Tussen Vecht en Eem. u.*5.5*5

TVE 19e jrg. nr. 3, sep tem b e r 2001

Tussen Vecht en Eem T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

u.*5.5*5

P /a v r r lc o u l

M „4 -4 .7’

Btronui/sen

Huyren

"

ï - r . . / /

| A & s-

x\^sf

M m\ * ; h /;

Z c ^ u ^ J i FaX d

.C ■rj~, < E n «

'< *•“/

’/ ' > BlaAieurnV-J?

'C

A

\R

a

D

La a ren 3a Eem nes B u .jten ^

ƒ

'4 V fe/V

* -*»f

Blokland* e

/ 4#S#

P o lie r

y/s u? * Schaap t

X 4

2001

ShuicsiJnr. •>, t - 'ï .

y /

‘ *■_ r

.

Baren

Landt

GOOIS MUSEUM Stichting tot bevordering van de belangen van “Het Goois Museum” te Hilversum.

Ontw ikkelingen gaan snel. Een deel van wat e r v orig jaar nog was, is dit ja a r al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de K erkbrink is niet te geven; wij allen k u n n en ons nog levendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de lagere schooljeugd van over tien ja a r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ ciaties m eer bij hebben. H et is één van de taken van h et Goois M useum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel m orele als uw financiële steun h ard nodig. Als d o n ateu r van h et Goois M useum v erleent u deze steun en w ordt u tevens op de hoog­ te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­ cifieke activiteiten en uitgaven van h et museum. De m inim um bijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij h et Goois Museum, telefoon 0356292826. U ku n t het Goois M useum ook gedenken in uw testam ent. U k unt kiezen uit twee form u­ leringen: a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor een...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algem een n u t en betaalt d aard o o r m in d er (slechts 11%) of zelfs in h e t geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht. Indien u voornem ens b en t een schenking te do en aan de Stichting, is een schenking tot ƒ7.823,- (per 2 ja ar) onbelast. M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan w ordt u verzocht schriftelijk contact op te nem en m et het bestuur van de Stichting, p er adres Goois Museum, K erkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 19e jrg. nr. 3, september 2001

Tussen Vecht en Eem T ijd sch rift vo o r re g io n ale g esch ied en is

I

«•*

X

S

h^

& $&«Siffi ■?<• .,d s

b:y .

$

'>

&

mm»

'•

,v*

*

v V; IS a

U itg e g e v e n d o o r d e S tic h tin g T u sse n V e c h t e n E em

C olofon

In h o u d

H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van d e Stichting Tussen Vecht en Eem. H et tijdschrift verschijnt vier maal p e r jaar.

P iet L e u p e n W oord v o o ra f

111

T u sse n V echt 8c E em , in sa m en w erk in g m et ‘H ilv ersu m P as O p ! ’: O p e n d ag 22 se p te m b e r 2001

11 2

De Stichting TVE is een sam enw erkingsverband van m eer dan 30 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverw ant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied b etreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het beh o u d van cultuur- his­ torische en karakteristieke w aarden. D onateurs van de Stichting TVE ontvangen h e t tijdschrift gratis. D o n atie/ab o n n em en t D onateurs k u n n en zich aanm elden bij: mw. P.L.H.M. Perry-Vlasveld, Braam 34, 1273 EA H uizen, 035-5266848

H e n k M ichielse ‘In d e m o n u m e n te n z o rg m o e t j e realistisc h zijn, n ie t z e u re n ’. In terv iew m e t H e n k S w an en b u rg d e Veye, v o o rz itte r van ‘H ilv ersu m P as O p ! ’ 113 G ini B akker-B oneschansker E nkele p ro jecten van d e S tichting H ilversum P asO p!

117

P aul van V liet D e L a a n stra a tb u u rt

122

R u u d G ortzak H e t cu ltu re le e rfg o e d

127

F red R epko H o e m o e t h e t v e rd e r m e t H ilversum ?

130

O M . A b rah am se A rchiefnieuw s. H o n d e r d ja a r W oningw et: h o n d e rd ja a r b o u w v erg u n n in g en

136

Ton Coops H e t Bos van Blaauw in ’s-G raveland (en H il­ versum )

143

In g e b o rg L aarakkers H e t G o o ise L eesp lan k je

153

©TVE 2001. Gedeeltelijk overnem en van artikelen is slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding. G eheel overnem en is pas mogelijk na schriftelijke toe­ stem m ing van h et redactiesecretariaat.

J a n V eerm an L ieu d e m ém o ire : D e g e sc h ie d e n is van e e n A nkeveens ro u w b o rd

154

ISSN 0169-9334

In g e b o rg L aarakkers A ctiv iteiten ag en d a

160

A g en d a U itg elich t

163

V oor wie v e rd e r wil le z e n

166

B e stu u r e n re d a c tie

167

Voor opgave als d o n a te u r kunt u gebruik m aken van h e t A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum. De m inim um d onatie bed raagt ƒ27,50 per jaar. G iro rek en in g n u m m er Postbank 3892084. Extra num m ers van h et tijdschrift te bestellen o n d e r A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije en­ veloppe). R edactieadres Huizerweg 9, 1401 GD Bussum, 035-6918978. e-mail: e.c.schild@ hccnet.nl Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum Druk Drukkerij Wilco, A m ersfoort

T itelpagina: H enk Sw anenburg de Veye, voorzitter van ‘Hilversum Pas O p !’, voor de d e u r van L aanstraat 10, h e t eerste restauratieproject van de stichting. Zie het in­ terview op p. 113.

110

TVE 19e jrg. 2001

Woord vooraf U h eb t in uw h a n d e n h e t speciale th em a-n u m m e r van TVE. D itm aal niet gewijd aan e e n d o rp o f stad in onze regio, m a a r a a n d e S tich tin g H IL ­ VERSUM PAS OP! die deze zo m e r h a a r 2 5 ja rig b estaan viert. E en van de doelstellingen van d e Stichting Tus­ sen V echt en E em en dus cx ik van h a a r p erio d ie k is om ru im a a n d a c h t te sch e n k e n aan alle ‘his­ torische' activiteiten die tussen Vecht en Eem o n t­ plooid w orden. H et w erk van ‘H ilversum Pas O p ’ h o o rt d a a r zek er bij. De O p e n D ag o p 22 sep­ te m b e r a.s. staat in h e t te k e n van b e d re ig d e m o ­ n u m e n te n in H ilversum die d o o r deze stich tin g zo nauw gezet in de gaten w orden g eh o u d en . E en aantal betrctkkencn bij H P O levert b ijd rag en aan dit speciale num m er, m aarzij n ie t alleen. U vindt - n a a r wij h o p e n - vertro u w d e ru b rie k e n , zoals d e activ iteiten ag en d a, a g e n d a u itg e lich t (n a a r a a n le id in g v a n ee n H aagse te n to o n ste llin g over architect D u ik er), h e t Gooise leesplankje en daar­ n aast ook h e t g e d e ta illeerd e p ro g ra m m a van d e O p e n Dag. D e rubriek lieu de memoir/- h a n del l ove r e e n A nkeveens w ap en b o rd , dat wij volgens de a u te u r allen eens m o e te n gaan b ek ijk en in d e S t M artin u sk erk aldaar. K arin A b rah am se sc h re e f in d e rubriek A rchiefnieuins over H o n d c rd ja a r wo­ n in g w e t- e e n th e m a d a t n a tu u rlijk o o k g o e d in d it speciale n u m m e r past. Als u wilt w eten h o e voorzitters elkaar b e jeg e n en ra ad ik u aan h e t ar­ tikel m et h e t interview d o o r d e v o o rzitter van TVE afg e n o m e n van d e v o o rzitter van H P O , H en k S w an en b u rg de Veije, aa n d a c h tig d o o r te lezen. O m te ru g te k e re n n a a rd e h o o fd artik e len : de tro fe e ë n die ‘H ilversum Pas O p ’ v a n af h a a r o p ­ ric h tin g b in n e n h a a ld e w o rd e n o p een rijt je ge­ zet d o o r G ini B akker-B oneschansker; d e a rc h i­ te c t Paul van V liet in v e n tarisee rt w at vo o r p ro ­ jecten e r zoal in h e t ‘h isto risch e b u u rtje ’, zoals d e I filversum se L aanstraatb u u rt in d e w andeling g e n o e m d w ordt, o p realisering w achten. Hij stipt aan d at h e t h ie r een kleine enclave b etreft, w aar­ in h e t h isto risch e b e e ld van H ilversum o p een b e sch eid en bouw locatie w o rd t g e re h a b ilite erd . E en interessante vraag die w ellicht velen zich stel­

len en die te zijn er tijd m isschien o o k e en s in d it tijd sch rift aan d e o rd e m o et kc >men is, o f d e c o n ­ c e n tra tie van h isto risch e m o n u m e n te n in een a p a rte b u u rt n ie t le id t to t in h e t beste geval over­ p laatsin g van alle m o n u m e n te n van eld ers n a a r d it b u u rtje en in h etslech tste geval verw aarlozing e n afb raak in d e rest van h e t d o rp . In Z w eden h e e ft ju is t d e in ric h tin g van zulke k lein e o p e n ­ lu c h tm u se a in veel d o rp e n e n ste d en g eleid tot e e n rad icale o p ru im in g van al wat e rb u ite n zo ’n historische enclave aan m o n u m e n te n restte. O m in d e g aten te h o u d e n ! R u u d G o rtzak w aagt zich o o k aan e e n inven­ tarisatie. m aar n u van v e re n ig in g e n en a n d e re g ro e p e rin g e n die zich bezig h o u d e n m e t h e t h an d h av en van h et cultureel erfg o ed in h e t Gooi. S peciaal valt mij o p d a t o o k h ie r d e m o to r ach ­ te r veel activiteiten dikwijls b estaa t u it é é n p e r­ soon, zoals D ra ije r in W eesp o f B akker in H u i­ zen: eigenlijk e e n h eel sm al draagvlak. De oudv<>k een uitstapje n a a r Gooilust en d e m e n a g e rie w aarm ee e n bosschages w aarin F.E. Blaauw zich to t in d e d e rtig e r ja r e n van d e vorige eeuw (d e tw intigste eeuw ) ver­ m eide. Plet is jam m er, d a t h e t a p a rte ras van ex­ c en triek elin g en , w aarvan in onze regio to e n n o g v erschillende e x e m p la re n vrij ro n d lie p e n , n u zo g o e d als v erd w en en is. N ivellering k le u rt alles in grijstin ten . Dit lijkt een sord, m a a r is slechts e e n terloopse verzuchting van d e red ac te u r wiens n a a m h ie r o n d e r staat. Bij h e t d o o rle z e n van dit n u m m e r zult u m et ken d at H ilversum en h e t G ooi n o g altijd een veelkleurig en b o n t b ee ld opro e p e n . P iet L e u p e n

TVE 19ejrg. 201)1

111

Tussen Vecht & Eem, in samenwerking met ‘H ilversum Pas Op!

’

OPEN DAG 22 september 2001

Locatie: Raadhuis te Hilversum Thema: ‘De waarde van van h et b eh o u d van historische bebouw ing’ Programma: 10.00 uur: Openingswoord door de voorzitter van TVE dr. H.C.M. Michielse 10.10 uur: Welkomswoord d o o r de burgem eester van Hilversum 10.15 uur: Inleidingen over h et them a van de dag - ir. E.H. van Tuyll van Serooskerken, ‘De waarde van hel behoud van historische bebou­ wing’. Ir. E. H. van Tuyll van Serooskerken is dijkgraaf van h et H oogheem raadschap Rijnland en voorzitter van de Bond H eem schut - drs Lydia Lansink, ‘Hoe kunnen particulier initiatief en overheid samenwerken m.b.t. het behoud van historische bebouwing?’ Drs. Lydia Lansink is do cen t architectuurgeschie­ denis, kroonlid van de Raad voor C ultuur en lid van diverse m onum entencom m is­ sies - M aarten Min, Het behoud van historische bebouwing in Hilversum. M aarten Min is ar­ chitect en o n d erm eer oud-lid van de W elstandscommissie Hilversum 11.30 uur: Forum-discussie o.l.v. drs. Karei Loeft en m.m.v. de drie sprekers over de vraag: - ‘Hoe kan participatie van burgers bij het behoud van historische panden en bebouwing bevor­ derd worden?’Drs. Karei Loeff is architectuur-historicus en voorzitter van de Histori­ sche Kl ing Laren 12.30 uur: Aperitief en lunch. 14.00 uur: Wandel-excursies in een viertal groepen vanaf h et raadhuis langs interessante stra te n / m o num enten in Hilversum. 16.00 uur: Afsluitend concert 16.30 uur: Sluiting. Tot en m et 20 septem ber bestaat er een laatste m ogelijkheid om u telefonisch aan te m elden voor de open dag! T elefoonnum m er: 035 6941382

112

TVE 19e jrg. 2001

‘In de momumentenzorg m oetje realis­ tisch zijn, niet zeuren’ Interview met Henk Swanenburg de Veye, voorzitter van ‘Hilversum Pas Op!'

T ot d e kleurrijkste fig u ren in h e t H ilversum se o p e n b a re leven b e h o o rt ongetw ijfeld H e n k S w an en b u rg de Veye (74), v o o rzitter van de S tichting ‘H ilversum Pas O p !’, al was h e t al­ leen m a a r vanw ege zijn w eerb arstig e w enk­ b rau w en w aarbij die van w ijlen R ussische partijbaas B reznew in h e t n ie t verdw ijnen. Hij staat b e k e n d als e en u itstek e n d d ip lo m a a t en, in h e d e n d a a g s ja rg o n , ‘n e tw e rk e r’; b e m in n e ­ lijk, geestig, d o o rta ste n d . Zijn werkwijze w ordt d o o r insiders o m sch rev en als ‘m a sse re n ’, h e t g ed u ld ig b ew erk en van a u to rite ite n en a n d e ­ re b e la n g h e b b e n d e n . H en k de Veye stam t u it ee n H u g en o o tse fa­ m ilie u it de A rdeche, die n a d e oph effin g van h e t E dict van N antes (1685) u it Frankrijk kon v luchten e n via M aastricht in d e N oordelijke N ed erlan d en terech t kwam. In 1897 w erd d e fa­ m ilienaam uitgebreid m et Sw anenburg. H enk S w anenburg de Veye w erd g eb o ren in L ochem - zijn vader was notaris in A vereest - en ging na zijn studie rech ten te U trech t w erken in h et bankw ezen. Hij w erd d ire c te u r van d e ABNAMRO-bank, eerst in H ilversum en later in U trecht. Hij b leef in H ilversum w onen en w erd in 1992 voorzitter van ‘H ilversum Pas O p !’ Hoe bent u als bankier in de monumentenzorg te­ recht gekomen ? ‘E igenlijk b en ik e r zo m aar “in g e p lo m p t”. Zo­ als h e t vaker g aat w erd ik in 1992 via v rien d e n gevraagd om v o o rzitter van H P O te w o rd en . Ik was n et g e p e n sio n e e rd e n to e n h e b ik ja ge­ zegd. Ik b e n g e e n o p g ew o n d e n m o n u m e n te n ­ b esch erm er; g een d esk u n d ig e, m e e r e e n ge­ neralist, e e n b e s tu u rd e r die h e t overigens ook wel de m o eite w aard a c h t o m bij (e d ra g e n aan h e t b e h o u d van w aardevolle h isto risch e bebouw in g. Zo zit ik o o k in d e m o n u m e n te n ­ com m issie van d e g em ee n te .

