de water. H u n licham en sp oelden een etm aal later aan en werden gevonden door de Du itsers. Alle licham en hadden rode striem en om

de enkels, m ogelijk van een stru ikel-

draad. Deze m islu kte inf iltratiep oging is b ekend als het dram a b ij W assenaarse Slag.

5 8


Figuur 27. Een springlocatie in het noordelijk deel van het onderzoeksgebied, herkenbaar aan de onregelmatige kuil en vondsten van munitiefragmenten.

Op verzoek van de Franse regering is in 19 8 4 door de Sectie M ilitaire G eschiedenis van de Koninklijke L andm acht nader onderzoek gedaan naar het lot van de zes gesneu velde Franse com m ando’ s. H et resu ltaat van dit onderzoek verscheen in 19 8 5 in b oekvorm

( Kam p hu is, 19 8 5 ) .

B ovendien werd een gedenkteken gep laatst dat op 3 m ei 19 8 5 door de Franse am b assadeu r werd onthu ld. J aarlijks wordt het dram a aan de W assenaarse Slag herdacht door de C om m andovereniging Z u id-H olland in sam enwerking m et de G em eente W assenaar ( f igu u r 2 6 ) .

4 .3

3 6

H e t l a n d s c h a p n a d e Tw e e d e W e r e l d o o r l o g

N a de oorlog werden de oorlogsresten in de du inen op geru im d. M ijnenvelden m oesten worden geru im d en achtergelaten ex p losieven verzam eld en onschadelijk gem aakt. Deze werden in de du inen tot ontp lof f ing geb racht op zogenaam de sp ringlocaties ( f igu u r 2 7 ) . R esten van verdedigingswerken werden op geru im d: ( p rikkeldraad) versp erringen zijn verwijderd, loop graven en stellingen zijn dichtgegooid en hou ten b arakken zijn gesloop t. G ezien de schaarste direct na de oorlog zal b ru ikb aar b ou wm ateriaal zoveel m ogelijk zijn hergeb ru ikt b ij de wederop b ou w. De b u nkers werden na de oorlog gezien als littekens in het landschap . Z e waren een herinnering aan een zwarte p agina in de geschiedenis, een geschiedenis waaraan m en niet graag werd herinnerd.

3 6

H et dram a aan de W assenaarse Slag, datu m

onb ekend. H enk in ’ t V een. ( Af b eelding 3 )

5 9


Figuur 28. Overzicht van grootschalige naoorlogse bodemingrepen in het onderzoeksgebied.

Daarom

streed m en na de oorlog voor een zogeheten ‘ schoon strand’ . Dit hield in dat alle zicht-

b are b u nkers b ij de ku streep m oesten verdwijnen. H et was niet van b elang of ze werden op geb lazen of ondergestoven, als ze m aar u it het zicht waren ( N eisingh & V erb eek, 19 9 4 ) . V erder waren ku stdorp en af hankelijk van toerism e. Stranden m oesten zo snel m ogelijk weer op en voor p u b liek en b ou levards dienden te worden hersteld. Erf goed u it de oorlog m oest hiervoor wijken. G rontm ij heef t in op dracht van Staatsb osb eheer in 19 7 7 en 19 7 8 een inventarisatie gem aakt van de

6 0


Figuur 29. Een van de infiltratieplassen in het noordelijk deel van Meijendel, kijkend naar het zuiden richting Den Haag (foto: november 2014).

aanwezige b u nkercom p lex en. H et doel van deze inventarisatie was om

zoveel m ogelijk b u nkers

op te b lazen in de du inen. Staatsb osb eheer was van m ening dat de b u nkers een gevaar vorm den voor de b ezoekers en de natu u r. De b ezoekers van de du inen zou den aangetrokken worden door de b u nkers en zo de vegetatie aantasten of vertrap p en, wat verstu iving zou ku nnen veroorzaken. T och werden te elf der u re ook enkele b u nkers b ehou den voor de vleerm u izen die daarin waren waargenom en.

3 7

N a de oorlog b leven de m eest b u nkers b ij de W assenaarse Slag intact. Z o

b leef een geschu tsb u nker b ehou den en werd er een strandp aviljoen b ovenop geb ou wd ( de hu idige B rasserie De B adm eester) . Ook zijn er nog steeds b u nkers die in het du inlandschap verscholen liggen onder het zand of helem aal b egroeid en verscholen zijn in het du inlandschap . Op andere p laatsen kregen b u nkers u it de T weede W ereldoorlog een nieu we f u nctie tijdens de Kou de Oorlog, m aar dat is in het onderzoeksgeb ied niet het geval. N a de T weede W ereldoorlog is het landschap ingrijp end veranderd ( f igu u r 2 8 ) . V anwege de du inwaterwinning werden in 19 5 6 inf iltratiep lassen aangelegd ten zu iden van de W assenaarse Slag ( f igu u r 2 9 ) . R ond 19 6 4 werden deze inf iltratiep lassen ook aangelegd ten noorden van de W assenaarse Slag. Dit had grote gevolgen voor het landschap . Ou de agrarische ontginningen werden vaak geb ru ikt om

3 7

sp ranken in aan te leggen, om dat deze in du invalleien liggen. H ierdoor zijn veel

B u nkers in het du inlandschap , u itgave Staatsb osb eheer in sam enwerking m et G rontm ij: novem b er 19 7 8 .

6 1


van deze ontginningen verdwenen. V eel van de natu u rlijke b egroeiing is verdwenen. Dit kom t door schom m elingen in de voedselrijkheid in de b odem . Een kaart u it 19 5 8 laat zien dat het m eest noordelijk gelegen sm alsp oor zich ten noorden van Klein B erkheide af sp litste naar het westen en langs Dorendel noordwaarts liep richting het p om p station ( Ku ip er, 2 0 0 7 ) . H et sm alsp oor is in 19 9 2 weggehaald, m aar het tracé van de rails is vandaag de dag nog steeds zichtb aar in het landschap . T egenwoordig is het doel van het natu u rb eheer in de du inen om m ogelijk te herstellen. Om

3 8

de natu u rlijke dy nam iek waar

de du inen weer te laten stu iven, worden b ijvoorb eeld de dennen gekap t

die aan het b egin van de twintigste eeu w zijn gep lant. Ook wordt de b egroeiing in de du invalleien verwijderd, zodat de oorsp ronkelijke vegetatie zich kan herstellen.

3 8 3 9

http :/ / www. sm alsp oorm u seu m . nl/ M enu / index. htm l http s:/ / www. staatsb osb eheer. nl/ N atu u rgeb ieden/ H ollands% 2 0 Du in/

6 2

3 9


5 Z a c h te r e s te n in d e F r e ie K ü s te K a t w i j k -S c h e v e n i n g e n Het aardige is dat van het gebied wat onderzocht is, er een beeld en samenhang zichtbaar wordt, van hoe de verdediging van dit stuk Freie Küste er ongeveer uit heeft gezien. Raphaёl Smid, www. b u nkerp ictu res. nl

5. 1 S p o r e n v a n d e At l a n t i k w a l l H et b u reau onderzoek heef t voor de Freie Küste Katwijk-Scheveningen in totaal dertig com p lex en op geleverd, waar sp oren van de Atlantikwall werden verwacht ( f igu u r 3 0 ) . H iervan lagen er acht direct op de eerste du inenrij en 2 2 m eer landinwaarts. Om dat b innen de b eschikb are tijd keu zes m oesten worden gem aakt, zijn vijf verwachte com p lex en niet in het veld onderzocht ( com p lex en 9 , 16 , 18 , 2 5 en 2 6 ) . Op het m erendeel van de onderzochte locaties ( 2 2 van de 2 5 ) zijn sp oren u it de oorlog aanwezig in het landschap . V oor é é n com p lex ( 14 ) kon geen gesp ecif iceerde verwachting worden op gesteld, m aar is de locatie desondanks onderzocht. Dit heef t echter geen sp oren op geleverd. V an twee andere com p lex en ( 5 en 2 3 b ) zijn in het veld geen sp oren aangetrof f en, om dat deze zijn verdwenen door naoorlogse ingrep en in het landschap . Daarnaast is in het veld een toevalsvondst aangetrof f en van een zogenaam d Wellblech die is geregistreerd als com p lex 19 b . H ier zijn verder geen andere sp oren waargenom en. B edacht m oet worden dat het onderzoek zich heef t gericht op de in het landschap zichtb are sp oren. V an de onderzochte com p lex en in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen is in ieder geval é é n com p lex verdwenen b ij de aanleg van een waterp artij ( 2 3 b , m ogelijk ook 5 ) en verkeren drie in slechte staat ( 6 , 11 en 2 2 ) vooral door verstu iving ( f igu u r 3 1) . Ook is de gaaf heid van som m ige com p lex en in de zeereep m inder ( b ijv. 2 0 ) . De aangetrof f en zachte resten in het du ingeb ied tu ssen Katwijk en Scheveningen verkeren in b etere staat dan die in de Am sterdam se W aterleidingdu inen. De verwachte stru ctu ren b leken in de m eeste gevallen relatief goed herkenb aar te zijn in het landschap ( f igu u r 3 2 ) . I n totaal zijn 2 0 7 stru ctu ren ingem eten en b eschreven. N iet alle verwachte stru ctu ren zijn in het veld herkend, m aar daarnaast zijn in het veld ook stru ctu ren waargenom en die niet herkend waren op lu chtf oto’ s, b ijvoorb eeld om dat ze daarvoor te klein zijn. Op gem erkt m oet worden dat slechts b ij vier van de 2 2 herkende com p lex en geen sp oren van m etaaldetectorzoekers zijn aangetrof f en. Dit b etekent dat de locatie van de m eeste com p lex en b ekend is b ij zoekers. Door de activiteiten van zoekers is vondstm ateriaal op gegraven. Dit is b ij de inventarisatie selectief verzam eld.

6 3


legenda complex WOII

© Dienst voor het kadaster en de openbare registers, Apeldoorn, 2013

grens onderzoeksgebied

NW2/zhaw_overzicht_complexen

Figuur Overzicht Duitse van de dertig onderscheiden complexen onderzoeksgebied. Figuur 30. X. Overzicht verdedigingscomplexen binnen in hethet onderzoeksgebied

I n totaal zijn 10 1 vondsten verzam eld verdeeld over 2 2 vondstnu m m ers ( B ijlage 2 ) . Op zes locaties zijn sp oren van af valdu m p s aangetrof f en ( com p lex en 7 , 11, 12 , 15 , 2 0 en 2 3 ) . H et overgrote deel b etref t m etaalvondsten, waaronder alu m iniu m , b lik, kop er, zink, lood en gietijzer. Daarnaast zijn ook voorwerp en verzam eld van glas, keram iek, b akeliet, p lastic en zelf s p ap ier. H et gaat vooral om

hu lzen en toeb ehoren van m u nitie, m aar er is ook constru ctiem ateriaal verzam eld en resten

van com m u nicatiem iddelen. V an de 4 6 verzam elde hu lzen zijn de b odem stem p els genoteerd ( B ijlage 3 ) . H et verzam elde m ateriaal geef t zicht op de p otentie van het vondstm ateriaal. Z o zijn op

6 4


Figuur 31. In het zand van een verstuivingsgebied liggen verspreide betonresten van een Decku ngsloch (complex 11).

Figuur 32. Een in het reliëf duidelijk herkenbare loopgraaf (structuur 202 in complex 19; foto Raphaël Smid).

verschillende locaties com m u nicatie- en/ of stroom kab els aangetrof f en die letterlijk inzicht ku nnen geven in het verloop van de com m u nicatielijnen tu ssen de stellingen ( com p lex en 1, 12 , tu ssen 13 en 14 , 19 en 2 0 ) . Een b ijzondere vondst is een telef oonsp eaker u it een Du itse veldtelef oon ( f igu u r 3 3 ) . De staat van som m ige vondsten is op m erkelijk goed, zoals de zinken zalf tu b e voor b escher-

6 5


Figuur 33. Telefoonspeaker uit een Duitse veldtelefoon, achtergelaten door metaaldetectorzoekers bij complex 7.

