'gT ' 2.
TUSSEN VECHT EN EEM Centrale Organisatie van Vrienden van de Historie van het Gooi en Omstreken
Tussen Vecht en Eemj jaargang 3, afl.2, februari 1973 VAK HILVERSUM NAAR
LAREN
IN
DE
BRONSTIJD
Nu zeer onlangs de Britten de grote stap over het Kanaal waagden, en toetraden tot de Europese Gemeen schap, is het wellicht aardig de aandacht te vestigen op een precedent van deze gebeurtenis. Ongeveer 3500 jaar geleden, in de léde eeuw voor Christus kwam een groep engelse landverhuizers in on ze streken aan, en vestigde zich in de bewoonbare ge bieden ten Oosten en Zuiden van de Noordzee, o.a. in het Gooi. Hun cultuur is afgeleid van de Wessexcultuur, en aanvankelijk vertoont het aardewerk dan ook zeer engelse trekken. De oudste bekende vindplaats in ons land is Hilver sum, waar in 1899 op het landgoed Spijkerpolder een paar scherven van dit aardewerk gevonden werden. Na meer dan vijftig jaar in de magazijnen van het Rijksmu seum van Oudheden te Leiden in alle vergetelheid ge legen te hebben, werden deze scherven plotseling peet vader van de hele cultuur, de Hilversumcultuur. Aanvankelijk was niet veel meer dan het graf aardewerk bekend. Met name de necropool Toterfout-Halve Mijl bij Eindhoven, die in 1950 door de amsterdamse hoogleraar Glasbergen opgegraven werd, heeft veel gegevens op geleverd over het dodenbestel. Nadat deze opgraving de aandacht op dit aardewerktype had gevestigd, bleek het in veel museumdepots al aanwezig te zijn. Op grond van de vorm en de versieringswijze kon een onderverde ling worden gemaakt in - van oud naar jong - de Hilversumfase, de Drakensteinfase, en de Larenfase. De laatste jaren zijn een aantal nederzettingen van de Hilversum - cultuur ontdekt en opgegraven, zodat een veel vollediger beeld verkregen is. Net zoals voor an dere uit de prehistorie bekende culturen geldt, is het voornamelijk de materiele cultuur waar iets van be kend is, de geestelijke cultuur wordt daar een enkele maal in weerspiegeld, maar hiervan wordt nooit een volledig beeld verkregen. Uit de opgravingen van drs. Hulst te Zijderveld, Dodewaard en Nijnsel blijkt dat er twee verschillende huisTVE 3-21
p l a t t e g r o n d e n i n g e b r u i k g e w e e s t zijn, e e n l a n g w e r p i g e en e e n r o n d e . Hoe e e n b o e r e n e r f i n g e d e e l d was t o o n t een p l a t t e g r o n d u i t Nijnsel met een l a n g w e r p i g h u i s , e e n r o n d h u i s ( s t a l ? ) en v e r s c h i l l e n d e o p t e r k j e s d i e v an a l l e r l e i g e w e e s t k u n n e n zijn, bijv. s p i e k e r s ( e e n p l a t f o r m v o o r v o o r r a d e n d a t op p a l e n s t a a t om d i e r e n op e e n a f s t a n d t e h o u d e n ) . D at e r la n d b o u w b e d r e v e n werd b l i j k t u i t de p r i m i t i e ve p l o e g s p o r e n d i e bij e n k e l e n e d e r z e t t i n g e n g e v o n d e n zijn . D i t zijn v o r e n g e m a a k t d o o r ee n e e r g e t o u w , ee n n i e t - k e r e n d e p l o e g d i e r e c h t e v o re n i n de a k k e r t r o k . M e e s t a l we rd d e a k k e r t w e e m a a l g e p l o e g d , i n l o o d r e c h t op e l k a a r s t a a n d e r i c h t i n g e n . I n de n e d e r z e t t i n g t e Z i j d e r v e l d w e r d e n w at v e r k o o l d e g r a a n k o r r e l s g e v o n d e n v a n g e r s t en v a n t r i t i c u m d i c o c c u m ( e e n n u n i e t m e er c o m m e r c i e e l v e r b o u w d e t a r w e s o o r t ) . De v e e t e e l t b l i j k t u i t talrijke d ie re n b o tte n . B e h a l v e d e z e b e d r i j v i g h e i d i n en om h e t e i g e n e r f kw a men de H i l v e r s u m l i e d e n oo k v e r d e r v an h u i s . Zij d r e v e n h a n d e l met a f g e l e g e n s t r e k e n , e e n e g y p t i s c h e f a i e n c e k r a a l ( 1 5 d e eeuw v . C h r . ) u i t de n e d e r z e t t i n g t e V o ge l e n z a n g i s d a a r w e l h e t d u i d e l i j k s t e bewijs v a n . Ten d e l e werd p e r b o o t g e r e i s d 5 i n Y o r k s h i r e werd een b o o t o p g e g r a v e n , en ook op g e l i j k t i j d i g e s k a n d i n a v i s c h e r o t s t e k e n i n g e n zijn b o t e n t e z i e n . Ook o v e r l a n d was e r a l v e e l v e r k e e r 5 z o w e l de z . g . k n u p p e l w e g e n (wegen v a n d w a r s l i g g e n d e b a l k e n ) a l s h o u t e n w a g e n w i e l e n wa r e n a l v o o r de b r o n s t i j d i n g e b r u i k . Van de k l e d i n g va n d e H i l v e r s u m l i e d e n z e l