Henk Michielse

Ik vind hel vooral leu k o m een clu b te lei­ d e n w aar h e t gezellig is, v rien d e n o n d e r el­ kaar. Ik h e b n a tu u rlijk wel affin iteit m ei h e t o n d e rw e rp , a n d e rs d e e d ik h e t n iet. D aaro m h e b ik o o k e e n cursus a rc h ite c tu u rg e sc h ie d e ­ nis gevolgd a a n h et K u n sthisto risch C e n tru m in A m sterd am bij Lydia L an sin k .’ Bent u als zakelijk ingesteld oud-bankier niet ge­ neigd om sommige moderne stedebouwers bij te val­ len als zij zich niets willen aantrekken van de histo­ rische bebouwing? ‘N ee, zek er niet! M aar j e m o e t n a tu u rlijk wel kijken ol' e e n m o n u m e n t n o g e e n zinnige fu n ctie k an h e b b e n . D aar m o e t je re ëe l in zijn. Ik vind h e t p rim a, d a t e e n k ath o liek e kerk h ie r in H ilversum b e h o u d e n b le e f d o o r e r a p p a rte m e n te n in te m ak en . Van d e b e­ ro e m d e Van N elle-fabriek in R o tte rd a m h e b ­ b en ze n u iets h e e l a n d e rs gem aak t. V roeger zou m e n zulke d in g e n sch an d elijk h e b b e n ge­ v o n d e n .' Wat is ‘Hilversum Pas O p!’ eigenlijk voor een club? ‘H ilversum Pas O p! h e e ft zijn w ortels in de Rotary. De o p ric h te rs van tw intig ja a r g e led en w aren v o o rn am elijk ro taria n s. Wij als H P O w illen in itië re n d w erken te n a a n z ie n van h e t b e h o u d van zowel e rk e n d e m o n u m e n te n als b e e ld b e p a le n d e p a n d e n en a n d e re a rc h ite c ­ to n isch e o b je cte n . V oor H ilversum m o e te n we n a tu u rlijk n u c h te r blijven. We h e b b e n n ie t zo h e e l veel o u d e p a n d e n , zoals in N a a rd e n en W eesp. J e m o e t e r o o k jo n g e r e m o n u m e n te n bij b etre k k e n . Wij w erken g raag m e t a n d e re o rg an isaties sam en , als we d a a rd o o r ons d o el b e te r k u n ­ n e n b e re ik e n . In h e t b e stu u r z o rg en we voor d e n o d ig e d e sk u n d ig h e id , o p h e t g e b ie d van

TVK 19e jrg. 2001

113

s.

'*'■**'.

♦' W*

«r>«*»eTT * ■ *wmmm

immmmmm® .mmmmm.

;:«asg

^igËPt

is a ifs

s5 - P i l

Er-sSSS M » S

*.,.*■ :;% - -

l Ik *

*- * ^ < i

L a a n stra a t 10, huisje “Pas O p": H et eerste project v a n H P O . Op de fo to voorzitter de Veye m et het bouwbord l e fase. (col­ lectie H P O )

de architectuur en stadsgeschiedenis, op dat van de wetgeving in verband m et m onum en­ tenzorg en o penbaar bestuur, op publiciteitsgebied. En voor wat we niet in huis hebben, trekken we goeie adviseurs aan. Ik zelf zorg graag voor h e t o n d erh o u d en van contacten, voor h et “m asseren” van and ere betrokkenen. D aar was ik al goed in bij de bank, al zeg ik h et zelf. Ik loop m et genoegen bij deze en gene binnen, ook op h et stadhuis. En n u ik gepen­ sioneerd ben, heb ik daar ook m ooi de tijd voor. H PO -bestuursleden m et een drukke baan kom en aan zulke dingen niet to e.’ O p de vraag ‘Wat doet HPO verder zoal?’ wijst H enk Swanenburg de Veye allereerst op de en o rm e inzet van H PO voor h et beh o u d van de oude begraafplaats aan de O ude Torenstraat. O p zijn eigen rol daarbij gaat hij bescheidelijk n iet in. M aar h et boekje ‘Gedenk te sterven’over de geschiedenis van Hilversums oudste be­ graafplaats is niet voor niets naast Ed van Mensch en Fré van L ente opgedragen aan ‘H enk Swanenburg de Veye, die zijn onwrik­ 114

baar voornem en om h et kerkhof te redden, zo m eesterlijk wist te verhullen in een hoogst ontw apenend o p tre d e n ’.1 Wat doet HPO verder zoal? ‘Een tijdje h ebben we een jaarlijkse kalender uitgegeven. Eerst m et oude p ren ten die uitge­ zócht w aren d o o r Ed van Mensch, directeur van het Goois Museum, in 1999 over m oderne kunst in Hilversum. De oud ere garde vindt dit mooi. De ene keer heb je er succes m ee, de andere keer niet. Ik heb zelf nog in een kraam op de vrijetijdsm arkt gestaan, waar je dan een paar kalenders verkoopt aan vriendelijke da­ mes. M aar we bleven er m et teveel zitten. D aarom h ebben we deze activiteit (voorlopig) gestopt en op de m arkt staan d oen we ook niet meer. Een leuke activiteit is de trofee die we om de twee j aar uitreiken aan particulieren die h u n woning op m eer dan voortreffelijke wijze heb­ ben gerestaureerd. In 1999 ging de trofee naar de eigenaars van h et uit 1921 d aterende

TVE 19ejrg. 2001

landhuis “M iddle Sex” aan de Soestdijkerstraatweg. E erder werd hij uitgereikt aan de eigenaars van de panden P.C. Hooftweg 1 (1991), Langestraat 86 (1994) en het voorm a­ lige dienstbodenhuis De Koepel op Z onne­ straal (1996). Dit jaar m oeten we weer een keuze m aken uit drie panden. Dan zijn er natuurlijk de activiteiten die di­ rect op ons terrein liggen. In 1984 werd het huisje Pas Op (waaraan we onze naam danken) afgebroken en m et behulp van vele vrijwilligers weer opgebouwd, het eerste wapenfeit van HPO. We hebben de boerderij van Houtman aan de Langestraat opgekocht en gerestaureerd en daarm ee van de sloop gered. Nu is het een rijksmonum ent. In 1990 gaf HPO samen m et de Hilversumse Historische Kring Albertus Perk een “ Visie op de stedebomukundige ontwikke­ ling van Hilversum ” uit, waarmee we bij wilden dragen aan een verandering van het beleid.’

vroeger o n d enkbaar waren. We participeren ook in hel zgn. Binnenstadsoverleg van de ge­ m eente m et belangengroepen als bewoners, VW , K am ervan K oophandel, enzovoort.’ Vindt u het belangrijk, dat burgers meer participe­ ren in het behoud, van oude bebouwing? ‘J a zeker, dat is h ard nodig! D at zou m oeten gebeuren uit eerbied voor h et verleden. In Hilversum is naast ons Albertus Perk actief; daar w erken we goed m ee samen als h et nodig is. O p dit punt verwacht ik ook veel van TVE. De historische verenigingen in de diverse Cooise plaatsen zouden m eer geactiveerd m oeten worden. M aar langzam erhand komt dat wel.’ Waarom is Hilversum Pas Op! geen vereniging zo­ als Albertus Perk ?Dat zou toch goed zijn om burgers te activeren ?

Hoe gaat HPO tewerk ? ‘We h eb ben de werkgroep Waakzaamheid, die alle bouw vergunningen e.d. bijhoudt en die h et bestuur waarschuwt als h et in actie m oet kom en. Zo kregen we e r lucht van dat drie ou d e, karakteristieke om roepgebouw en (KRO, NCRV, AVRO) vrij zouden kom en. We h ebben er voor gezorgd, dat deze op de voor­ lopige m onum entenlijst van h et Rijk zijn te­ rech t gekom en. Zo iets kost verrekte veel werk. |e m oet aantonen dat er iets gaat veran­ deren. De projectontwikkelaars waren al be­ zig. De gem eente heeft ons en de projectont­ wikkelaars gehoord. En dan gaat het voorstel via de provincie naar het Rijk. Daarnaast krijgt onze secretaris regelm atig telefoontjes van burgers, dat er iets afgebro­ ken gaat worden. Via de juridisch deskundige in ons bestuur gaan we dan na o f we nog wat k u n n en doen. Als je juridisch geen poot m eer hebt om op te staan, m oet je ook niet verder zeuren. Soms w orden vragers ook naar ons doorgestuurd door de gem eente. Al bij al heel veel werk, d a t je meestal niet aantreft in het jaarverslag'. We gaan ook altijd inspreken in raadscom ­ missies; naast de secretaris doe ik dat vooral. H et is heel belangrijk, dat dat gebeurt. H et heeft een groot effec t. De gem eente heeft voor ons m ooie dingen gedaan, zaken die

‘H PO is altijd een stichting geweest. En dat m oet vooral zo blijven! A lbertus Perk vindt ons geloof ik te '‘deftig". M aar we hebben trouwens wel een achterban, bestaande uit zo’n 200 donateurs. Jaarlijks h o u d en we een jaarvergadering m et een lezing over een inte­ ressant onderw erp op ons terrein .’ HPO werkt nauw samen met B&W? Ja , dat lukt go ed .’ Hebt u nooit eens de aanvechting om er harder tegen aan te gaan ? ‘Wel eens, m aar we kiezen er altijd voor te blij­ ven stim uleren. Dat is het meest vruchtbaar. We zijn geen actiegroep! Soms o n dersteunen we wel realistische acties van an d eren ; zeuren willen we niet. Soms ervaren we acties van an­ deren ook wel als steun voor ons werk. De his­ torische kring Albertus Perk is in h et alge­ m een iets m eer actiegericht dan wij. D at w it elkaar dan m ooi aa n .’ Bent u niet bang voor het karretje van B & W ge­ spannen te worden ? ‘Daar zijn we zelf bij! We k u n n en genoeg af­ stand bew aren'

TVE 19e jrg. 2001

115

Een mooi voorbeeld van de samenwerking tussen HPO en de gemeente is het Laanstraatproject. Wat houdt dat precies in ? ‘H et gaat om de restauratie van een van de weinige oude buurten van Hilversum en om h et herstel van h et oude stratenpatroon. Nu is die b u u rt nog een verpauperd sam enraapsel van gebouw en en tussenbouwsels en lege plekken. H et idee kwam van HPO, al ontdekten we, d at h et eerd er vóór 1980 ook al eens ter spra­ ke was geweest. We lieten een plan m aken en schakelden first class o n dernem ingen in. Er w aren er die alleen de krenten uit de pap wil­ den, m aar wij hielden vast aan h et hele pro­ ject. De G em eente liet een haalbaarheidson­ derzoek doen. We kwamen in gesprek m et HBG (H ollandse Beton G roep). En tenslotte te k en d e n we een sam enw erkingsovereen­ komst m et de gem eente. H PO b ren g t h et eigen o n ro eren d goed in evenals de gem een­ te. H et gaat deels om restauratie van wat er staat, de rest is herbouw van wat elders in Hil­ versum sto n d .’

Hebt u naast het architectonische persoonlijk nog een bredere historische interesse? ‘Ik ben al heel lang lid van TVE. Ik heb ook wel een algem ene historische interesse. Maar h et meest ben ik geïnteresseerd in genealo­ gie, in die van m ijn eigen familie dan. We heb­ ben h echte banden opgebouw d m et de fami­ lie in Frankrijk, al is die “bon catholique 1

L.J. W esterm ann e n R.J.W.J. Meijer, Gedenk te sterven - De geschiedenis va n H ilversum s oudste begraafplaats, Hilver­ sum Pas Op!, Hilversum 1996.

Dr. H.C.M . M ichielse (1934) studeerde geschiede­ nis in Nijm egen en prom oveerde in A m sterdam in de sociale w etenschappen. Hij werkte o n d erm eer als jo u rn alist en sinds 1972 als universitair hoofddo­ cent in de sociale faculteit van de Universiteit van A m sterdam . Hij publiceerde o n d e r an d ere De burger als andragoog - een geschiedenis van 125 jaar welzijns­ werk 1848-1972, A m sterdam 1977 (1984, 4' druk) en Welzijn & discipline —Van tuchthuis tot psychotherapie: strategieën en technologieën in het sociaal beheer, Amster­ dam 1989 (1997, 2' d ruk). M om enteel is hij voorzit­ ter van TVE.

Vanwege dat laatste zeggen sommigen binnen TVE wel, dat het geen echt behoud is. ‘Dan m oeten ze het zelf m aar doen! We zei­ den: nu h e t eenm aal “historisch b u u rtje” heet, m oeten we de naam niet veranderen. Alle partijen in de gem eenteraad hebben voorgestemd. D at kun je toch niet laten schie­ te n .’ Iemand uit de monumentenzorg hoorde ik zelfs spre­ ken van ‘kitsch.’ ‘D at kan ik m e uit die kring wel voorstellen. M aar h e t is toch heel erg de m oeite waard. H et buurtje is nu een rotte appel. H et m oet opgeknapt worden. En als we naast de restau­ ratie ook oude p anden van elders uit Hilver­ sum d o o r herbouw ku n n en redden, vind ik d at prachtig. Uit eigen kring hebben we geen enkele kritiek gekregen. Integendeel!’

116

7YE 19e jrg. 2001

Enkele projecten van de Stichting Hilver­ sum Pas Op! Gini Bakker-Boneschansker Huisje Pas Op! H et eerste p ro ject w aar de S tich tin g zich vo o r inzette was de restau ratie van é é n van d e o u d ­ ste huisjes van H ilversum d a t d a te e rt van circa 1730. H et was a lja r e n e en bouwval en d re ig d e g eslo o p t te w o rd en . De n a a m van h e t huisje is blijkens d e gevelstenen: 'Pas O p !'. O ver d e b e ­ tekenis van deze naam d e d e n v ro eg e r diverse v erh alen d e ro n d e , o n d e r a n d e re d a t d e b e u l e r zou h e b b e n gew oond. De m eest w aarschijn­ lijke verk larin g is to ch wel h e t verhaal u it 1715 over de eigenaar, fan Perk, d ie een geschil h a d m et de baljuw van h e t G ooi, over d e b e­ n o e m in g van e e n sc h ep en . De gevelsteen zou hij h e b b e n geplaatst als w aarschuw ing te g en d e ‘h o g e ’ h e re n . Na o n d e rh a n d e lin g e n m et d e eig e n a a r en b e m id d elin g d o o r b u rg e m e e ste r W.R. van d e r Sluis w erd h e t huisje o p 6 m ei 1982 o v erg ed ra­ g en aan d e Stichtin g Pas op!. H et huisje kon n ie t o p de o o rsp ro n k elijk e plaats g erestau ­ re e rd w orden. D aarom is h et d o o r le erlin g en van de to en m alig e MTS o p g e m e te n e n o p te­

'

k e n in g gezet. In 1983 is h e t afg eb ro k en e n zijn d e m ateria len lijdelijk o pgeslagen. H erb o u w vond plaats o p e e n a n d e re plaats aan d e Laanstraat. H oew el veel m en sen - o n d e r a n d e re R otarians - o p h u n vrije zate rd ag ste n en gin­ gen b ikken, m o est e r to ch o o k geld k o m en om d e h e rb o u w te realiseren . B ehalve subsidies van h e t rijk en d e g e m e e n te d e e d h e t bedrijfs­ leven giften in n a tu ra zoals d e kozijnen, d e ver­ w arm ingsketels e n d e elek trisch e installatie. B esloten w erd h e t huisje in te ric h te n als twee één p erso o n sw o n in g e n , zo g en aam d e HAT-eenh e d e n . D it leverde w eer ex tra subsidie op. In 1984 was h e t huisje g e re e d e n w erd ver­ k o c h t a a n een w o n in g b o u w v eren ig in g . De stich tin g wil n am elijk g e en p a n d e n in bezit h e b b e n . H el gaat o m verw erven, re s ta u re re n en d a n w eer v erk o p en . M et d e o p b re n g s t van deze v erk o o p v erk reeg d e S tich tin g m id d e le n o m a n d e re p ro je c te n te fin a n cie re n . De gevel­ ste n e n van h e t huisje zijn n a d e h e rb o u w teru g g ep laatst. O p 8 d e c e m b e r k re g en d e eerste b ew o n ers van h e t g e re s ta u re e rd e ‘Pas O p !' de sleutel u itg e re ik t d o o r d e b u rg em eester.

