TUSSEN VECHT EN EEM. Centrale Organisatie van Vrienden van de Historie van het Gooi en Omstreken

v/

TUSSEN VECHT EN EEM Centrale Organisatie van Vrienden van de Historie van het Gooi en Omstreken

f

>

TUSSEN

VECHT

EN

EEM - Jaarg.4, af 1.4 - nov.1974

Van de redaktie Dit keer een TVE-tijdrage aan het "Monurmentenjaar 1975", dat op initiatief van de Raad van Europa ge­ organiseerd gaat worden. Een vijftal bijdragen handeleh over een verdwenen en vier nog bestaande monu­ menten in onze regio. Dit keer komen naast de stad Naarden de grensgemeenten weer eens ruim aan bod: Kortenhoef, Loosdrecht en Eemnes. De bijdrage over de Hervormde Kerk van Kortenhoef is van mevr. A.C.Fokkema-Siccama, die eerder dit Jaar een boekje voltooide, waarin zij de restauratie van die kerk beschreef. Als laatste artikel treft u een beschrijving van de gebeurtenissen in de decembermaand l48l. Hopend dat deze maand zoln vijfhonderd Jaar later een vreedza­ mer karakter mog hebben, wenst de redaktie u al vast een prettige Jaarwisseling. De Hervormde Kerk van Kortenhoed Op 51 mei van dit jaar was de restauratie van de Hervormde Kerk van Kortenhoef voltooid. Een terug­ blik op restaratie en langer geleden tijd van de hand van mevr. Fokkema, lid van de restauratiecommissie, laten we hier volgen. "Men is in het koor thans bezig (oktober/november 1973, red.) met het leggen van de vloer. In 1922 werden over de bestaande vloer zand en planken aan­ gebracht. Daarvóór kon je de zerken zien, want in het koor bevonden zich evenals in het schip van de kerk graven. Van sommige zijn de nummers en namen bekend. Vele van die graven zijn bijzondere graven met een geschiedenis. Graf 4. "kwam toe aan de koster en voorzanger van deesen plaats, die in haar tijd regerende is. In dit graf werden in de jaren 1770-1775 begraven meester Moonen en zijn vrouw en de jongeheer Lauwies." TVE 4-101

Graf 5 is het predikantengraf. "De 30 October 1772 is in dit graf begraven den weleerwaarden en godvruchtigen Leeraar Gerardus Verweert, ge­ trouw en geliefd Leeraar in de Gemeynde Cortenhoeff. De oude kiste staat onder, de huisvrouw van Zijn Eerwaarde. De 5e januari l 808 hierin begraven een kind van ds. van Pellecom, predikant alhier." Graven 13,1^,15 behoorden toe aan de heren S.G. en H. Aschen. "De Schout en kerkmeesters van Cortenhoef geven deze heren bovengenoemde graven presen "de sarksteene sullen door de heere Aschen worden belijd. De gemelde grafsteeden sullen voor rekening van gemelde kerk worden onderhouden, so van sarlsteene als verhooging sonder dat gemelde heere Aschen oft hunne Recht verkreiegende daaraan mee sullen contribueren en sullen de gemelde graven nimmer mogen worden geruimd. Voor alle hetwelke de heere Aschen present geven een som van voor welken de gemelde kerk van bin­ nen sal worden geschilderd, alsmede daarvoor sal worden aangekocht nieuwe stiele. Actum Kortenhoeff den 22 maart l806", was getekend voor Kortenhoef door J.Mooy, Jacob van Dompselaar en M.v.Dijk Thans zijn nog de twee zerken van de familie Aschen aauiwezig. Graf l*f Was bestemd voor de tuinman van de familie Aschen, David Hofman.

Graf 15 Hierin werd in l800 begraven: Wynand Wil­ helm Aschen en in l805 zijn weduwe. Graf 17 "een kerkegraft; dit is't graft vlak aan de muur daar de baar staat". Graf 19 "een kerkegraft. Hier is in begraven 1 de­ cember l8lb de weled.gestr.heer Jan Filoris, graaf van Nassau Lelioq; daar 't graft be­ gint zijn twee rode bakken, in de midden TVE h-102

dito en aan ’t eynde 2 dito bakken", (Vermoedelijk wordt hier metselwerk bedoelt met„rode bakke". Bij de restauratie werden op de plaats van het altaar en op de plaats van de sacrementskast inderdaad stukken metselwerk gevonden. In het fundament van het altaar werden beenderen gevonden en een zandstenen pinakeltje, zeer mooi gebeeld­ houwd. December 1970). Graf ?? Het meest merkwaardige graf is dat met de sarcophaagdeksel. Volgens het opschrift was dit het graf van Helena Wigmans met het jaartal 1707. Deze steen is het oudste voorwerp in de kerk. Zij heeft oorspronke­ lijk dienst gedaan als deksel op een zand­ stenen lijkkist, werd later gebruikt als al­ taarsteen en keerde vele eeuwen later in 1707 tot haar oorspronkelijke functie terug. Nog meer herinneringen aan vroeger bevinden zich in het koor. Duidelijk zichtbaar is thans weer de bij de restauratie ontdekte piscina. Even westelijk daarvan, vlak onder de electrische leiding bevindt zich iets merkwaardigs. Een in oostelijke richting gebogen gang van pl.m. 70 cm lengte, ca 15 cm hoog en ca 15 cm breed, geheel gestucadoord. De beteke­ nis hiervan is voorlopig nog onbekend. Ik heb ver­ schillende katholieke en protestantse kerkbouwkundigen gevraagd, voor zover thans bekend heeft men alleen in de kerken van Sleen (Dr.) en Termunten (Gr.) zo’n gang aangetroffen. Deze merkwaardige vondst is weer dichtgemetseld. A .C.Fokkema-Siccama. Dichtkunst in de oude pastorie in Nieuw Loosdrecht. In de oude pastorie in Nieuw Loosdrecht, het gebouw dat uit het eind van de 17de eeuw stamt en nu door monumentenzorg in zijn vroegere luister is hersteld, heeft de aannemer om bestek en bouwtekeningen te maken, het behang van de muren getrokken. Dit leid­ de tot interessante ontdekkingen. Op een muur in de grote woonkamer is een steen aan-

TVE if-103

gebracht waarop de volgende tekst staat te lezen: "Hulde aan de nagedachtenis van Vrouwe S.M.v.d.Pol (tr.ver ? ... een woord dat niet goed leesbaar is). In't onderstaande jaar, het tiende na Uw sterven, plukt Loosdrecht1s Leeraars huis de vrucht van Uw beleid. Kon Uw godvruchtigheid U aller liefde ver­ werven, steeds blijv s U Loosdrechts hart in Liefd en dank gewijd. M D C C C X X V H 1'. - Hier is bedoeld Sara Rania de Poll (1752-1817) de tweede echtgenote van mr . Zacharias Henrie Alewijn, ambachtshaar van Loosdrecht. Op een muur op de bovenverdieping staat een nog schonere ontboezeming: "Deze kamer is al met papier behangen 'gedaan al voor plezier Lion Cachet verlangen, en-deze predikant ging in Zuid-Afrika leeren, En sprak de menschen aan,, zij moesten zich bekeeren, En deze predikant nu thans ook hier verkregen is in zijne jeugd als Israëliet geboren, Wij hopen zoo hij komt dat het de Heere geve dat hij dan komen mag al met die rijke zegen. Gedaan 15 september 187 V . Om de tekst staan de volgende namen geschreven: "D.Bolderhey, schilder en behanger alhier, 25 jaar J.Zeidenrijk, timmerman, geboren 19 October 18^7 Schilders: M.v.d.Maat - P.v.d.Neut - J.Kuiper". Lion Cachet is slechts een jaar predikant in Loos­ drecht geweest. Toen keerde hij weer terug naar het zonnige Zuid-Afrika. Of hij is geschrokken van het Nederlandse weer of van de Loosdreclitse dichtkunst, vermeldt de histo­ rie niet. G.Marx-van Ankum, Nieuw Loosdrecht

TVE k-lOk.