Figuur 34. Zinken zalftube gevonden in een bloot gestoven afvaldump bij complex 11.

m ing van het lichaam

b ij een gasaanval waarvan de verf en het op schrif t zeer goed b ewaard is

geb leven ( f igu u r 3 4 ) . H et verzam elde vondstm ateriaal geef t een b eeld van de m ateriaalcategorieë n en f u nctiegroep en die in het onderzoeksgeb ied verwacht ku nnen worden b ij sp oren van de Atlantikwall. G ezien het f eit dat het m ateriaal zeer selectief is verzam eld, is het niet zinvol u itsp raken te doen over de ru im telijke sp reiding van de diverse f u nctiegroep en.

6 6


c o m p le x

a a n d u id in g

v o n d s te n

m e ta a ld e te c tie

h e r k e n b a a r h e id

1

W n. 6 3 a H

-

-

zeer goed

2

W n. 2 7 2

-

-

redelijk

W n. 2 7 1

-

m eerdere sp oren

goed

W n. 6 3 b H

5 2

m eerdere sp oren

redelijk

W n. 2 7 9 b

12

-

-

5 b

-

-

-

zeer goed

6

W n. 2 7 3

1-3

vele sp oren

slecht

6 b

-

-

ja

m atig

7

W n. 2 7 9 a

4 -11

vele sp oren

goed

X X X V II H

-

-

-

W n. 2 8 0

13 -19

ja

goed

10

W n. 2 7 4

2 5 -3 1

ja

redelijk

11

W n. 2 8 1

2 0 -2 3

-

slecht

12

W n. 2 8 2

2 4 , 5 3

vele sp oren

goed

13

W n. 2 8 3

-

-

m atig

14

W n. 2 8 4

-

-

15

W n. 2 8 5

3 2

ja

goed

15 b

-

3 8

m eerdere sp oren

m atig

16

W n. Ob erliesen

-

-

-

17

W n. 2 8 7

-

ja

m atig

18

W n. 6 4 H

-

-

-

19

W n. 2 7 5

4 1-4 5

ja

redelijk

3 4 5

9 8

o p m e r k in g e n

niet op verwachte locatie

niet herkend; m ogelijk verdwenen door aanleg waterp artijen

verstu iving

niet onderzocht

verstu iving

geen sp ecif ieke verwachting; niet herkend

19 b

niet onderzocht

niet onderzocht

toevalsvondst W ellb lech

2 0

W n. 6 4 a H

4 6 -5 1

vele sp oren

m atig

werkzaam heden zeereep

2 1

Stp X X X I X H

4 0

ja

m atig

2 2

W n. 2 7 7

3 3 , 3 6 en 3 7

ja

slecht

2 3

W n. 2 8 6

3 4 , 3 5

vele sp oren

goed

2 3 b

-

-

-

-

2 4

W n. 2 7 8

3 9

ja

redelijk

2 5

W n. 6 4 b H

-

-

-

niet onderzocht

2 6

W n. 6 5 H

-

-

-

niet onderzocht

niet herkend: verdwenen door aanleg waterp artij en vogelringstation

Tabel 4. Overzicht onderzochte complexen.

G econclu deerd kan worden dat b ij de inventarisatie een zeer groot aantal zachte resten in kaart is geb racht en dat daarm ee du idelijk de aanwezigheid is aangetoond van archeologische resten van de Atlantikwall b u iten de b ekende com p lex en m et geb ou wen. De onderzoeksresu ltaten vorm en een aanvu lling op de u it historische b ronnen b ekende inf orm atie over de inrichting van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen, m eer sp ecif iek over de ligging van de stellingen en de inrichting en constru ctie ervan.

6 7


5. 2 I n r i c h t i n g v a n d e F r e i e K ü s t e K a t w i j k -S c h e v e n i n g e n 5.2.1 Algemeen W ie de originele Du itse stellingskaarten u it de oorlogsjaren b estu deert kan hierop alle Du itse steu np u nten teru gvinden. T och geven de b ronnen een vertekend b eeld van de daadwerkelijke inrichting van de Freie Küste. U it het onderzoek van de FK Katwijk-Scheveningen b lijkt dat elke overzichtskaart een ander b eeld geef t van de verdediging en dat niet elke kaart alle com p lex en weergeef t. N aast de in de b ronnen verm elde steu np u nten b lijken diverse andere steu np u nten en losse stru ctu ren te zijn aangelegd, die niet of zeer slecht op kaarten worden weergegeven. T u ssen de b ekende steu np u nten lagen af zonderlijke verdedigingswerken, zoals kleine wacht- of waarnem ingsp osten b estaande u it enkele loop graven. Deze stru ctu ren vorm den geen u itgeb ou wd steu np u nt en zijn zodoende niet in detail op getekend of aangedu id m et een Widerstandsnest-nu m m er. Een voorb eeld is com p lex 5 b : een loop gravenstelsel ter verdediging van een kru isp u nt van wegen en waterwinkanalen. Daarnaast lagen versp reid in het du in stru ctu ren zoals com m u nicatiekab els en versp erringen, die ook niet altijd ( in detail) zijn op getekend. De inventarisatie van zachte resten in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen is de tweede keer dat een dergelijk onderzoek in N ederland is u itgevoerd ( zie § 3 . 4 ) . Om

de onderzoeksresu ltaten in een

b redere contex t te p laatsen, worden de u itkom sten van het onderzoek hier vergeleken m et die van het eerder u itgevoerde onderzoek in de Freie Küste Z andvoort-Katwijk. H ierb ij m oet worden op gem erkt dat het onderzoek in dat geb ied een p ilotstu die was, waarb ij slechts een b ep erkt deel van die Freie Küste in kaart is geb racht. Ondanks verschillen in de om vang van b eide onderzoeksgeb ieden en de hoeveelheid verzam elde gegevens, is het m ogelijk een vergelijking te m aken tu ssen b eide onderzoeken. B eide geb ieden liggen in u itgestrekte du ingeb ieden die in geb ru ik waren als waterwingeb ieden en doorsneden werden door kanalen. W anneer in m eer detail wordt gekeken, zijn echter ook verschillen zichtb aar tu ssen b eide Freie Küsten. I n de FK Z andvoort-Katwijk ontb raken b rede ( verharde) strandop gangen en overige landinwaarts voerende wegen; dergelijke op gangen zijn wel aanwezig b innen de FK Katwijk-Scheveningen, zoals de W assenaarse Slag. Een ander verschil is de loop en de om vang van het netwerk van waterwinkanalen in b eide du ingeb ieden. I n de FK Z andvoort-Katwijk liggen twee kanalen, die in het onderzoeksgeb ied geen af takkingen heb b en en vrijwel p arallel aan de ku st lop en. I n de FK Katwijk-Scheveningen lag een veel u itgeb reider netwerk van kanalen. N aast de hoof dader en overige kanalen p arallel aan de ku st, waren er u itgeb reide vertakkingen zoals sp rank F en G , die haaks op de hoof dader en de ku st liep en Sp rank H , die m in of m eer p arallel aan de ku st liep en u iteindelijk een scherp e knik m aakte naar het zu iden.

5.2.2 Ligging van de stellingen B ij de b estu dering van de ru im telijke sp reiding van de stellingen m oet worden op gem erkt dat niet b ekend is of alle stellingen gelijktijdig zijn aangelegd. N et als in de FK Z andvoort-Katwijk is ook b ij de FK Katwijk-Scheveningen een p atroon aanwezig van m eerdere achter elkaar gelegen stellingen ( f igu u r 3 0 ) . I n het noordelijke, sm allere deel van de FK is sp rake van twee reeksen: de eerste b etrof de ku ststellingen in de zeereep ( 1 en 4 ) en de tweede lag op ru im

1 km

landinwaarts,

ten westen van het Aanvoerkanaal ( 5 , 5 b en 7 ) . H iertu ssen lagen enkele stellingen ( 6 en 6 b ) die naderingswegen vanaf de W assenaarse Slag af sloten. De ligging van de twee m eest noordelijke

6 8


Figuur 35. Zicht op de tankmuur van de Stützp u nktgru p p e Katwijk gezien vanaf complex 3, met op de voorgrond, op de duinflank een loopgraaf.

com p lex en ( 2 en 3 ) is b ep aald door ( toegangen door) de hier aanwezige tankm u u r, die het zu idf ront vorm de van Stützpunktgruppe Katwijk ( f igu u r 3 5 ) . Op é é n locatie is een com p lex aangelegd rondom

reeds b estaande N ederlandse onderkom ens, u it de p eriode 19 16 -19 18 ( com p lex 1) . I n het

zu idelijke, b redere deel van het du ingeb ied, ten zu iden van de W assenaarse Slag, ku nnen net als in de FK Z andvoort-Katwijk du idelijk drie achter elkaar gelegen reeksen worden onderscheiden. De stellingen in de zeereep ( 9 , 18 , 2 0 , 2 1, 2 5 en 2 6 ) , m et daarachter een tweede reeks stellingen direct achter de zeereep aan de westzijde van de ‘ westelijke hoof dader der du inwaterleiding’ ( 8 , 10 , 19 , 2 2 , 2 3 en 2 4 ) en de derde reeks stellingen in het du ingeb ied tu ssen de hoof dader en de b innendu inrand ( 11, 12 , 13 , 15 , 16 en 17 ) . I n b eide geb ieden is de ligging van de stellingen du idelijk b ep aald door de diep te van het du ingeb ied en de aanwezigheid van kanalen. Stellingen zijn aangelegd in de knik van een kanaal ( b ijvoorb eeld FK Katwijk-Scheveningen, com p lex 5 ) of op het u iteinde van een kanaal om

een om trek-

kende b eweging te voorkom en ( com p lex 8 aan het oostelijk u iteinde van de hoof dader) . N aast de overeenkom sten in de inrichting van de verdediging in b eide du ingeb ieden vallen ook enkele verschillen op . I n de FK Katwijk-Scheveningen is de aanwezigheid van de tankm u u r b ij Katwijk b ep alend voor de ligging van enkele stellingen, evenals de aanwezigheid van een verharde weg naar de ku st ( de W assenaarse Slag) .

6 9


Figuur 36. Een van de weinige betonnen werken in het onderzochte deel van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen: een R ingstand, type VF65a (complex 3).

V e r s c h il in u itb o u w

tu s s e n k u s ts te llin g e n e n la n d in w a a r ts g e le g e n s te llin g e n

Er is een du idelijk verschil zichtb aar in de op b ou w van de stellingen in de zeereep en de m eer landinwaarts gelegen stellingen. I n de ku ststrook liggen zware St-b u nkers en zijn loop graven u itgevoerd als geheel versteende ondergrondse gangen waaraan de woononderkom ens, op slagp laatsen en gevechtsp osities lagen. M eer landinwaarts ligt slechts é é n com p lex dat vrijwel geheel versteend is ( com p lex 2 3 ) . De werken zijn u itgevoerd in zogenaam de Feldmässiger Ausbau ( F. A. ) . Z ware b etonnen b ou wwerken kom en hier niet voor. De overige onderzochte com p lex en b estaan overwegend u it veldversterkingen. Aanwezige b ou wwerken zoals op slagp laatsen en/ of onderkom ens zijn licht u itgevoerd ( F. A. -b ou wwerken) . G eschu tsb u nkers ontb reken geheel, m et u itzondering van com p lex 3 . Op de top van een hoog du in is hier in de kern van de stelling een geschu tsp ositie ( Ringstand, ty p e V F6 5 a) aangelegd voor een 5 cm KwK auf Sockellafette, een 5 cm Kampfwagenkanone ( f igu u r 3 6 ) . H et verschil in u itb ou w tu ssen de ku ststellingen en de m eer landinwaarts gelegen stellingen kan logisch worden verklaard. H et strand en de eerste du inenrij vorm den de lijn waar de vijand gestop t diende te worden b ij een eventu ele aanval. I n deze eerste lijn b evinden zich echter enkele toegangen die landinwaarts voeren en die geschikt zijn voor m otorvoertu igen. Dergelijke locaties dienden zwaarder verdedigd te worden. H etzelf de p rincip e verklaart de aanwezigheid van de Ringstand b innen com p lex 3 . V an de onderzochte com p lex en, is dit het enige in het achterland m et een

7 0


Figuur 37. Een waterbergplaats (structuur 153 in complex 22; foto: Raphaël Smid).

in b eton u itgevoerde geschu tsop stelling. De stelling dekt twee toegangen in de tankm u u r die het zu idf ront vorm de van Stützpunktgruppe Katwijk.

