50 — architectenweb
Links In het Amstelkwartier in Amsterdam heeft WE architecten zeven vrij indeelbare loftwoningen ontworpen.
Weg van de
Beeld: WE architecten
middel maat Het is de huizendroom van de deeleconomie: samen met een groep gelijkgestemden je eigen, unieke woning bouwen rond een collectieve (moes) tuin, of met een gezamenlijk zwembad op het dak. Volgens sommigen betekent dit het einde van het standaard ontwikkelaarsappartement; de consument is nu aan zet, wat tot veel meer variatie zou leiden. Anderen noemen het bouwproces a hell of a job en zien het als een ‘lapmiddel’ in crisistijd. We hebben het over Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO). — tekst Kirsten Hannema architectenweb — 51
Onder In de bossen bij Ede ontwerpt FARO een duurzame CPO-wijk.
CPO is hot – onder ontwerpers, gemeenten en huizenkopers. Ontwerpers zien het als een kans om opdrachten binnen te halen in deze lastige crisistijd, en een mogelijkheid om hun rol als bouwmeester terug te pakken – de Vinexopgave was immers vaak niet meer dan ‘geveltjes tekenen’. Sommige kopers zien CPO als een manier om voor een schappelijke prijs – bouwkosten worden immers gedeeld – een kwalitatief goede woning te bouwen, die beter beantwoordt aan hun specifieke wensen dan het standaard rijtjeshuis. Anderen zien meerwaarde in het delen van voorzieningen – buitenruimte, een werkplaats, een crèche. Gemeenten met grondposities vestigen hun hoop op (Collectief) Particulier Opdrachtgeverschap, omdat ontwikkelaars en woningcorporaties door de economische crisis de financiering voor de grootschalige woningbouwplannen niet meer rond krijgen. Kleinere projecten, van 20 tot 30 woningen, lukt op veel plaatsen nog 52 — architectenweb
wel – precies de schaal van een grotere CPO. Collectief bouwen kan bovendien de sociale cohesie in (probleem)buurten versterken. Zal CPO binnen de woningbouw van de toekomst een steeds groter aandeel innemen? Met een groot aantal collectieve bouwprojecten in de pijplijn en een aantal die (bijna) opgeleverd worden, is dit een goed moment voor een eerste evaluatie. Het Grote Woningbouwcongres van Architectenweb bood hiervoor veel aanknopingspunten. Een verslag en analyse van het congres.
Voortraject goed organiseren Om maar eens te beginnen met het grootste vooroordeel: is CPO echt zo ingewikkeld als wel beweerd wordt, waardoor het financieel gemakkelijk uit de klauwen loopt? En is het niet vooral iets voor hippies die zijn blijven hangen in het inspraakmodel uit de jaren zeventig? Absoluut niet, meent Ivar Diekerhof van KUUB, een stichting ter promotie van zelfbouw. Pas nog heeft hij een project in Alkmaar opgeleverd:
veertien ‘herenhuizen’, die twee jaar na de eerste planvorming helemaal af zijn, voor minder dan twee ton per woning gebouwd, en zonder collectieve voorziening – dat hoeft dus niet. Wel denkt Diekerhof dat CPO een bepaalde expertise vergt. “Het proces van ontwerpen tot oplevering kennen architecten, maar in dit geval heb je ook nog het voortraject – daar zit de angel. Hoe organiseer je een CPO-vereniging van eigenaren, hoe krijg je de neuzen dezelfde kant op, wie betaalt de kosten voor het ontwikkeltraject, waar kun je subsidies krijgen, hoe dek je risico’s af?” Duidelijk is dat je die zaken niet even ‘erbij’ kunt doen – daar loop je als architect qua uren op leeg. Bovendien leiden misstappen tot hogere bouwkosten. Zijn belangrijkste tips: neem als architect een duidelijke rol aan en organiseer voldoende ondersteuning.