De Nicolaaskerk van Eemnes-Buiten Een historische schets. In de kom van Eemnes staat op het eind van het uit cultuur-historisch oogpunt belangrijke Kerkstraatje een prachtige kerk: de Nicolaaskerk. Deze kerk staat op de "lijst van beschermde monumenten" be­ schreven als- hebbend een ruim eenbeukig schip en smaller koor met een forse toren uit 1521. Volgens deze lijst dateert de kerk uit de XVe eeuw, maar waarschijnlijk is ze uit de XlVe eeuw, hetgeen verder op zal blijken. De historie van deze kerk gaat terug tot in de eer­ ste helft van de XlVe eeuw. De Eemnessers, die vanaf het grondgebied van Utrechts bisschop aan de oostzijde van de Eem het gebid van de graaf van Holland aan de westzijde bin­ nendrongen, sloten op 21 oktober 1339 een overeen­ komst met de graaf. Deze graaf, Willem II, gaf hen de veengronden in erfpacht en zij werden zijn "lantsate" (onderdanen). Eén van de bepalingen in de overeenkomst luidde: "Ende als si overcomen zien mitter wone, soe zul­ len wi hem helpen, dat si ene kercke ghekrighen bi hem zelven mit hoeren coste, ende tot dier tijt toe, dat si selve ene kercke ghecrighen, soe zullen si moghen parochijen, waar si willen". (Enklaar: Rechtsbronnen Gooiland, blz.11-19). Waarschijnlijk bouwden zij al spoedig een op stenen fundering staan de houten kerk, die echter een weinig jaren verder, toen de bisschop Eemnos weer met geweld onder, zijn gezag terugbracht, vernield werd. Dit wordt beves­ tigd door dhr. Van Schaik, opzichter bij de laatste restauratie, die in een intervieuw tevens opperde dat mogelijk deze eerste kerk nog niet voltooid was, toen ze moest worden afgebroken. In ieder geval was men bij de restauratie op delen van een fundament gestoten, die niet bij het nu bestaande bouwwerk behoorden (Gooi- en Eemlander, 15-4-!67 ). Als Eemnes-Buiten in 1352 stadsrechten ontvangt van bisschop Jan van Arkel verzoeken de burgemees-

TVE 4-105

ster Adam Kr ijeek met schepenen, en raad op 7 septem­ ber om ook kerkelijk van de moederkerk van Ter Eem (Eembrug) te worden gescheiden» Zij vragen toestem­ ming voor kerkebouw "daar wij voormaals ene kerke getimmert hadden". (Arch.v.dBissch.v.Utrecht, reg.no 3 I,fol.239 e.v.). De toekomstige pastoor zou als inkomsten de offergelden en een erfrente (2 schel­ lingen van ieder huis binnen de stedelijke vrijheid) ontvangen, als tenminste de abt van de St.Paulusabdij te Utrecht, de collator van de Pastorie van TerEem, en Gijsbert Lodensteyn, pastoor van Ter Eem, hun goedkeuring konden geven. Laatstgenoemde zou ter vergoeding van het wegvallen van een deel van zijn inkomsten jaarlijks 1 lood zilver of 12 stuiver van de kerkmeesters ontvangen. De. fundatiebrief (stichtingsbrief) van de bisschop wordt spoedig ontvangen, want bij het vaststellen van. het grondgebied van de nieuwe stad in een schrijvan van 15 september bepaalt de bisschop: " . . . ende die kereke mijt horen kerspel, dat dairtoe be­ horen sail, alsoe wijt als onse vrijheit gaet, te sceiden van der kerken ende kerspel van Eembrug". De abt van de St .Paulusabdij wordt eveneens over deze nieuwe kerk collator, terwijl het in bezit stellen de aartsdiaken toekomt. De patroonheilige van de kerk wordt de H.Nicolaas, patroon van scheepvaarders en kooplieden, wiens verering vanuit KleinAzie (Myra) en Zuid-Oost Italië (Bari) over heel Noord-Europa verbreid werd. De heilige is patroon­ heilige van b.v. Venetie, Kreiburg, Lotharingen, maar ook van Amsterdam. In vele plaatsen rond de voormalige Zuiderzee (Huiden, Zelhorst-Harderwijk, Elburg, Kampen, Genemuiden, Staphorst, Vollenhove, Blankenheim, Kuinre e.a.) werd hij vereerd. Hij was ook de 2e patroonheilige van de parochiekerk van Amersfoort. Na de verkregen bisschoppelijke toestemming gaat men onmiddellijk aan het bouwen. Aan de buitenzijde van de Zuidwand, een grote Oost-West lopende zeedijk, wordt de kerk binnen een tiental jaren gebouwd. De eerste dode, die er begraven wordt, vindt in 1363

TVE k-10 6

zijn laatste rustplaats in de nieuwe kerk. Eet do­ denregister begon met: "Anno MCCC sexagesimo tertio obiit Petrus filius Petri, cuius anima requiscat in in pace" (anno 1363 gestorven Pieter Pieterse, zijn ziel ruste in vrede). Van de bij de recente restau­ ratie gevonden munten (17 stuks, waarvan er 14 naar het voormalig Goois Museum te Hilversum gingen ?) dateerde de oudste Zwolse (?) munt, een zogenaamde brakteaten, van 1366. Deze munten zaten in een kalklaag onder het afgeslagen zandsteen en de in de l8 e eeuw opgebrachte laag rood zand in de sacristie (thans constitoriekamer). Toen in oktober 1525 de Naarder stadsecretaris Pie­ ter Aelmanszoon een bezoek aan Eemnes en omgeving bracht, vernam hij, dat er nog een kopie van de fun­ datiebrief in de Nicolaaskerk aanwezig was, maar dat de pastoor van Ter Eem geen vergoedingen meer ontving, zoals bij de scheiding was afgesproken. Hij hoorde de pastoor, heer Joost, vertellen, dat de kerk zo'n tweehonderd jaar oud moest zijn (Pieter schat zelf ongeveer even oud als de Naarder kerk, die van 1380 is) en dat er in 4 jaar tijd (1521 1525) een nieuwe toren aangebouwd is. Wellicht werd deze toren ter vervanging van een bij de schermutse­ lingen van l48l tussen Utrecht en Holland beschadig­ de toren gebouwd. Deze nieuwe toren was een van de eerste dorpskerktorens, die in grote trekken en zo­ gezegd in "boerendialect" vertaald werd naar het grote voorbeeld: de Utrechtse domtoren. "Dit zijn binnen de grenzen van de tegenwoordige provincie Utrecht - de torens van Eemnes-Buiten, Houten, Loenen, Nieuw Loosdrecht en, de weelderigste van alle, Amerongen met zijn voorname gotische balustraden en de vernuftige versieringen van bakstenen metselwerk en tufsteen. Ze bestaan uit verscheidene geledingen, echter minder scherp van elkaar gescheiden dan die van de dom." (J,H.Besselaar: Torens van Nederland, blz.31). Bovendien is de Eemnessertoren één van de eerste torens in ons land waar ruimte was gelaten in de bouw voor het aanbrengen van een wijzerplaat voor een torenuurwerk. Aan de oostzijde is een linTVE 4-107