5.2.3 Inrichting van de stellingen De kern van de com p lex en werd gevorm d door veldversterkingen, zoals loop graven en schu ttersp osities. Deze stru ctu ren vorm den de actieve verdedigingsm iddelen en lagen op de hogere delen van het terrein, net als in de Freie Küste Z andvoort-Katwijk. De loop graven m et schu ttersp osities b evonden zich in alle gevallen op een relatief vlakke du intop of langs de f lank van een du intop . Door de ligging op hoge terreindelen werden de stellingen ( deels) aan het zicht onttrokken, waren de p osities b eter verdedigb aar ( de verdediger van een hoger gelegen terrein is in het voordeel) , had m en goed zicht over het du in en werd een vrij schootsveld gecreë erd. I n de lagere terreindelen zijn voornam elijk resten gevonden van m anschap p enverb lijven en op slagp laatsen en van de p assieve verdedigingsm iddelen van een stelling. Door deze stru ctu ren hier te p laatsen, lagen ze u it het zicht en b eschu t in het landschap , waardoor ze b eter b escherm d waren b ij een aanval of b eschieting. Dit b eeld kom t overeen m et de FK Z andvoort-Katwijk. I n de FK Katwijk-Scheveningen is in de sp reiding van de geb ou wde werken een onderscheid zichtb aar: de m anschap p enonderkom ens lagen in de kern van een com p lex , terwijl de op slagp laatsen en waterb ergp laatsen aan de randen lagen ( f igu u r 3 7 ) . T u ssen de steu np u nten zorgden p rikkeldraadversp erringen en m ijnenvelden voor een gesloten verdediging.

7 1


Figuur 38. Een W ellb lech (complex 15b).

5.2.4 Constructie van de stellingen De aangetrof f en Du itse b ou wwerken zijn op getrokken u it rood b aksteen of wit kalkzandsteen en voorzien van een b etonnen dak. I n de FK Katwijk-Scheveningen zijn b ij twee com p lex en ( 7 en 8 ) enkele b ou wwerken aangetrof f en die waren op getrokken u it voorgevorm de b ou welem enten, zogenaam de Formsteine. Dit af wijkend m ateriaalgeb ru ik laat zich m ogelijk verklaren u it de ligging van b eide com p lex en aan weerszijden van de weg naar de W assenaarse Slag, de enige verharde weg naar de ku st in dit geb ied. V anwege het b elang van de af slu iting van deze weg kregen deze stellingen m ogelijk p rioriteit b ij de toewijzing van b ou wm aterialen. B ij twee com p lex en zijn resten gevonden van een zogenaam d W ellb lech-onderkom en, een schu ilp laats, vervaardigd u it aaneengeschakelde stalen, geb ogen golf p laten ( com p lex en 15 b en 19 b ; f igu u r 3 8 ) . Op gem erkt m oet worden dat er b ij veldversterkingen m inder sp rake was van standaardisatie in vergelijking m et b u nkers en overige b ou wwerken. De noodzaak voor standaardisatie was m inder, om dat de aanleg van veldversterkingen een m inder grotere investering vroeg van arb eidskrachten en b ou wm aterialen. B ovendien werd de aanleg van veldversterkingen m eer b ep aald door sp ecif ieke terreinkenm erken.

7 2


Figuur 39. Bij dit vrij gestoven Decku ngsloch is duidelijk de opbouw uit drie ringen zichtbaar (structuur 116 in complex 12; foto: Raphaël Smid).

Deckungslö cher Een ap arte categorie b ou wwerken zijn de p u tringen van gewap end b eton die zijn ingegraven als eenm ansgaten, de zogenaam de Deckungslö cher ( f igu u r 3 9 ) . Deze sim p ele b ou wwerken, m eestal b estaande u it drie op elkaar gestap elde, ovale b etonnen p u tringen, kom en zowel voor in de zeereep , als in de m eer landinwaarts gelegen com p lex en. I n vrijwel ieder com p lex zijn é é n of m eer van dergelijke Deckungslö cher aangetrof f en. B innen de FK Katwijk-Scheveningen zijn deze b ou wwerken niet alleen aangelegd als dekkingsgaten b ij lu chtaanvallen, m aar gezien hu n voorkom en als onderdeel van loop graaf stelsels ook als vooru itgeschoven ( schu tters) p osities. De eenm ansgaten liggen nam elijk veelal op enkele m eters af stand van loop graven aan de rand van het du in, wat wijst op een geb ru ik als vooru itgeschoven gevechtsp ositie en/ of u itkijkp ost ( f igu u r 4 0 ) . M ogelijk vorm den ze zo een goedkoop en snel te p laatsen alternatief voor sterker u itgeb ou wde gevechtsp osities van b eton, zoals Ringstä nde. Ook in de lagere delen van de com p lex en werden Deckungslöcher aangelegd, om

dekking te zoeken b ij een lu chtaanval en/ of voor de dekking van nade-

ringswegen tot de stelling. Op m erkelijk is dat in het onderzochte deel van de FK Z andvoort-Katwijk slechts in é é n com p lex twee van deze ob jecten zijn waargenom en. H et is m ogelijk dat ook daar oorsp ronkelijk m eer van deze stru ctu ren waren aangelegd, m aar dat deze zijn ondergestoven en niet zijn herkend in het veld. H et is echter niet u it te slu iten, dat Deckungslö cher in dit deel van de Atlantikwall daadwerkelijk m inder zijn toegep ast, m ogelijk vanwege andere inzichten van de b etref f ende com m andant en/ of vanwege b ep erkte b eschikb aarheid van m aterialen. Een ander af wijkend ty p e b ou wwerk b estaat u it een gem etselde eenm ansgevechtsp ositie, op getrokken u it rood b aksteen en m et een zeer kleine gewelf de schu ilp laats hieraan vast ( stru ctu ren

7 3


Figuur 40. Ligging van dit Decku ngsloch wijst op een gebruik als vooruitgeschoven gevechtspositie en/of uitkijkpost (structuur 154 in complex 22; foto: Raphaël Smid).

7 5 , 8 0 -8 2 en 8 6 ; f igu u r 4 1) . Op de toegang van deze kleine stru ctu u r is een p u tring gep laatst die vergelijkb aar is m et de ringen waaru it de Deckungslöcher zijn op geb ou wd. Deze vorm

van een

Deckungsloch of eenm ansb u nker is enkel aangetrof f en in com p lex 7 . Dit com p lex wijkt ook af wat b etref t de keu ze voor de geb ru ikte m aterialen ( zie b oven) . H et voorkom en van dit b ijzondere ty p e eenm ansgevechtsp ositie wijst m ogelijk op nieu w op het b elang van deze stelling voor de af slu iting van de weg naar de W assenaarse Slag.

Lo o p g r a v e n V oor de FK Katwijk-Scheveningen geven zowel een historische b ron als enkele veldwaarnem ingen inzicht in de constru ctie van de loop graven. I n een verzetsdocu m ent wordt gesp roken over het voorkom en van ingegraven en m et hou t verstevigde schu tters- en m itrailleu rp osities nab ij com p lex 3 .

4 0

W aarnem ingen tijdens de veldverkenning lijken deze b ron te b evestigen voor een

andere locatie. I n com p lex 11 zijn aan het op p ervlak twee p arallelle rijen hou ten p alen aangetrof f en op de locatie waar een loop graaf werd verwacht ( f igu u r 4 2 ) . De p alen stonden onder een lichte hoek. G ezien de b reedte tu ssen de p alenrijen van circa 7 0 tot 8 0 cm , gaat het hier waarschijnlijk om

schoeiingsp alen van de oorsp ronkelijke loop graaf . De p alen zijn door verstu iving van het

zand b loot kom en te liggen. Om dat geen gravend onderzoek is u itgevoerd, kan niet m et zekerheid worden vastgesteld dat het gaat om

de constru ctie van een loop graaf . G ezien de locatie en het

p atroon waarin de p alen zijn aangetrof f en, is dit echter wel zeer waarschijnlijk. Een andere aanwij4 0

N ederlands I nstitu u t voor M ilitaire H istorie, Du itse verdedigingswerken B u reau I nlichtingen L onden 19 4 0 -19 4 5 , collectie 5 7 5 , inv. nr. 2 3 , 3 0 -9 -19 4 4 .

7 4


Figuur 41. a) een uit rood baksteen opgetrokken eenmansgevechtspositie; b) zicht in de gewelfde schuilplaats (structuur 75 in complex 7; foto: Raphaël Smid).

7 5


Figuur 42. a) bloot gestoven rij palen b) detail van een van de palen (structuur 101 in complex 11).

zing voor de aanwezigheid van hou ten constru cties is een m etalen onderdeel om

hou ten p alen aan

elkaar te verb inden, die is gevonden b ij com p lex 7 . B ij een van de com p lex en in de zeereep ( com p lex 2 1) zijn resten aangetrof f en van zandzakken die waren gevu ld m et b eton/ cem ent ( f igu u r 4 3 ) . G ezien de verstoorde contex t is niet du idelijk of de zandzakken zijn geb ru ikt ter versterking van een loop graaf of van een af zonderlijke gevechtsp ositie. M ogelijk is voor dit m ateriaal gekozen vanwege de ligging in de zeereep die sterk b loot staat aan de wind.

7 6


Figuur 43. Vulling van met cement gevulde zandzak, waarop afdruk van de zak nog zichtbaar is (structuur 176 in complex 21, foto: Raphaël Smid).

7 7


RAAP-RAPPORT 2925 - DEEL 1

6

Archeologie van de Atlantikwall Een inventarisatie van zachte resten in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen Deel 1: Onderzoek

Ar c h e o l o g i e v a n d e At l a n t i k w a l l : to e k o m s tp e r s p e c tie f Vanaf nu kan niemand meer om zachte resten heen: ook die vertellen het verhaal van de oorlog. Ook die resten zijn zichtbare littekens. Kees N eisingh, Secretaris Stichting M enno van C oehoorn

6 .1 In le id in g H et in kaart b rengen van de resten van Du itse verdedigingswerken is geen doel op zich, m aar is de b asis om

te kom en tot een visie op de om gang m et het ondergrondse oorlogserf goed van de

Atlantikwall. Deze rap p ortage vorm t niet alleen de af slu iting van het onderzoek, m aar levert ook de b asis voor verdere gedachtenvorm ing over de wijze waarop b ij b eheer van het du ingeb ied rekening dient te worden gehou den m et deze resten en de wijze waarop deze resten b enu t ku nnen worden voor p u b lieksb ereik. I n dit hoof dstu k wordt daartoe een eerste aanzet gegeven. Deze aanzet dient verder u itgewerkt te worden m et b etrokken p artijen, waaronder p rovincie, gem eenten, terreineigenaren en Atlantikwall-onderzoekers. H et is aan overheden en terreineigenaren om

de

resu ltaten van dit onderzoek te b orgen in hu n ru im telijke p lannen en b eheerp lannen. V oordat wordt gekeken naar de b etekenis van deze resten voor b eheer en p u b lieksb ereik, wordt stil gestaan b ij de b etekenis van de u itkom sten van het onderzoek. De resu ltaten van deze inventarisatie zijn im m ers ook van b elang voor toekom stig archeologisch en historisch onderzoek naar de Atlantikwall in N ederland. Daarb ij ku nnen enkele aandachtsp u nten worden gegeven voor vervolgonderzoek.

6 . 2 To e k o m s t i g o n d e r z o e k Andere bronnen Dankzij de su b sidie van de p rovincie Z u id-H olland was de inventarisatie ru im

van op zet. Z o m aakt

archief onderzoek doorgaans geen deel u it van regu lier onderzoek in het kader van de archeologische m onu m entenzorg. B innen de b eschikb are m iddelen m oesten desondanks keu zes worden gem aakt, b ijvoorb eeld wat b etref t de te raadp legen archieven. B ij een volgend onderzoek verdient het aanb eveling de ru im ingsrap p orten van de EOD te raadp legen, zeker in het geval rap p ortages van OC E-onderzoek niet b eschikb aar zijn, zoals b ij onderhavig onderzoek het geval was. Deze ru im ingsrap p orten geven niet alleen zicht op geru im de ex p losieven, m aar b ijvoorb eeld ook op de ligging van m ijnenvelden. I nzicht in ligging van m ijnenvelden is van b elang, om dat op die locaties geen veldversterkingen ku nnen zijn aangelegd.