f i s ons n i e t s b e k e n d . Wel zijn e n k e l e v an hun s i e r a d e n b e w a a r d g e b l e v e n , me t name d i v e r s e s o o r t e n k r a l e n ( o . a . de r e e d s genoemde e g y p t i s c h e k r a a l ) en e n i g e v e r s i e r d e benen p l a a t j e s . A ls s l u i t i n g werden s p e ld e n g e b r u i k t , oo k zijn w a t b e n e n p e n n e n b e k e n d ( h e t h o u t j e - t o u w t j e p r i n c i p e ). Hoewel de H i l v e r s u m c u l t u u r e e n b r o n s t i j d c u l t u u r i s moet b r o n s d e s ti jd s een e r g k o s t b a a r m a t e r i a a l gew eest zij n, en was h e t g e b r u i k va n v u u r s t e e n n o g l a n g n i e t a c h t e r de r u g . H et v u u r s t e e n b e w e r k e r s d e p o t u i t V oge l e n z a n g i l l u s t r e e r t d i t . P ijlp u n ten werden nog s t e e d s u i t v u u r s te e n gem aakt, e v e n a ls s c h r a b b e r s ( o . a . geTVE 3 - 2 2
bruikt voor het bewerxen van huiden). Recente vond sten uit Velsen tonen dat veel gereedschap uit been vervaardigd werd. Van het aardewerk zijn vrijwel uit sluitend de grote - ook als crematieurn gebruikte potten bekend. Het is aan te nemen dat de huisvrouw van destijds toch ook wel iets kleinere, handiger kom men en nappen in gebruik had. Die zullen dan uit een vergankelijk materiaal, waarschijnlijk hout, gemaakt ge weest zijn. Een eigen bronsindustrie was er niet. De met deze cultuur geassocieerde bronzen werden alle van elders aangevoerd. Dit waren sieraden, gereedschap en wapens. Een zwaard uit Ommerschans, en een dolkzwaard uit Jutphaas, beide van bretons type, zullen uitsluitend voor rituele doeleinden gebruikt zijn, zij werden nooit voor normaal gebruik afgewerkt. Van de godsdienst van deze mensen is geen duidelijk beeld te vormen. In Toterfout-Halve Mijl (N.Br. ) kon den de begrafenisrituelen worden gereconstrueerd. De doden werden gecremeerd en in een urn bijgezet. Een enkele keer werden voor een aangenaam verblijf in het hiernamaals wat bijgiften meegegeven, wat sieraden of een tweede aardewerkpotje. Om de grafheuvel heen werd soms een randconstructie aangelegd. Dat alle doden in een grafheuvel werden bijgezet lijkt niet waarschijnlijk dan zouden er meer heuvels bekend zijn. De grafheuvels op de Hilversumse hei worden momenteel door het Goois Natuurreservaat gerestaureerd, en ko men nu weer terug in de staat waarin ze 3000-3500 jaar geleden zijn achtergelaten. Het dagelijks leven van deze vroege Gooilanders wordt in beeld gebracht in de nu ingerichte tentoonstelling in "De Vaart", Vaartweg 163 te Hilversum, waar U van 2 februari t/m 1 april, van lk.00 uur tot 17,00 uur van harte welkom bent. M.Addink-Samplonius, conservator van de archeologische afdeling van "De Vaart".
TVE 3-23
j ÜN
ACHTTIENDE
EEUWSE
BEEN AMPUTATIE
Reeds in een vorig artikel (jrg 3 ,afl.l) over het handschrift van Lambert Rijksz Lustigh memoreerde ik even het verhaal van de Blaricumse schout, wiens been geamputeerd werd. Juist om de verschillende fijne nuances, die alleen met de woorden van de schrijver zelf zijn weer te geven wil ik hier het verhaal voor onze lezers letterlijk laten volgen. Doch eerst wil ik even ingaan op de persoon van de schout. Zijn naam komt driemaal voor in dit stuk, en elke keer anders geschreven: Aaron G.Duerkkant, A.G.Dujjrkant en Aaron Gerrits Duijrkant. Op zich is dit niet zo vreemd, omdat eigen namen in die tijd nog niet gestabiliseerd zijn. Lustigh was bovendien iemand uit Huizen en had de naam moge lijk alleen maar van horen zeggen. Slaan we er de oud rechterlijke archieven er op na en de retroacta van de burgerlijke stand als doop-, trouw en begraafboeken en de registers van de impost op trouwen en begraven, dan ook komen we de naam in al lerlei varianten tegen. Dit is des te opmerkelijker omdat de schout zelf alsook zijn vader en zoon (waar over straks meer) consequent tekenen met "Duerkant". Interessant is, dat bij dit onderzoek bleek dat we hier te maken hebben met een geslacht, dat gedurende vele generaties, ruim 100 jaar, het ambt van schout bekleedde te Blaricum en ook even te Laren. Gerrit Duerkant: Hij komt in het oud rechterlijk ar chief (nr.3235) voor het eerst voor als schout op 7 October 1S?0 . De laatste keer dat hij als zodanig optreedt is de rechtdag van 6 februari 1696 (nr 3251>blz.66). Kort daarna moet hij gestorven zijn, want in het re gister van impost op het begraven te Blaricum wordt 15 maart I696 de som van ƒ 15.- genoteerd "wegens 't lijk van Gerrit Duyrkant". In nr.3238 van het oud rechterlijke archief lezen we TVE 3-2^