■

i _____

gw-xf

. *

pm p

,

EITjW-i

W

Foto: collectie M o n u m en ten zo rg gem eente H ilvers um.

'l'VIi 19e pm 2001

117

■f<

'C 'ê

M

g f

w

,

»

_

:

'

•

:"

1 *■ ;.-?» tfS S Ê r ;. is»® >3@ft

i “ T ‘: • . . . - v i •">-■•■' .

V; ’ J J?

" " ■ ï 'v i

-

■^'''' :

W^> •"'& & ' - .*.h ;w

■r -

:

•

____________

;

■'; ’ “ . _______

Foto: Robert Oerlemans.

’s-Gravelandseweg 41 H e t tw eede p ro je c t b e tr o f h e t p a n d aa n d e ’sG ravelandsew eg nr. 41, o o k wel ‘h e t P e rk h u is’ g e n o e m d o f ‘h e t hu is m e t d e r o d o d e n d r o n s ’. H e t h u is d a te e rt van circa 1850. E r is e e n ge­ velsteen aanw ezig van e e n e e rste ste e n le g g in g in 1855. H e t is e e n ty p e re n d v o o rb e e ld van e e n H ilversum s n eg e n tien d e-eeu w s b u rg e rw oonhuis. H e t p a n d was d o o r d e e ig e n a a r b e ­ stem d v o o r sloop m a a r k re e g e e n p laats o p de g em ee n telijk e m o n u m e n te n lijst. D e stich tin g k o c h t h e t, o m d a t h e t in z ee r v erw aarloosde staat was e n m e t als d o e l alweer, re sta u ra tie en

118

v erk o o p . De re s ta u ratiek o sten sch atte m e n destijds o p ƒ200.000, m a a r u itein d e lijk b lek en d ie a an m e rk elijk h o g e r te liggen. O o k h ie r is veel d o o r vrijwilligers g ed aan , m a a r h e t v ern ieu w en van d a k e n g o te n e n h e t sch ild erw erk g e b e u rd e d o o r vak lied en . G aan ­ dew eg kw am en steeds a n d e re g e b re k e n aan h e t lich t m aa r o n d e r a n d e re m e t g eld van de g e m e e n te e n h e t P rins B e rn h a rd fo n d s is h e t g e lu k t h e t p a n d fraai te re s ta u re re n e n vervol­ gens te v erk o p en . De k o p e r k re e g d aarb ij wel d e v e rp lic h tin g om h e t b ijb e h o re n d e koets­ huis te re s ta u re re n , wat m et m ed ew erk in g van d e g e m e e n te o o k is g e b e u rd .

TVE 19e jrg. 2001

**n4

it ■

^ ■ •# 1

P"

WÈÊÈfÊiM /'o /o ; collectie Stichting H ilversum Pas Op!

De theeko ep el bij de kerk E en a n d e rs o o rtig p ro je c t van d e S tich tin g was h et adviseren van de kerkvoogdij van d e H e r­ v orm d e G e m e e n te bij d e re sta u ra tie van de th e e k o e p e l bij de G ro te Kerk. D eze th e e k o e ­ pel h o o rd e bij d e vro eg ere pasto rie. De p asto ­ rie is in d e rtijd afg eb ro k en , m a a r d e k o ep el b leef staan e n was to t d e g ro te b ra n d van 1971 in g eb ru ik als v ergaderlokaaltje. De S tich tin g H erb o u w G rote K erk h a d n a d e h e rb o u w van

d e k erk n o g g eld e n over die b e sc h ik b a ar w er­ d e n gesteld v o o r de tu in k o e p e l. A rc h ite c t Paul van V liet adviseerde bij d e re s tau ra tie en zo is ee n fraaie v e rg a d e rru im te o n tsta a n d ie in v e rb in d in g staat m e t d e co n sisto riek a m e r van d e kerk. O o k h ie r is g e h o lp e n d o o r d e rd e n , zo h e b b e n le e rlin g e n van de MTS h et h a n g ­ en sluitw erk g em aakt. In 1985 w erd d e ver­ n ieu w d e tu in k o e p e l w eer in g e b ru ik g e n o ­ m en .

TVE 19e jrg. 2001

119

fe 'K g j f e '! : !v &

lira

ri*'**j l i l

1^*1 I I

Wm *"■ i ■—

Foto: collectie Monumentenzorg gemeente Hilversum.

De Boerderij van Houtman De Boerderij van H outm an, een rijksm onu­ m ent, was aan een grote restauratie toe en de eigenaar wilde de boerderij wel verkopen. De Stichting Pas Op! zag ook nu haar kans. H et huis heeft een lange geschiedenis. O orspron­ kelijk droeg het de naam ‘Erve H ooiberg’ en kwam in de negentiende eeuw door huwelijk in bezit van de familie H outm an die er lange tijd op h e t e rf een tim m erw erkplaats had. Er h ebben ook daarna veel interessante m ensen gewoond. Allerlei winkeltjes w aren in het p an d gevestigd en toen de Stichting h et pand kocht w oonden er ‘vogels van diverse pluim a­ g e’. De restauratie, naar een tekening uit 1899, begon m et een toezegging van subsidie d o o r h et rijk en er waren diverse fondsen die geld schonken. Helaas waren er ook nu bij de restauratie nogal wat tegenvallers. H et was de bedoeling dat de zowel de achtergevel als de voorgevel van h et pand bleven bestaan. Men o ntdekte echter dat de achtergevel geen fun­ derin g had zodat deze toch afgebroken m oest worden. 120

In de n ach t van de b eru ch te storm begin 1990 zullen veel Pas O ppers slecht geslapen hebben. Wat zou de storm d oen m et de op dat m om en t vrijstaande voorgevel? Gelukkig ging de storm eraan voorbij. O p 1 februari 1991 werd de restauratie officieel opgeleverd. De b en e d en ru im ten w erden aanvankelijk ver­ h u u rd en zijn later verkocht. O p de verdie­ ping zijn twee fraaie ap p artem en ten gekom en en deze zijn ook verkocht. Over de boerderij is een leuk boekje ge­ schreven d o o r mevrouw L.J. W esterm ann. H ierin staan ook verhalen over de vroegere bewoners. O ok in 1991 ontving de Stichting Hilversum Pas Op! de aanm oedigingsprijs van de ge­ m een te Hilversum waaraan een geldbedrag van ƒ5000 was verbonden. H ierm ee bracht h et gem eentebestuur haar w aardering voor het werk van de Stichting tot uiting.

TVE 19ejrg. 2001

mm

':

V

v

È' : :

'Êê£> :% . j Ê f

4 4 » i

':fc -* S fc rf

«:AfïX.

.. / r

Foto: collectie M o n u m en ten zo rg gemeente H ilversum .

De begraafplaats Gedenkt te Sterven M idden in H ilversum ligt d e b eg raafp laats die in 1793 in g e b ru ik w erd g e n o m e n . Na d e b u i­ te n g e b ru ik stellin g in 1943 v e rlo e d e rd e G e­ d e n k t te S terven z ie n d e ro g e n . De g raven ra a k te n overw oekerd, d e m u re n w aren ge­ d eeltelijk v ern ield o f in g e sto rt en h e t vuil h o o p te zich op. O o k w aren veel van d e graf­ ste n e n v erdw enen. H e t te rre in was v erw o rd en to t trapveldje e n u itlaatp laats v o o r h o n d e n . H ilversum Pas O p! h e e ft zich e n o rm in g e ­ s p a n n e n om h e t g e m e e n te b e stu u r erv an te o v ertu ig en d a t z o ’n v e rlo e d e rd plekje m id d e n in de stad H ilversum o nw aard ig was en d e res­ ta u ratie noodzakelijk. R eeds in de ja re n ze­ v entig van d e vorige eeuw h a d d e n a n d e re n d a a r al op a a n g e d ro n g e n . In d e ja r e n tach tig zijn e r en k e le w erk k am p en van d e B o n d H e e m sc h u t gew eest. J o n g e m e n se n m aa k te n d e b eg raafp laats e n d e graven sch o o n . M aar h e t b elangrijkste was d e o m m u rin g . F in a n c ië­ le d ek k in g d a a rv o o r liet lan g o p zich w ach ten m a a r u itein d elijk verk reeg d e S tich tin g d e b e ­ n o d ig d e subsidies e n p rak tisch e h u lp van al­

w eer d e led e n van d e R otaryclub H ilversum . H et was een kwestie van lan g e ad e m m aar in h e t vo o rjaar van 1996 kon d e beg raafp laats feestelijk h e r o p e n d w o rd e n . D aarbij w erd d o o r d e F irm a van V uure e e n D o d e n la n ta a rn a a n g e b o d e n en h ie ld jules D e c id e r e e n to e­ passelijke v o o rd ra c h t. De b e g ra a fp la a ts is o v e rg e d rag e n a a n e e n nieuw e stich tin g , De H of, die h e t vo o r 50 ja a r in e rfp a c h t h o u d t. O p d e b eg raafp laats o rg a n ise e rt d e stich tin g in c id e n te e l k lein e c u ltu re le e v e n e m e n te n . O o k is e r d o o r d e stich tin g De H o f e e n aan ta l ‘m o n u m e n tje s’ o p g e ric h t. D aaro v er w erd al e e rd e r in d it tijd sch rift b e ric h t. O o k over de g esch ied en is van d e beg raafp laats is e e n b o e k ­ j e v ersc h e n e n , w eer van d e h a n d van m evrouw W esterm an n . De boerderij van Houtman / Westermann, L.J. I lilvcrsum : Stichting ‘Hilversum, Pas O p!’, 1991. 48 p. : ill. Gedenkt te Sterven : De geschiedenis van Hilver­ sum oudste begraafplaats / Westermann, L.J.; RJ.W.J. Meijer. - Hilversum : Stichting Hilver­ sum, Pas Op!, 1996. 64 p. : ill.

T V E 19e jrg. 2001

121

De L a an stra a tb u u rt P aul va n Vliet

Inleiding D e stad e n in h e t b ijz o n d e r d e stad sk ern , is van b e la n g als p lek v o o r e e n ie d e r in d e m o ­ d e rn e sam enleving. De w in k elier e n d e k lant, de bew oners van e e n straat, d e b istro -eig en aar e n de terrasjes-bezoekers o n tm o e te n elk aa r bij de zondagse ru st van e e n stil p le in o f in de w eek bij h e t gedaver van h e t m o d e rn e ver­ keer. H e t b e e ld van de h u id ig e L a an stra at en d e K ruissteeg th a n s - als a m o r f v e rk eersg eb ied tussen de b e id e g ro te H ilversum se b o u w p u t­ te n L a n g estraat e n K o o rn stra at - staat in schril c o n tra st m e t h e t n o g v o o rh a n d e n h isto ­ rische b e e ld m ateriaal, d a t d e d o rp se nijver­ h e id to o n t in h a a r n e g en tien d e-eeu w se u it­ m o n sterin g . W at re s te e rt van h e t g eb o u w d e H ilversum se v e rled en zijn d e ru d im e n te n , in o o rs p ro n g n o g in situ aanw ezig zoals d e ach ttien d e-eeu w se p a n d e n L aan straat 14 e n H e re n stra a t 45, h e t v ro eg -negentiende-eeu w se L a an stra at 18 e n h e t laat-negentiend e-ee u w se p a n d L aan ­ stra a t 2a-2b. H e t g eb ied tussen L a a n stra a t e n K ruissteeg, b e k e n d als d e h isto risch e b u u rt, h e e ft ee n specifieke b etek e n is v o o r H ilversum , im m ers als ‘cross-over’ v oo r d e v o etg an g ers e n fietsers tussen de w in k elg eb ied en N euw eg m e t d e d a a ra a n p a le n d e L a n g e stra a t e n h e t nieuw e h a rt o p d e K erkbrink ra k e n h e t h e d e n e n h e t v erled en , d e stad e n h e t d o rp , h ie r elkaar.

Plan D e gezam enlijke w ens van h e t g e m e e n te b e ­ stu u r van H ilversum e n d e S tich tin g ‘H ilver­ sum Pas O p !’ h e e ft n a ja r e n van overleg g e re ­ su lte e rd in e e n p lan om g estalte te geven aan deze ‘h isto risch e b u u r t’. D aarbij w o rd t in h e t H ilversum se c e n tru m e e n k lein e enclave h e r­ sch ap en , w aarbij h e t h isto risch e b e e ld van

122

H ilversum o p deze b esc h e id e n bouw locatie w o rd t g e re h a b ilite e rd . D e ontw ikk elin g van d it p lan is g eb aseerd o p e e n aan ta l aspecten: - In v en tarisatie van d e aanw ezige kw aliteit van de b eb o u w in g e n d e m o g e lijk h ed e n te n a an zien van h e t te ontw ik k elen p ro g ra m m a van eisen. - Analyse van h e tg e e n b e h o u d e n e n g e re h a ­ b ilite e rd k an w o rd en e n h e t fo rm u le re n van ra n d v o o rw a a rd e n v o o r d e nieuw e invullin­ gen. - D e realisatie b in n e n te v o ren vastgestelde fi­ n a n c ië le e n p lan o lo g isch e g re n z e n , waarbij d u id elijk w erd d a t de o p tie ‘w o n e n ’ als m e est a an trek k elijk e is te k e n sch etsen . O m e e n g o e d e in d ru k te v erk rijg e n van d e aanw ezige kw aliteit, zowel in arc h itec to n isc h als b o u w tech n isch opzicht, zijn alle p a n d e n a a n d e L a a n straa t e n K ruissteeg globaal in kaart g e b ra c h t e n g efo to g rafeerd . De a fb a k e n in g van h e t p la n g e b ie d is zoda­ n ig gekozen, d a t m e t e e n m in im u m aan d o o r d e rd e n te verw erven g ro n d e n g e d e e lte n van o p sta lle n e e n sa m e n h a n g e n d g eh e e l k an w or­ d e n g eco n c retisee rd ; d e u itv o e rin g van d it p lan zal g e sc h ie d en in twee fasen. De eerste fase b estaat u it d e resta u ratie van h e t p a n d L aa n stra at 2a / b e n d e h e rb o u w van d e eertijd s g eslo o p te stad sb o erd erij, die sto n d o p d e Z eedijk te r h o o g te van h e t h u id ig e Hilvertshof. T ezam en m e t e e n n ieuw te b o uw en sc h u u r w aarin d e b e rg in g e n v o o r d e w o n in ­ g e n zijn o n d e rg e b ra c h t v o rm e n deze p a n d e n sam en m e t h e t e e rd e r h e rb o u w d e huisje ‘PasO p ’ d e k e rn van d it d e e l van d e h isto risch e b u u rt.