7 9


B ij een volgend onderzoek is het zeker van b elang om

b ij het op stellen van de verwachting geb ru ik

te m aken van het Actu eel H oogteb estand N ederland ( AH N ) . Deze b estanden waren tijdens u itvoering van dit onderzoek nog niet gratis b eschikb aar en zijn daarom

niet geb ru ikt.

4 1

De AH N

vorm t

een b elangrijke aanvu lling op het geb ru ik van lu chtf oto’ s, zeker in een relië f rijk geb ied waar schadu wwerking een serieu ze b ep erking vorm t b ij het herkennen van ob jecten en stru ctu ren. Collecties van bodemvondsten Een ander aandachtsp u nt is de inventarisatie van collecties m et b odem vondsten u it de oorlog die af kom stig zijn u it de du inen. N iet alleen lokale b u nkerm u sea b eschikken over dergelijke collecties, m aar ook b eheerders heb b en in de loop der jaren vaak diverse vondsten verzam eld. H et is de m oeite waard deze collecties eens te inventariseren en de vondsten te b eschrijven. Sp eciale aandacht vragen de collecties van m etaaldetectorzoekers die actief zijn in de du inen, waar nu vrijwel geen aandacht aan is b esteed. I nventarisatie van dergelijke collecties kan een b eeld op leveren welk vondstm ateriaal op welke locaties is aangetrof f en en wat de staat ervan is. Dit vraagt om

een zorgvu ldige aanp ak in het leggen van contacten m et m etaaldetectorzoekers en

het op b ou wen van wederzijds vertrou wen. G edacht kan worden aan het organiseren van een determ inatiedag in sam enwerking m et een lokaal Atlantikwall-m u seu m , waar zoekers hu n vondsten ku nnen laten determ ineren en registeren. Op zo’ n dag kan in de p raktijk worden getoond wat de historische b etekenis is van b odem vondsten en wat het b elang is van het b ijhou den van een ( elem entaire) vondstregistratie. Op b asis van wederzijds vertrou wen kan ook worden gezocht naar een verdere vorm

van sam enwerking m et detectorzoekers. H et zou interessant zijn

de kennis en ex p ertise van ervaren zoekers gericht in te zetten voor het sy stem atisch onderzoeken van b ep aalde geb ieden. Wisselwerking tussen historische en archeologische bronnen W at b etref t de interp retatie van de aangetrof f en resten is zeker nog een verdiep ingsslag m ogelijk. M eer aandacht verdient de relatie tu ssen de gegevens u it historische b ronnen en de gegevens die het veldwerk heef t op geleverd. H et b eeld van de door archeologen in kaart geb rachte resten van Du itse verdedigingswerken kan verder worden ingevu ld door historisch onderzoek. W elke eenheden lagen wanneer in welke stellingen? Z ijn er verslagen b ekend van deze eenheden of getu igenissen van individu ele soldaten? Andersom

ku nnen de nu ingem eten sp oren worden geb ru ikt om

te b ep alen of de geallieerde lu chtf oto-interp retaties en inlichtingenkaarten b etrou wb aar zijn. Daarm ee kan ook worden vastgesteld wat de eventu ele b ep erkingen zijn van deze b ronnen als b asis voor het op stellen van een verwachting voor de aanwezigheid van zachte resten. I dealiter wordt b ij toekom stig onderzoek naar de Atlantikwall dan ook m eer sam engewerkt tu ssen archeologen en ( am ateu r) historici. Om

een goed en volledig b eeld te krijgen, is het wenselijk dat archeologen en

historici kom en tot integrale p rojecten m et gezam enlijke onderzoeksthem a’ s. De historische b ronnen zou den aangevu ld ku nnen worden m et oral history. N u de laatste veteranen en ooggetu igen nog in leven zijn, is het de m oeite waard deze op te sp oren en te kijken of ze b ereid zijn hu n verhaal te vertellen.

4 1

H et AH N is gratis toegankelijk sinds 6 m aart 2 0 14 ( www. ahn. nl) .

8 0


Andere onderzoeksgebieden B innen dit onderzoek is er vanwege de b eschikb are tijd voor gekozen om

b ij het veldwerk enkele

com p lex en m et veel geb ou wde werken niet te onderzoeken, om dat het onderzoek p rim air gericht was op zachte resten. B ij een volgend onderzoek zou het interessant zijn ju ist ook enkele van dergelijke com p lex en in kaart te b rengen, ju ist om

de overeenkom sten en verschillen q u a inrichting

en u itvoering te ku nnen b ep alen. B ij dat onderzoek is inb reng van sp ecialistische, b ou whistorische kennis van b u nker-kenners van b elang. B ij toekom stig onderzoek dient de aandacht niet alleen u it te gaan naar de f eitelijke verdedigingswerken, m aar ook naar ob jecten en stru ctu ren die verb onden zijn m et aanleg en sloop ervan, zoals werkkam p en. Een volgend onderzoek zou ook m eer tijdsdiep te ku nnen krijgen door te onderzoeken hoe ou dere vorm en van ku stverdediging in de Atlantikwall zijn op genom en of hoe onderdelen van de Atlantikwall in de Kou de Oorlog zijn hergeb ru ikt. Dergelijk onderzoek hoef t niet b ep erkt te b lijven tot het N ederlandse deel van de Atlantikwall. H et is goed hierb ij de visie in herinnering te roep en die in het M asterp lan Ku st en Erf goed is verwoord voor de H ollandse Ku st: “ B ij het herkenb aar m aken van deze restanten is een b elangrijke am b itie het b eter leesb aar en b egrijp elijk m aken van de verdedigingsp rincip es. ” I nzicht in de ligging van de diverse verdedigingswerken, versp erringen en andere onderdelen van de ku stverdediging is essentieel voor het p resenteren van een correct verhaal over de Atlantikwall. Z onder zachte resten is het b eeld van het m ilitaire landschap – of het verdedigingslandschap in de woorden van het M asterp lan – niet com p leet.

6 .3

B e h e e r e n p u b lie k s b e r e ik

H et in kaart b rengen van de zachte resten heef t niet tot doel al deze resten te b ehou den. De archeologische resten vertegenwoordigen slechts een van de vele waarden die in het du ingeb ied aanwezig zijn ( f igu u r 4 4 en 4 5 ) . Op b asis van de inventarisatie van deze resten is het m ogelijk een weloverwogen af weging te m aken tu ssen de diverse b elangen die in het du ingeb ied sp elen. Natuurbeheer W erkzaam heden ten b ehoeve van natu u rherstel en natu u rontwikkeling ku nnen zorgen voor aantasting van archeologische resten. Aantasting ontstaat niet alleen door f y sieke b odem ingrep en ( p laggen, graaf werkzaam heden, b osaanp lant) , m aar ook door m aatregelen die de b odem eigenschap p en ( op term ijn) b lijvend veranderen, zoals vernatting of verdroging. V oor het du ingeb ied kom t het risico op verstu iving daar nog b ij. Om

verstoring van archeologische vindp laatsen te voor-

kom en, is inzicht in de aanwezigheid, aard en ligging van deze vindp laatsen cru ciaal. Dit onderzoek levert dat inzicht wat b etref t de zachte resten van de Atlantikwall. Aan de hand van deze gegevens kan worden b ekeken welke vorm en van b eheer en inrichting u it cu ltu u rhistorisch oogp u nt wenselijk zijn op de verschillende locaties. I dealiter wordt gezocht naar op lossingen waar het b ehou d van natu u rwaarden en van cu ltu u rhistorische waarden elkaar versterken. Z o ku nnen b eheer- en inrichtingswerkzaam heden ju ist ook kansen b ieden voor het zichtb aar en b eleef b aar m aken van archeologische en cu ltu u rhistorische waarden voor het p u b liek. H ierb ij kan worden gedacht aan f y sieke m arkeringen, aanleg van recreatieve rou tes en aan inf orm atievoorzieningen ter p laatse of via internet. Om

te b ep alen welke locaties daarvoor het m eest in aanm erking kom en,

8 1


Figuur 44. Een zwartwordende wasplaat ( H y grocy b e conica) aangetroffen in Berkheide (complex 7).

Figuur 45. Een kleine watersalamander ( L issotriton vu lgaris) aangetroffen in een Decku ngsloch in Berkheide (complex 7).

8 2


verdient het aanb eveling de resu ltaten van dit onderzoek sam en m et andere ( natu u r) waarden te p rojecteren op de b estaande recreatieve inf rastru ctu u r. Z o ku nnen zones worden gedef inieerd waar sp rake is van een groot toeristisch-recreatief p otentieel door aanwezigheid van resten van de Atlantikwall in com b inatie m et andere ( natu u r) waarden. Behoud en conservering Op gem erkt m oet worden dat b ij het onderzoek alleen de aan het m aaiveld zichtb are sp oren in kaart zijn geb racht. H et onderzoek levert du s geen inzicht in de locaties waar sp oren niet m eer zichtb aar zijn in het landschap , m aar wel b ewaard zijn geb leven in de b odem . Om dat geen gravend onderzoek is u itgevoerd, heef t het onderzoek vrijwel geen inzicht op geleverd over de staat van eventu ele resten in de b odem . Een u itzondering vorm en de hou ten p alen die in een van de com p lex en ( 11) door verstu iving b loot zijn kom en te liggen. Dit wijst erop dat na zeventig jaar nog hou ten resten in de b odem

b ewaard zijn geb leven, terwijl de conserverings-

om standigheden voor organisch m ateriaal in zandgronden zeer ongu nstig zijn, zeker op hoger gelegen, droge du ingronden. Ook de vondst van p ap ier is wat dat b etref t op m erkelijk. Om sp raken te ku nnen doen over de staat van archeologische resten in de b odem lijk gericht gravend onderzoek u it te voeren, b ijvoorb eeld in de vorm

u it-

is het wense-

van p roef p u tjes. P as dan

kan worden b eoordeeld of b ehou d in situ daadwerkelijk de m eest wenselijke op tie is voor deze resten. Gelaagde betekenis B ij initiatieven op het geb ied van p u b lieksb ereik dient rekening te worden gehou den m et het f eit dat het gaat om

Du its erf goed, ook wel aangedu id als ‘ dadererf goed’ . Echter, geen daders

zonder slachtof f ers: de resten zijn ook stille getu igen van het leed dat slachtof f ers direct of indirect is aangedaan. H et p resenteren van ( het verhaal van) deze resten kan gevoelig liggen, m et nam e voor ou dere inwoners van ku stdorp en die zwaar te lijden heb b en gehad onder de aanleg van de Atlantikwall, zoals in Katwijk waar grote delen zijn gesloop t. De Atlantikwall kent dan ook niet alleen wat b etref t tijdsdiep te en f u nctioneren een gelaagdheid, m aar zeker ook wat b etref t b etekenis. Dergelijke noties zijn van invloed op de om gang m et deze resten. Discu ssies over veranderende op vattingen over herdenken zijn zeer actu eel en de stu die naar en ontslu iting van resten van de Atlantikwall kan niet los van deze discu ssies worden gezien. Daarb ij kom t nog dat het gaat om

resten aan de N ederlandse ku st, waar grote aantallen Du itse toeris-

ten naartoe kom en. Een interessante vraag is op welke wijze b ij de p resentatie van deze resten rekening dient te worden gehou den m et Du itse b ezoekers. Zichtbaar en beleefbaar maken V anu it p rogram m a’ s zoals de p rovinciale Erf goedlijn Atlantikwall wordt veel geï nvesteerd in het zichtb aar, b eleef b aar en toegankelijk m aken van dit erf goed voor het p u b liek. V oorkom en m oet echter worden dat door het herstel of het zichtb aar m aken van cu ltu u rhistorische waarden, ju ist andere cu ltu u rhistorische waarden onb ewu st worden aangetast of zelf s vernietigd. Dit kan b ijvoorb eeld het geval zijn b ij het u itgraven van b u nkers en b ij het reconstru eren van oorlogssp oren, zoals loop graven. J u ist b ij de graaf werkzaam heden voor het zichtb aar m aken van oorlogserf goed ku nnen de au thentieke sp oren u it de oorlog ongedocu m enteerd worden vergraven,

8 3


waarb ij ook een deel van het verhaal verdwijnt. H et is dan ook wenselijk het zichtb aar en b eleef b aar m aken van de Atlantikwall te b enaderen vanu it een integrale visie waarin zowel het ondergrondse als het b ovengrondse oorlogserf goed een volwaardige p laats heef t. Bunkeraars Last but not least de vraag hoe om

te gaan m et bunkeraars? B u nkeraars worden hier op gevat als

m ensen die veelal zonder toestem m ing b u nkers op sp oren, u itgraven en som s ook op en b reken. Z ij ku nnen worden gezien als de p ioniers die zich al b ezig hielden m et b u nkers toen nog geen enkele archeoloog of b eleidsm edewerker zich dru k m aakte om

deze relicten. M et het verstrijken

der jaren is de m aatschap p elijke en wetenschap p elijk b lik op deze oorlogsresten echter veranderd. R esten u it de oorlog m aken deel u it van ons oorlogserf goed. Dat erf goed is van ons allem aal en niet het dom ein van groep jes b u nkeraars. H et is erf goed dat een eigen verhaal vertelt over onze oorlogsgeschiedenis en dat ju ist ook daarom

vraagt om

een zorgvu ldige om gang, zowel wat b etref t

b eheer en b ehou d als wat b etref t onderzoek en p resentatie aan het p u b liek. U iteraard ku nnen de b u nkeraars vanu it hu n jarenlange kennis en ex p ertise een b ijdrage leveren aan onderzoek, p resentatie en b ehou d van dit oorlogserf goed. De vraag is echter of ze b ereid zijn tot sam enwerking m et andere onderzoekers en ( overheids) instanties en vooral of ze b ereid zijn zich te hou den aan weten regelgeving. Als dat zo is, dan zou hu n inzet een m ooie vorm ku nnen zijn.