n o g d e z e m e d e d e l i n g : "Op den 2b M a a r t 1696 sijn t o t v o o g h d e n o v e r de on mo nd ig e k i n d e r e n v an G e r r i t D u y r k a n t , i n l e v e n s c h o u t t o t B l a r i c u m , bij d i e v an de g e r e g h t e a l d a a r g e s t e l t J a n P l o o s en . . . . . (naam n i e t i n g e v u l d ) D u y r k a n t , n o t a r i s e nd e p r o c u r e u r t o t U treght". De f a m i l i e r e l a t i e s w o r d e n d u i d e l i j k u i t ee n v o l g e n d e a k t e : Op de r e c h t d a g va n 23 A p r i l 1 70 3 t e B l a r i c u m v e r s c h i j n t A d r i a a n D u e r k a n t , zoo n en e r f g e n a a m v a n Ge r a r d D u e r k a n t, i n l e v e n s c h o u t van B la r ic u m , d i e v e r k l a a r t " o n l a n g h s " g e t r o u w d t e zijn. Zijn v o o g h d e n n l . A ar on D u e r k a n t " d e s s e l f s b r o e d e r " , s c h o u t t e B l a r i c u m en A a r o n D u e r k a n t , n o t a r i s en p r o c u r e u r t e U t r e c h t , zijn n e e f h a d d e n hem r e k e n i n g en v e r a n t w o o r d i n g g e d a a n v an a l w a t hem toekwam u i t zijns v a d e r s n a l a t e n s c h a p t o t zijn v o lk o m en t e v r e d e n h e i d . De s c h e p e n e n s t a a n t e v e n s b e i d e vo o g d e n o v e r de m i n d e r j a r i g e P i e t e r t o e ee n h a l f h u i s , d o o r h e n v e r k o c h t a a n A d r i a a n v o o r ƒ 1 2 37 :1 0 , g e r e c h te lijk te t r a n s p o r t e r e n (O .R .3238). G e r r i t had d u s m i n s t e n s d r i e z o o n s n l . A a r o n , A d r i a a n en P i e t e r en w a a r s c h i j n l i j k e e n d o c h t e r M a r i a . II.
Aaron D u e rk a n t:
d i t i s de s c h o u t w i e n s b e e n g e am puteerd werd. Hij komt i n de r e c h t e l i j k e a r c h i e v e n a l s s c h o u t v o o r ' t e e r s t v o o r op 11 Mei 1 6 9 6 . Zijn l a a t s t e o p t r e d e n v a l t op 13 J a n u a r i 1721 ( n r s . 3 2 5 1 , b l z .6 7 en 3 2 5 ^ , b l z . 8 7 ) . 12 J u l i 1 69 9 t r o u w t hij t e L a r e n . I n h e t g e r e f o r m e e r d e t r o u w b o e k v an L a r e n / B l a r i c u m v i n d e n we i n d a t j a a r d e z e a a n t e k e n i n g : " d e n 12 J u l y d o o r mij ( G e r r i t P l o o s van A m s t e l ) t o t L a r e n g e t r o u t A a r o n D u u r k a n t , j o n g e man en s c h o u t t e B l a r i c u m en a l d a a r wonende en A n n i t j e n v an N i e u k e r k , j o n g e d o c h t e r va n N a a r d e n en a l d a a r w o o n e n d e " . Ze k r e g e n z e v e n k i n d e r e n , n l . : G e r r i t , g e d o o p t 12 D e c . l 7 0 0 | A n th o n y 19 M a a r t 1 7 0 2 ; M e y n s j e n 29 A u g u s t u s 1 7 0 3 ; A d r i a a n 15 M a a r t 1 7 0 5 ; J a n 25 December 1 7 0 6 ; M a r g r i e t j e n 25 A u g u s t u s 1 70 9 en C o r n e l l s b November 171^+. Wat de d a t u m v an zijn z i e k t e b e t r e f t , we z i e n d a t de r e c h t d a g e n v o l g e n s de t r a n s p o r t r e g i s t e r s , h o e w e l i n TVE 3 - 2 5
p r i n c i p e e en s p e r i k d a g en , vrij o n r e g e l m a t i g v e r l o p e n I n 1 71 9 w o r d e n z e g e h o u d e n op 9 en 23 J a n u a r i , 6 F e b r u a r i , 17 A p r i l , d an p a s w e e r 12 J u n i , 2 ^ J u l i , 9 O c t o b e r en 27 N ov em b er . I n 17 20 a l l e e n op 15 J a n u a r i , 26 F e b r u a r i , 11 M a a r t , 8 A p r i l , 30 J u n i , 9 d e c e m b e r . T e n s l o t t e v e r s c h i j n t hij n o g 13 J a n u a r i 1 7 2 1 , t e r w i j l 27 J a n u a r i 172 1 d r i e s c h e p e n e n de r e c h t d a g h o u d e n . U i t d e r e g i s t e r s v an i m p o s t op b e g r a v e n b l i j k t , d a t d i e dag ƒ 1 5 . - w o rd t b e t a a l d v o o r Aaron D u e r k a n t. III