Laanstraat 2a-2b L a an stra at 2a-2b - van o rig in e ee n n e g e n tie n de-eeuw s w o o n h u is m e t w in k elfu n ctie - zal in

TVE 19e jrg. 2001

.

|5 g g s !

:

’

'***e.-*r -;

S P 5 5 51 S M B 1 ,iijr'--]» ;

Sffti

■*~i

: a M f t g..i

—\ f

-!- H

r3®rr ' ■fry^

0 . «•

MMlMt: M

« 3

i l

mm mm R ffi

mm

l&ê&gLl a" “r . ï ï ü

Plattegrond plangebied.

d eze vorm geving w o rd en g e re sta u re e rd . De gevel aan d e L aan straat to o n t d e d u b b e le w inkelfunctie, die in h e t v e rled en is ontw ik­ keld. D e h o u te n w in k elp u ien zijn voorzien van so b e r g e d e ta ille e rd e o m lijstin g en . De ge­ p leisterd e u itv o erin g van d e langsgevel vo o r­ zien van k e n m e rk e n d e b lo k v erd elin g co m p le ­ te re n hel n eg en tien d e-eeu w se beeld. De re sta u ra tie b e p e rk t zich u itslu ite n d to t

h e t e x terie u r; van h e t in te rie u r re ste e rt w einig a u th e n tie k m ateriaal. O m e e n aan trek k elijk e w o n in g aan te b ie d e n zu llen a an d e tuingevel lic h to p e n in g e n e n d e u r e n w o rd e n to e g e ­ voegd. D eze to ev o eg in g vindt p laats o p die p laatsen w aar h e t o o rsp ro n k e lijk e bouw m assa in h e t v e rled e n sterk is aan g etast, zo d at g een ‘m o n u m e n tw a a rd e n ’ v e rlo re n gaan. D e in d e ­ ling van d e w o n in g is u ite ra a rd g e re la te e rd

TVE 19e jrg. 2001

123

Schets Laanstraat 2a-2b.

aan de bestaande vensteropeningen en be­ staat op de begane grond uit resp. woonka­ mer, keuken, studeerkam er en op de verdie­ ping w orden twee ruim e kam ers m et tussen­ liggende badruim te aangeboden.

Zeedijk 27 Bij de bouw van de H ilvertshof kon de sloop van dit vroeg achttiende-eeuwse p an d niet wor­ den afgewend. Wel w erden opm etingsschetsen gem aakt en resteren enige foto’s van de oor­ spronkelijke situatie. Lange tijd werd h et afbraakm ateriaal, zoals stenen en kozijnen, be­ waard. Bij de huidige planontwikkeling is van deze opmetingsgegevens gebruik gem aakt om een reconstructie mogelijk maken. De reconstructie van de gevels van Zeedijk 27 zal geschieden d o o r toepassing van oor­ spronkelijke kleine handvorm baksteen in een kruisverband gem etseld. De hoge topge­ vels zijn voorzien van vlechtingen, metsel­ werk, dat haaks op de schuinte van de kap is gem etseld. Details, zoals gesm ede ijzeren m uurankers, w orden opnieuw aangebracht. In h et bouw kundig bestek, dat ten grond­ slag ligt aan de uitvoering van de reconstruc­ tie, is ervan uitgegaan, dat de constructie en afwerking van h et interieu r voldoen aan de 124

Opmeting sladshoerderij Zeedijk 2 7.

huidige eisen van com fort. Deze eisen en mei nam e de toepassing van isolatieglas voor de ram en heeft grote gevolgen voor de uitstra­ ling van historische ensembles. In h et o nt­ werp voor de herbouw is hierm ede rekening geho u d en en consequent voor toepassing van achterzetram en gekozen bij de ram en m et kleine roedeverdeling. De indeling van dit huis is nagenoeg identiek aan die van Laan­ straat 2a-2b m et dien verstande, d at de ver­ trekken ruim er zijn en een extra kam er op de verdieping kan w orden aangeboden. De beboutving op h et huidige parkeerterrein aan de H erenstraat zal zodanig worden vorm­ gegeven, dat een harm onisch geheel ontstaat

TVE 19e jrg. 2001

ja r

T. . ^ v : :

Schets Zeedijk 2 7 .

zowel in h e t straatbeeld van d e H ere n stra a t als gezien v anuit h e t h a rt van d e historische b u u rt. N ad at ee n e e rd e re studie - w aarin n o g ge­ p o o g d w erd m o d e rn o n tw o rp e n w o ningen te bouw en op ee n o n d e rg ro n d se park eerv o o rzie­ n in g - stran d d e, w erd ee n gezam enlijke visie ontw ikkeld m e t de stedenb o u w k u n d ig e van de g em ee n te H ilversum : reco n stru ctie van k e n ­ m erk e n d e verdw enen H ilversum se p a n d e n .

iC l

’

553 IBP:

N a b estu d erin g van h e t feitelijk v o o rh an d en en betrouw bare archiefm ateriaal k o n w orden vastgesteld, d at een tweetal in h e t verleden gesloop­ te p a n d e n voldoen aan de volgende eisen: - Ze passen in de historisch e c o n te x t van de L aanstraat. - De p a n d e n zo d an ig in te ric h te n d a t g o e d e w o n in g en k u n n e n w o rd e n a a n g e b o d e n op d e w oningm arkt. - De o n tsta a n sg e sc h ie d e n is van H ilversum w o rd t in h e t p la n g e b ie d versterkt. - D e gevelw and aan d e H e re n stra a t e n h e t ge­ zicht v an u it d e K o o rn stra a t voegen zich n a a r de g erealiseerd e nieuw bouw . V oorgesteld w o rd t om ach te re e n v o lg e n s in de L aan straat te h e rb o u w e n h e t fa b rik eu rsh u is V eerstraat 27, b e k e n d als h e t h u is van d e fam i­ lie L.J.C. F okker e n d e zo g e n aam d e W itte b o erd erij, destijds g eleg e n aan d e Z on en M aan straat h o e k B rinklaan.

Fabrikeurshuis Veerstraat 27 A fgebrand e n g eslo o p t vo o r d e h u id ig e b e­ bouw ing aa n d e V eerstraat in een tijd, d a t ne-

v ö ö V c ja v e l

Schets voorgevel fabrikeurshuis familie Fokker.

g entien de-eeu w se b o u w k u n st n o g n ie t e c h t over h et v o etlich t kwam. Bij d e invu llin g van d e ru im te is in o verleg m e t d e ste d en b o u w ­ k u n d ig e d ien st van d e g e m e e n te H ilversum v o o rg esteld d it p a n d te re c o n s tru e re n . De massa van d it h u is w o rd t o p tisch v erk lein d d o o r d e to ep assin g van d e zw aar g e p ro file e r­ d e g estu u t te p e n a n te n o p d e h o e k e n d o o r d e v o o rd eu ro m lijstin g . D eze v o rm t m e t d e fraai vorm g eg ev en d ak k ap el e n d e zware gootlijst m et a ttie k e e n geh eel. De b o u w k u n d ig e d e ta ille rin g van gevels en k o zijn en g rijp en te ru g o p d e b o u w k u n st aan h e t e in d van de n e g e n tie n d e eeuw. D e uitvoe­ rin g van d e g e stu u cte p e n a n te n e n d e h o u te n gootlijst w o rd t d o o r d e k leu rig e afw erking to t e e n g e h e e l g esm eed . De zan d ste e n k le u rig e g esc h ild e rd e e le m e n te n (p e n a n te n e n g o o t­ lijst) v o rm en e e n fraai c o n tra st m et d e d ie p p a a rsro d e gevelsteen e n d e d o n k e rg ro e n ge­ sc h ild e rd e ra m e n e n d e u re n .

TVE 19e jrg. 2001

125

I

-

i

mm /

•] i&££5m i Mê&étsarJr»vu

1 : % '1

'fiitl^u/// ii'J!.liMP lM 'V

I&kt2£3

M m W •*

muil (

Schets voorgevel witte boerderij.

Witte Boerderij

k o m t veel v o o r bij g e p le iste rd e ger eis e n g eeft aan d e g ev elin d elin g e e n plasticiteit.

D eze stad sb o erd erij d a n k t zijn n aa m aan d e volledig g e p leisterd e gevelafw erking. De b ijn a b aro k k e afw erking van d e voorgevel m e t zwie­ rige daklijn is in H ilversum m e e r to eg ep ast, zoals u it o u d e fo to ’s blijkt. In d e w itte b o e rd e rij zullen twee g ro te wo­ n in g e n w o rd en gebouw d, d ie n a g e n o e g id e n ­ tiek zijn. O m d a t d e b o e rd e rij in h a a r ontw ik­ kelingsgeschiedenis v o o r e e n d e e l e e n w inkel­ fu n ctie h e e ft g eh ad , w o rd t bij d e re c o n s tru c ­ tie h ie ro p in g esp eeld e n w o rd t d e w inkelp u i in d e voorgevel o p n ieu w g estalte gegeven. Evenals d e g ep leiste rd e gevels van L aanstra a t 2a-2b w o rd t d e w itte b o e rd e rij n a a r v o o rh a n d e n a rc h iefm a te ria al h e rste ld in clu ­ sief to ep assin g van d e b a n d e n in h e t stucw erk. Boven de ra m e n e n p u ie n w o rd t d o o r d e m a r­ k erin g in h e t stucw erk d e plaats van d e o o r­ sp ro n k elijk e h a n e k a m m e n (g em etse ld e latei­ e n ) g esu g g ereerd . D eze wijze van afw erken 126

In d e tw eede fase zal h e t g e b ie d tussen d e L a a n stra a t e n h e t W eversplein e n d e K ruis­ steeg w o rd en aan g ep ak t; in c o n c re to zal d it b e te k e n e n d a t in d it p la n g e b ie d d e o n tsta n e le e m te n w o rd en gevuld o p een zelfd e wijze als in d e ee rste fase. D e re sta u ra tie van d e aanw e­ zige w o n in g en L a a n straa t 14 e n 16 a lsm ed e de re c o n stru c tie van h e t fab rik eu rsh u is, d a t ge­ staan h e e ft o p d e G ro est 102 staan in deze tw eede fase c en traal. N a d a t d e p a n d e n zijn g e re s ta u re e rd c.q. g e re ­ c o n stru e e rd zal h e t stra a tb e e ld w o rd e n ge­ c o m p le te e rd d o o r h e t a fb a k e n e n van d e e r­ ven d o o r m id d e l van v o o r H ilversum zo k en ­ m e rk e n d e lage ijzeren h ek w erk en , to ep assen van b a k steen v o o r d e b e stra tin g e n h e t p laat­ sen van o p e n b a a r g ro e n .

TVE 19e jrg. 2001

H e t cu ltu reel erfg o ed Ruud Gortzak

‘H e t c u ltu re e l erfg o ed . D aar m o e te n we zui­ nig op zijn. N eem m ijn w o o n plaats W eesp. Die stad is n o g v errek te aa rd ig en h e e ft een ged en k w aard ig e geschieden is. D at m o e te n we k o esteren . Als wij e r n ie t v o o r blijven zo rg en , d a n gaat alles op elkaar lijken. D an h e b b e n we als m e n se n straks alleen n o g ons so fin u m m e r d a t versch illen d is in h e t leven en v e rd e r niks. Ik m o e t e r n ie t aa n d e n k e n ’, zegt C. D raijer, de grijs g ew o rd en 7 3 ja rig e v o o rz itte r van de S tichting W eesp Kijk uit! ‘We zijn strijders. We w illen veel b e h o u d e n van w at e r van h et o u d e H u izen n o g overge­ bleven is. E r was e e n tijd w aarin m e n d a c h t e r g o ed aa n te d o e n te b u lld o zers aan h e t w erk te zetten. T oen is er, o n d a n k s en k e le acties, veel v erlo ren gegaan. “Ze w illen te ru g n a a r d e tijd van d e k lo m p e n e n d e b e d ste e ”, w erd e r sc h a m p e re n d over on ze stich tin g gezegd. O n ­ zin n atu u rlijk . Wij w illen o n ze c u ltu rele e rfe ­ nis n ie t laten v e rp ie te re n , d a a r gaat h et ons o m ’, aldu s de reed s lan g p e n sio e n g e re c h tig d e J. Bakker, v o o rzitter van d e S tich tin g B e h o u d h e t O u d e D o rp H uizen. ‘O ns d o el is h e t b e sc h e rm e n en h e t vo o rk o ­ m e n van a an ta stin g van h e t m ilieu , m e t n a m e de n a tu u r e n h e t w oon- e n leefk lim aat in de w oonwijk h e t Spiegel in B ussum ’, lu id t d e in ­ te n tiev erk larin g van d e V eren ig in g V rie n d en van h e t Spiegel. Ze schrijven d a t ze m in d e r b e h o u d e n d zijn d a n som m ige m e n se n wel d e n k e n e n wijzen op h e t o verleg d a t ze m e t de g e m e e n te v o eren over nieuw e b o u w p la n n e n . ‘D at d it altijd to t o p tim aal re su lta a t h e e ft ge­ leid k u n n e n we n ie t b ew eren , m a a r d e eerste h o o g b o u w p la n n e n o p h e t M a je lla te rre in h e e ft d e v eren ig in g teg en k u n n e n h o u d e n ’, v erk laren d e V rien d en , daarbij v erg e te n d d a t dil vooral de v erd ien ste was van h e t o n o p h o u ­ delijk verzet van d e B elan g e n v e re n ig in g O m ­ w o n e n d e n M ajellaterrein , d e BOM.