kernis van de bovenste geleding voor dit doel ex­ pres korter ontworpen (idem,blz.lOl). De torentrap naar het koor werd aan de noordzijde van de toren aangebracht, terwijl aan de westzijde een doopkapel werd gebouwd (thans ruimte voor een "Sprenkler"installatie) waarin zich nu als sluitsteentje in het plafond een in oorspronkelijke kleuren geschil­ derd kopje, Johannes de Doper voorstellend,bevindt. Daarboven bevindt zich een ruimte, die van buiten de kerk te bereiken is, en die de volksmond als de voormalige gevangenis betitelt. Tussen deze ruimte en de kerk zat oorspronkelijk een luikje, dat ech­ ter bij de laatste restauratie dichtgemetseld is. Niet alleen de toren werd in het eerste kwart van de XVIe eeuw vernieuwd, maar ook aan het interieur werd meubilair toegevoegd: twee nog steeds aanwe­ zige gestoelten, versierd met gotisch briefpaneelwerk, werden in de kerk geplaatst. Toen Pieter Aelmanszoon Eemnes bezocht, trof hij be­ halve de pastoor ook een "altarist", Jan Nollert, aan. Deze priester droeg de mis op aan een van de zijaltaren die de kerk telde. Er waren aan de Nicolaaskerk twee vikarijen ("Altarist" of "vikaris" komt overeen) verbonden, een van de Almachtige God, de H.Maagd Maria en de martelaar Vincentius (in 157*+ kwam deze vikarij, na de dood van Job Diderijkse, aan Michiel van Isseltj de ander van God, de H. Maagd Maria en St.Nicolaas- Ook was er in de kerk nog een altaar van het H.Kruis, dat in l*+80 door Volkert Jakobz Zwarten en vele andere parochianen was ingesteld en waarvan de eerste altarist rurchert Volkertz was Er waren aan de kerk twee broe­ derschappen verbonden: dat van St.Anna (opbrengsten goederen ƒ j6.*+0 per jaar) en dat van het H Sacra­ ment (opbrengst ƒ *+2.60) (Zie' Teg.Staat en v.d.Aa: Aardrjjksk woordenboek). De Naarder stadsecretaris ontmoette pastoor en vi karis toen ze stenen van het kerkhof naar hun huis aan het sjouwen waren. Wellicht waren dit overge­ bleven stenen van de zojuist gereed gekomen toren­ bouw . TVE *+-108

Be w eer o p g e k n a p t e k e r k k r e e g h e t op h e t e i n d v an d e eeuw z w aa r t e v e r d u r e n . Een l a n g s t r e k k e n d e t r o e p S p a n j a a r d e n , d i e va n A m e r s f o o r t n a a r N a a r d e n op weg w a s , s t a k de k e r k i n b r a n d . He t i n de k e r k b e w a a r d e a r c h i e f g i n g h i e r b i j v e r l o r e n en v an de k e r k , d i e o m s t r e e k s 1580 i n h e r v o r m d e h a n d e n o v e r g i n g , b l e e f n i e t v e e l o v e r. In l6 0 6 wordt h a a r to e s t a n d b e s c h r e ­ v e n a l s : nDen s t a e t d e r k e r c k e a l d a a r g e v o n d e n h e b ­ b e n e e n w o e s t e p l a e t s e . " Be p r o t e s t a n t e n g i n g e n dan ook i n h e t s c h o o l g e b o u w k e r k e n . D i r x R i j x s s e n , een v o o r m a l i g p r i e s t e r , p r e e k t e d a a r v o o r zo';n t w e e h o n ­ d e rd mensen. V olgens een v i s i t a t i e r a p p o r t u i t d i e tijd w e r d e n e r e c h t e r g é é n p s a l m e n g e z o n g e n en werd e r g é é n Av ondmaal g e h o u d e n . Be p r e d i k a n t , d i e ook de k e r k v a n Eem n e s - B i n n e n t e b e d i e n e n h a d , werd d a a r e c h t e r d o o r de me ns en n i e t t o e g e l a t e n , omdat zij e e n r o o m s - k a t h o l i e k e g e e s t e l i j k e w e n s t e n . ( R o g i e r : G e s c h . v . d . K a t h . i n N o o r d - N e d . , d l . 2 , b l z . A03) . I n l 6 0 6 , a l s de b o v e n s t a a n d e t o e s t a n d v an de k e r k b e s c h r e v e n w o rd t, moeten e r a l p la n n e n voor r e s t a u ­ r a t i e b e s t a a n h e b b e n en moe t r e e d s m e u b i l a i r zijn g e k o c h t , w an t ee n i n d e k e r k a a n w e z i g e p r e e k s t o e l d r a a g t lêO^f a l s j a a r t a l . Rond 16 20 moe t de k e r k v o l ­ t o o i d zijn. H e t vrandbord me t de g e l o o f s b e l i j d e n i s i s u i t I 6l 2 , h e t p r a c h t i g e k o o r h e k d a t e e r t van l 6l 8 . Een d o o p h e k i s v an w a t l a t e r , na m el ij k u i t 1 6 A9 . W e l l i c h t i s de t o r e n ook i e t s v e r h o o g d ( z i e de a f ­ wijkende p a t r o n e n i n h e t m e t s e l w e r k ) , o f was d a t a l i n 1521 g e b e u r d ? I n de komende j a r e n g e b e u r t e r w e i n i g o p z i e n b a r e n d e a a n de k e r k . O n g e t w i j f e l s v i n d e n e r k l e i n e r e p a r a t i e s p l a a t s . Een d a k k a p e l a a n de o o s t z i j d e d r a a g t h e t ja a r t a l 1700. A l s i n de X V I I I e eeuw d e E e m n e s s e n ee n a m b a c h t s h e e r ­ l i j k h e i d w o r d e n , v e r k r i j g t de n i e u w e A m b a c h t s h e e r I s a a c q v a n N o r d e n ook h e t " j u s a p p r o b a n d i e t i m p r o b a n d i " ( h e t g o e d k e u r i n g s r e c h t bij b e r o e p op p r e d i ­ k a n t ) . Be a m b a c h t s h e e r v e r k r e e g t e v e n s h e t r e c h t op e e n g e s t o e l t e i n de k e r k e n en ee n g r a f k e l d e r i n de N i c o l a a s k e r k . I n d e z e k e r k zijn e r n o g v e r s c h i l l e n d e t e v i n d e n : va n de f a m i l i e v a n Naarnen, van de H a s s e l a a r s . Andere g r a f s t e n e n verm elden ( o f v e rm e ld d e n ,

TVE J+-109

want er zijn er bij de laatste restauratie helaas enige verdwenen !): Hendrik Willemsen, Samuel Samu­ els 1736, Geertje Schouten I 65I , Peter Lambertse 1634 enz. De grafkelder van de Ambachtsheer en voor­ malig Utrechtse muntmeester, Johannes Sebastiaan van Naamen, is tijdens de laatste restauratiewerk­ zaamheden geopend geweest. De stoffelijke resten werden verzameld en in een nieuwe kist voorzien van koperen opschrift weer bijgezet. In de kerk bevindt zich naast het gestoelte van de ambachtsheer ook een gestoelte, waarop zich het wapen van Johan van Bemmel bevindt, een vroegere schepen van Amersfoort. Dit wapen werd op zolder gevonden tijdens de laatste restauratie, waarom dit in de kerk aanwezig w a s , is onbekend. In de XVIIIe eeuw vinden er verschillende verbou­ wingen plaats. In 1731 wordt er een zijingang aan de zuidzijde gemaakt. uok in de constitoriekamer aan de andere kant wordt het een en ander gedaan: in de bovenste laag rood zand worden bij de restauratie enkele 17e en l 8e eeuwse munten gevonden. In fe­ bruari 1753 wordt een gebarsten klok voor ƒ 6 .- ge­ repareerd, maar b maanden later wordt ze met een andere klok door schipper Caspar Ruyzendaal naar Amsterdam vervoerd. Tegen bijbetaling van zo :n ƒ 333.- levert Cipprianus Crans Jansz een nieuwe klok. Hetzelfde jaar verricht timmerman Pieter van Hoorn grote reparaties aan de toren. In 178^ wordt er nog een zijingang met bijbehorend portaaltje aan de zuidzijde (tegenover de school, waar tegenwoordig het Verenigingsgebouw staat) aan­ gebouwd . Een jaar eerder was men weer met reparaties aan de toren begonnen. Waarschijnlijk werden deze pas in 1788 beëindigd. Men vond het nodig een gedenkbord te maken, deze was jarenlang in de voormalige her­ berg "De Lindeboom" van H.Perier (aan de dijk tegen­ over de Kerkstraat) te zien. De tekst luidde: "Als Hendrik Houtthuijs overrekent de kosten van den toore bouw en op zijn last wierd afgetekent TVE A-110