G e r r i t D u e r k a n t . De o u d s t e zo o n v a n v o o r g a a n d e , g e d o o p t op 12 D ecember 1 7 2 0 z o a l s we z a g e n , t r e e d t a l s s c h o u t h e t e e r s t op op 10 M a a r t 1 7 2 1 . Hij komt a l s z o d a n i g t o t 9 J a n u a r i 17^+7 voor. Trouw datu m w o r d t i n de r e g i s t e r s va n B l a r i c u m / L a r e n n i e t a a n g e t r o f f e n . I n de i m p o s t - r e g i s t e r s va n B l a r i cum l e z e n we e c h t e r d a t hij op 6 Mei 1 7 2 9 de som van ƒ 1 5 . - b e t a a l t bij g e l e g e n h e i d va n zijn huw eli jk me t T e u n tje Lam berts u i t H uizen. Z o n d e r v e r d e r e da tu m w o r d t i n 17 31 a l s e e r s t e d o p e l i n g t e B l a r i c u m i n g e s c h r e v e n A ar o n D u u r k a n t ( z i e V) zo o n v an G e r r i t D u u r k a n t , s c h o u t en T e u n t j e n S m i t h . 28 J a n u a r i 1 7 ^ 7 w o r d t ƒ 3 0 . - a a n i m p o s t op h e t b e g r a v e n v o o r hem b e t a a l d . IV J a n D u e r k a n t : Deze z i e n we a l s s c h o u t v o o r h e t e e r s t i n de g e r e c h t e l i j k e a r c h i e v e n op 20 M a a r t 17^7» Hij f u n c t i o n e e r t n o g n i e t de v o l l e d r i e j a a r , n l . t o t 20 F e b r u a r i 1 7 5 0 . W a a r s c h i jn l ij k i s hij de zoo n v an A a r o n ( I I ) en b r o e r v a n G e r r i t ( I I I ) . Hij we rd d a n g e d o o p t op 25 December 1706 Bij zijn hu welijk z i e n we e e n a n d e r e b e k e n d e G o o i s e f a m i l i e n a a r v o r e n ko me n . 5 S e p t e m b e r 1 7 3 8 b e t a a l t hij n l . ƒ 3 - - im post (merkwaardig l a a g voor deze gegoede f a m i l i e ) v o o r zijn hu w el ij k met A l i d a N a g t g l a s . Het d o o p r e g i s t e r g e e f t s l e c h t s één k i n d , A aron, g e d o o p t op 19 J u l i 1 7 3 9 i m a a r i s r e e d s op 13 S e p t e m b e r d . a . v . g e s t o r v e n . U it h e t i m p o s t - r e g i s t e r b li jk t d a t moeder en k i n d b e i d e n op 16 S e p t e m b e r zijn b e g r a v e n . Voor e l k werd ƒ 3 * - b e t a a l d . TVE 3 - 2 6
3 December 17^0 gaan: "Jan Duyrkant, wed.Alida Nagtglas en Aaltje Jacobs Smit, wed.van Jan Lambert Haan, beyde wonende te Blaricum" in ondertrouw. Het huwelijk wordt l8 December d.a.v. kerkelijk beves tigd. 3 December betalen zij echter ieder ƒ 30.- im post, dus tesamen liefst ƒ 60.-, twintig maal meer dan bij zijn huwelijk in 1738 ! V Aaron Duerkant: zoon van III. Opvolger in het schoutambt van 23 Maart 1750 af, dus 19 jaar oud. Dit zal de reden zijn waarom zijn oom Jan (IV) drie jaar de honneurs moest waarnemen. 21 Maart 175^ gaan Aaron Duurkant Gerritszoon en Maria Nagtglas uit Naarden te Blaricum in ondertrouw. Het huwelijk wordt aldaar 9 April 175^ gesloten. Op die dag betaalt hij ƒ 30.- impost. Zijn eerste kind Gerrit werd gedoopt op 7 September 1755- Het tweede kind werd doodgeboren omdat bij de impost (ƒ15.-) op 27 Januari 1758 geen naam genoemd wordt en het kind ook niet gedoopt is. Deze Aaron, de laatste schout in deze familie, is te vens de eerste in heel de rij, die de familienaam niet consequent gelijk schrijft. Lezen wij op 23 Maart 1750 "Aaron Duurkant" vanaf de volgende akte tekent hij als "Aaron Duurcant" maar ook weer niet altijd. Voorhet laatst zien wij hem in zijn functie op 25 Mei 1761. Op 8 Augustus van dat jaar wordt er ƒ 1 5 .- impost be taald wegens zijn begravenis. 26 Oktober treedt Wessel van Dam op, hoewel nog leden van de familie Duerkamp als schepenen voorkomen. Wat betreft Gerard Ploos, de predikant van Blaricum, die in het verhaal van Lustigh voorkomt, ook deze is familie van Duerkant. Hij wordt 15 November 1691 bevestigd als predikant te Blaricum en Laren. Zijn volledige naam is blijkens het doopregister: Gerrit Ploos van Amstel. 21 November l69*f is door hem "getrout tot Blaricum mijn broeder Johannes Ploos, jonge man van Naarden en Maria Duurkant, jonge dochter van Blaricum" Zij is waarschijnlijk een dochter van Gerrit Duerkant (I) en dus een zus van Aaron Duerkant (II). TVE 3-27
Gerrit Ploos van Amstel huwde met een Geertruyd Delsee, zoals blijkt uit de registratie van de doop op 25 Augustus 1706 van zijn eigen zoon Adrianus. Doch de beide families zijn nog meer met elkaar gelieeerd. Zo vinden we in het doopboek anno 1706: "den 7 Maart mijn swagers kindt van Laren tot Laren gedoopt, de naam Mynsjen, de vader van Pieter Duurkant schout, de moeder Maria Delsee". Eveneens 25 Maart 1708 een Johannes. Pieter Duerkant, schout van Laren, blijkens de oudrechtelijke archieven van 20 November 1703 (3252,blz. 122) tot 6 Februari 1719 (325^,blz >115) is waarschijn lijk zoon van Gerrit (I) en broer van Aaron (II) maar 23 April 1703 nog minderjarig. In elk geval trouwt "Pieter Duurkant, jonge man, schout tot Laren en Maria Delsee, mijn vrouws suster, jonge dochter van Naarden" op 3 Mei 1705* Tot zover deze familierelaties. Het zou misschien interessant zijn de familierelaties eens verder uit te spitten aan de hand van de notariële en gemeentelijke archieven. We laten nu het verhaal van de amputatie van Lustigh volgen. Anno 1719 den 27 