8 4

van b u rgerp articip atie


8 5


8 6


Li t e r a t u u r Am b a c h t s h e e r , H . F . , 19 9 6 . Van verdediging naar bescherming; De Atlantikwall in Den Haag. ’ s-G ravenhage. Am e r s f o o r t , H . &

P. K a m p h u i s ( r e d . ) , 2 0 0 5 . Mei 1940. De strijd op Nederlands grondgebied. Sdu ,

Den H aag. B jö r k m a n , S ., M . H ä r ö , C . J a a tin e n , H . K o s k in e n &

H . W a g e r , 19 9 9 . Industrial Heritage in the

Nordic and Baltic Countries. Seminar on Cooperation in Strategies, Research and Training, onbekend. B o s m a n , A. V . A. J . , 2 0 11, B u reau onderzoek Atlantikwall ( Z -H ) . The Missing Link rapport 217, T he M issing L ink, W oerden. B u l t e n , E. E. B , A. Pa v l o v i c , E. C . Ri e f f e , H . A. R. S i e m o n s , M . M . A. v a n V e e n &

J . A. W a a s d o r p ,

2 0 0 9 . De G em eentelijke Onderzoeksagenda Archeologie ( G OaA) , G em eente Den H aag, Dienst Stadsb eheer, Af deling Archeologie ( R ap p ort 0 9 0 8 ) . B u r e a u B e e k & DG

K o o i m a n , 2 0 0 4 . Het post-militaire landschap. Den H aag, M inisterie van V R OM , R u im te.

C h r i s t e n s e n , P. T. ( red. ) , 19 9 0 . Fortifications in Denmark 1858-1945. A status report. T he M inistry of Envirom ent, Kø b enhavn. De M e y e r , M . , 2 0 0 6 . Inventarisatie van archeologische resten uit de Eerste Wereldoorlog en de mogelijkheden voor onderzoek naar sporen van andere conflicten: Battlefield Archaeology in West-Vlaanderen ( V I OE-R ap p orten 0 2 : C entrale Archeologische I nventaris( C AI ) I I . T hem atisch inventarisatie- en evalu atieonderzoek) . V I OE. De Ro y v a n Z u y d e w i j n , N . , 19 8 8 . Neerlands Veste. Langs vestingsteden, forten, linies en stellingen. ’ s-G ravenhage: Sdu . G e m e e n t e De n H a a g , 2 0 11. In het verleden ligt het heden... ‘archeologie in Den Haag’. Beleidsnota Archeologie 2011-2020. G em eente Den H aag, Dienst Stadsb eheer, Af deling G e m e e n t e K a t w i j k , 2 0 0 7 . Nieuwe aandacht voor oude zaken: een beleidsnota archeologie voor de gemeente Katwijk. G e m e e n t e W a s s e n a a r , 2 0 12 . Voortbouwen op eigenwaarde. Het cultureel erfgoed herijkt. G e m e e n t e n Le i d s c h e n d a m -V o o r b u r g , V o o r s c h o t e n e n W a s s e n a a r , 2 0 0 8 . H et b odem archief ontraf eld. N ota archeologie ‘ Du in, H orst en W eidegeb ied’ . G r o n t m i j , 19 7 8 . Bunkers in het duinlandschap. [ U trecht] Staatsb osb eheer. H o e c k e , A. v a n &

V . B e u k e r s , 2 0 14 . Sporen van de strijd. Inventarisatie en advies voor beheer en

ontwikkeling van de zachte resten van de Atlantikwall in Meijendel & Berkheide ( Af stu deerscrip tie B os- en natu u rb eheer, H ogeschool V an H all L arenstein) . J a s i n s k i , M . E. , 2 0 13 . R einf orced C oncrete, Steel and Slaves: Archaeological Stu dies of P risoners of W orld W ar I I in N orway —

T he C ase of R om sdal P eninsu la. I n: H . M y tu m

and G . C arr

( eds. ) , Prisoners of War: Archaeology, Memory, and Heritage of 19th- and 20th-Century Mass Internment ( C ontrib u tions T o G lob al H istorical Archaeology 1) . N ew Y ork, Sp ringer. 14 5 -16 5 . K a m p h u i s , P. H . , 19 8 5 . Het drama bij Wassenaarse Slag, februari 1944. De B ataaf sche L eeu w.

8 7


K l e i j n , H . C . M . e . a . ( red. ) , 2 0 0 4 . Op weerstand gebouwd. Verdedigingslinies als militair erfgoed. Z wolle, W aanders. K o k , R. S . &

W . K . V o s ( red. ) , 2 0 13 . Archeologie van de T weede W ereldoorlog. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 211 (RAM 211). Am ersf oort.

K o k , R. S . &

J . A. T. W i j n e n , 2 0 12 . Oorlog op de p lank: inventarisatie en p otentie van ou de archeologische op gravingen m et sp oren en vondsten u it de T weede W ereldoorlog. RAAP-rapport 2546. W eesp , R AAP Archeologisch Adviesb u reau .

K r o p m a n , R. , 2 0 14 . Ongerep t is een b u nker het m ooist. B ijna zeventig jaar na de B evrijding liggen er b ij de ku st nog steeds Du itse b u nkers op ontdekking te wachten. De Volkskrant, 2 9 ap ril 2 0 14 . K u i p e r , M . , 2 0 0 7 . Atlas van topografische kaarten Nederland. Uitgeverij 12 Provinciën, L andsm eer. Le i j e , J . v a n d e r , 2 0 13 . Archeologisch onderzoek naar de geschiedenis van Katwijk aan Z ee. I nventariserend V eldonderzoek – p roef sleu ven Ku stversterking Katwijk ( Z . H . ) . Archol Rapport 209. L eiden, Archol. M o l e n , A. v a n d e r . , 2 0 11. De biografie van de bunker. Een nieuwe kijk op de Atlantikwall. Af stu deerartikel M aster Erf goedstu dies V rije U niversiteit, Am sterdam . N e e f j e s , J . , 2 0 10 . Cultuursporen in het duin: inventarisatie en waardering van het erfgoed in het duingebied Meijendel-Berkheide. Overland. N e is in g h , C .N .J . &

J . R. V e r b e e k , 19 9 4 . Duitse bunkers aan het Wassenaarse Slag. Stichting

M enno van C oehoorn, ` s-G ravenhage. Pa t e r , B . C . d e &

B . S c h o e n m a k e r , 2 0 0 5 . Grote Atlas van Nederland 1930-1950, M aior, Z ierikzee.

Pe t e r s , M . , 2 0 0 5 . De Atlantikwall omstreden erfgoed van Rijnmond tot IJmond. U itgeverij Op en Kaart. Pu r m e r , D. M . , 2 0 0 9 . B u nkers in het du in: de Atlantikwall in het N ationaal P ark Z u id-Kennem erland, Vitruvius 6, 2 0 -2 5 . Pr o v i n c i e Z u i d -H o l l a n d , 2 0 11. Erfenis, erfgoed, erfgoud. Beleidsvisie cultureel erfgoed 2013 – 2016. Ri e f f e , E. C . , 2 0 12 . Westduinpark-Natte Pan, gemeente Den Haag Archeologische begeleiding natuurherstel, G em eente Den H aag, Den H aag ( H aagse Archeologische R ap p ortage nu m m er 12 16 ) . Ro l f , R. , 19 8 3 . Der Atlantikwall, Perlenschnur aus Stahlbeton, B eesterzwaag, AM A. Ro l f , R. &

H . S a k k e r s , 2 0 0 5 . Duitse bunkers in Nederland, P R AK P u b lishing.

Ry c k a e r t , M . , 2 0 0 9 . B u nkers langs de ku st. De Grote Rede: Nieuws over onze Kust en Zee 24: 14 -2 0 . S c h r ie k , J . v a n d e r &

M . v a n d e r S c h r i e k , 2 0 13 . Begraven Oorlogsverleden. De wetenschappe-

lijk potentie en cultuurhistorische waarde van archeologische sporen en vondsten uit de Tweede Wereldoorlog. Literatuuronderzoek. V rije U niversiteit, R esearch I nstitu te f or the H eritage and H istory of the C u ltu ral L andscap e and U rb an Environm ent. S c h u t e , I . A. &

B . J a n s e n , 2 0 0 7 . G em eente Katwijk: een archeologische verwachtings- en b eleids-

advieskaart. RAAP-rapport 1340. Am sterdam , R AAP Archeologisch Adviesb u reau .

8 8


S t r o o t m a n La n d s c h a p s a r c h i t e c t e n , 2 0 14 . Masterplan Kust en Erfgoed. Kiezen voor karakter: cultuurhistorie en erfgoed van de kust ( in op dracht van de R ijksdienst voor het C u ltu reel Erf goed en de vijf ku stp rovincies) . Te m p è r e , D. , 19 9 0 . Du itse B u nkers aan de B elgische Ku st. Monumenten en Landschappen 9.4: 8 -2 1. V e r b e e k , J . R. , 19 8 8 . Kustversterkingen, 1900-1940. De planning, constructie en bewapening van Nederlandse kustforten en batterijen. H aarlem , Schu y t & co. V e r v e s t , T. , 2 0 14 . De Atlantikwall: een verkenning naar de cultuurhistorische waarde van omstreden erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog ( Af stu deerscrip tie B achelorop leiding Archeologie, V rije U niversiteit Am sterdam ) . W a r m e r d a m , N . W . T. , 2 0 13 . Van waterwingebied naar verdedigingslinie. Een inventarisatie van Duitse verdedigingswerken in het Zuid-Hollands deel van de Amsterdamse Waterleidingduinen (gemeente Noordwijk). Af stu deerscrip tie Sax ion H ogescholen, Deventer. W a r m e r d a m , N . W . T. , 2 0 14 . Sp oren van de Atlantikwall. Natuuronderzoek 24.1: 6 -7 .

8 9


G e b r u ik te a fk o r tin g e n AH N

Actu eel H oogteb estand N ederland

AM K

Archeologische M onu m entenKaart

ARC H I S

AR C H eologisch I nf orm atie Sy steem

B RV

B u reau R egistratie V erdedigingswerken

EOD

Ex p losieven Op ru im ingsDienst

F A

feldmässiger Ausbau, sterkte-aandu iding voor b ou wwerken m et b aksteen- of b etonwanden tot 1 m eter dikte

H .

Heer, landm acht

K w K

Kampfwagenkanone

-M v

b eneden m aaiveld

N AP

N orm aal Am sterdam s P eil

OC E

Op sp oring C onventionele Ex losieven

S t

ständig, sterkte-aandu iding voor b om vrije b u nkers m et wanden vanaf 2 m eter dik gewap end b eton

S tp .

Stützpunkt

V f

verstärkt feldmässig, sterkte-aandu iding voor b ou wwerken m et m u ren, daken en vloeren van tenm inste é é n m eter gewap end b eton

W n .