V olgens d e g a n g b are o p v attin g en o n tb re e k t h e t in N e d e rla n d a a n e e n d e u g d e lijk h isto ­ risch besef. J e zou haast gaan d e n k e n d a t die o p m e rk in g in veel gevallen klopt. M aar h isto­ ricus C.R. R ib b ens bew ijst h e t te g en d e e l. In zijn p ro e fsc h rift Alledaagse historische cultuur in Nederland 1945 2000, to o n t hij a a n d a t in dit la n d e e n ‘b u ite n g e w o o n lev en d ig e e n veelvor­ m ige h isto rische c u ltu u r’ b e staa t e n wijst hij o p d e vele h e e m k u n d e v e re n ig in g e n e n h isto­ rische k rin g e n d ie N e d e rla n d telt. D aarn aast h a d d e p ro m o v e n d u s o o k a a n d a c h t k u n n e n b e ste d e n aan h e t g ro te aan ta l stic h tin g e n , co­ m ités en a n d e re o rg an isatiev o rm en , die zich a c tie f m e t d e strijd v o o r h e t b e h o u d van c u ltu ­ reel e rfg o e d b e z ig h o u d e n . W ie e en vluchtige blik w e rp t over d e lijst van d it so o rt g ro e p e rin g e n in h e t g e b ie d tussen V echt e n E em , te lt e r d ire c t al m e e r d a n e e n dozijn. Ze d ra g e n n a m e n als V rie n d en van de C lem en sk erk , h e t co m ité H a rt v o o r B laricum , S tic h tin g De H of, H isto risch G o e d Loosd re c h t, e n d e C u rte v e n n e S tichting. Som m ige ric h te n h u n a a n d a c h t o p é é n object, a n d e re n h o u d e n zich m e t m e e rd e re zaken bezig, m a a r ze h e b b e n m et e lk aa r g em e e n d a t ze d o o r de a u to rite ite n vaak als ho rzels o f luizen in de pels w o rd en b eschouw d. O ver d e activiteiten zijn d e b ew o n ers van d e v ersch illen d e p laa t­ sen ook n ie t allem aal even o p g e to g e n . De e e n h e eft h e t over e e n stelletje q u e ru la n te n , de a n d e r v in d t d at e r m e e r h a rd e acties g evoerd z o u d e n m o e te n w o rd e n , terwijl e r o o k m e n ­ sen zijn d ie van o o rd e e l zijn d a t som m ige ac­ ties veel te ver gaan. Zij n o e m e n d e stich tin ­ gen te b em o eizu ch tig . Bij d e S tich tin g B eh o u d h e t O u d e D o rp H u i­ zen h e e ft m en w eet van d e kritiek. 'H ie r w or­ d e n we re g e lm atig e e n n e st vol horzels ge­ n o e m d . D at zijn we ook. We sto re n o n s abso­ luut n ie t aan d ie b e n am in g . H e t g in g in h e t v e rle d e n vaak h a rd te g e n h a r d ’, v erzek ert }.

TVE 19e jrg. 2001

127

Bakker. D at is n u k en n e lijk enigszins an d ers. B akker v erk laart te n m in ste n a d ru k k e lijk d a t hij zek er w eet d a t e r langzaam m a a r zek e r bij d e g e m e e n te o o k a a n d a c h t v o o r h e t e rfg o e d b e g in t te k o m en . ‘E r zit n u e e n w e th o u d e r die a rc h eo lo g e is. Zij h o u d t van o u d h e d e n . Dat scheelt. Ze ste u n t ons w aar ze m a a r kan. E r zijn in h e t o u d e d o rp w eer leu k e straatjes ge­ m aakt. We h e b b e n vier ja a r g e k n o k t o m o u d e la n ta a rn p a le n te ru g te k rijgen. D ie w o rd e n in h e t o u d e d o rp n u g eplaatst. H e t is mij b e k e n d d a t e r m e n s e n te g e n d ie la n ta a rn s zijn. Die v in d e n h e t e e n ra a r so o rt nostalg ie e n zw eren bij d e v o o ru itg an g . A n d e re n zijn e c h te r w eer o p g e to g e n . Zij zeggen d a t h e t h ie r n e t e e n plaatje van A n to n Pieck is e n b e d o e le n d a t p o ­ sitief.’ ‘N atu u rlijk zijn e r m e n se n d ie h e t n ie t e rg vin­ d e n als “d ie o u d e tr o e p ” zou v erdw ijnen. We k e n n e n e c h te r ook bew o n ers van o u d e h u iz en die zich kw aad m ak en over h e t feit d a t e r p ra c h tig e p a n d e n g eslo o p t zijn. D at zijn vaak y u p p en . Zij h e b b e n h e t g e ld o m h u iz e n te res­ ta u re re n e n a an de eisen van d eze tijd a a n te passen. H et is h ie r n e t als in d e vesting N aar­ d e n . Als d a a r g e e n y u p p e n w aren gew eest d an was die vesting h a lf geslo o p t. A ch, je m o e t de g esch ied en is n a tu u rlijk n ie t verg eten . H e t was in H u izen verschrikkelijk arm . De m e n se n wil­ d e n van h u n arm o e af. D ie d a c h te n n ie t aan erfg o e d , m a a r zeid e n “gooi m a a r p la t.” Als je e e n leven lan g in e e n b e d stee g elee fd h e b t en j e k u n t d a n n a a r e e n hu is m e t m e e r licht, m e t e e n slaap k am er e n e e n d o u c h e , d a n v erlaat je g raag h e t o u d e krot. Zulk e e n k ro t was wel m o o i te m ak en , m a a r d a n m o e st j e e r veel g eld in steken. D at is n u g e b e u rd .’ B akker laat zich n ie t van d e wijs b re n g e n d o o r d e negatieve o p m e rk in g e n van so m m ig en en al ev en m in d o o r de n e d e rla g e n die d e Stich­ tin g in h e t v e rled en o o k h e e ft m o e te n incasse­ re n . Hij h e e ft h e t liever o v er d e successen. ‘We stre e fd e n n a a r b e sc h e rm d e d o rp sg ezich ­ ten. D aar h e b b e n we e r n u tw ee van. We h e b ­ b e n h e t O ra n je W eeshuis k u n n e n re d d e n . We k o n d e n e e n tu in b e h o u d e n . We h e b b e n te g e n k u n n e n gaan d a t e r etag eb o u w kwam o p de plaats w aar e e n school g e slo o p t w erd. E r zijn d a a r n u w o n in g en in b o erd erijstijl gebouw d. E en h ele v erb eterin g . We d e n k e n in te n sie f

128

m e e als e r iets g a a t v e ra n d e re n in h e t o u d e d o rp . We w o rd e n steeds m e e r v o o r vol a a n g e ­ z ie n ’, ald u s d e v o o rzitte r van d e S tich tin g Be­ h o u d h e t O u d e D o rp H u izen . Zoals h et in H u izen gaat, gaat h e t in W eesp, w aar d e S tich tin g W eesp Kijk Uit! in m id d els twee jaar b estaat. ‘In h e t v e rle d en v o e rd e ik acties u it n a a m van d e H istorisch K ring, w aar­ van ik zestien ja a r v o o rz itte r w as’, zegt d e h e e r C. D raijer. ‘N iet ie d e r lid van d ie k rin g was even e n th o u sia st als ik zei d a t ze h e t bij d e ge­ m e e n te v e rk e e rd d e d e n . We h e b b e n to e n e e rst e e n w erk g ro ep gevorm d, m a a r al snel d a c h te n we d a t h e t to c h b e te r zou zijn als we e e n a p a rte stic h tin g in h e t leven z o u d e n ro e ­ p e n . D ie stic h tin g h e e ft e e n w a ak h o n d fu n ctie. We zijn n u bezig m e t de strijd v o o r h e t b e­ h o u d van d e en ig e stad sb o erd erij d ie W eesp n o g rijk is. V ijf e n tw in tig ja a r g e le d e n was die b in n e n b o e rd e rij n o g in geb ru ik . O u d e Weesp e n a re n h e rin n e re n zich n o g d a t d e k o eien e r in d e w in ter o p stal sto n d e n . De e ig e n a ar van h e t in m id d els zw aar v erw aarloosde p a n d wil d a t h e t om w aait. O n ze stich tin g h e e ft v o o r­ g esteld o m m e t e lk aa r ro n d d e tafel te gaan zitten e n te b ek ijk en wat we k u n n e n d o e n . H e t is ons to t o p h e d e n n ie t g e lu k t alle p a rtij­ e n ro n d d e tafel te k rijg e n .’ ‘W e h e b b e n e e n p lan v o o r d e O ssen m ark t. E r zou e e n g ro o t p a n d k o m en . D aar h e b b e n we bezw aar te g e n gem aak t. H e t p a n d k o m t e r n u n iet. O ver h e t g e b ru ik van d e sch an se n w o rd t g ed iscu ssieerd e n o n lan g s h a d d e n we n o g e en p ittig e discussie over d e sto e len in d e ra a d ­ zaal. D ie sto elen zijn m in sten s 150 ja a r o u d . M en w ilde ze w eg d o en . D at is, d a n k zij onze actie, n ie t d o o rg e g a a n . We v o e re n reg elm atig actie m a a r b e g in n e n altijd m e t e e n bezw aar­ sch rift o f m e t e e n g esp rek m e t d e w eth o u d er. O f we ric h te n ons m e t e e n b rie f to t d e ge­ m e e n te ra a d e n d o e n ons zegje in d e com m is­ siev erg ad erin g en . Ja , we zijn ac tieg erich t. D at is h e t verschil m e t d e H isto risch e K ring. D ra ije r h e e ft h e t vervolgens over e e n actie vo o r d e b eg raafp laats aan d e M uiderw eg, w aar n o g al w at b e k e n d e W e e sp e n a ren liggen en d ie zeer verw aarloosd is. Hij w eet d a t e r in m e e r p laatsen zulk so o rt acties g evoerd w or­ d e n . In H ilversum g e b e u rt d a t d o o r d e Stich-

TVE 19c jrg. 2091

tin g De H of. Deze stich tin g h e e ft zich te n d o el gesteld ‘G e d en k t te ste rv e n ’, d e o u d ste b eg raafp laats van H ilversum , v e rd e r te resta u ­ re re n e n in stan d te h o u d e n . De stich tin g zet zich in voor het herstel en b e h o u d van d e his­ to risch e m u u r, d e /.erken en g e d e n k te k e n s en h e t o u d e p ad en - e n b o m e n p a tro o n . In N aar­ d e n zijn d e Stichting J.P. van R ossum e n de S tich tin g V ijverberg m et g e b u n d e ld e k ra c h ­ ten bezig o m d e N aard e n se A lg em en e Be­ graafplaats in B ussum v o o r verval te b e h o e ­ d e n e n h et vandalism e o p die b eg raafp laats e e n h a lt toe te ro e p e n . D ankzij h e t w erk van de S tichting H istorisch G o ed in L o o sd re c h t kon d a a r de o u d e grafkap el in h e t bos van H acke o p h e t la n d g o e d E ik e n ro d e in N ieuw L o o sd rech t v o o r h e t nag eslach t bew aard blij­ ven.

“d ra m m e rig e dw arsliggers” m a a r n u zijn we serieu ze g e sp rek sp artn e rs van d e g e m e e n te ’, v ertellen ze in B ussum . Dat laatste kan n o g niet overal in d e p laatsen tussen V echt en E em g ezeg d w o rd en .

Literatuur C.R. Ribbons. Alledaagse historische cultuur in Neder­ land, 1945-2000, U trecht 2001 P eter M orsch. Mooi Huizen, doctoraalscriptie Stad en Platteland, A m sterdam 2000 Spiegelschrift, bulletin van de Vereniging Vrienden van het Spiegel, Bussum 2000

R uud G ortzak, geb.1936 in Am sterdam . Journalist. Was o n d e r m eer werkzaam bij Het Vrije Volk en de Volkskrant. Sinds m aart 2001 gepensioneerd.

O o k in H u izen w o rd t alles in h e t w erk gesteld om de o u d e b eg raafplaats a ld aa r te b e h o u ­ d e n . ‘O p die b eg raafp laats zijn veel zw arte paaltjes in plaats van grafzerk en . H u izen was a rm e n veel m e n se n k o n d e n g e e n zerk b e ta ­ len. M aar e r was o o k e e n a n d e r m otief. M en ­ sen m e t geld n a m e n n am elijk u it ch ristelijke o v ertu ig in g g e e n zerk. N ie m a n d h o e fd e te we­ te n w aar je ligt, o m d a tje veilig g e b o rg e n b e n t bij G od. R ond d e Z uiderzee is H u izen de e n i­ ge plaats die e e n begraafp laats m e t zw arte paaltjes h eeft. H e t is e e n m o n u m e n t d at, vin­ d e n wij, b e h o u d e n d ie n t te blijven e n w aar wij g raag actie voor v o e re n ’, b e to o g t Bakker. Zo gaat d a t in d e p laatsen w aar b evlogen m e n ­ sen zich sterk m ak en v o o r h e t b e h o u d van h et c u ltu re e l erfg o ed . A lleen d e V rie n d e n van h et Spiegel, m e t m e e r d an 750 le d e n v e ru it de g ro o tste v ereniging, ric h t zich o o k o p a n d e re zaken. Die v eren ig in g strijdt o n d e r m e e r te­ gen d e g euroverlast die de b ew oners o n d e r­ v in d en van d e u itsto o t van B en sd o rp - d e c h o ­ c o lad e fab riek in B ussum , red . - e n h o u d t zich bezig m e t d e verkeersoverlast in deze villawijk. E r is d o o r d e v eren ig in g ee n Beeldkw aliteitsp lan gem aakt, o m d a t m e n v in d t d at h a n d h a ­ ving van d e ruim telijke kw aliteit van h e t Spie­ gel e e n b elan g rijk e zorg van d e v e re n ig in g is. V erd er gaat m e n jaarlijk s e e n prijs u itre ik e n als blijk van w aard erin g v o o r ‘S piegelw aardi­ g e ’ restau raties, verbo u w in g en e n / o f o p k n a p ­ b e u rte n aan huis o f tu in . 'We w aren ee rst

TVE 19e jrg. 2001

129

H oe m o e t h e t v erd er m e t Hilversum ? Fred R epko

De discussie over e e n w eg over d e h e id e zal w einigen o n tg a a n zijn. D e e m o ties liep e n h o o g op, h a n d te k e n in g e n a k tie s w e rd e n ge­ voerd, d e g e m e e n te b e stu re n van B ussum en H ilversum k re g e n h e t m e t e lk a a r a a n d e stok, e e n g e d e p u te e rd e van N o o rd -H o lla n d wilde e e n keuze d o o rd ru k k e n e n te n slo tte viel h e t H ilversum se C ollege van B u rg e m e e ste r en W eth o u d e rs over e e n b u sb aa n , d ie in d ire c t te m ak en h a d m e t de w eg over d e h eid e. H e t zijn h isto risch e th e m a ’s: b e h o u d van d e h e id e e n v erk eersv erb in d in g e n . D e o u d ste b e­ k e n d e p re h isto risc h e w eg van H ilversum liep over d e Z u id e rh e id e , h e t n o g steeds b e staa n ­ d e za n d p a d n a a r ’t Bluk, d e O u d e E em nesserweg. O n d e r deze Z u id e rh e id e d o o r wil h e t nieuw a a n g e tre d e n C ollege van H ilversum e e n weg a an le g g en volgens h e t z o g e n aam d e p lan W esterterp.