april op donderdagh namiddagh on trent ten een uer doen wert Aaron Duerkkant, schout tot Blaricum, door den heer medicus van Borsselen sijn regter been ontrent drie vingerbreet beneden sijn knie afgeset. Deze voornoemde Schout die hadde ontrent een Jaar te voeren onder het holle van sijn voet een sweer geswel gekregen, daar over meesters gingen van ons dorp Huijsen: Lucas de Swart met sijn zoon Klaas de Swart, die niet en vorderden, maar eijndelijk bevonden dat het voorz. sweer geswel, dat ontrent soo groot als een perchschuts was, de kancker was, waarom hij resolveer de om het zelve te laten uijtsnijden, ’t welck bij een meester van Amsterdam gedaam wiert, dogh dat geluckte niet wel. TVE 3-28
Hierom de voorz.meesters van Huijsen wederom aen 't meesteren gingen ende den tijt van 21 weeken gemeestert hebbende, bevonden wederom dat het niet en be terde, maar van dage tot dage met groote pijn arger wordende, ende de wonde swaarlijck beginende te stincken, soo wierde den voorz.schout sijne huysvrouw ende kinderen en hare vrienden, en ook de voorz.meesters met hem seer verlegen, waarom sij alle, ende met mees ter doctoer Clement van Hilversum te rade wierden cm om de voorz.Mr.van Borselen van Amsterdam, hebbende in Huwelijk een dogter van Mr. Pieter, aldaar te ont bieden de welcke ook op den voorz. 2? april quam en met sigh sigh brengende eenen Mr.Thomas Kraan, een out man van tseventig jaren, hebbende voortijts mees ter tot Hilversum geweest. Ende ten dage voorz., soo quamen noch veel meer mees ters daarbij soo van Naarden, als van onze Goysche dorpen om nu de zaken van 8t afsetten te sien. Ende nadat Mr.van Borsselen met Mr.Thomas en met Mr.Cle ment 't samenraat gehouden hadden wegens het gevaar waar in den voornoemden pacient was, soo vonden sij goet, om met wille en begeerte van voorz .pacient sijn vrouw, kinderen en nabestaande vrienden ende met de aanroepinge van Godts naam sijn been af te setten. Hier op soo knielde men voor den Hoogen Godt en quam Gerard Ploos, predikant van Blaricum, eens kragtige voorbiddinge te doen ende terwijl de snaren bij de voornoemden Mr.van Borsselen wierden gespannen en wel onderbonden, soo quam den roomschen papa van Blaricum genaamt den Ruijter veele troostelijke woorden aen den schout toe te spreken. Ende na dat alles wat tot het afsetten dient bij van Borsselen gereet was, soo nam de voorz. van Borsselen een krom mes, ende sneed da.ar meede ontrent drie vingeren breet beneden sijn knie het vel en vleesch rontom sijn been af. En doen nam hij een fijn stalen zaagje en zaagje (lees: zaagde) met korte sneejets voorsigtigh het been af. Ende terwijl dit geschiede, soo bloede de wond weijnigh en den vcorz. pacient kermde terwijl dit geschiede wel wat, gelijk men denc.-. ken kan, maar hij houde hem geheel hertigh. Ende soude TVE 3-29
het in't zagen noch minder zeer gedaan hebben, indien de peesen met het mes wat beter afgesneden waren ge weest. Voorts verbonde de voorz.medicus sijn knie zubiet, en wel goet. Ja voort wiert den pacient sijn afgesette been in een kleijn kisje gedaan en den koster van Blaricum Mr.Cornelis Adriaens, die bragt hetselve been in't kisje in de kerck in den Schouten-graft. Den voorz. schout A.G.Duijrkant was jujst k2 Jaren out doen sijn been af geset wierde. Voorts loefde en danckte men godt voor de geluckige cencure. De eerste nagt hadde hij wat pijn, kon niet wel slapen. Op den derden dagh begon de wonde te stincken, een goed teken. Voorts gaat het van tijt tot tijt seer wel met hen ende is jegenwoordigh den 25 Juljj 1719 genoegsaam genesen, sal haast op een houten been gaan. In de marge: Anno 1719 op Sondagh voormiddagh den 27 augustus doen gingh Aaron Gerrits Duijrkant op een houten been in de Blaricummer kerck te kercken ende onse domene Sprenger juijst daar nn predikende, die quarn voor de schout een hartelijke dancksegginge te doen, want het was den voorz. schout sijn eerste maal na het afsetten van sijn been. Dr. A.J.Kolker Rijksarchief, Haarlem EEN NUTTIG GEBRUIK VAN OUDE VESTINGWERKEN (vervolg van TVE 2-132 (nov. 372) Deze Ik uur durende popmanifestaties benadrukten nog eens de enorme mogelijkheden van deze als opslagruimte bij het rijk in gebruik zijnde voormalige Promerskazerne. Een en ander resulteerde uiteindelijk in het doorver huren van de Promers (eigendom van het rijk) aan de toenmalige Stichting Jeugdraad Naarden. In het najaar van 1968 kon met de verbouwing van de Promers worden begonnen. De buitenkant van de Promerskazerne (bouw jaar 1876) is in de oude staat gelaten. Van binnen is het gebouw grondig opgeknapt en heringedeeld. Dit laatste was een moeilijke zaak omdat alle muren een minimum dikte hebben van ruim 1 meter. Desondanks TVE 3-30