Widerstandsnest

9 0


Ov e r z i c h t v a n f i g u r e n , t a b e l l e n e n b i j l a g e n F ig u r e n F i g u u r 1.

De ligging van het onderzoeksgeb ied ( rood) ; inzet: ligging in N ederland ( ster) .

F i g u u r 2.

H et veldteam , van links naar rechts: J ennif er van de V ossenb erg, N atasha W attel, N ick W arm erdam , N icolien M iddag en R ap haë l Sm id ( die een toelichting geef t b ij de tankm u u r van Katwijk) .

F ig u u r 3 .

N ick W arm erdam

( voorgrond, oranje jas) geef t b ij een ex cu rsie u itleg over de loop graaf

waarin hij staat; van links naar rechts: R ianne van H ilten ( gem eente Katwijk) , J ennif er van de V ossenb erg, N icolien M iddag, N atasha W attel, W erner U b achs ( p rovincie Z u id H olland) , M atthias B enjam ins ( nam ens gem eente W assenaar) , M ark Kras, T hom as P ee ( b eiden Staatsb osb eheer) , R ene P roos ( p rovincie Z u id H olland) en Kees N eisingh ( St. M enno van C oehoorn) . F ig u u r 4 .

De tankm u u r van de Stützpunktgruppe Katwijk die de noordgrens vorm t van het onderzoeksgeb ied.

F i g u u r 5.

Situ atietekening van het B u reau R egistratie V erdedigingswerken van het du ingeb ied tu ssen Scheveningen en W assenaarse Slag ( collectie N ationaal Archief ) .

F ig u u r 6 .

Overzichtstekening van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen, vervaardigd door G roep Alb recht, geb aseerd op een Du itse tekening van Abschnitt Wassenaar ( N I OD 19 0 a G roep Alb recht, inv: 2 7 ) .

F ig u u r 7 .

Een geallieerde lu chtf oto van 3 0 novem b er 19 4 4 van het noordelijk deel van het onderzoeksgeb ied; du idelijk zichtb aar is de tankm u u r van de Stützpunktgruppe Katwijk.

F ig u u r 8 .

Een zogenaam d Wellblech wordt ingem eten en b eschreven, waarb ij ook geb ru ik wordt gem aakt van p rikstokken.

F i g u u r 9.

De ligging van een loop graaf wordt ingem eten m et b ehu lp van G P S.

F i g u u r 10 . R esten van Du itse ku stb atterij u it de Eerste W ereldoorlog op het Koninklijk Dom ein R aversijde, W est-V laanderen ( f oto ju ni 2 0 14 ) . F i g u u r 11. Een overdekte b akstenen loop graaf in Z eeb ru gge, m et op regelm atige af stand lu cht/ lichtgaten ( u it: De M ey er, 2 0 0 6 ) . F i g u u r 12. J ens Andersen ( links) in de onderzochte b u nker te H ou vig, waarin nog de resten van stap elb edden aanwezig zijn ( b ron: http :/ / dagb ladetringskjern. dk) . F i g u u r 13 . Deel van tankgracht in N ationaal P ark Z u id Kennem erland, onderdeel van landf ront van Festung I J m u iden ( f oto: sep tem b er 2 0 14 ) . F i g u u r 14 . V u u rleidingsp ost van B atterij H eerendu in te I J m u iden, onderdeel van het in 2 0 12 aangewezen wettelijk b escherm d m onu m ent ( f oto: ju ni 2 0 11) . F i g u u r 15. I nf orm atiep aneel b ij B atterij N oordwijk, onderdeel van het Atlantikwall M u seu m

N oor-

dijk ( f oto: sep tem b er 2 0 13 ) . F i g u u r 16 . Deelkaart B erkheide van de web site atlantikwallp latf orm . eu m et daarop aangeven de Du itse verdedigingswerken aan de W assenaarse Slag en het hoof dkwartier b ij R ijksdorp .

9 1


F i g u u r 17 . U itsnede u it de kaart m et m ilitair erf goed van de H ollandse ku st u it het M asterp lan Ku st en Erf goed ( 8 7 : Strandverdedigingscom p lex zu idwestp u nt Katwijk, 9 2 : L u chtwachttoren Scheveningen Kou de Oorlog; u it Strootm an L andschap sarchitecten, 2 0 14 ) . F i g u u r 18 . a) B ij de werkzaam heden in Katwijk aangetrof f en b etonnen b alken van een Du itse strandversp erring van het ty p e tetraë der; b ) een reconstru ctie van een tetraë der op het Koninklijk Dom ein R aversijde, W est-V laanderen. F i g u u r 19. B ij een archeologische b egeleiding van natu u rherstelwerkzaam heden in het H aagse du ingeb ied zijn door de af deling Archeologie resten aangetrof f en van overdekte loop graaf stelsels van W n 6 6 H M

( f oto: af deling Archeologie, Dienst Stadsb eheer,

gem eente Den H aag) . F i g u u r 20 . De b ij het onderzoek in de du inen aangetrof f en Rohrbremse in het Atlantikwall M u seu m Scheveningen ( f oto: B as de M os, Stichting Atlantikwall M u seu m F i g u u r 21. B odem

Scheveningen) .

van een granaat voor scheep sgeschu t aangetrof f en b ij m u nitieop sp oringswerk-

zaam heden in de du inen b ij M eijendel ( f oto janu ari 2 0 14 ) . F i g u u r 22. Door een b ezoeker gevonden granaatscherf in het b ezoekerscentru m

van Du nea in

M eijendel ( f oto: janu ari 2 0 14 ) . F i g u u r 23 . G em u m m if iceerde krokodillenkop in N atu ralis, aangetrof f en b ij het u itgraven van een b u nker. F i g u u r 24 . N ick W arm erdam

f otograf eert een loop graaf in het Z u id-H ollands deel van de Am ster-

dam se W aterleidingdu inen ( f oto: sep tem b er 2 0 12 ) . F i g u u r 25. I n de om geving van het hu is W assenaarse Slag 11 is in de vroege ochtend van 11 m ei 19 4 0 zwaar gevochten ( f oto: novem b er 2 0 14 ) . F i g u u r 26 . H et m onu m ent voor de om gekom en Franse com m ando’ s aan de W assenaarse Slag ( f oto: m aart 2 0 13 ) . F i g u u r 27 . Een sp ringlocatie in het noordelijk deel van het onderzoeksgeb ied, herkenb aar aan de onregelm atige ku il en vondsten van m u nitief ragm enten. F i g u u r 28 . Overzicht van grootschalige naoorlogse b odem ingrep en in het onderzoeksgeb ied. F i g u u r 29. Een van de inf iltratiep lassen in het noordelijk deel van M eijendel, kijkend naar het zu iden richting Den H aag ( f oto: novem b er 2 0 14 ) . F i g u u r 3 0 . Overzicht van de dertig onderscheiden com p lex en in het onderzoeksgeb ied. F i g u u r 3 1. I n het zand van een verstu ivingsgeb ied liggen versp reide b etonresten van een Deckungsloch ( com p lex 11) . F i g u u r 3 2. Een in het relië f du idelijk herkenb are loop graaf ( stru ctu u r 2 0 2 in com p lex 19 ; f oto R ap haë l Sm id) . F i g u u r 3 3 . T elef oonsp eaker u it een Du itse veldtelef oon, achtergelaten door m etaaldetectorzoekers b ij com p lex 7 . F i g u u r 3 4 . Z inken zalf tu b e gevonden in een b loot gestoven af valdu m p b ij com p lex 11. F i g u u r 3 5. Z icht op de tankm u u r van de Stützpunktgruppe Katwijk gezien vanaf com p lex 3 , m et op de voorgrond, op de du inf lank een loop graaf . F i g u u r 3 6 . Een van de weinige b etonnen werken in het onderzochte deel van de Freie Küste Katwijk-Scheveningen: een Ringstand, ty p e V F6 5 a ( com p lex 3 ) . F i g u u r 3 7 . Een waterb ergp laats ( stru ctu u r 15 3 in com p lex 2 2 ; f oto: R ap haë l Sm id) . F i g u u r 3 8 . Een Wellblech ( com p lex 15 b ) .

9 2


F i g u u r 3 9. B ij dit vrij gestoven Deckungsloch is du idelijk de op b ou w u it drie ringen zichtb aar ( stru ctu u r 116 in com p lex 12 ; f oto: R ap haë l Sm id) . F i g u u r 4 0 . L igging van dit Deckungsloch wijst op een geb ru ik als vooru itgeschoven gevechtsp ositie en/ of u itkijkp ost ( stru ctu u r 15 4 in com p lex 2 2 ; f oto: R ap haë l Sm id) . F i g u u r 4 1. a) een u it rood b aksteen op getrokken eenm ansgevechtsp ositie; b ) zicht in de gewelf de schu ilp laats ( stru ctu u r 7 5 in com p lex 7 ; f oto: R ap haë l Sm id) . F i g u u r 4 2. a) b loot gestoven rij p alen b ) detail van een van de p alen ( stru ctu u r 10 1 in com p lex 11) . F i g u u r 4 3 . V u lling van m et cem ent gevu lde zandzak, waarop af dru k van de zak nog zichtb aar is ( stru ctu u r 17 6 in com p lex 2 1, f oto: R ap haë l Sm id) . F i g u u r 4 4 . Een zwartwordende wasp laat ( Hygrocybe conica) aangetrof f en in B erkheide ( com p lex 7 ). F i g u u r 4 5. Een kleine watersalam ander ( Lissotriton vulgaris) aangetrof f en in een Deckungsloch in B erkheide ( com p lex 7 ) .

Ta b e l l e n Ta b e l 1.

Overzicht van geb ru ikte lu chtf oto’ s.

Ta b e l 2.

Om schrijving van de vijf onderscheiden categorieë n van herkenb aarheid van zachte resten.

Ta b e l 3 .

Overzicht van locaties voor geb ou wde werken in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen.

Ta b e l 4 .

Overzicht onderzochte com p lex en.

B ijla g e n B i j l a g e 1.

Overzicht geraadp leegde archief stu kken.

B i j l a g e 2.

V ondstenlijst.

B ijla g e 3 .

Overzicht b odem stem p els kogelhu lzen.

9 3


9 4


B i j l a g e 1.

Ov e r z i c h t g e r a a d p l e e g d e a r c h ie fs tu k k e n

9 5


a r c h ie f

c o lle c tie

in v .n r

d a tu m

b e s c h r ijv in g

N a t i o n a a l Ar c h i e f , De n H a a g

I nventaris van het archief van het 2 e G eniecom m andem ent, B u reau R egistratie V erdedigingswerken ‘ B u nkerarchief ’ van het M inisterie van Def ensie, ( 19 2 3 ) 19 4 6 -19 8 7 ( 19 9 2 )

3 7 7 - situ atietekening 7 17

2 7 -5 -19 4 9

W erken gelegen in com p lex N , ten N v/ d W assenaarse slag



3 7 7 -situ atietekening 7 15 -I

12 -5 -19 4 8

Overzicht werken gelegen in com p lex L



3 7 7 - situ atietekening 7 16 I I

19 -5 -19 4 9

Overzicht werken ten zu iden van Katwijk nab ij p aal 9 0 , W assenaar


I nventaris van het archief van het 2 e G eniecom m andem ent, B u reau R egis-

3 7 7 -situ atietekening 7 0 8 -I I

11-19 4 9

Situ atie stelling D, W assenaar

tratie V erdedigingswerken ‘ B u nkerarchief ’ van het M inisterie van Def ensie, ( 19 2 3 ) 19 4 6 -19 8 7 ( 19 9 2 ) N a t i o n a a l Ar c h i e f , De n H a a g


3 7 7 -situ atietekening 7 12 -I I

2 5 -1-19 4 8

R ijksdorp , W assenaar- H


I nventaris van het archief van het 2 e G eniecom m andem ent, B u reau R egistratie V erdedigingswerken ‘ B u nkerarchief ’ van het M inisterie van Def ensie, ( 19 2 3 ) 19 4 6 -19 8 7 ( 19 9 2 ) I nventaris van het archief van het 2 e G eniecom m andem ent, B u reau R egistratie V erdedigingswerken ‘ B u nkerarchief ’ van het M inisterie van Def ensie, ( 19 2 3 ) 19 4 6 -19 8 7 ( 19 9 2 )

3 7 7 -situ atietekening 5 3 7

5 -3 -19 4 8

T ankm u u r op het terrein van de L eidse Du inwaterleiding te Katwijk - M



3 7 7 - situ atietekening 7 16 -I V

19 4 6 -19 5 0

T ankm u u r nab ij de grens W assenaar-Katwijk




12 -5 -19 4 8

G em eente Katwijk en W assenaar, situ atie schets stelling 19 en 2 1




11-19 4 9

B enam ing en letter, stelling com p lex dorp W assenaar, J

9 6


a r c h ie f

c o lle c tie

in v .n r

d a tu m




3 7 7 - situ atietekening 7 12 I

7 -19 4 8

Situ atie van de werken in R ijksdorp en de af graving ‘ De Klip ’ , W assenaar



3 7 7 - situ atietekening 7 0 8 -A

19 4 6 -19 5 0

V erdedigingswerken aan de W assenaarse Slag. Sectie G , com p lex D.