Wat gaat het ons aan? M o eten h istorisch g e ïn te re s se e rd e n zich wel bezig h o u d e n m e t d e toekom st? K u n n e n zij d a t n ie t b e te r o v erlaten a a n p la n o lo g e n en sted eb o u w k u n d ig en ? O f an d e rs a a n m ilie u o r­ ganisaties als h e t om b e la n g e n b e h a rtig in g gaat? H e t g aat in d e rd a a d n ie t alleen over e e n w eg over de h e id e , m a a r o o k over e e n tal van a n d e re n a tu u rg e b ie d e n d ie o n d e r d ru k staan. De vo o rzitter van d e V rie n d e n van h e t G ooi h e e ft n o g o n lan g s e e n g ro o t a a n ta l b e d re ig d e n a tu u rg e b ie d e n o p g eso m d z o n d e r d a t d e lijst volledig was. H e t zijn d e o v e rh e d e n zelf d ie steeds m e e r a a n d a c h t h e b b e n v o o r h e t h isto risch erfg o e d d a t in h e t la n d sch ap is g eleg e n . Zo b ra c h te n vier m in isteries in 1999 d e N o ta B elvedere u it w aarin d e c u ltu u rh isto risch e ru im telijk e w aar­ d e n c e n tra a l staan. O o k d e P rovincie N o o rd H o lla n d o n d e rs tre e p te d it b e la n g m e t h e t p u ­ b liceren van de n o ta d e Cultuurhistorie van Gooi en Vechtstreek. H e t g aat in b e id e n o ta ’s n ie t

130

a lle e n over b e sc h e rm in g m a a r o o k over o n t­ w ikkeling. W aarover la te r m eer. R ed e n g e n o e g o m o n s a f te v rag en o f de ru im telijk e c u ltu u rh isto rie van H ilversum een in sp ira tie b ro n k an v o rm e n v o o r nieuw e o n t­ w ikkelingen. H e t g aat d aarb ij o m d e vraag: W at is h e t karakter, d e id e n tite it van H ilver­ sum e n h o e kan deze v ersterk t w orden?

Landbouwdorp wordt nijverheidsdorp In p re h isto risc h e tijd e n is H ilversum g evorm d als e e n klein b o e re n g e h u c h t van h o o g u it vijf a tie n b o e rd e rije n . N e t als d e a n d e re G ooise en E e m lan d se d o rp e n w erd h e t g e stich t o p d e g re n s van veen e n z a n d g ro n d e n : d e 5 m e te r h o o g te lijn . De G ro e st (= drassige w eide) lag o p deze lijn e n is w egens zijn - s t u itg a n g w aar­ schijnlijk van K eltische o o rs p ro n g (vergelijk Soest, Zeist, E ist). De k o p van d e G ro est bij d e S tatio n straat, w aar veel o u d e w egen sam en ­ kw am en, is w aarschijnlijk h e t o u d ste d eel van H ilversum . D e ee rste vaste b ew o n ers le e fd en van b o sg e rich te land b o u w : h e t vee -m en m o e t e e rd e r aan varkens, g e ite n e n sc h a p e n d e n ­ k en d a n a a n ru n d v ee- w erd h e t bos in g e ­ stu u rd om zijn kostje te zo ek en . G eleidelijk o n ts to n d d a a rd o o r e e n steeds o p e n e r bostype d a t la te r o v erg in g in h e id e . Pas r o n d h e t ja a r 1000 o n ts to n d d e h e id e g e ric h te landbouw , d ie r o n d 1500 u itk ristalliseerd e in d e h e t b e ­ k e n d e p otstalsyteem , w aarin e e n n au w k eu rig evenw icht was g ev o n d e n tu ssen d e h o ev eel­ h e id h e id e e n d e o m v an g van d e e n g en . T h an s is van h e t o e rb o s niets m e e r over, van d e h e id e g elu k k ig n o g h ee l wat. M ede dankzij d e E rfg o o iers, d ie n ie t z o n d e r d e h e id e k o n ­ d e n als m estleverancier. Terw ijl v o o rd ie n H ilv ersu m v erg elijk b aar was m e t d e a n d e re G ooise d o rp e n , v e rsc h o o f d eze positie v a n a f 1650-1700 d o o r d e a a n le g van d e H ilversum se vaart. R o n d 1800 h a d Hil-

TVE 19e jrg. 2001

T& M £ 2c*-'-

/insnKCAMP1 & " i ï

ra. 60.000111 ronèr parkeen,ix>raentngen delta lioyd

pii()[\ih'MmSm

t M S i '020:6644644

(

020

)

664 85 85

I 030 2332 552 --•*

•

- V-;V

Reclame op het bedrijfsterrein Arena te Hilversum. Uitbreiding van werkgelegenheid betekent nog meer verkeersstromen en nog meer druk op de woningmarkt, terwijl er al een overschot is van 6000 arbeidsplaatsen. Het vormt een bedreiging voor het cultuur-historisch erfgoed van Hilversum, (foto collectie auteur)

v ersum N a a rd e n overvleu g eld , w aarm ee is a an g eg ev en h o e b e la n g rijk ee n v erk eersv er­ b in d in g is v o o r d e g ro ei van ee n g e m e e n te . Met n a m e de textiel-, en in d e n e g e n tie n d e eeuw d e ta p ijtn ijv erh eid sp e e ld e d a a rin d e b elan g rijk ste rol.

Nijverheidsdorp wordt tuindorp In dezelfde tijd w o rd t H ilversum als zw aarte­ p u n t van h e t G ooi v erste rk t d o o r n o g twee v erk eersm aatreg elen . E erst d o o r d e a a n le g in 1826 van de straatw eg van ’s-G raveland via H il­ versum (K erkbrink) n a a r B aarn , w a ard o o r H ilv ersu m n ie t alleen e e n n ijv e rh e id sc e n ­ tru m , m a a r ook e e n v e rk e e rsk n o o p p u n t w erd voor h e t g eh ele G ooi d o o r m id d e l van d e dili­ gences van B uwalda. Deze o n tw ik k elin g w erd vervolgens in 1874 in v ersn ellin g g e b ra c h t d o o r d e a an le g van de O o ste rsp o o rlijn , w aar­ bij h e t belan g rijk ste station in H ilversum w erd gevestigd. D eze b eid e v e rb in d in g e n v o rm d e n d e b e­ langrijkste oorzaak van de k om st van rijke A m ­ sterd am m ers. D eze vestigden v a n af 1830 in H ilversum als de “tu in van A m ste rd a m ” h u n

b u ite n p la a tse n , eerst als z o m erv erb lijf en later o o k als blijvende w oonplaats. In m id d els w erd d o o r d eze nieuw e in stro o m h e t lege la n d sch a p van e n g e n en h e id e ingrij­ p e n d gewijzigd. N a d e h e id e v e rd e lin g e n van 1837 en 184.3 w erd 1735 h a h e id e volledig in e ig e n d o m aan d e staat o v erg ed rag en , w aar te­ g en o v er 3675 ha w eid en e n h e id e te r c o m p e n ­ satie v olledig in e ig e n d o m van d e E rfg o o iers kwam. H e t sta atseig en d o m w erd g ro te n d e els d o o rv e rk o c h t a a n p a rtic u lie re n , d ie h ie ro p d e e e rd e r g e n o e m d e b u ite n p la a tse n stic h tte n en d eze m e t veel bos lieten b e p la n te n . H e t kale, lege H ilversum se la n d sch a p v e ra n d e rd e h ie r­ d o o r in e e n g ro e n e , b o srijke o m g ev in g zoals wij d ie n u n o g k e n n e n . De sn elle bevolkingsaanw as n a 1870 n o o p te e rto e deze b u ite n p la a tse n te v e rd ic h te n m e t villabouw, n o g steeds d o o r veel g e b o o m te o m ­ geven, e e n v e rd ich tin g sp ro ces d a t o o k in de tw intigste eeuw w o rd t voo rtg ezet, m a a r d a n o o k m e t to e n a m e van d e k a n to o rfu n c tie s tus­ sen d e villa’s. H oew el h e t o m rin g e n d e la n d ­ sch ap v o o r 1830 leeg e n kaal was, k e n m e rk te d e o u d e d o rp sk e rn zich v an o u d s ju is t d o o r

TVE 19e jrg. 2001

1.31

PV "1 '1 '

Y

f- ‘ -

fe'

S iÉ ËWKS r i

Korenveld met zicht op landgoed Monnikenberg (thans klooster), door het gemeentebestuur van H ilversum bestemd tot be­ drijfsterrein maar voor zijn werkgelegenheid niet nodig. Het plan vormt een ernstige aantasting va n de historische samen­ hang va n korenakkers, veenweidegebied, (sterren)bos en heideveld. Hier spreekt het landsehap nog een taal die de historie van H ilversum en het ontstaaan ervan in beeld brengt. Een -aan de laatste Hilversumse landgoederen waar deze eenheid nog aanwezig is. (foto collectie auteur)

een groen aanzien. Dit ondanks de zeer dich­ te bebouw ing die was ontstaan door de sterke groei in de zeventiende eeuw, om dat buiten de dorpskern de engen niet bebouw d werden. Dit groene aanzien werd vooral veroorzaakt d o o r de straatbom en, die in particuliere tuin­ ges stonden. Dit verschijnsel vindt m en thans nog terug in o n d er andere de Em m astraat tus­ sen de H ollandselaan en de Sophialaan. Van­ u it de lucht zag de dorpskern er versteend uit, m aar in de beleving op straatniveau riep het een beschutte en weldadig landelijke sfeer op. Dat rom antische ideaal van een landelijk dorp bleef aanvankelijk alleen in de villawijken, m aar later ook in de arbeiderswijken in de vorm van tuindorpen (bijvoorbeeld Bloemenb u u rt en Erfgooiersbuurt) bewaard. Dudok heeft hierop ingespeeld m et zijn volkswoning­ com plexen en m et zijn groene longen, die vanuit de om ringende n atu u r tot in h et cen­ trum van Hilversum doordrongen (bijvoor­ beeld de Pieter de H ooghlaan). Al in 192.S heeft hij de aanzetten gegeven tot het beëindigingsplan van Hilversum om daarm ee de om ­ 132

ringende n atuur de sparen. De opoffering daarvan zag hij als een aantasting van de ken­ m erkende structuur van Hilversum. Pas na 1870 w erden de engen prijsgegeven voor wo­ ningbouw. Voordien lag de Kerkbrink aan de rand (brink = rand) van het d o rp tegen de ko­ renvelden aan. Grosso m odo ontstond toen h et volgende beeld, dat tot de Tweede W ereldoorlog h et aanzien van Hilversum bepaalde: in het dorps­ ce n tru m de v oorzieningen voor de sterk groeiende bevolking, nijverheidsvestigingen (vooral weverijen) en in afnem ende m ate een woonfunctie. De vroegere engen kregen voor­ al een w oonfunctie verm engd m et scholen en kerken en in de wijk ‘Over ’t S poor’ verm engd m et industrie. In grote lijnen bleef de heide bestaan m et uitzondering van de reeds bebos­ te delen ontstaan uit de eerd er genoem de heideverdelingen. Via verdichting van buiten­ plaatsen o ntstonden zo in deze laatste gebie­ den de Noordwestlijke en Zuidoostelijke villag eb ied en (bijvoorbeeld T ro m p en b e rg en H oogt van t Kruis)

TVE 1 9e jrg. 2001

m m

m -h

mm* ëM Ê S

>wm

f§| \ 3 jh

Kil

jtjm *.

I B lf

ïv e

Ml

MJÜÊÊK - ?

Hilversum

Tulpstraat

Tulpstraat Hilversum met op de achtergrond de Nederlands Hervormde Grote Kerk aan de Kerkbrink voor 1906. Voorbeeld van de voor Hilvers um karakteristieke kleine voortuintjes met hekje. Deze straal werd in 1897 aangelegd. Ook toen nog werd het historisch gebruik om de straathamen wegens ruimtegebrek achter de hekjes te plaatsen toegepast, ondanks het fe it dat deze straat builen de oude dorpskern - waar dit gebruik ontstond - werd aangelegd. (foto collectie Goois M useum )

Tuindorp wordt omroepstad N a de T w eede W ereld o o rlo g w erd H ilversum g e c o n fro n te e rd m et de v o lg en d e o ntw ikkelin­ gen: - A fnam e van d e gezin sg ro o tte (gezinsver­ d u n n in g ) w aard o o r e r m e e r w o n in g en n o ­ dig w aren om d ezelfde bevolkingsom vang te huisvesten. - T o en am e van de m obiliteit, w a ard o o r eerst liet c e n tru m , m aar la te r o o k d e w oonwij­ ken, in to e n e m e n d e m ate te lijd en k re g e n van d e verk eersd ru k . - Sterke groei van de w erk g e le g en h e id (voor­ al d o o r de vestiging van d e o m ro e p e n ) w a a rd o o r H ilversum van w o o n g e m e e n te v e ra n d e rd e in e e n w erk g e m e e n te . H ilver­ sum k re e g d a a rd o o r n o g m e e r e e n verk e e rsa a n tre k k e n d e fu n ctie. D eze g ro ei van w erk g eleg en h eid was ru im telijk m ogelijk d o o rd a t h e t a c c e n t v ersch o o f van d e in d u ­ strie n a a r d e d ien stv erlen in g , die m in d e r ru im teb eslag vereiste. - A anleg van de vierbaansw egen A l e n A27 w aard o o r d e a a n tre k k in g sk ra c h t van H ilver­ sum w erd versterkt.

Deze ontw ikkelingen leid d e n to t g ro te d ru k op d e reste re n d e n o g o n b eb o u w d e ru im te, b u iten h e t o u d e b eëin d ig in g sp lan van D udok. D it kon aanvankelijk n o g o pgelost w orden d o o r w eide­ g eb ied e n te b eb ou w en (bijvoorbeeld Kerkeland e n en H ilversum se M eent) e n later d o o r overlo o p g e b ie d e n elders in h e t G ooi te b e n u tte n zoals d e w eid eg eb ied en van d e B laricum se en H u izer m e en ten . T enslotte w erd in d e ja re n '70 A lm ere h e t grootste en snelst g ro e ie n d e overloopg eb ied , o o k wel Over-Gooi g en o em d . H ilversum h a d se d e rtd ie n g ee n g o e d a n t­ w o o rd m e e r o p d e o n tsta n e ru im te n o o d . H e t v e rk ee rsp ro b le e m o p lo ssen d o o r m id d el van rig o u re u z e d o o rb ra k e n (De S c h a p en k am p ) rie p in d ie ja r e n '70 g ro te m aatsch ap p elijk e w eerstan d op. E e n w eg over d e H o o rn e b o eg seh eid e o f b eb o u w in g d aarv an evenzeer. H enn ie L a m ak er wist in d e ja r e n '80 d u iz e n d e n m e n se n d a a rte g e n te m o b iliseren . H et H ilver­ sum se ra a d h u is was n o g n o o it zo vol geweest. D e op lo ssin g van h e t w o n in g p ro b le e m w erd g e z o c h t in h o o g b o u w (d e h o o g ste flats veer­ tie n v e rd ie p in g e n ), d ie veel discussie o p rie p o f dit wel paste in h e t k a ra k te r van H ilversum .