:
; I I
>
is het uitstekend gelukt sfeervolle ruimtes te schep pen. De verbouwingskosten bedroegen in totaal ruim ƒ 270.000,- terwijl tot op heden uit eigen middelen f 100.000,- werd geïnvesteerd. De verbouwing werd grotendeels door een aannemingsbedrijf uitgevoerd, ter wijl een groot deel van het sloop- en grondwerk door vrijwilligers werd uitgevoerd. Door de vrijwilligers is ruim 100 ton (I!) puin weggebroken en afgevoerd. De centrale ontmoetingsruimte, de z.g. Kalverstraat, op pervlakte 450 m2, heeft één vast podium en een 2 x 100 watt stereo disco-installatie. Een uitgiftebar voor dranken completeert deze afdeling. De Kalverstraat is dat deel van het gebouw, waar tijdens de weekeinden het "beat-gebeuren'1 met behulp van orkesten en discoinstallatie, zich afspeelt. In een op de ontmoetingsruimte aansluitende kanonkel der bevinden zich een bar met open haard. nier wordt wat hardere achtergrondmuziek gedraaid. Geheel aan de andere zijde van het gebouw bevindt zich het jeugdcafê dat dagelijks van 16 tot 2.b uur is geopend. ■^ier bevindt zich ook de kleurentelevisie en een lek— tuurhoek. Hiernaast bevindt zich het jeugdbiljartcentrum met één vierbandentafel en drie "klein-wedstrijd" biljarts. Dit biljartcentrum is op dezelfde tijden geopend als het jeugdcafê. Het biljartcentrum wordt enkele midda gen per week beschikbaar gesteld aan gepensioneerden. Naast de genoemde ruimtes zijn er nog enige groeps — ruimtes waar o.a. gelegenheid tot handenarbeid is voor kinderen van 5 - 1 2 jaar. Promers is een zg. "open jeugdwerk-projekt". Er wordt jaarlijks door het rijk een subsidie verleend van in de personeelslasten en hö% in de kosten gebouw. De gemeente geeft jaarlijks een subsidie, gelijk aan de huur van het gebouw. De naam Stichting Jeugdraad Naarden werd gewijzigd in Stichting hardinc. Het bestuur van de Stichting be staat uit 7 ouderen en 8 jongeren. Verder heeft de Stichting 3 beroepskrachten en enkele part-time krach ten in dienst. Daarnaast is er een vrijwilligerskorps van + 60 jonge ren in de leeftijd van 16-2^ jaar. TVE 3-31
Zonder de vrijwilligers zou het de Stichting Nardinc ónmogelijk zijn de aktiviteiten te ontplooien zoals dit thans geschiedt. N A A R D E N
IN
1 5 7 2 __
Enige nadere toelichting b y deillustratie Plaatsgebrek maakte het in het december-nuimer 1972 onmogelijk wat uitvoeriger stil te staan bij een speci aal aspect van de Naardense moord: de uitbeelding er van. In de tweede helft van de l6de eeuw komen afbeeldin gen van belangrijke gebeurtenissen en personen zeer in zwang, als informatie- én als propagandamiddel. Men moet zich voorstellen, dat alle berichten over het verloop van de oorlog mondeling of via de officiële berichten doorgegeven moesten worden. Kranten waren er toen eigenlijk nog niet en een zeer groot deel van de bevolking kon trouwens ook niet lezen. Beeldinfor matie was dus een zeer geschikt middel voor nieuwsverspreiding. Op die manier kon men ook het dappere optreden van de landgenoten en de gemene streken van de vijand aan ieder op zeer duidelijke wijze tonen. In dit licht wordt het ook verklaarbaar waarom een van de oudste afbeeldingen van de Naardense moord,die van Fr.Hogenberg, die in de jaren 1558-1590 zeer veel "historieprenten" vervaardigde, geen natuurgetrouwe weergave is. Het ging in de eerste plaats om de moord als zodanig - het uitbeelden van de perfide wijze, waarop de Span jaarden hun woord braken (detail van deze gravure dec.-nummer blz.1^7)» Opmerkelijk is overigens, dat de l8de eeuwer Van der Meer de prent van Hogenberg wat betreft opzet en de gebouwen vrijwel kopeerde (afb.blz. l6l). Of deze gravure voor een bepaald historiewerk bedoeld is, is ons op dit moment niet bekend. Mogelijkerwijs heeft Hogenbergs prent ook de Engelse Walter Morgan geïnspireerd, die in zijn verslag over de jaren 1 5 7 2 -7 ^, de periode waarin hij aan de strijd in de Nederlanden deelnam, ook een aantal tekeningen opnam. Dit zeldzame manuscript bevindt zich in de Codrington Library, All Souls College, Oxford en zal
TVE 3-32