de spits, zo als die weeze zouw, heeft Houtthuijs, burgemeester zijnde dit werk so als gij't hier ziet staan van weert doen timmere tot dat eynde en 't gedekt door P.D.Haan, Eemnes-Buyten, anno 1788." In de tweede helft van deze eeuw werden ook de klok ken gecompleteerd door aankoop van een klok, die door L.Haverkamp uit Hoorn gegoten was. Géén van beide klokken is nu nog aanwezig. Er hangt nu één klok met opschrift: "Gegoten door Jacobus van Ber­ gen te Midwolda, 1950"• Ter verfraaiing van het kerkinterieur werd tevens een schilderstuk gekocht met een voorstelling van het laatste avondmaal. De komst van de Fransen brengt een aantal belang­ rijke veranderingen. Zo moet de kerkelijke gemeente de toren als belangrijk voor de landsverdediging aan de burgelijke gemeente afstaan. Enige tijd later wordt om hygiënische redenen het begraven in ker­ ken verboden, zodat overal in den lande "kerkhoven" als begraafplaats gebruikt gaan worden. Ook wordt het opschrift op het graf van de in 1737 overleden ambachtsheer Cornells Hasselaar verwijderd. In verschillende plaatsen worden bovendien kerken aan de rooms-katholieken terug gegeven. In Eemnes vragen de katholieken pas na het vertrek der Fran­ sen in l8l9 om teruggave van een van de twee kerken Omdat de katholieken er veruit in de meerderheid zijn (tweederde deel) vragen pastoor Theodorus van Dijk en kerkmeesters P.C.van Klooster en E.Kolkschoten in een request aan de koning om te mogen gaan beschikken over de Nicolaaskerk. Hun eigen kerk was in een zeer slechte staat en nieuwbouw zou f ^fO.OOO gaan kosten : Koning Willem I beschikt echter af­ wijzend en de protestanten blijven daardoor in het bezit van beide kerken. Veertig jaar later schenkt de gemeente Eemnes de katholieke kerk bij wijze van compensatie de grond, die voor nieuwbouw van hun kerk benodigd wordt. Inmiddels is de Nicolaaskerk een eerbiedwaardige grijsaard geworden, waar zo nu en dan het een en anTVE **-111

der aan opgelapt moet worden. In 1852 moet metse­ laar J.Groen de toren komen repareren, hij wordt bij zijn werkzaamheden gecontroleerd door de raadsleden J.van Stoutenburg en H.Bieshaar. Precies kO jaar later vindt er weer een aanbesteding voor herstel van de toren plaats. Hoewel het aanbestede bedrag ƒ 1059)20 bedroeg, worden Burgemeester en Wethou­ ders door de raad gemachtigd om ƒ 3000.- voor dit doel te lenen S Kennelijk rekende men op nogal wat bijkomend werk en was bekend, dat de toren in een niet al te beste staat verkeerde. Welke restauraties er verder waren, is mij niet bekend. Wel was men lange tijd plannen aan het maken voor een grondige opknapbeurt van de hele kerk, hetgeen voor de toren in de jaren 1953-1957 en voor de rest van de kerk in de jaren I96I-I967 gerealiseerd werd. Tegenwoordig kan men dus tevreden cfernieuwde kerk aanschouwen £ Nee, toch niet naar volle tevreden­ heid, want door het gebruik van een verkeerde steen­ soort zal alles wat natuursteen is aan de toren binnen niet al te lange tijd weer moeten worden ver­ vangen £ Kosten rond de kwart miljoen £ Onze monu­ menten vragen een altijd voortdurende, waakzame zorg, waarvoor de gemeenschap wel eens diep in de beurs moet tasten £ Een reden te meer waarom de Eemnessers in het "Monumentenjaar 1975") dat op initiatief van de Raad vab Europa georganiseerd werd, met een ze­ kere trots het erfgoed van hun voor/ ', eens vaderen extra mogen bewonderen. J.V.M.OUT, Eemnes. HET

GASTHUIS

VAN

NAARDEN

Het, in het begin van deze eeuw, verrijzen van nieuwe wijken buiten de vesting Naarden, maakte het noodzakelijk om een nieuwe, meer doelmatige huisnummering in te voeren. Totdien had men het met een doorlopende nummering kunnen doen. Nu werd het bepaald een noodzaak, om de nummering straatsgewijze in te voeren. Om niet in het oneindige te vervallen besloot de toenmalige gemeenteraad een aantal van TVE A-112

de kleinere straten op te heffen. Hierdoor gingen echter wel enkele historisch gegroeide straatnamen verloren. Hetgeen wel te betreuren, maar niet on­ overkomelijk is. Betreurenswaardig was v/el, dat men de Gasthuis­ straat liet vervallen. Dezs straat, nu het gedeelte ïurfpoortstraat, lopende van de Marktstraat tot aan de Peperstraat, riep herinneringen op aan een van de oudste sociale instellingen, die men hier telande heeft gekend. Met de komst van de kloosters in de opkomende mid­ deleeuwse steden, of zoals veelal het geval is ge­ weest, was het eerst het klooster en daarna de n e ­ derzetting die volgde, werden al spoedig de gast­ huizen gesticht. Dat te Naarden zal waarschijnlijk uit het midden van de 15e eeuw stammen of van iets daarvoor. Waar nu precies dit gasthuis was gelegen is tot op heden min of meer een open vraag. Door de vage beschrij­ ving van Lambertus Hortensius in zijn Op- en onder­ gang van Naarden kwamen velen tot de conclusie,dat het voormalige stadhuis, waar in 1572 de moordpartij door de Spanjaarden plaats had - in l6l5 verbouwd tot Stadswaag - in de Franse tijd gepromoveerd tot garnizoensbakkerij en nu gerestaureerd tot het hui­ dige Comenius Museum - tevens dienst deed als gast­ huis of gasthuiskapel. Open vraag was, waar was het gasthuis nu wel gele­ gen. Het "Quohier der verpondingen van huizen en andere gebouwen" (Gem.Arch.Naarden D VI l8 blz.5> 1753) geeft het antwoord. Dit boek vermeldt: "Gasthuisstraat aan de zuydzijde: n r . 54 De Stadswaag memorie nr. 55. Gijsbert Benet (zal waarschijnlijk moeten zijn Gijsbert Bonet) een gebouw zijnde het geweesens gasthuis ƒ 9*17*--" De berekening geeft als uitkomst, dat het gasthuis was gelegen naast en belendend aan de Waag, de plaats waar aan het eind van de 19e eeuw de inmid­ dels gesloten Andreaskerk werd gebouwd. Wie nu de oude kaarten nauwkeurig beziet vindt op TVE 4-113

enkele hiervan een, zij het vage, aanduiding. Of de huidige kadastrale indeling nog identiek is, valt voorlopig niet te achterhalen. Daartoe zal eerst de Andreaskerk gesloopt moeten worden, hetgeen, gezien de bouwstijl, geen ramp zou zijn. H.POOLMAN - Naarden DE

WAALSE

KERK

te Naarden~]