TVE 19ejrg. 2001

133

Dorp en stad D e p la n n e n v o o r h e t o u d e d o rp s c e n tru m ge­ ven in d e ja r e n ’90 e e n k e n te rin g te zien. M ede o n d e r invloed van d e H ilversum se H is­ to risch e k rin g “A lbertu s P e rk ” w erd e e n ge­ m e e n telijk b e le id ontw ikkeld w aarbij h e t d u b ­ b ele k ara k te r van d o rp e n stad w erd e rk e n d . D it k reeg gestalte v o o r h e t d o rp se d e e l in h e t g eb ied tussen B iersteeg e n K erk b rin k in d e vorm van e e n b a n a a n e n e e n stedelijk d ee l r o n d S tatio n sp lein e n L anggew enst. Al deze o n tw ikkelingen h e b b e n e rto e g eleid d a t d e p ositie van H ilversum te n o p z ic h te van zijn om geving is gewijzigd: b in n e n h e t G ooi te n o p zich te van de sterk e g ro ei van H u izen , b u ite n h e t G ooi te n o p zic h te van A lm ere en A m ersfoort. H e t d u u r t n ie t la n g m e e r o f b ei­ d e sted en zijn tw eem aal zo g ro o t als H ilver­ sum . De a lo u d e b ro n van g ro ei van H ilver­ sum : g o ed e v e rk eersv e rb in d in g en over w ater, sp o o r e n w eg zijn to t e e n last g ew o rd en . Be­ drijven e n v o o rzien in g e n zijn n ie t g o e d b e ­ reik b a a r e n h e t au to v e rk e e r tast d e lee fb aa r­ h e id van d e w oonw ijken aan . D e m o g elijk h e­ d e n van d e g e m e e n te , zoals v erd ich tin g , de h o o g te in o f d e g ro n d in, ra k e n u itg e p u t. E r is dus alle re d en om zich te b ezin n e n o p de vraag h o e h e t verder m o e t m e t Hilversum. O ok d e H ilversum se H istorische k rin g “A lbertus P erk” h eeft daarin een aan d eel gehad. O ver de dorp sk ern b ra c h t zij de b ro c h u re Help, het dorp verzuipt uit e n over h e t cultuurhistorische landschap de b ro ch u re Hilversum, laatje niet het bos in­ sturen. D it laatste als aan d eel in d e discussie over d e g em ee n telijk e T oekom stvisie H ilversum 2015. H et onlangs d o o r “A lbertus P erk ” uitgege­ ven b oek over de H ilversum se la n d g o ed e ren en buitenplaatsen Oorden van Schoonheid versterkt h e t inzicht in de betekenis daarvan voor Hilver­ sum . O o k h a a r w erkgroep M o n u m en ten zo rg vraagt regelm atig aan d ac h t n ie t alleen voor be­ scherm ing van h et b estaande m aar ook voor een historisch verantw oorde aan p ak van nieuw e o n t­ w ikkelingen. Zo gaf deze w erkgroep onlangs n o g co m m en taar op d e p la n n e n voor h e t Me­ diapark. Deze p la n n e n beïnvloeden zowel h e t landschap (bereikbaarheid) als de bebouw ing. H e t b elan g rijk ste k ritie k p u n t o p d e T oe­ kom stvisie van H ilv ersu m w o rd t g e v o rm d 134

d o o r h e t feit d a t h e t g e m e e n te b e stu u r g een keu ze k an m ak e n e n alles tegelijk wil. H e t wil H ilversum als c e n tru m g e m e e n te n ie t alleen h a n d h a v e n , m a a r zelfs v ersterk en . De ontw ik­ k elin g van A lm ere e n A m ersfo o rt w o rd t e e r­ d e r als b e d re ig in g gezien d a n als e e n verlich­ tin g van d e w oon- e n v erk eersd ru k . O o k wil h e t g e m e e n te b e stu u r H ilversum v ersterk en als w e rk g em een te, terwijl e r n u al ee n over­ sch o t van w e rk g e le g en h eid is van 6000 ar­ b eid sp laatsen . De b e k e n d e h o o g le ra a r Be­ stu u rsre c h t R oel in ’t Veld n o e m t d it e e n te h o o g a m b itien iv eau van H ilversum . V olgens h e m zou h e t streven van H ilversum o m g e re­ k e n d o p lan d elijk niveau e e n im m ig ratie ver­ eisen van e e n m iljo en m en se n .

Cultuurhistorie als inspiratiebron voor het nieuwe D it streven van h e t g e m e e n te b e stu u r v orm t e e n ernstige b e d re ig in g v o o r h e t k arak ter van H ilversum . Wij zien d it steeds m e e r bij d e dis­ cussie over aan ta stin g van d e h e id e en die van d e la n d g o e d e re n . M aar o o k h e t k arak ter van d e villawijken k o m t d o o r d e to e n e m e n d e ver­ sten in g als gevolg van “v erk an to riserin g ” en v erk eersd ru k (inclusief p ark e re n ) in h e t ge­ d ran g . O m d e w erk g eleg en h eid e n h e t w inkel­ c e n tru m b ereik b a a r te h o u d e n zullen verkeers­ m a atreg elen g ro te d e le n van H ilversum ernstig aan ta sten . W ellicht zullen d e discussies over e e n weg o n d e r o f over d e h e id e h e t bew ustw or­ d ingsproces versnellen d a t e e n keuze onverm ij­ delijk is. M et “p a p p e n en n a th o u d e n ” w ordt h e t n ie t m e e r g ered . De v e ra n d e rd e positie van H ilversum te n o p zich te van zijn om geving d ie n t e en u itd ag in g te zijn e n g een b edreiging. De historisch g e ïn te re sse e rd en k u n n e n daarbij e e n stim u le re n d e fu n ctie vervullen. W at zijn daarbij de le id e n d e u itg an g sp u n ten ? De cultuur-historische id en titeit van H ilversum m ag n ie t v e rd er w o rd en aan g etast en d ie n t d o o r nieuw e ontw ikkelingen te w o rd en versterkt. - W at h e t lan d sch ap b e tre ft d ie n e n aan d e cul­ tu u rh isto risch e w aard en van d e h eid eg eb ie­ d e n alsm ede van d e la n d g o e d e re n en bu i­ ten p laatsen veel m e e r b e lan g w o rd en toege­ kend. N og te veel w ordt u itslu iten d h e t eco­ logische en recreatieve b elan g b e n a d ru k t. Zo

TVE 19e jrg. 2001

Emmastraat Hilversum bij de Hollandselaan richting de R.K. St. Vituskerk, 1890. Rechts zijn de straatbomen in de particuliere tuinen geplaatst, een situa­ tie die nog steeds aanwezig is. Het is ka­ rakteristiek voor de dichtbebouwde en toch groene dorpskern, (foto collectie Goois M useum)

■

:7 'vv ..« V - :

'

' '

;

-t ■ .. -

;

,

r*

-TH*»

E55*:

r h e b b e n d e m ilieuorganisaties g een bezw aar gem aakt teg en de ernstige aan tastin g van de e e n h e id e n sam en h an g van h e t lan d g o e d M o n n ik en b erg bij d e b estem m in g van een deel daarvan to t bedrijfsterrein. - Bij d e b e sc h e rm in g van o u d e b eb o u w in g is h e t cu ltu u r-h isto risch e a sp e c t n o g te veel e en o n d e rg e sc h ik t p u n t. Juist d a t e le m e n t m o e t sterk er m eew egen, o o k als e r m in d e r arc h ite c to n isc h e a rg u m e n te n zijn. Zo is de laatste h e rin n e rin g a an h e t o n tsta a n van d e o m ro e p - de N SF-schoorsteen - om vergeh aald , hoew el deze n o g was voorzien van de o rig in ele b e le tte rin g m e t h e t ja a rta l 1927, h e t jaar w aarin d e N e d e rla n d se Seintoestellen F ab riek d e eerste rad io -o n tv an g st to e­ stellen bouw de en d a a rm e e d e g ro n d slag leg d e voor de o m ro e p in Flilversum . - N iet alleen officiële m o n u m e n te n zijn b e ­ scherm w aardig, m a a r o o k b e e ld b e p a le n d e s tru c tu re n , g eb o u w en e n in ric h tin g s e le ­ m e n te n , die h e t k ara k te r van e e n locatie b e ­ palen . Zo was h e t n o d ig o m /« a r e d ru k u it te o e fe n e n om bij de in ric h tin g van de K erk b rin k re k e n in g te h o u d e n m et h el ka­ rak teristiek e h ekw erk van G ro te K erk en de S pijkerpandjes. H et erfje van n o g g een m e­ te r d ie p bij deze p an d je s is k e n m e rk e n d voor h e t d o rp se H ilversum . - Bij nieuw bouw is h e t n o d ig d a t d e a rc h ite c t zich v e rd ie p t in de cu ltu u rh isto rie van de om geving w aarin hij gaat b o uw en e n zich laat in s p ire re n d o o r deze histo rie. H e t b e te ­ k en t n iet b o u w en in d e stijl van d e /e o m g e­ ving -dal m ag ook- m a a r u itg aa n van hel streven h o e h e t b esta a n d e k a ra k te r ver­ sterkt kan w o rd en d o o r nieuw bouw . N og Ie

veel w o rd t g e d a c h t d a t als h e t m a a r e e n ge­ re n o m m e e rd a rc h ite c t is h e t d a n g o e d is. D e wijze w aarop h e t n ieuw A KN -gebouw is in g e p ast in zijn o m g ev in g h e e ft veel kritiek losgem aakt. D o o r zijn m assa slaat h e t de klein sch alig e o m geving van villabouw d o o d . B ovenstaande negatieve v o o rb eeld en w o rden gelukkig in to e n e m e n d e m ate afgewisseld m e t gunstige ervaringen. D it is m e d e te d a n k e n aan d e g ro e ie n d e b elangstelling in d e sam enleving voor cultuur-historie e n reg io n ale identiteit. H ei a lg e m en e u itg a n g sp u n t bij h e t streven o m d e cu ltu u r-h isto rie als in sp ira tie b ro n te b e n u tte n kan als volgt w o rd en g e fo rm u le e rd . E r is m ee r te w in n e n bij e e n o rië n ta tie o p e le­ m e n te n die h u n w aard e h e b b e n bew ezen, dan bij h e t u itd e n k e n van volstrekt nieuw e co n ­ structies. D e weg van g eleid elijk h eid , van klei­ n e sta p p e n , van vallen en o p staan v e rd ie n t de v o o rk eu r. O rg a n isc h d e n k e n staat d aarb ij vo o r o g en , waarbij h e t nieuw e o o k e e n co n ­ trast m ag v o rm e n m et h e t o u d e , m a a r n o o it m ag d o e n alsof h e t o u d e n iet bestaat. M et e e n verw ijzing n a a r d e n a a m van d e Hilversum se H isto risch e K ring k an h e t streven k o rt sam eng ev at w o rd e n m et d e zin: H o u d t H ilversum b in n e n d e p erk en ! d rs. F.F.M. R ep k o , geb. 1929, g e b o re n e n g e to g e n H ilv ersu m m er, socioloog, o u d -v o o rzitter H ilversum se I listo risch e K ring ‘A lb ertu s P e rk ', lid w erk g ro e p M o n u m e n te n z o rg van d e z e kring, vice-voorzitter P ro v in c ia le C o m m issie N o o rd -H o lla n d B o n d H eem sch u t.

TVE I9e jrg. 21)01

135

Archiefnieuws Honderd jaar Woningwet: honderd jaar bouwvergunningen *

C.M. Abrahamse ding van de wet eisen form uleren voor h et bouwen en (deels) vernieuwen van woningen en ook m oesten ze eisen stellen aan de ‘be­ hoorlijke bew oning’ van bestaande woningen. Die b eh o o rd en te w orden vastgelegd in een verordening. Hoewel de titel van de wet an­ ders d o et verm oeden ging de W oningwet gel­ den voor alle soorten bebouwing.

H o n d erd ja a r geleden, op 22 ju n i 1901, kwam de Woningwet to t stand. Een wet die alle inwoners van N ederland aanging en het uiterlijk van N ederland drastisch zou verande­ ren. H et was een wet die resulteerde van het beschavingsoffensief van de n eg e n tie n d e eeuw. A andacht voor volksgezondheid was in die eeuw tot ontwikkeling gekom en. M en zag in dat de vaak deplorabele w oontoestanden de grootste bedreiging vorm den voor de ge­ zondheid. Particulier initiatief ging voorop in de bestrijding van onwenselijke situaties en h et w aren vooral de charitatieve organisaties die d oor huisbezoek bij de arm ere bevolking en ‘lobbyen’ bij de overheid veranderingen p ro b eerden door te voeren. In veel gem een­ ten waren tegen h et einde van de negentien­ de eeuw al verordeningen van kracht, die ei­ sen stelden aan nieuw te bouw en woningen. Vaak gebeurde dat nog als onderdeel van de A lgem ene Politieverordening, vaak ook al in de vorm van een plaatselijke Bouwverorde­ ning. Vanaf de inw erkingtreding van de wet was deze regelgeving een verplichte taak van h et gem eentebestuur. De wet form aliseerde dus bestaande praktij­ ken en uniform eerde de regelgeving. De ge­ m een teraden m oesten vanaf de inwerkingtre-

B ouw vergunningen In de verordeningen regelden de gem eente­ besturen dat ied ereen die p lan n en had voor nieuwbouw of verbouw een vergunning m oest aanvragen. Bij de vergunning m oest m en te­ keningen - zoals situatie, plattegronden en doorsneden — leveren van het te bouwen pand. De situatietekeningen verschaften in­ zicht over de omgeving en de wenselijkheid van nieuwbouw aldaar, de plattegronden en doorsneden gaven inform atie over de voorge­ nom en indeling. Dit was van belang om te ku n n en b eoordelen of aan bepaalde voor­ schriften m et betrekking tot hygiëne, ruim te en veiligheid werd voldaan. Al bij de invoering van de wet w erden in veel gem eenten bouw inspecteurs aangesteld,

A /o q ro e\re L.

o

P in

W

V -------- V •

V -----------------------

vStnccStn

□□Sqriiöa

i!

51

G

ÖmDUÖÖ

11 I e Ji EBlUtffllU

Gevels va n huizen aan de Geuzenweg in Hilversum. De tekening hoort hij een bouwvergunning voor een blok va n 12 wo­ ningen aan de heer O. W. G. Briegleb in maart 1907. In datzelfde jaar zou Briegleb nog eens vergunning vragen voor 12 wo­ ningen aan die, straat.

136

I'VE 19e jrg. 2001

Gevel en plattegrond van Regentesselaan 6 in H il­ versum. De tekening hoort bij de vergunning aan A. Roland Holst voor de ‘oprichting van een land­ huis ’ in 1922. In 1933 zou Roland Holst de villa nog laten verhouwen.

z

-vk ee i'v 'E iu ..