b i n n e n k o r t i n Engeland u itg e g e v e n worden. Ook J a n Luyken ( 1 6 A 9 - 1 7 1 2 ) g a f e e n v o l l e d i g g e f a n t a s e e r d b e e l d van de m o o r d . Een d e t a i l v an zijn v o o r s t e l l i n g , d i e opgenomen werd i n P i e t e r B o r , O o r s p r o n c k d e r N e d e r l a n d t s c h e o o r l o g e n , d l I , b o e k 6 , bij b l z . A l 8 ( l 6 7 9 ) i werd a f g e b e e l d op h e t o m s l a g v an h e t s p e c i a l e TVE-nummer. Voor de m e e s t w a a r h e i d s g e t r o u w e b e e l d - i n f o r m a t i e moe t e n wij n a a r N a a r d e n z e l f . A l l e r e e r s t i s d a a r h e t s c h i l d e r i j van de b r a n d ( a f b . b l z . 1 7 5 ) 5 d a t t h a n s i n de h a l v an h e t r a a d h u i s h a n g t . He t i s i n I 6 0 A v e r v a a r d i g d d o o r ee n o n b e k e n s k u n s t e n a a r . Zou h e t mog elijk zijn, d a t de o p d r a c h t v o o r d i t s c h i l d e r i j s a m e n h a n g t me t de bouw en h e t g e r e e d k o m e n van h e t n i e u w e N a a r dense s ta d h u is ? Het s c h i l d e r i j werd i n 1 9 61 g e r e s t a u r e e r d . Er b l e e k t o e n , d a t h e t o m s t r e e k s 1820 op e n k e l e p l a a t s e n was o v e r g e s c h i l d e r d om h e t g e h e e l m e e r i n o v e r e e n s t e m m i n g t e b r e n g e n m e t h e t v e r h a a l o v e r de m o o r d van L a m b e r t u s H o r t e n s i u s ( h e t b o e k Opus C h r o n o c h r a v i c u m , w a a r i n zijn b e e l t e n i s v o o r k o m t , b e v i n d t z i c h o . m . i n de u n i v e r s i t e i t s b i b l i o t h e e k t e U t r e c h t ) . Een a f b e e l d i n g v an h e t s c h i l d e r i j i n de o v e r g e s c h i l d e r d e t o e s t a n d v i n d t men i n E n k l a a r en De V r a n k r i j k e r , G e s c h i e d e n i s v a n G o o i l a n d , d l l l , b l z . l 5 ° Bij e e n n a d e r e b e s c h o u w i n g b e d e n k e men d a t h e t n o o r d e n z i c h l i n k s - o n d e r b e v i n d t . De s t a d s p o o r t op de v o o r g r o n d i s de Ko e p o o r t , d i e t o e g a n g g a f n a a r de weg o v e r de ze e d ijk n a a r M u i d e n . De T u r f p o o r t , wa arbij de h e e r w e g e n n a a r U t r e c h t en A m e r s f o o r t samenkwamen, z i e t men r e c h t s b o v e n . Aan d e d a a r o p u i t l o p e n d e T u r f p o o r t s t r a a t i s m e t e n i g e m o e i t e ( r e c h t s - b o v e n de G r o t e K e r k ) de G asthuiskerk te onderscheiden. Links-onderaan i s j u i s t n o g i e t s v a n de h a v e n t e z i e n . V e r d e r i s e r i n N a a r d e n de g e v e l s t e e n v an h e t z o g e naamde S p a a n s e H u i s , t h a n s Comeniusmuseum ( a f b . b l z . 1 53 en I 6 7 ) . Op d i e p l e k - e e n o n d e r d e e l v an h e t G a s t h u i s k e r k c o m p l e x - was de b e v o l k i n g op 1 d e c e m b e r 157 2 b i j e e n g e r o e p e n d o o r de S p a n j a a r d e n . I n l 6 l 5 werd t e r h e r i n n e r i n g a a n de moord de op b l z . 1 5 3 a f g e b e e l d e s t e e n en t w e e s t e n e n m e t h e r i n n e r i n g s t e k s t g e p l a a t s t i n de g e v e l v a n h e t gebouw, d a t op d a t moment d i e n s t TVE 3 - 3 3
deed als waag. Wij mogen aannemen, dat het uiterlijk van het gebouw in 1572 op de steen vrij nauwkeurig werd weergegeven. Wat verder bekend is aan de afbeeldingen van de ge beurtenissen op 1 december 1572, het zijn alle fantasievoorstellingen, zoals die van de moord op de zoon (?) van Lambertus Hortensius en van de smid Van de Eyken. In de 19de eeuw inspireerde deze gebeurtenis — sen overigens enkele schilders, wier producten men nu nog in het Naardense raadhuis kan bewonderen. P.W.de Lange, Hilversum B.G.J.Elias, Amsterdam. OVER DE VERGELIJKBAARHEID VAN OUDE KAARTEN Op de vraag van K I .S(ierksma) op pag.23 van de tweede jaargang! "Ze (dat zijn de landmeters) konden toch wel goed meten en tekenen ?" heeft prof. Koeman op pag. 7k geantwoord: "Ze konden niet goed meten ï" Zijn toelichting daarbij heeft bij mij enkele vragen doen rijzen. Laat ik voorop stellen, dat ik dezelfde ervaringen heb opgedaan. Niet alleen bij oude kaarten van betrek kelijk grote gebieden, maar zelfs ook bij negentiende eeuwse tekeningen van het kadaster, die voorkomen als bijlagen van koopakten van afzonderlijke percelen. Willen wij het antwoord van prof.Koeman goed begrijpen, dan meen ik, dat wij eerst dienen na te gaan, wat hij onder "kunnen" verstaat. Ontbrak het de landmeters van vroeger aan theoretische kennis of aan goede in strumenten ? Naar ik meen te mogen aannemen: over het algemeen niet. Waaraan dan wel ? Ik waag de veronderstelling: Aan de vereiste gunstige omstandigheden. In de eerste plaats - daar wijst prof. Koeman zelf al op - aan voldoende triangulatiepunten. Maar algemener: aan tijd en geld hun door de opdracht gever ter beschikking gesteld. Als een landmeter wat dit betreft de vrije hand krijgt, kan hij - desgewenst elk huisje, boompje en voetpaadje tot in de details op de juiste plaats weergeven. Dit zal zich in de praktijk echter zelden of nooit voordoen. Hij krijgt een bepaalde opdracht en moet die met beperkte middelen in beperkte tijd uitvoeren. Dat betekent, dat ook hij TVE 3-3^