Aan het eind van de Kloosterstraat te Naarden be­ vindt zich een oud in laat Gotische stijl gebouwd kloosterkerkje, dat nu als laatste rustplaats van Jan Amos Comenius zijn bestendiging heeft gevonden. Eens behoorde het als bedehuis toe aan de Zusters van het Sinte Marien Convent van de Zusters Fransciscanessen. In 1572 zag het de Spaanse furie aan zich voorbijgaan gevolgd door een periode van stilstand tot het in het midden van de 17 e eeuw weer in gebruik werd g e ­ nomen ten dienste van de ’ Waalse gemeente. Deze werd in 1819 opgeheven en het gebouw werd voor diverse doeleinden gebruikt, die weinig meer gemeen hadden met de oorspronkelijke bestemming. Op 28 maart 1955 wordt het, na geheel gerestaureerd te zijn, als mausoleum in gebruik genomen, het werd van een bede­ huis een bedevaartplaats. Het klooster. Wat er vóór 1572 naast de Grote of S t .Vituskerk, het Zusterklooster van het Sinte Marien Convent en het Mannenklooster te Oud-Naarden in Naarden aan be­ langrijke gebouwen bestond moeten wij hoofdzakelijk uit Lambertus Hortensius "Opgang en Ondergang van Naarden" gewaar worden. Wel spreken twee stukken gedateerd 27 October 1355 over "Het Slot te Naarden’.' Ondanks alle naspeuringen is het tot op dit ogen­ blik een open vraag gebleven in welk verband of waar dit te zoeken. Hopelijk brengt een voorgenomen bodemonderzoek wat nader licht in deze materie. Vermelden archief en Hortensius gebouwen en andere zaken, waarvan tot op heden geen spoor meer is te­ ruggevonden, geheel anders ligt dit met het kloosTVE 4-ll*f

t e r , w a a r h e t h u i d i g e Comenius Mausoleum e e n s d e e l v an u i t m a a k t e . K o r t v o o r l 4 l 8 z o u d e n de k l o o s t e r l i n g e n z i c h i n de B ussum m erstraat hebben g e v e s tig d . In d a t z e l f d e j a a r v e r k r e g e n zij v an de m i g i s t r a a t g r a t i s p o o r t e r s c h a p , v o l s c h a a r r e c h t op de m e e n t en w e r d e n zij v r i j g e s t e l d van h e t gem eenschappelijk t e v e r r i c h t e n werk. I n 1 44 0 werd h e t k l o o s t e r v e r p l a a t s t n a a r h e t S t a d s ­ k e r k h o f , g e l e g e n i n h e t n o o r d - o o s t e l i j k g e d e e l t e van de s t a d . W i e t zo h e e l l a n g g e l e d e n s t u i t t e men bij g r a a f w e r k z a a m h e d e n bij d e W e e s h u i s k a z e r n e op ee n g r o o t a a n t a l b e e n d e re n , n a a r a l l e waarschijnlijkheid w a r e n d e z e v an d i t k e r k h o f a f k o m s t i g . Op de p l a a t s w a a r n u de W e e s h u i s k a z e r n e s t a a t werd d i t k l o o s t e r h er b ou w d en u i t g e b r e i d . H et z a l d u s w e l n i e t zo h e e l v e r w o n d e r l i j k zijn, d a t men o n d e r de h u i d i g e k a z e r n e g e b o u w e n de ou d e f u n d e r i n g e n v a n d i t k lo o s te r z a l terugvinden. I n l 8 0 2 m o e t e n h i e r v a n n o g r e s t e n a a n w e z i g zijn g e ­ w e e s t d a a r op 26 j u l i 1 8 0 2 ee n v e r z o e k t o t d e m u n i c i p a l i t e i t w o r d t g e r i c h t "om 5t u y t e r s t e g e d e e l t e v a n 8t ou de genoemde k l o o s t e r " t e mogen a f b r e k e n . U i t d i t s t u k w o r d e n wij t e v e n s g e w a a r , d a t z i c h h i e r n o g e e n v a n de v i e r b e s t a a n d e l i j n b a n e n b e v o n d . Een a n d e r e was g e l e g e n a c h t e r de G a s t h u i s s t r a a t - de tegenw oordige T u r f p o o r t s t r a a t . Op o u d e k a a r t e n zijn k l o o s t e r en k a p e l d u i d e l i j k a a n ­ g e g e v e n . H i e r u i t k u n n e n wij c o n c l u d e r e n , d a t p l a a t s en vorm t e n a a n z i e n v a n de h u i d i g e W e e s h u i s k a z e r n e w ein ig v e ra n d e rin g hebben ondergaan. A lleen h e t ou d e p o o r t j e z o a l s Abr .Rad email e r g e t e k e n d h e e f t , i s bij de v e r n i e u w i n g v a n de v e s t i n g ( I 6 7 8 - I 6 8 3 ) v e r ­ dwenen . Tijdens de S p a a n s e f u r i e i n 15 72 werd e e n g r o o t g e ­ d e e l t e v a n de s t a d i n b r a n d g e s t o k e n , w a a r o n d e r h e t " o u d e S t a d h u i s " , n u C om en ius mu seu m. H e t k l o o s t e r werd e v e n w e l g e s p a a r d . De b e w o o n s t e r s en de i n v e n t a r i s e c h t e r n i e t . H ee d s e e r d e r w a r e n de g e u z e n e r op b e z o e k g e w e e s t , z o d a t men g e v o e g l i j k mag a a n n e m e n , d a t d e k l o o s t e r l i n g e n w e l h e t e e n en an d e r hebben moeten doormaken. TVE 4 -1 1 5

Na de Opdragt-Brief van 12 oktober 1579 en de Confirmatie-Brief van 29 november van datzelfde jaar worden alle kloostergoederen "tot behout en onder­ hout van arme derselver Stede en Stichtinge van een weeshuys" aan de Burgemeesteren overgedragen. Iets, wat één der municipaliteiten in l 801 , tijdens een kwestie over het opnemen van niet gereformeer­ de kinderen in het Weeshuis, fijntjes deed opmerken "dat de schenker Pater Wijnter, zelf rooms zijnde, slechts bedoeld zou kunnen hebben, dat alleen ge­ reformeerde kinderen in het Weeshuis mochten wor­ den aangenomen" ! Na de overdracht werd het klooster toen gedeelte­ lijk ingericht als weeshuis. Wat de functie van de kapel is geweest totdat zij in 1 Ö52 in gebruik werd genomen als Franse kerk, is nergens uit gewaar ge­ worden . De Waalse kerk.. Ten aanzien van deze gemeente liggen de zaken in tegenstelling tot bovengenoemd klooster veel ge­ makkelijker. Het archief van de gemeente Naarden licht ons over dit kerkgenootschap uitvoerig in. In 1651 dient de "Fabrikeur" de Draperie de Velour een request in bij de magistraat, waarin hij er op wijst, dat zijn fabrique begon te vervallen, daar zijn werklieden - hiermede zullen de vaklieden be­ doeld worden -, die voornamelijk uit Walen beston­ den, wegtrokken. Dit zou volgens dit request ge­ schieden, omdat er ter plaatse geen gelegenheid be­ stond om de godsdienstoefening in hun eigen taal bij te wonen. Hij besluit dit request met de Burgemeesteren te Naarden te verzoeken om alhier voor een Franse kerk te zorgen. ■ueze traden op hun beurt, daar het aan hen veel was gelegen deze industrie voor Naar­ den te behouden, in onderhandeling met de Waalse kerk te Amsterdam, met als resultaat, dat op 13 augustus 1651 N.T.H.M.Hotton, prediaknt te Amster­ dam, de eerste predikatie kwam houden. Bij gebrek aan andere ruimte geschiedde dit in de school van Simon Hose. Dit schijnt zo goed te zijn bevallen, TVE Jf-116