Gedeelde waarden En dan nog: elke CPO is anders. “Het gaat ten slotte om mensen”, zegt Hugo de Clercq van FARO architecten. In Zutphen werkt FARO in opdracht van een groep antroposofische senioren aan het grootste CPO-project van Nederland: een nieuw stuk stad, met zorgvoorzieningen, een café en zelfs een begrafenisondernemer. Het bureau heeft ook tijdelijke, low budget huisvesting van oude containers ontworpen,
Beeld: FARO architecten
“Bij CPO is er een uitgebreid voortraject: daar zit de angel”
voor twaalf Amsterdamse studenten die een woonkamer gaan delen. De Clercq: “De vraag bij CPO is: welk wiel ga je opnieuw uitvinden? Binnen een groep bestaan altijd veel verschillende ideeën. Tegelijk bouw je aan een gezamenlijke droom, althans ik denk dat je als groep een aantal gedeelde waarden moet hebben.” Die spanning, tussen collectieve waarden en individuele expressie, is een terugkerend thema bij het ontwerpen. Wat je als architect wilt voorkomen, is een gebouw dat een ‘gemiddelde’ is van alle wensen: een architectonisch compromis. Het valt De Clercq evenwel op dat mensen gemakkelijk hetzelfde kiezen als hun buurman. “Je moet ze uitdagen.” Zo ontwierp FARO voor een duurzaam CPO-project in de bossen bij Ede een landschappelijk verkavelingsplan, dat zorgt voor een gevarieerde compositie, terwijl in de architectuur naar samenhang wordt gezocht. Elke bewoner krijgt dezelfde doosvormige basiswoning, uitgevoerd in gele baksteen en zwart hout. Deze kan naar behoefte uitgebreid worden met een verdieping en ‘accessoires’ – dakkapellen, erkers, een patiomet-boom, zonnepanelen.
Bottom-up projectontwikkeling Bij de projecten van KUUB en FARO verzamelt een groep mensen met een >
Individualisering binnen het collectief Bij de duurzame CPO-wijk in Ede biedt FARO de toekomstige bewoners de mogelijkheid de verschillende woningtypes met allerlei accessoires te individualiseren. Vijf impressies van welke resultaten dit kan opleveren.
Zijgevel type B Serre, dakhuisje en PV-cellen
Achtergevel type A Eenvoudig
Zijgevel type C Dakhuisje, veranda en PV-cellen
Achtergevel type B Veranda, uitbouw en PV-cellen
Zijgevel type D Onderland, met buitenkamer, boom op 1e verdieping, dakhuis en ronde hoek.
architectenweb — 53
Superlofts Een woning als maatpak, bereikbaar voor iedereen – dat is ook wat architect Marc Koehler nastreeft. Hij maakte de afgelopen jaren naam met Superlofts, 54 — architectenweb
Rechts, midden en onder In Buiksloterham in Amsterdam-Noord hebben BNB en B06 woon-werkcomplex Black Jack ontworpen. Binnen het flexibele casco met volledig glazen gevel kan iedereen zijn eigen plattegrond samenstellen.