3 7 7 - situ atietekening 7 0 8 -1

11-6 -19 5 2

Kaart van werken in com p lex D, nab ij de W assenaarse Slag



3 7 7 - situ atietekening 7 0 9 -I

7 -19 4 9

Stelling E, b lad 1, C lingendael

tratie V erdedigingswerken ‘ B u nkerarchief ’ van het M inisterie van Def ensie, ( 19 2 3 ) 19 4 6 -19 8 7 ( 19 9 2 ) N a t i o n a a l Ar c h i e f , De n H a a g


3 7 7 - situ atietekening 7 11-I I

7 -19 4 8

Situ atie af graving ‘ De Klip ’ gem eente W assenaar



3 7 7 - situ atietekening 7 0 9 -I I

7 -19 4 9

Stelling E, b lad 2 , Oosterb eek



3 7 7 - situ atietekening 7 11-I

7 -19 4 8

Situ atie af graving ‘ De Klip ’ gem eente W assenaar, stelling G




3 1-8 -19 5 1

V an de W erken gelegen in com p lex M , W assenaar


I nventaris van het archief van het 2 e G eniecom m andem ent, B u reau R egistratie V erdedigingswerken ‘ B u nkerar-


11-19 4 9

Stelling B ellestey n, com p lex K, W assenaar

3 7 7 - situ atietekening 7 16 -I

19 -5 -19 4 9

W erken ten zu iden van Katwijk aan zee, nab ij p aal 9 0 , com p lex M

chief ’ van het M inisterie van Def ensie, ( 19 2 3 ) 19 4 6 -19 8 7 ( 19 9 2 ) N a t i o n a a l Ar c h i e f , De n H a a g


9 7


a r c h ie f

c o lle c tie

in v .n r

d a tu m




3 7 7 - situ atietekening 7 11/ 7 12

7 -19 4 8

R ijksdorp en om geving, com p lex G en H , W assenaar




19 4 6 -19 5 0

W assenaar, com p lex F, terrein H aagse Du inwaterleiding



3 7 7 - situ atietekening 7 11/ 7 12 -I

7 -19 4 8

R ijksdorp en ‘ De Klip ’ , com p lex G en H , W assenaar



3 7 7 - situ atietekening 7 0 8 I I I

19 4 6 -19 5 0

Overzichtstekening geb ou wde werken aan de

tratie V erdedigingswerken ‘ B u nkerarchief ’ van het M inisterie van Def ensie, ( 19 2 3 ) 19 4 6 -19 8 7 ( 19 9 2 )

W assenaarse Slag, situ atie D



3 7 7 - situ atietekening 7 17 -I I

2 7 -5 -19 4 9

Situ atiewerken tu ssen p aal 9 0 en de W assenaarsche slag, com p lex N



3 7 7 - situ atietekening 7 15 -I

12 -5 -19 4 8

Situ atietekening van de werken gelegen in com p lex L , W assenaar



3 8 6 - verklaring lijst 7 0 4

Decem b er-19 4 9

V erklaring lijst b ehoort b ij stelling kaart W assenaar, schaal 1:10 . 0 0 0



3 8 6 -stellingkaart 7 0 4

M aart- 19 3 4

Stelling kaart gem eente W assenaar 1:10 . 0 0 0



3 8 6 - situ atiekaart 116 0

1-0 6 -19 5 0

Situ atiekaart vliegveld V alkenb u rg


2 4 -0 8 -19 5 1

Situ atie van de com p lex en B , C , D, L , M en N



9 8


a r c h ie f

c o lle c tie

in v .n r

d a tu m




3 8 6 - stellingkaart 7 0 4 -I I

M aart-19 3 4

Stelling kaart G em eente W assenaar, schaal 1:10 . 0 0 0




N ovem b er 19 4 9

Situ atie stelling C W assenaar




N ovem b er 19 4 9

Situ atie Stelling C W assenaar



3 8 9 Situ atietekening

J anu ari 19 5 0

Situ atie Stelling B W assenaar

tratie V erdedigingswerken ‘ B u nkerarchief ’ van het M inisterie van Def ensie, ( 19 2 3 ) 19 4 6 -19 8 7 ( 19 9 2 )

7 0 6



3 8 9 Situ atietekening 7 0 5

N ovem b er 19 4 9

Situ atie Stelling A W assenaar



3 8 5 - stelling kaart 6 7 5 -I

J anu ari-19 3 4

Kaart gem eente ’ s G ravenhage, schaal 1:10 . 0 0 0



3 8 5 -verklaring lijst 6 7 5

Sep tem b er19 4 9

V erklaring lijst van stelling kaart s’ G ravenhage, schaal 1:10 . 0 0 0



3 8 5 Stelling kaart 6 7 5 -I I

19 4 6 -19 5 0

Kaart gem eente s’ G ravenhage




N ovem b er 19 4 7

Stelling kaart s’ G ravenhage, schaal 1: 10 . 0 0 0


19 4 6 -19 5 0

Kaart u itsp reidingsp lan gem eente Katwijk, schaal 1:2 5 0 0



9 9


a r c h ie f N I OD, In s titu lo g s d o t e Am s

N e u t c u te

d e r la n d s v o o r Oo r m e n ta tie , r d a m

c o lle c tie

in v .n r

d a tu m


2 4 9 -0 8 3 1A Dossier verdedigingswerken

1

2 4 9 -0 8 3 1A Dossier verdedigingswerken

2

2 4 9 -0 3 9 6 A Dossier Ku stgeb ied

A1

15 -3 -19 4 6

B rief v an J . H . de B ru y n te W assenaar, b etref f ende geb eu rtenissen gedu rende de oorlog

19 0 a- G roep Alb recht

6 7 -A4 7 -4 8

5 -10 -19 4 4

V ersterkingen ten zu iden van de m u u r tot W assenaarscheslag en W assenaar


6 7 - Schets 1

2 7 -10 -19 4 4

V ersterking b ij p aal 9 0


6 7 - Schets I I

2 7 -10 -19 4 4

T ekening verdediging doorgang tankm u u r en kanaal, te Katwijk/ W assenaar


6 7 -B 6 3

2 8 -9 -19 4 4


6 7

2 6 -9 -19 4 4

M ededeling aantal aanwezige troep en o. a. om geving W assenaar


6 7

2 7 -9 -19 4 4

M ededeling aantal aanwezige troep en o. a. om geving W assenaar m et inf orm atie over verdedigingswerken


6 7

11-11-19 4 4

M ededeling T roep enverp laatsing b ij de W assenaarse slag


6 7

2 9 -3 -19 4 4

Katwijk, verdedigingswerken ( def enceworks) with sketch


6 7 -B 8 1


6 7 -B 6 3

3 1-10 -19 4 4

V ersterkingen m onding ou de R ijn, kaartdeel I Katwijk, m et kaart ( kaart los)


6 7

2 8 -9 -19 4 4

T roep enb ezettingen stelling Katwijk, eerste, tweede en derde vervolg


6 7

2 6 -9 -19 4 4

T roep enb ezetting sector L eiden, waaronder W assenaar


6 7

1-9 -19 4 4

M ededeling T roep enverp laatsing regio Katwijk


3 4

10 0

Schets verdedigingswerken rondom Katwijk

contrib u tieb oek


a r c h ie f

c o lle c tie

in v .n r

d a tu m



6 8

2 -3 -19 4 5

B eschrijving van de overzichtskaart van Katwijk, 3 p agina’ s


6 8

5 -10 -19 4 4

Overzichtstekening V ersterkingen ten zu iden van de m u u r tot W assenaarsche slag en W assenaar


6 8

2 -3 -19 4 5

Overzichtstekening verdedigingswerken ten zu iden van Katwijk en noord W assenaar


6 8 - O. 3 0

3 -1-19 4 5

Schets kom ende b ij b lad 4 , 2 cm lu chtaf weergeschu t b ij kliniek te wassenaar


6 8

19 4 4 ?

Du itse overzichtstekening W iderstandsnesten en com p lex en in Ab schnitt W assenaar, m et nu m m ering


6 8

19 4 4 ?

Du itse overzichtstekening W iderstandsnesten en com p lex en in Ab schnitt W assenaar, m et nu m m ering en SS-p osities

N IM H

V erdedigingswerken 19 4 7 -19 7 8

2 5 0

Dec 19 5 4 -19 7 2

L ijst m et alle af wezige werken in de gem eente W assenaar m et gegevens over sloop . 12 b laden.

N IM H

Du itse verdedigingswerken b u reau inlichtingen L onden 19 4 0 -19 4 5

2 8 -9 -19 4 4

4 B laden m et toelichting van verdedigingswerken vesting Katwijk en de tankm u u r in gem eente W assenaar.

N IM H


5 7 5 inv. 2 3

19 4 4 ?

Kaart van L eiden, schaal 1:5 0 . 0 0 0 m et situ atie waarb ij Katwijk ter verdu idelijking van de toelichting van de b eschreven situ atie in de 4 overzichtsb laden.

N IM H


5 7 5 inv. 2 3

2 8 -9 -19 4 4

Schets I

N IM H


5 7 5 inv. 2 3

2 8 -9 -19 4 4

B eschrijving van de kaart van de vesting Katwijk, b ijgewerkt tot m aart 19 4 5

N IM H


5 7 5 inv. 2 3

2 8 -9 -19 4 4

B ijgewerkt tot 2 9 -11-19 4 4 versterkingen m onding Ou de R ijn kaart deel I Katwijk

N I OD, In s titu lo g s d o Am s t e N I OD

N e d e r la n d s u t v o o r Oo r c u m e n ta tie te r d a m

10 1


a r c h ie f

c o lle c tie

in v .n r

d a tu m


N IM H


5 7 5 inv. 2 3

3 0 -9 -19 4 4

Katwijk versterkingen ten zu iden van de m u u r W assenaar. 5 b laden

N IM H


5 7 5 inv 8 9

3 0 -10 -19 4 4

Führeratlas M ar. Fest. P i. G ru p p e W assenaar. L ijst m et kaartb laden.

Pr i v e C o l l e c t i e h e e r N e is ig n h

10 2


B i j l a g e 2.

V o n d s te n lijs t

10 3


v o n d s tn r.

c o m p le x

a a r d o b je c t

m a te r ia a l

v e r z a m e ld

1

6

ontsteker

b akeliet

0

concentratie hu lzen/ m u nitie

m etaal

p laat

gietijzer

6 B

telef oonsp eaker

m etaal

1

aan op p ervlak, gevonden achter de du m p ( stru ctu u r 7 6 )

7

Du itse hu ls

m etaal

1

in verstu iving op du intop , 3 Du itse hu lzen, waarvan 1 verzam eld

stu tsp aal

m etaal

0

b odem p laat m et 4 schroef gaten, aan op p ervlak

dwarsligger van sm alsp oor

m etaal

gootjes

gietijzer

hou tverb inding

m etaal

Du itse hu lzen

m etaal

m u nitiekist

zink

Du itse hu lzen

m etaal

1

3 Du itse hu lzen u it zandverstu iving, slechts 1 verzam eld

voedselb lik

b lik

0

door m etaaldetector gevonden, lag aan op p ervlak; m ogelijk N ederlands etensb lik.

m u nitiekist

zink

scharnier

ijzer

com m u nicatiedraad

m etaal

scharnier

ijzer

concentratie hu lzen, N ederlands en Du its

ijzer

p aal

b eton

2

6 3

6 4 5 6

7 7

7 8

7 9

7 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19

7 7 5 8

8 8 8 8 8 8

2


in af geslagen du in, in totaal 7 hu lzen en 3 kogelp u nten, 2 stu ks verzam eld 0

lag onderaan een du in en is niet verzam eld

0

u it m etaaldetectiesp oor 0

na-oorlogs, u it m etaaldetectiesp oor 0 2

u it m etaaldetectiesp oor, niet m eegenom en; gevonden in loop graaf 6 4 . 0

restanten hou ten m u nitiekist m et kop eren sp ijkers en schroeven.