dat de diensten voortgang vonden. Op 27 en 28 mei 1652 worden twee ouderlingen en diakenen gekozen, nadat de Stad hieraan goedkeuring had gehecht. Deze worden dan in de zondagsdienst te Amsterdam in hun ambt door Ds. Jacob du Bois, predikant te Utrecht, bevestigd en daarmede had Naarden zijn ei­ gen zelfstandige Waalse gemeente. D eze beroept op haar beurt Jean Mathon, predikant te Groede in Vlaanderen > Op 4 augustus 1652 doet deze predikant zijn intrede, echter niet voor lang, want op l 8 februari 1653 overlijdt hij plotseling. Inmiddels werd gezocht naar een meer passende ruimte. Deze werd gevonden in de voormalige kloosterkapel, die in bruikleen werd af­ gestaan. Ds.Mathon was door het tragisch voorval waarschijnlijk de eerste van deze gemeente, die in deze kapel werd begraven, want het lijkt hoogst on­ waarschijnlijk, dat ten tijde dat de kloosterkapel als zodanig dienst deed, geen kloosterlingen werden begraven. De gemeente zat dus na korte tijd met een vacante predikantenplaats. Reeds op 3 april d.a.v. werd een beroep uitgebracht op Jean Louis Grouwels, predi­ kant te Nymwegen. Hij werd op 29 juni van datzelfde jaar in Naarden bevestigd. D eze predikant, die de Naardense gemeente ruim 25 jaar lang diende - hij overleed eind 1678 - heeft voor Naarden een aantal verdiensten gehad. Op 20 juni 1672 viel hem de twijfelachtige eer te beurt om als onderhandelaar met de Fransen op te treden, die na bereikt accoord zonder slag of stoot de vesting in hun bezit kregen. Een van zijn verrichtingen was de aankoop van het graf n o .8 in de Waalse kerk, waarin Jan Amos Comenius op 22 november I 67O ter aarde werd besteld. In welke relatie Grouwels met Comenius stond valt slechts bij gissingen te benaderen. Zeker is het, dat hij de geleerde banneling moet hebben gekend, an­ ders zou hij niet vermeld hebben zelf ƒ 12 .- te heb­ ben afgedragen voor de aankoop van dit graf. Verder is bekend, dat deze Waalse gemeente uitgebreid conTVE 4-117

t a c t o n d e r h i e l d m e t d i e v a n A m s te r d a m , z o d a t Comen i u s z e l f h i e r v a n l e d e n gekend z a l h eb b e n . Immers, h e t l i g t v o o r d e h a n d , d a t de d o o r h un g e l o o f s ­ o v e r t u i g i n g v e r d r e v e n b a n n e l i n g e n s t e u n en b e g r i p bij e l k a a r zochten. D s . G r o m v e l s we rd o p g e v o l g d d o o r J e a n d e s M o u l i n s ^ deze o v erle ed i n 1688. V ervolgens wordt P i e r r e A g ie r b e r o e p e n , D s .A u g ie r o v e r l i j d t n a kk j a a r d i e n s t op 2.k j u n i 1752■ Op 5 a u g u s t u s 1 7 3 2 d o e t J e a n A n t o i n e d e P u t t e r zijn i n t r e d e j d e z e g i n g n a bij na 38 j a a r de g e m e e n t e g e ­ d i e n d t e h e b b e n i n 1770 me t e m e r i t a a t . Deze p r e d i k a n t , d i e n a a s t de Waag - n u C o m e n i u s museum - w o ond e, h i e l d zijn a d m i n i s t r a t i e z e e r na uw ­ k e u r i g bij en s c h i j n t e r ook v o o r g e w a a k t t e h e b b e n , d a t h e t o v e r i g e a r c h i e f bijna g e h e e l i n t a c t g e b l e ­ v e n i s . D i t was ook min o f m e er h e t g e v a l me t zijn v o o r g a n g e r s . Aan hem en zijn v o o r g a n g e r s i s h e t t e d a n k e n , d a t men l a t e r d e g e g e v e n s o m t r e n t d e l a a t ­ s t e r u s t p l a a t s v a n Co me niu s n o g k o n a c h t e r h a l e n . Ka- D s . d e P u t t e r v o l g d e n o g e e n v i j f t a l p r e d i k a n t e n : L e o n a r d H u m be r t ( 1 7 7 0 - 1 7 7 7 ) , J a c o b C h a r l e s S o u c h a g ( 1777 - 1 7 8 3 ) , P i e r r e C h e v a l i e r ( I 78 A - I 785 ) , J e a n G a s p a r d M e r t u s ( I 785 - I 8 OO) en J e a n U l r i c h A n o s i . De l a a t s t e g i n g w e g e n s zijn zwakke g e z o n d h e i d i n 1819 m e t e m e r i t a a t en i s i n 1855 op 9 3 ~ j a r i g e l e e f ­ ti jd t e L o e n e n o v e r l e d e n . Aan en i n h e t gebouw h e b b e n z i c h i n d i e t i j d , v o o r z o v e r ons bek en d , n i e t v e e l in g rijp en d e v e r a n d e r i n ­ g e n v o o r g e d a a n . U i t 1 7 6 ^ b e s t a a t no g ee n u i t v o e r i g b e s t e k van u i t t e v o e re n r e p a r a t i e s , d i e v o o r a l h e t d a k en h e t g e w e l f b e t r o f f e n . K l a a r b l i j k e l i j k v e r k e e r ­ de d i t n i e t i n een a l t e b e s t e s t a a t , d a a r er r e e d s e e r d e r m e ld in g van gemaakt i s , d a t h i e r a a n r e p a r a ­ t i e s werden v e r r i c h t . Ook i n de j a r e n 1 7 8 0 , 1 7 90 en 179 1 m o e s t e n e r r e p a r a t i e w e r k z a a m h e d e n w or d en v e r r i c h t . V e r d e r f u n g e e r d e h e t gebouw a l s g a s t k e r k v o o r de w e i n i g e l u t h e r a n e n d i e N a a r d e n t e l d e . Op 5 m a a r t 1797 t e l d e d e z e g e m e e n s c h a p 87 z i e l e n . Ook d e l u t h e r s e m i l i t a i r e n v o n d e n h i e r o n d e r d a k . TVE if-1 1 8

In 1791 werd er n.1. bepaald, dat de lutherse mi­ litairen hier hun H.Avondmaal mochten houden. De kapel werd in de Franse tijd bovendien gebruikt als wijkverkiezingslokaal. De predikant in die tijd Jean Gaspard Merkus maakte zich vooral verdienste­ lijk door onderhandelingen met de diverse legercom­ mandanten te voeren over inkwartierinskwesties en was een actief lid van de commissie tot inwisseling van assignaten. Het ledental der lutherse gemeenschap daalde echter in de loop der tijd zeer sterk en bedroeg in 1798 nog slechts 64 zielen. Deze daling was o.m. te wij­ ten aan de in de l8e eeuw ingetreden malaise, die vooral de Naardense weefindustrie trof. Het gevolg hiervan was dat veel Waalse vaklui waren weggetrok­ ken. Gok had een gedeelte van de zgn. voorname fa­ milies hun domicilie elders gezocht met het gevolg dat ook deze financiële steunpilaren onder deze ge­ meenschap wegvielen» Eigenlijk had deze kerk vanaf het begin gesteund op enige kapitaalkrachtige fa­ milies, o.a. die van Thierens. Deze Families leek het naar alle waarschijnlijkheid beter met hun stand overeen te komen om in het frans te worden toege­ preekt. Hiertoe getroostten zij zich vaak grote fi­ nanciële offers die van hen werden gevergd, voor­ al ten aanzien van het diakonale werk. Tenslotte was in het begin van de 19e eeuw het ledenaantal zo sterk teruggelopen, dat bij Koninklijk Besluit van 6 juni l8l9 de Waalse kerk werd opgeheven. De lutherse godsdienstoefeningen werden in maart 1920 gestaakt wegens de slechte toestand waarin het gebouw was komen te verkeren. Onderdeel van de kazerne Op 22 december 1820 dragen de Weesmeesteren alle gebouwen van het voormalige weeshuis onder bepaal­ de voorwaarden over aan de gemeente Naarden, ten behoeve van de verwachte komst van een definitief garnizoen. Op l8 augustus l8l4 waren al dergelijke onderhandelingen gevoerd over de Waag - Comeniusmuseum - nu TVE 4-119

tussen de stad en de militaire autoriteiten. Bij de overdracht van de gebouwen zal de kapel niet be­ hoord hebben. Wel rijst uit een bestek van 1821 het vermoeden, dat men voornemens was de kapel tot po­ litiekamer in te richten. Men spreekt hier over een apart bestaande gedeelte gelegen aan de Kloos­ terstraat. Of dit doorgegaan is valt niet te zeggen daar het gebouw van 1838-18^5 door de stad verhuurd werd als calicotfabriek (katoenen stof) en het dus voor de hand ligt, dat van dit voornemen was afgezien. Op 6 januari l8V? wordt alles overgedragen aan het rijk en in deze overdracht staat o.a. te lezen: "en dat gedeelte van het gebouw met de kerk hetwelke thans tot fabriek wordt gebruikt." De kloosterkapel werd dus rijkseigendom en werd hier door waarschijnlijk van de ondergang behoed. Wij. komen nu tot de periode, dat de sluimerende be­ langstelling voor de grote en in z^n vaderland nooit vergeten Comenius weer tot nieuw leden wordt gewekt. Steeds meer Tsjechen bezoeken Naarden. Hier wordt een Comeniusvereniging opgericht met het doel deze grote figuur de eer te bewijzen, die men hem als cultuurdrager van het avondland verschul­ digd is. Men komt tot een innige uitwisseling van wederzijdse culturele contacten met Tsjecho-Slowakije, hetgeen tot resultaat heeft, dat op 28 maart 1935 de voormalige kapel als Comenius-Mausoleum in gebruik kon worden genomen. "TANDEM