Beeld Black Jack: BNB en B06 Foto CPO Alkmaar: Martijn & Alicia
specifieke wens zich en benadert vervolgens een architect. De laatste jaren zie je ook een omgekeerde benadering: architect en ontwikkelaar zoeken geïnteresseerden bij een (bestaand) gebouw en ontwikkelen het plan samen met hen. Binnen deze plannen krijgen de kopers volop de ruimte om hun eigen plattegrond samen te stellen. Space & Matter realiseert in het voormalige stadsdeelkantoor van Amsterdam Zuid zogenoemde Smartlofts met collectieve voorzieningen. Deze lofts kunnen kopers zelf customizen. WE architecten ontwierp onder het motto ‘keuzeruimte’ (‘wonen als in een school, kerk of pakhuis’) zeven loftwoningen in het Amstelkwartier. Ook hier is de indeling van de woning helemaal aan de kopers zelf. Een ander voorbeeld is Black Jack, het woon-werkcomplex dat BNB architecten samen met B06 architecten in Amsterdam Noord bouwt. De bureaus deden ervaring op met collectief opdrachtgeverschap tijdens de bouw van hun kantoor op IJburg. Dat gebouw wordt gedeeld door een coöperatie van zestien ZZP-ers, die slim gebruik maken van elkaars kennis en netwerk. Het inspireerde de bureaus om zich in te schrijven voor een (duurzaamheids) tender die de gemeente uitschreef voor CPO in de buurt Buiksloterham. Wat architect Dirk Jan Van Wieringhen Borski van BNB architecten trekt in de bottom-up aanpak, is de mogelijkheid tot experiment. Voor de duurzaamheidstender die de gemeente uitschreef, hebben ze alles wat er aan nieuwe snufjes bestaat uit de kast getrokken, van warmteterugwinning uit douchewater tot en met regenwateropvang. De flexibele structuur, met schakelbare units (45 m2), maakt dat het gebouw in de toekomst gemakkelijk aan te passen is aan veranderende wensen. De casco-woningen worden door de bewoners zelf ingericht. Want: “Wij geloven niet in makelaars; mensen weten zelf veel beter wat ze willen bouwen.”
Bij de ‘omgekeerde CPO’ zoeken architect en ontwikkelaar geïnteresseerden bij een bestaand pand
Onder Twee jaar na de start van het CPO-traject werden in Alkmaar deze woningen al opgeleverd. Het proces werd begeleid door KUUB.
“Wij geloven niet in makelaars; mensen weten zelf veel beter wat ze willen bouwen”
een woonconcept gestoeld op een coöperatieve aanpak. Het betreft een flexibel bouwsysteem met zes meter hoge cascolofts, door de kopers in te vullen; het (klimaatneutrale) gebouw wordt door de architect ontworpen, inclusief bouwproces. De bedoeling is om op deze manier de drempel voor zelfbouw te verlagen, en de kans om projecten van de grond te krijgen te vergroten. CPO 2.0 noemt
Koehler deze aanpak. Momenteel worden de eerste Superlofts gebouwd in de Amsterdamse Houthavens en Buiksloterham, en er zijn bouwplannen voor Utrecht en Delft. De kracht van CPO schuilt volgens Koehler in de kleinschaligheid, die hij ziet als een reactie op de bigness uit de jaren negentig. Rem Koolhaas beschouwde megagebouwen als een kans om complexiteit in het ontwerp te brengen, maar volgens Koehler is het juist andersom: als je microstructuren met elkaar verbindt en functies tot op de vierkante centimeter integreert, ontstaan vaak verrassende ruimtelijke oplossingen. Daarnaast is Koehler van mening dat de individualisering is doorgeschoten; om grote issues als klimaat, sociale ongelijkheid en zorg op te lossen, moeten we meer samenwerken. Door zaken als (groene) energie collectief te organiseren, worden duurzame oplossingen economisch eerder haalbaar. Uiteindelijk is het de bedoeling om de verschillende Superloft-communities aan elkaar te linken; om kennis te delen, de slagkracht vergroten en keukens voordeliger in te kopen. De gevels van de Superloftgebouwen hebben bewust een neutraal ontwerp gekregen. “Echt iets anders > dan de buren willen, zorgt voor architectenweb — 55
te maken, werkt hij aan de bouw van een ‘mainframe’ met ‘appstore’ voor ontwerpdiensten, waarin bewoners zelf aan de slag kunnen met gevelopties (zonwering, balkons) en interieur. Daarmee komen we op het heikele punt van CPO: het verdienmodel. Dat is er nog niet in alle gevallen. Dirk Jan
van Wieringhen Borski stelt dat zij met project Black Jack rondkomen, Marc Koehler moet het break-even point nog bereiken. Architecten doen CPO er volgens Ivar Diekerhof te vaak ‘bij’, omdat ze onderschatten hoe arbeidsintensief de begeleiding is; grofweg is dat aantal uren gelijk als, of zelfs hoger dan, de tijd die aan het ontwerp wordt besteed. Daardoor krijgen ze vaak te weinig betaald voor het werk dat ze gedaan hebben. Een idee dat tijdens het congres wordt geopperd: geef de architect, als hij ook de rol van ontwikkelaar en/of makelaar vervult, daarvoor extra delen van het gereserveerde bouwbudget.