0

restanten zinken b innenb ak van hou ten m u nitiekist 0

schroeven nog aanwezig 0

aan oostkant van loop graaf , niet los te krijgen; m ogelijk stroom draad. 0

aan op p ervlak 9

N ederlands en Du itse p atroonclip ; u it zandverstu iving 0

aan op p ervlak: p aal van b eton, m et 4 ijzeren p innen door het m idden en horizontaal; p lu s 2 b etonsp ijkers in het m idden en aan de onder/ b ovenzijde.

2 0

11

tu b e gasb escherm ing

zink

1

in u itstekende staat; u it b randku il?

2 1

11

m osterdp otje

glas

0

gevonden b ij tu b e gaszalf , p u in en hou tskool.

2 2

11

hu lzen

ijzer/ m etaal

9

2 3

11

hu lzen

ijzer/ m etaal

1

2 Du itse hu lzen ( 7 , 9 2 × 5 7 m m ) , 1 verzam eld

2 4

12

gep erf oreerde p laat

zink

1

restant zinken b innenb ak m u nitiekist, m et gele tekst p s? , p laat gep erf oreerd

10 4

16 Du itse hu lzen en 1 N ederlandse, 1 kogelp u nt; gevonden in stu if vlakte, slechts 8 Du itse hu lzen verzam eld en 1 nl


v o n d s tn r.

c o m p le x

a a r d o b je c t

m a te r ia a l

v e r z a m e ld


2 5

10

hu lzen

ijzer

0

4 Du itse hu lzen ( 7 , 9 2 × 5 7 m m ) , niet verzam eld

2 6

10

hu lzen/ sleu tel

ijzer

2 7

10

hu lzen/ b atterij

ijzer

2 8

10

gedraaid ijzer-/ sp andraad

m etaal

2 9

10

isolator

m etaal/ keram iek

3 0

10

m elkb u s/ slot

m etaal

3 1

10

hu lzen

m etaal

3 2

15

du m p

diversen

3 3

2 2

b iervoorraad

glas

9

sleu tel, kogelp u nten, 2 1 Du itse hu lzen ( 7 , 9 2 × 5 7 m m ) waarvan sleu tel en 8 hu lzen verzam eld. 9

standaard jaren ‘ 4 0 b lokb atterij + 3 5 Du itse hu lzen, waarvan 9 verzam eld 0

gedraaid ijzer-/ sp andraad m et lu sjes eraan, in situ + p lu s ondef inieerb are stu kken gietijzer 0

isolator, niet verzam eld vanwege slechte staat. 0

deu rslot + deksel van een m elkb u s; zwaar verroest en daarom niet verzam eld. 2

1 Du its oef enp atroon ( 7 . 9 2 × 5 7 m m ) en N ederlandse 6 , 5 x 5 3 , 5 r m m p atroon 0

glasaf val, keram iek, ijzerdraad en kolen 14

13 hele f lessen, 2 kap otte ( 1 b odem m ee) + 1 p otje van glas, gevonden aan op p ervlakte; 3 groene f lessen 0 , 5 liter, 3 witte f lessen 0 , 5 liter, 1 b ru ine f les 0 , 5 liter, 3 groene f lessen 0 , 3 5 liter.

3 4

2 3

du m p

diversen

0

erg veel m etaaldetectoractiviteit; niks m eegenom en om dat het erg geë rodeerd of ondef inieerb aar is; resten m etaal, scherven, kogelp u nten, glas, b ierdop jes, hoef ijzer, b aksteen, hou t en ijzer; ligt tu ssen ob ject 5 & 6 .

3 5

2 3

du m p

diversen

3 6

2 2

hu lzen

m etaal

3 7

2 2

op hanging of b iels

m etaal

3 8

15 b

hou tkachel

gietijzer

3 9

2 4

hu lzen

kop er

1

Du itse hu ls ( 7 , 9 2 × 5 7 m m )

4 0

2 1

b innenhu ls lichtkogel

alu m iniu m

1

alu m iniu m

4 1

19

concentratie hu lzen, N ederlands en Du its

m etaal

5

hu lzen/ ijzer b u iten com p lex ; N ederlandse hu lzen en granaatscherven; in zandverstu iving.

4 2

19

hu lzen en com m u nicatiekab el

m etaal

5

diversiteit aan vondsten: Du itse docu m entatie, kam , lam p , Du itse p atroonclip ( 7 , 9 2 × 5 7 m m ) en seinhu ls zijn verzam eld; u it eerder op gegraven du m p 0

niet m eegenom en, vanwege slechte staat; in totaal 4 4 hu lzen, m ogelijk m achinegeweer. 0

m ogelijk onderdeel op hanging deu r of een b iels van een sm alsp oor; ligt in een u itgestoven du invallei. 0

kom t u it m etaaldetectie gat onderaan het du in.

4

10 5

b innenhu ls van een lichtkogel

hu lzen & com m u nicatie kab el; Du itse hu lzen ( 7 , 9 2 × 5 7 m m ) , 18 stu ks; niet m eegenom en vanwege slechte staat; 2 N ederlandse hu lzen en p atroonclip .


v o n d s tn r.

c o m p le x

a a r d o b je c t

m a te r ia a l

v e r z a m e ld


4 3

19

loden schrap nel

lood

18

loden schrap nel-b allen

4 4

19

hu lzen

ijzer

0

Du itse hu lzen ( 7 , 9 2 × 5 7 m m ) op du intop ; sterk verroest

4 5

19

hu lzen

ijzer

4 6

2 0

b aksteen en lam p ( du m p p lek)

b aksteen/ glas/ m etaal

4 7

2 0

onderdelen van m u nitiekisten

alu m iniu m

4 8

2 0


m etaal

4 9

2 0

hu lzen

m etaal

5 0

2 0

condensator

m etaal

0

3 5 Du itse hu lzen ( 7 , 9 2 × 5 7 m m ) 4

b aksteen m et inkrassing, onderdeel van lam p , hu ls en onderdeel p ijp je. 0

onderdelen zinken b innenb ak m u nitiekist 0

7 in elkaar gedraaide draden, sam en 1 cm dik, com m u nicatiedraad; zit nog deels vast in de grond. 0

5 hu lzen, niet m eegenom en om dat ze te verroest zijn; eerder op gegraven door m etaaldetector. 0

voor com m u nicatie en stroom voorziening; condensator hetzelf de als b ij com p lex 10

5 1

2 0

du m p

m etaal/ zink/ glas

1

gieter, glas, deel b u nkerkachel, b om scherven, p rikkeldraadversp erringsp aal, steelhandgranaathou der, deel van staalkab el, p annetjes en b ierb eu gel; alleen keram ieken b ierdop b eu gelf les verzam eld

5 2 5 3

4 12

hu lzen

m etaal


m etaal

0 0

concentratie Du itse hu lzen ( 7 , 9 2 × 5 7 m m ) rondom Deckungloch

10 6

com m u nicatiedraad richting loop graaf ( stru ctu u r 10 5 )


B ijla g e 3 .

Ov e r z i c h t b o d e m s t e m p e l s k o g e lh u lz e n

10 7


v o n d s tn r.

c o m p le x

a a n ta l

n a tio n a lite it

b o d e m s te m p e ls

k a lib e r

2

6

2

Du its

4 9 , 4 0 , X Iu ? , ?

7 .9 2 × 5 7 m m

5

7

1

Du its

10 , 4 0 , P ? ? ? , V ? ? ?

7 .9 2 × 5 7 m m

P 15 1, 4 0 , V I I a?

7 .9 2 × 5 7 m m

Du its

V I I I w1, 16 , P 3 7 0 ? , ?

7 .9 2 × 5 7 m m

10

7

12

5

18

2 2

1 1

niet geheel leesb aar

2

N ederlands

3 5 , 3 6 , 3 5 , D

6 .5 x 5 3 ,5 R m m

8

1

N ederlands

2 0 , 2 3 , 5 5 , 14

6 .5 x 5 3 ,5 R m m

8

1

N ederlands

0 1, D, O

6 .5 x 5 3 ,5 R m m

8

1

N ederlands

19 , 15 , 15 , 15 0

6 .5 x 5 3 ,5 R m m

8

1

Du its

D, 3 2 , ?

9 m m

f ab rikant stem p el niet geheel leesb aar

11

1

N ederlands

H , 0 0 m et daar doorheen OX

6 .5 x 5 3 ,5 R m m

O lijkt hier een keu ringsstem p el te zijn

2

Du its

P 19 8 , X V I a1, 4 3 , 4 0 ,

7 .9 2 × 5 7 m m

11

4

Du its

P 19 8 , X I u 1, 4 9 , 4 0

7 .9 2 × 5 7 m m

11

1

Du its

P 19 8 , X b c1, 4 8 , 4 0

7 .9 2 × 5 7 m m

2 3

11

1

Du its

P , S* , 2 , 3 7

7 .9 2 × 5 7 m m

2 6

10

2

Du its

P 19 8 , 2 2 , 3 9 , I X d1

7 .9 2 × 5 7 m m

10

1

Du its

P 19 8 , I x g1, 19 , 3 9

7 .9 2 × 5 7 m m

10

1

Du its

P 19 8 , I x g1, 2 0 , 3 9

7 .9 2 × 5 7 m m

10

2

Du its

P 3 15 , I X g1, 2 , 3 8

7 .9 2 × 5 7 m m

3 1

niet geheel leesb aar

8

11

2 7


diep ingeslagen p u ntje naast D, O lijkt hier een keu ringsstem p el te zijn

10

3

Du its

P 16 3 I V ci, 9 , 4 0

7 .9 2 × 5 7 m m

10

1

Du its

P 16 3 V I I a1, 10 , 4 0

7 .9 2 × 5 7 m m

10

2

Du its

P 19 8 , X V I a1, 4 0 , 4 8

7 .9 2 × 5 7 m m

10

1

Du its

P 19 8 , X I u 1, 4 9 ( ? ) , 4 0

7 .9 2 × 5 7 m m

10

1

Du its

V I I c1, 14 , 4 0 , ?

7 .9 2 × 5 7 m m


10

1

Du its

V I I g1, …

7 .9 2 × 5 7 m m


10

1

Du its

P , S* , 3 1, 3 6

7 .9 2 × 5 7 m m

kartelrand b oven b odem , oef enp atroon

N ederlands

1, 3 0 , O

6 .5 x 5 3 ,5 R m m


10

. am , ? , ?

3 9

2 4

1

Du its

SB , 19 , 3 8 , I X

7 .9 2 × 5 7 m m

H u lsm ond ingedeu kt

4 1

19

1

N ederlands

15 , 3 3 , 3 3 , 0 , O

6 .5 x 5 3 ,5 R m m


19

1

N ederlands

10 , H , O

6 .5 x 5 3 ,5 R m m


10 8


v o n d s tn r.

c o m p le x

a a n ta l

n a tio n a lite it

b o d e m s te m p e ls

k a lib e r


19

1

Du its

19 , 3 7 , x , V I

7 .9 2 × 5 7 m m

Diep e ovale inslag slaghoedje

19

1

Du its

16 , 3 6 , SB , I V

7 .9 2 × 5 7 m m

Diep e ovale inslag slaghoedje

19

1

Du its

P 1? ? , 2 , 3 4 , S*

7 .9 2 × 5 7 m m

Fab rikant stem p el niet geheel leesb aar

4 2

19

3

N ederlands

13 , B , O

6 .5 x 5 3 ,5 R m m


4 6

2 0

1

Du its

P 18 6 , S* , 3 5 , 3 7

7 .9 2 × 5 7 m m

groene rand rondom slaghoedje, S.m.K.Ub.m.Zerl. of s.S.patrone Schweres spitzgeschoss / Spitzgeschoß mit Stahlkern Übungsmunition mit Zerlegung

to ta a l

4 6

10 9


www.raap.nl 110

Archeologie van de Atlantikwall

Recommend Documents