FIT

SURCULUS

ABBOR"

"Eenmaal wordt de twijg tot een boom". Deze spreuk vindt men in het Comenius-Mausoleum onder het Rijkswapen en daaronder Wilhelmina. Een groot vorstin, tijdelijk zelf een bannelinge, met een rotsvast godsvertrouwen, die deze profetie ter na­ gedachtenis van de andere grote banneling, ter wil­ le van zijn geloof en de waarheid, liet beitelen. H.POOLMAN - Naarden TVE k-120

D e c e m b e r

1 4 8 1

Met recht kon men spreken van "donkere dagen voor kerst" voor die van Gooiland, maar evenzeer voor die van ^emland. In het bisdom Utrecht was de partij­ strijd weer hoog opgelaaid, vooral in de stad Utrecht zelf. Bisschop David van Bourgondië, tevens wereld­ lijk heer van het Sticht, was de situatie niet meer meester en had zich moeten terugtrekken op zijn kas­ teel te Wijk bij Duurstede. Utrechtse en Amersfoortse benden begonnen de omgeving af te stropen. Zo rond kerst 1*4-81, werd Naarden door een Utrechtse bende overvallen en geplunderd. Daarna was de beurt aan de Hollanders. Eemnes, Baarn (beide in*t bezit van stadsrechten) en Soest werden bezocht door Hol­ landse benden, die weinig meer overlieten dan smeu­ lende puinhopen. Bij Westbroek volgde daarna nog ojj de tweede kerst­ dag een volledige slchting onder de weerbare Utrectenaren, die te onordentelijk uit de stad ge­ trokken waren om nog slag te kunnen leveren tegen de goed opgestelde Hollanders. Daar kwam de klap helemaal hard aan. De cijfers spreken van 250 tot 1500 doden, die op karren en kruiwagens binnen de stad werden gebracht om op de Neude ge'indentificeerd te kunnen worden. Zij lagen daar, zoals de oude kro­ niek vermeldt: "bij rijen, als vissen op de bank". De stad Utrecht speelde in de middeleeuwen een zeer grote rol in het economisch en politiek leven van Utrecht en Holland, maar ook daarbuiten. Zij raakte door haar bestuursinstelling, een zgn. standenrege­ ring, vele malen met haar wereldlijk heer, de bis­ schop, die er zoveel mogelijk naar streefde de abso­ lute heerschappij te verkrijgen, in conflict. In de stad zelf betwistende partijen onderling elkaar ge­ durig de macht in de stadsregering. David van Bour­ gondië nu, gesteund door de machtige Philips van Bourgondië, streefde er naar het absolute gezag te verkrijgen. De conflicten bleven dan ook niet uit. TVE *+-121

Hierbij kwamnog dat de zgn. Hoekse en Kabelj auwse twisten, zich verplaatst hadden naar Utrechts grondgebied. Leider was de machtige burggraaf Jan van Montfoort, die onder anderen vele uitgeweken hollandse Hoeksen om zich had verzameld. Meermalen wist deze partij de stad Utrecht hierbij te betrekken en zelfs in haar macht te krijgen. Na de dood van Karei de Stoute in 1^77» viel een belangrijke steun voor David van Bourgondië weg. In het Sticht ging men met als eerste de stad Utrecht in oppositie tegen de regeringspolitiek van de bisschop. April l W l wist de Hoeks georienteerde burg­ graaf Jan van Montfoort, gesteund door .Hollandse partijgangers, zich in feite van de 'uitgeweken stad meester te maken. David van Bourgondië bleef niets anders meer over zich terug te trekken op zijn slot te .Wijk bij' Duurstede, om de ontwikkelingen in de stad Utrecht af te wachten. Wel nam hij terstond maatregelen, die er op gericht waren het dagelijks en het economische leven van de stad zoveel mogelijk t e on twri ch ten. De belangrijkste en de meest effectieve was wel een invoerverbod op de stad Utrecht. Dit dan, noodzaak­ ten de Utrechtenaren om dagelijkse strooptochten te ondernemen in de dorpen en gehuchten waar nog iets te halen viel. Van betaling was geen sprake en de plaatsen, die geen overeenkomst aangingen werden geplunderd en verwoest. 0p> maandag 10 decmeber l W l verlieten ongeveer 600 utrechtse en Amersfoortse weerbare mannen de stad, met als doel Naarden. Zeer behoedzaam en in stilte trokken zij op de hoofdstad van Gooiland aan. In de buurt van de stadmuren gekomen legden zij zich in hinderlaag in de boomgaarden rond de stad gelegen. De volgende ochtend, verkleedden zich een aantal mannen als vrouw, zodanig vermomd en voorzien van mandjes met eieren en vaatjes boter, verzochten zij de poortwachters de poort te openen. Deze niets on­ gewoons bespeurend, gezien het feit, dat men uit de omgeving de producten te Naarden ter markt bracht, TVE k-122.

gaf gevolg aan hun verzoek en opende de poort. Terstond werd hij besprongen en hem de keel afge­ sneden. Daarop gaf men het afgesproken sein aan de mannen daarbuiten, die op hun beurt de geopende poort binnen stormden. Alle mannen, die zij op straat tegenkwamen, werden zonder pardon doodge­ slagen. Daarna waren degenen aan de beurt, die zich op het kerkhof en in de kerk bevonden, hier­ van werden er twee vermoord voor de uitbeelding van Christus graflegging. Het beeldhouwwerk werd geheel met bloed besmeurd. Toen men het later weer trachtte te reinigen, bleek het bloedbevlekte niet meer te verwijderen te zijn, zo wordt ons door de oude kroniekschrijver medegedeeld. En Naarden was weer een mirakel rijker. Vervolgens werden er tussen de lAO en 200 mannen gevangen genomen en als gijze­ laars naar Utrecht gevoerd om eerst na betaling van losgeld weer vrij gelaten te worden. Helaas, de Utrechtenaren hadden een strop, omdat de rijksten juist om die tijd naar de markt te Deventer waren. De kloosterlingen van het bagijnenklooster, maakten zich verdienstelijk door nog velen door hun eigen poortje, dat gelegen was achter de nu huidige Weeshuiskazerne, te laten ontvluchten. Bij dit al­ les hadden zo ongeveer een vijftigtal Naarder bur­ gers het leven gelaten. Hierna begonnen de plunderingen. Zelfs de kerk werd niet ontzien, evenmin als het vrouwenklooster. De zusters aldaar hadden nog net de ciborie, waar­ in de H.Hostie wordt bewaard, in een tonnetje ge­ daan en begraven. De bezetters lieten zelfs uit de stad Utrecht wagens aanrukken, om de geroofde goe­ deren te kunnen vervoeren. Een deel hiervan werd echter zo zwaar geladen, dat ze in het veen en de drassige gronden bleven steken, om zodoende weer in Hollandse handen te vallen. Inmiddels was men in Amsterdam, Weesp en duiden, evenals de Hollandse stadhouder Joost van Lalaing, op de hoogte gebracht over de verrassende overval op Naarden. Met een aanzienlijke legermacht van on­ geveer 5000 man sterk trok men op Naarden aan. TVE k-123