Nieuwe kwaliteit Boven De dubbelhoge ruimtes die Mark Koehler Architects met de Superlofts aanbiedt kan ieder huishouden naar eigen inzicht indelen. Onder De eerste Superlofts verrijzen in de Amsterdamse Houthavens.
56 — architectenweb
Hugo de Clercq waarschuwt dat je in een stad als Almere, waar de portemonnees kleiner zijn dan in Amsterdam, al snel boven de gemiddelde huizenprijs zit. “Wat ze daar doen is behoorlijk efficiënt.” FARO wil nu, net als autofabrikanten die basismodellen met opties verkopen, inzetten op het aanbieden van ‘pluspakketten’. Van Wieringhen Borski brengt daar tegenin dat je zo gemakkelijk in standaard oplossingen vervalt. Hij
Beeld Superlofts: Marc Koehler Architects Foto’s CPO Arnhem: Thea van den Heuvel/DAPh
conflict”, stelt Koehler: “De vrijheid van dit concept schuilt in de dubbelhoge ruimte, waarbinnen je helemaal los kunt gaan.” Het bij elkaar brengen van tientallen deelprojecten in een bouwsysteem – daar ligt hij wel regelmatig wakker van. “Het is ongelooflijk veel werk.” Om het managen makkelijker
Architecten onderschatten nog te vaak hoe intensief de begeleiding van CPO-projecten is
Boven en onder In Arnhem zijn onder begeleiding van NEXIT architecten veertig boven- en benedenwoningen door de bewoners getransformeerd tot twintig ruime stadswoningen met een collectieve binnentuin.
merkt op dat in woongebouw Black Jack geen plattegrond hetzelfde is. “Dan moet je toch constateren dat er eerder iets fout is gegaan. Sinds de introductie van de tunnelbekisting in de jaren vijftig is de hele bouwsector geënt op de beukmaat van 5,40 meter.” Koehler is het daar helemaal mee eens: “De afgelopen tien jaar zijn er slechte woningen gebouwd, dat wil ik veranderen.” De realiteit is echter dat nu de economie weer aantrekt gemeenten en ontwikkelaars lijken terug te vallen in hun oude gewoonten. “De ontwikkelaars nemen het weer over; opportunisme bepaalt de grondpolitiek”, ziet Van Wieringhen Borski. Sommigen stellen zelfs
dat ontwikkelaars op sommige plekken CPO ‘gekaapt’ hebben; op de grond die voor bouwgroepen met een gezamenlijk ideaal gereserveerd is, bieden zij onder het mom van CPO toch weer dertien-ineen-dozijn appartementen aan. Van Wieringhen Borski, De Clercq en Koehler gooien de handdoek niet in de ring; ze zijn ervan overtuigd dat hun CPO-projecten veel potentie in zich dragen. En ze zien nieuwe mogelijkheden. Diekerhof noemt daarbij leegstaand vastgoed. “Daar ligt een enorme kans, ook in de middenhuursector.” Space & Matter startte onlangs het platform crowdbuilding, om leegstaande gebouwen te koppelen aan particuliere initiatieven. NEXIT architecten realiseerde in Arnhem een succesvol CPO-project in een blok ‘klushuizen’. Ideeën genoeg. Zaak is nu om de follow-ups van de grond te krijgen. Van Wieringhen Borski: “Bijna alles stopt na de pilot, en zo verdwijnt de opgedane kennis. Dat is eeuwig zonde; de innovatie is nog lang niet voltooid.” — architectenweb — 57