zich te beperken heeft in de keuze van het aantal punten, waarvan hij de plaats precies bepaalt. De rest - dat is onvermijdelijk - vult hij "zo goed mogelijk" er tussen in. Soms zal hij in zijn tekening ook het een en ander opnemen buiten de opdracht, bijv. om het beeld beter te doen spreken. Maar dat zal dan in het algemeen wel niet met dezelfde nauwkeurigheid gebeu ren. liet ongeluk is nu echter, dat het in de regel praktisch niet mogelijk is om op een kaart te onder scheiden tussen de onderdelen, die wél, en die niét accuraat zijn weergegeven. Aan een paar voorbeelden inzake het Gooi zal ik een en ander proberen duidelijk te maken. Foto*s naar ge noemde kaarten bevinden zich in de kaartencollectie van "De Vaart" te Hilversum» In 1709 heeft Justus van Broekhuysen een kaart ge maakt (A.R.A.,Hingman 2592) in opdracht van de Sta ten van de terreinen, waarop de erfgooiers aanspraak maakten voor hun gebruiksrechten. Hier betrof de op dracht dus alleen bepaalde terreinen binnen Gooiland. D e kaart geeft echter een beeld van geheel Gooiland en bovendien van enkel details daarbuiten langs de grens. Het beeld van Gooiland—zelf is over het alge meen redelijk in overeenstemming met dat van de m o derne topogratische kaarten. De grens tussen Loosdrecht en Kortenhoef - de Raa-sloot) is echter ge heel verkeerd getekend. In het begin van de zeventiende eeuw heeft Nicolaas Hubertsz Bonefatius een kaart vervaardigd (A.R.A., Hingman 2588 ), waarop hij de vele "waranden" (van ouds de jachtterreinen van de landsheer) heeft aangegeven. Bij vluchtige beschouwing maakt deze kaart de indruk van een ruwe schets, want de waranden zijn alle maar schetsmatig aangeduid. Uit het bijschrift blijkt ech ter, dat"alle hoechstaende plaetsen op haer juyste d eursnijd end e graden geteeckent staen ende volgens dien in behoorljjcke proporty, hebbe tot meerder clairheyt de distanty tusschen 2 der selver plaetsen deur opticam gemeten". Dit wijst er op, dat er wél met zorg te werk gegaan is. 'Wat bleek nu ? Kennelijk zijn met "hoechstaende plaetsen" de kerken bedoelt, waar mede op deze kaart de ligging van de verschillende TVE 3-35
plaatsen is aangeduid. Immers, vergelijkt men de on derlinge afstanden tussen deze kerken met die op de topografische kaarten, dan wijkt geen van de verhoudingscijfers meer dan enkele procenten van hun gemid delde af. Ruw ingetekend zijn alleen de waranden; blijk baar niet alleen omdat de grenzen daarvan vaak be zwaarlijk exact te bepalen geweest zijn; sommige beston den toen al niet meer ! In dit verband vraag ik mij af, of het zin heeft een wiskundige bewerking, als door prof. Koeman bedoeld, toe te passen op een zo weinig homogeen materiaal wat de nauwkeurigheid betreft - als de oude kaarten in de regel opleveren. P.W.de L. Correctie van enkele zinstorende drukfouten in het decembernummer 1972.
Blz.,regel; in plaats van: 1*0. l*+3 15*+ 159 lèk 169 171 172
31 17 29 12 22 29 26
gegaan 257*+ doodschieten kracht als de conjunctureren ancmo 1522
te lezen: geraakt 157*+ doorschieten knecht 't conjuctureren animo 1572
op blz.l66, regel 27 na: syluyden, in te lassen: meynden. Verschenen: - "Uit de geschiedenis van Baarn" van G.Hooyer Sr. (De Boekerij N.V. te Baarn) prijs ƒ 12,50 Het is een boekje geworden, dat zich als een kos telijke verhalenbundel laat lezen. Van harte aanbevolen voor die lezer, die de koude winteravonden wil genieten van smakelijk vertelde historische verhalen. -
TVE 3-36
o
-
Redactie-secr.: Drs B.G.J.Elias, Elpermeer 20*4--A'dam J.V.M.Out, Raadhuislaan 87 - Eemnes Dagelijks bestuur v.d. Stichting "Tussen Vecht en Eem" Voorzitter: O.L.van der Aa, Amsterdam Secretaris: Dr W.R.Wybrands Marcussen Rooseveltlaan 191 A'dam - tel.020-4^6^58 Kl.Sierksma - D.G.Krijnen Penningm. : L.F.Steinhauzer, Postbus 60 Laren. Bankrekening (ten name v .d .Stichting) AMRO Bank Hilversum postgironummer van de bank 32750 Minimumbijdrage voor begunstigers ƒ 20.- per jaar _____________________ — ------------ (incl.periodiek)