Hieronder bevond zich ook de beroemd geworden Petit Salazart met zijn Biscaaiers, die uitgerust waren met grote stalen hand- en voetbogen. Voorts bevonden zich nog in de achterhoede een 5oo man, "stropers en boeven zonder soldjj" zoals een van de oude geschriften vermeldt. Het bericht van hun nadering bereikt ook de plun­ deraars, die nu ijlings aftrekken met achterlating van geladen wagens in de stad zelf en daarbuiten. Een Utrechtse soldaat, die zijn laarzen zo vol geld had zitten, dat hij net niet snel genoeg kon wegko­ men, werd door de Hollanders achterhaald en dood­ geslagen . Nadat Lalaing, die per schip van Gouda was gekomen, om te beletten, dat vooral de meelopers de kans zou­ den krijgen om de dorpen af te stropen, in Waarden kwartier had gemaakt, begonnen de voorbereidingen om verhaal te gaan halen op Utrecht. Het eerste doelwit was Eemnes, dat door zijn lig­ ging in veen, klei en water, vooral in de vochtige wintertijd praktisch voor de buitenwereld onbereik­ baar was. Een aantal inwoners van Eemnes, gingen met de Hol­ landse stadhouder onderhandelen over de afkoopsom van de brandschatting, waardoor plundering zou kun­ nen voorkomen. Anderen uit Eemnes gingen daar en tegen hulp vragen aan de stad Utrecht, in de me­ ning, dat de plaats wel te verdedigen zou zijn. Utrecht zond daarop 100 stalbroeders, soldaten. Dit namen de Hollanders begrijpelijker wijs niet. Op vrijdag 21 december, om k uur #s middags, vielen zij met 5000 man op vier plaatsen tegelijk Eemnes aan. Het was snel gebeurd met een dergelijke overmacht. Resultaat 72 inwoners en 90 soldaten overleefden de strijd niet. Aan Hollandse zijde vielen 5 doden. Het dorp werd grondig geplunderd en op vier of vijf huizen na in brand gestoken. Of er geen ander tijdstip te bedenken was geweest, ■waren op kerstavond 2k december lA8l, Baarn en Soest aan de beurt. De Hollanders plunderden de TVE b-12h

dorpen tot er niets meer te halen viel en staken overal de brand in, behalve daar, waar een vrouw in de kraamlag of waar zich een stervende bevond. De bewoners, die klaarblijkelijk het Hollandse ge weid hadden voorzien, waren bijtijds binnen de Amersfoortse stadsmuren gevlucht, zodat er deze reis geen doden of gewonden te betreuren vielen. Veel slechter liep het op 26 december, tweede kerstdag, voor de Utrechtenaren en de bewoners van Westbroek af. Het Hollandse leger ter sterkte van AOOO a 5000 man, was op Westbroek aangetrokken en stelde zich daar verdekt op. Vanuit de stad Utrecht werd brandstichting opgemerkt. Men was daar evenwel de mening toegedaan met stropende ben­ den te doen te hebben. De stormklok werd geluid de burgers en de ruiterij liep te ¥>/apen en trok rich­ ting Westbroek. Maar gezien het feit, dat men dacht met ongeorganiseerde benden te doen te hebben, trok men op zonder zich in behoorlijke slagorde en legerformatie opgesteld te hebben. Veelal in losse groepen en vaak nog in zondagse kledij. Bij West­ broek gekomen zag men slechts één hollandse leger­ bende. De Utrechtenaren nog steeds niets vermoe­ dend, trokken wanordelijk verder op om de bende te verjagen. Tot zij kwamen terzijde van Westbroek,waar verscholen achter bosjes en op zijwegen de Holland­ se hoofdmacht stond opgesteld. Een zekere burge­ meester Arent Ruuys, die het rode vaandel voerde, zag plotseling het gevaar en riep terug, terug, terwijl hij zelf het vaandel wegwierp. Een ander, de ritmeester Vincentius van Zwanenburg, riep om staan te blijven en stand te houden. Er was geen redden meer aan, men sloeg in paniek op de vlucht. Velen werden doorschoten door pijlen van de manschappen van Salazar, anderen weer doodgeslagen door de hen achtervolgende ruiterij. Vele gewonden bleven liggen en werden bevangen door de kou, veroorzaakt door de plots ingevallen vorst en vroren dood. Anderen verdronken weer in het donker in de sloten en de veenputten. De paniek was zo algeheel, dat indien de Hollanders hadden durven doorzetten, zij

TVE ^-125

zonder veel tegenstand de stad Utrecht in hun macht zouden hebben gekregen. Het aantal doden van deze rampspoed wordt geschat tussen de 250 en 1500, waaronder een aantal jongens van 15 a 16 jaar, die meegelopen waren. Monniken, daarna de vrouwen gaan de volgende dag op zoek naar de doden en gewonden, die op wagens en kruiwagens in de stad gebracht worden. De Hollanders, met name de Amsterdammers en de Naarders behaalden zóveel aan buit, dat men zowel te Amsterdam, als te Naarden een toren liet bouwen met het opschrift "Swicht-Utr echt1'. Die van Naarden bleek naderhand niet zo bijster in de smaak gevallen te zijn, ze werd dan ook in de volksmond "Het Vliegengat" genoemd en in l68l af­ gebroken, zonder dat men daar klaarblijkelijk rou­ wig om is ge?/eest. Wat dan de oude Utrechtse kro­ niekschrijver met het kerstfeest voor ogen over deze hele geschiedenissen wijsgerig doet opmerken: "■Lieve vrienden ziet, hoe onze God grote blijdschap en vreugde in korte tijd in droefenis kan doen ver­ keren ." H.POOLMAN - Naarden

TVE 4-126

?!?!

BARBARA uit l48l

?!?i

|

Ter verkrijging van de hoognodige gelden voor de restauratie van de Vesting Naarden werd een aantal jaren terug een folder met bijbehorende grammafoonplaat uitgebracht, waarin verhaald werd van een zekere "Barbara", dochter van burgemeester Jacob Jansz, die in l48l door een list een groot aantal vrouwen en kinderen van de dood wist te redden. Wat van deze aktie toen gelukt is, hoop ik nog eens te vertellen. Hiervolgt de door Sonja Oosterman ge­ schreven ballade van "Brave young Barbara" : In the old old city of Naarden Many a hundred years ago There once lived a maiden young and fair and, in case y o u ;d like to know: They called her? Barbara, BRAVE YOUNG BARBARA Her name is simple but her deeds were grand Because she played a trick on Perrol with the big red hand Near the walls of the city of Naarden Perrol was hidin' in the field The brave men of Naarden were far away Left the womanfolk without shield But there was: BARBARA, etc. When the night fell on the city of Naarden Gate-doors were opened by a spy The major was stabbed by the knife of the foe And the women were bound to die If there hadn■t been: BARBARA, etc. For the women of the city of Naarden Fled through a gate to the West Whilst Barbara tricked the enemy With an empty treasure-chest For so did : BARBARA, etc Gaarne gegevens over dit stukje recente historie aan de redaktie. J.0,

Redactie-secr.: Drs B.G.J.Elias, Elpermeer 204 - A'dam J.V.M.Out, Raadhuislaan 87 - Eemnes Dagelijks bestuur v.d. Stichting "Tussen Vecht en Eem" Voorzitter: O.L.van der Aa, Amsterdam Secretaris: Dr W.R.Wybrands Marcussen Rooseveltlaan 191 A ’dam - tel .020-446Vj8 Kl.Sierksma - D.G.Krjjnen Penningm. : L.F.Steinhauzer, Postbus 60 Laren. Bankrekening (ten name v .d .Stichting) AMRO Bank Hilversum postgironummer van de bank 32750 Minimumbijdrage voor begunstigers ƒ 20.- per jaar _______________________ ____________ (incl.periodiek)