— ’ --- l 3/

--- H o

W L.w sz:-.-’ie..n . Tvïoovizir.vyi.ag ezel

d ie h e t g e m e e n te b e stu u r te r zake m oest advi­ seren . D e v o o rsch riften zijn in d e lo o p van h o n d e rd ja a r steeds v e rd e r verfijn d . G e m e e n ­ telijke g ezo n d h eid sco m m issies g in g e n zich m e e r to eleg g en op d e advisering inzake wo­ ningbouw . O o k kw am en w etten tot stan d die h e t g ro te re k a d e r van de lokale b e b o u w in g re ­ g eld en . D e Wet o p de R uim telijke O rd e n in g was zo ’n wet. In de ja r e n ’20 van d e vorige eeuw kw am en in veel plaatsen schoonheid sco m m issies to t sta n d d ie b e o o rd e e ld e n o f e e n o n tw e rp 'p as­

s e n d ' was q u a u iterlijk en plaats in d e o m g e­ ving. In L a re n o n ts to n d d e ee rste sc h o o n ­ h eidscom m issie van h e t la n d o p a a n d rin g e n van o n d e r a n d e re n H e n ri Polak. Hij zag d e sc h o o n h e id van h e t o u d e d o rp b e d re ig d d o o r d e to n e re n d e nieuw bouw . Deze v erfijn in g in d e regelg ev in g re su lte e rd e gaan d ew eg in h e t o n tsta a n van afzo n d erlijke g em ee n telijk e af­ d e lin g en o f d ie n ste n d ie h et z o g en aam d e ‘bouw - en w o n in g to e z ic h t’ to t taak k reg en . O o k d e regelgeving o p h e t g e b ie d van m ilieu ­ b e sc h e rm in g m aak te h e t nood zak elijk o m de

TVE 19e jrg. 2001

137

H o te l H o f van H o lla n d H ie r o n d e r sta an alle v e rg u n n in g e n o p g e s o m d d ie w erd en g e v o n d e n in d e H ilversum se d a ta b a se van bouwv e rg u n n in g e n v o o r d e v e rb o u w in g e n u itb re id in g van h e t b e k e n d e h o te l H o f van H o lla n d aa n d e Kerkb rin k 1 -5. H e t h o te l is in m id d e ls g esloopt. D atu m vergunning: 28-3-1895 B ouw en van e e n u itb o u w aa n h e t h o te l H o f van H o lla n d Bouwen van to iletk am er e n m ak en van uitbouw aan h e t H of van H olland 30-1-1902 O p ric h te n van e e n v estib u le e n k a n to o r e n v e ra n d e re n van d e p e rc e le n 30-9-1913 10-3-1916 O p ric h te n van tw ee b a d k a m e rs e n tw ee p riv aten e n e e n lu c h tk o k e r

V ergunning voor:

m e t w erk k ast o p d e v e rd ie p in g van h e t p e rc e e l U itb re id e n van h e t h o te l café re s ta u ra n t G ed ee ltelijk v ern ieu w en v e ra n d e re n e n u itb re id e n van h e t p e rc e e l

9-12-1938 21-7-1939

B ouw en van e e n g arag e

11-10-1949

V e ra n d e re n van d e a rtie s te n to n e e lru im te van h e t p e rc e e l

2-12-1953

V e ra n d e re n van h e t p erceel

2-12-1955

V erb o u w en van h e t p e rc e e l V e ra n d e re n van h e t p erceel

6-6-1958 9-9-1958

V e ra n d e re n van h e t p erceel

20-11-1967

V e rg ro te n van h e t p e rc e e l

29-11-1968

V e rg ro te n van h e t p e rc e e l W ijzigen van d e k e u k e n in d e lin g V e rg ro te n van d e e n tr e e van h e t re sta u ra n t S lo o p v erg u n n in g :

24-10-1977 27-12-1983 31-3-1992 1994

v erg u n n in g a a n v ra g e n steeds k ritisch e r te b e­ o o rd elen .

Archieven bouw- en woningtoezicht H et resultaat van h o n d e rd ja a r bouw toezicht is n ie t alleen o p straat te zien. O o k bij d e g em ee n ­ te is d a t resultaat te vinden. Alle v erg u n n in g en m et b ijb eh o ren d e tek en in g en w orden im m ers bew aard. M eestal zijn d e archieven van bouw ­ e n w on in g to ezich t c h ro n o lo g isc h g e o rd e n d m e t ee n kaartsysteem d a t p e r p a n d verwijst n a a r de relevante v ergunnin g en . Soms zijn d e ver­ g u n n in g e n p e r adres bij elkaar g eo rd en d . Bij d e b e o o rd e lin g van nieuw e aan v rag en to t b o u w v erg u n n in g w o rd t in te n sie f g eb ru ik g em aa k t van gegevens over al b e sta a n d e b e ­ bouw ing. D aaro m zijn o o k d e o u d ste v e rg u n ­ n in g e n van g ro o t actu e e l b e la n g v o o r d e bouw inspectie. D at v e rk laart d at, hoew el d e

138

A anvrager: J . W illerd in g J . W illerd in g J. W illerd in g J. W illerd in g P .H .J.S p ren g er N.V. H uize Zom erdijk-B ussink N.V. H uize Zom erdijk B ussink H otel café restau ran t H e t H o f van H o llan d N.V. H u ize Z om erdijk B ussink P.H.J. S p re n g e r N.V. Z o m e rd ijk Bussink N.V. Z o m e rd ijk Bussink N.V. Z o m e rd ijk Bussink J h . J. S p re n g e r Z.A. ( h e rita g e H o f van H o lla n d

A rchiefw et van 1995 v o o rsch rijft d a t o o k deze arch iev en n a tw intig jaar o p e n b a a r m o e te n zijn e n dus n a a r d e arch iefb ew aarp laats m o e ­ te n w o rd e n o v erg eb rach t, m e n v o o r d e ra a d ­ p leg in g van d eze stu k k en to ch n o g m eestal de a fd elin g bouw - e n w o n in g to e z ich t m o e t b e ­ zo ek en. A lleen bij d e g e m e e n te W eesp zijn d e b o u w v erg u n n in g e n to t 1995 bij d e arch ief­ d ie n st te ra a d p le g e n . A an d e v e rp lic h tin g to t o p e n b a a rh e id m o e ­ te n d e g e m e e n te n n u e c h te r o o k v o o r d eze a r­ chiev en gaan v o ld o e n e n d a a ro m zijn d e a r­ c h ie fd ien ste n d e laatste ja re n a c tief o m in d eze situ atie v e ra n d e rin g te b re n g e n . De m ee st to eg ep a ste m e th o d e d aarbij is h e t in te ­ g raal o p m icrofilm v erfilm en van d e a rc h ie ­ ven. D a a rd o o r k a n e en k o p ie van d e film bij d e afd e lin g bouw - e n w o n in g to ez ic h t in ge­ b ru ik blijven e n is h e t a rc h ie f teg elijk ertijd o p d e studiezaal van d e a rc h ie fd ie n st to e g a n k e­ lijk. Deze m e th o d e g a ra n d e e rt beschikbaar-

TVE 19e jrg. 2001

G eu zen w eg

H ieronder staan alle vergunningen opgesomd die werden gevonden in de Hilversumse database van bouw­ vergunningen voor de bouw van woningen aan de Geuzenweg in de periode 1893-1905. De registers geven in die periode nog geen uitsluitsel over de huisnummering. Alleen de kadastrale aanduiding is bekend. K adastraal:

V erg u n n ing voor:

D atum vergunning:

A anvrager:

E.2758. E.3811.

Bouwen van twee woningen Bouwen van twee woningen Bouwen van zes woningen Bouwen van twee woningen Bouwen van twee woningen Bouwen van een blok van drie woningen waarvan een winkel en plaatsen van hek Bouwen van twee keer zes woningen, plaatsen van hekwerk langs de weg en plaatsen van kalkloods

11-11-1890 21-6-1901 10-10-1901 14-11-1901 14-11-1901 12-7-1904

F. Does H. van Eegdom H. deJager J. van Wijk C. Houten M. Zwerver

17-5-1904

I I. van Ree

14-5-1904

E. van de Hooff

E.4775.

E.4775, E.570, E.4981, E.4979, E.4765, E.4980. huisnr(s): E.4979. Bouwen van zes woningen aan een blok

' 2 .. G ';

llipis I iS

De oudste tekening uit het homoarehief van Naarden: ontwerp voor een nieuw postkantoor, 1901.

TVE 19e jrg. 2001

139

\

ri

VOOQüD/CL. 12,50 •

I i

MCCCDIKAACBj

2.50 7 '

IVvOCVIKAAED

©so —

PUV1 B H W IE Q Q O /ia

140

TVE 19e jrg. 2001

--v

i iW

Ontwerp uit 1920 van Dudok voor een houten villa aan de Godelindeweg te Naarden. Deze villa is in 1992 tot de grond a f ge­ brand en daarna aan de hand van het oorspronke­ lijk ontwerp opnieuw ge­ bouwd.

Baron G. T indal H iero n d er staan alle vergunningen opgesom d die w erden gevonden in de Hilversumse database van bouw­ vergunningen en w erden aangevraagd d o o r baron G. Tindal. Adres:

Vergunning voor:

C eintuurbaan 16

Bouwen van een villa m et stal Bouwen van terras aan de villa en m aken uitbouw aan stalgebouw en oprichten van schuurtje A anbouwen van vleugel aan h et perceel Verplaatsen van lichtkozijn Maken van brandstofhok m et schoorsteen Bouwen van een tuinm answ oning

C eintuurbaan, sectie: E.5246

h e id e n b e h o u d . De o rig in ele stu k k en slijten n iet e n ra k e n n ie t zoek. E en v erd e rg a a n d e stap is h e t dig italiseren van d e film w a a rd o o r h e t in d e n abije toekom st m o g elijk m o e t w or­ d e n d e v e rg u n n in g e n en te k e n in g e n via in te r­ n e t aan te b ie d e n . D at past w eer bij e e n a n d e ­ re, m e e r re c e n te v erp lich tin g van de overheid: h e t zo veel m og elijk a a n b ie d e n van in fo rm atie e n d ie n ste n via d a t in te rn e t. H e t zal n o g wel en ig e tijd d u re n v o o rd a t de bouw toezicht-archieven van alle g e m e e n te n o p bov en b esch rev en m a n ie r te r b esch ik k in g k o m en van d e o n d erzo ek e r. G eld sp eelt o o k h ie rin e e n b elan g rijk e rol e n m e n k an zich v oorstellen d a t h o n d e rd ja a r b o u w to ezic h t bij elke g e m e e n te e e n resp ec tab e le h o e v e e lh e id a rc h ie f h e e ft opgeleverd. In h e t G ooi zijn al en ig e p ro je c te n van start g egaan. D e g e m e e n te B ussum is als eerste b e ­ g o n n e n h e t b o u w to ezich t-arch ief te b ew erk en e n te verfilm en . D aar is in m id d els d e h e lft van h e t a rc h ie f al o v erg eb rach t n a a r h e t S treek ar­ c h ie f te N a ard en . De g e m e e n te N a a rd e n is e e n derg elijk e o p e ra tie aan h e t v o o rb e reid e n e n in H ilversum is d it ja a r ee n p ro je c t g estart. De b e tro k k e n a rc h ie fd ie n ste n vervullen h ie r­ in e e n rol die v a rieert van ad visering to t u it­ voering. M et de o p g e d a n e e rv arin g zullen zij o o k de a n d e re g e m e e n te n in h e t G ooi è n in d e V echtstreek van d ie n st k u n n e n zijn.

Bruikbaarheid voor historisch on derzoek De w aarde van deze arch iev en v o o r h istorisch o n d e rz o e k zal, d o o r b ew erk in g e n verfilm ing,

Datum vergunning: 20-9-1893 15-2-1902 22-12-1903 6-2-1905 21-2-1905 30-8-1904

e n o rm to e n e m e n . H et p ro je c t in H ilversum kan h ie rv o o r als v o o rb e eld d ie n e n . H e t S tre e k a rc h ie f te H ilversum h e e ft aller­ e e rst e e n d atab a se v erv aard ig d van alle ver­ g u n n in g e n die d e g e m e e n te o o it h a d ver­ leen d . H ierb ij zijn oo k d e b o u w v erg u n n in g en b e tro k k e n d ie - al v ó ó r de in v o erin g van de W oningw et - o p basis van d e lokale po litiev er­ o rd e n in g e n b o u w v e ro rd en in g w e rd en ver­ le en d . In to taal zijn 40.000 v e rg u n n in g e n , d a ­ te re n d u it d e p e rio d e 1893-2000, in d ie d a ta­ base b eschreven. H et vervolg e ro p is d e verfilm ing. In d e d a­ tabase kom t e e n verw ijzing n a a r d e film w aar­ o p m e n d e bij de- v erg u n n in g b e h o re n d e teke­ n in g e n kan v in d en . H et g e h eel w o rd t zod an ig in g e ric h t d a t elke g eïn teressee rd e zelfstandig d e datab ase kan raa d p le g e n , d e te k e n in g e n kan o p z o ek e n en ev en tu e el a fd ru k k e n van de te k e n in g e n kan m ak en . De v erg u n n in g e n zelf m et alle b ijb e h o re n d e c o rre sp o n d e n tie w or­ d en in H ilversum n iet verfilm d, die kan m en in o rig in e el o p vragen e n inzien. E r zijn overi­ gens g e m e e n te n die o o k d it d eel van h et ar­ c h ie f verfilm en. De verfilm in g in H ilversum zal n o g d it ja a r w o rd en g eco m p le te e rd ; voor h e t a rc h ie f d a te re n d van 2001 e n jo n g e r is een volledig digitale b e h eersv o rm in ontw ikkeling. D e d atab a se w o rd t h e t b elan g rijk ste in stru ­ m e n t voo r d e o n d erzo e k e r. D aarin kan m en o]) stra a tn a am , adres, d a te rin g , aan v ra g e r en so o rt v erg u n n in g zo ek en . In e e n la te r stad iu m w o rd en alle m o n u m e n te n van d e g e m e e n te o o k g e m e rk t in d e d atab ase. E en gew enste u it­ b re id in g is d e aan v u llin g m e t gegevens over d e a rc h ite c te n van d e b o u w o n tw e rp e n . H et is

T V h 19,' jrtr. 2001

141

bedoeling om de database in 2002 op in tern et beschikbaar te stellen. Aangezien h o n d erd ja a r plaatselijke bouwge­ schiedenis m et behulp van de database door­ zoekbaar w ordt kan m en al bij voorbaat enige in teressan te vraagstellingen fo rm u leren . Voorbeelden: - Welke o n dernem ingen waren tussen 19001940 actief in de exploitatie van bouw terrei­ nen - W aar in de bebouw de kom w erden fabrie­ ken gebouwd? - H eeft een bepaalde fam ilie huizen ge­ bouwd in de gem eente? - W anneer is een bepaalde straat voor het eerst bebouw d en in welk tem po zette be­ bouw ing zich voort? - W anneer was de ontwikkeling van h et winkelbestand h et grootst? - H oe was de vroegere arbeidersw oning, de m iddenstandsw oning, de villa ingedeeld? - W anneer en waar w erden scholen ge­ bouwd? - W anneer w erden de eerste appartem enten of flats gebouwd?

ADRESSEN ARCHIEFDIENSTEN TUSSEN VECHT EN EEM: Streekarchief voor Naarden, Muiden, Bussum en Huizen

openingstijden: ma.-vr. 13.30-16.30 uur postadres: Postbus 5000, 1410 AA Naarden bezoekadres: Cattenhagestraat 8, Naarden telefoon: 035-69 57 815 fax: 035-69 44 449 e-mail: [email protected] internet: www.xs4all.nl/~sanmb archivaris: D. Dekema Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek te Hilversum

(aangesloten gemeenten Blaricum, ’s-Graveland, Hilversum, Laren, Loosdrecht en Nederhorst den Berg ) openingstijden: ma.-vr. 13.00-17.00 uur postadres: Postbus 9900, 1201 GM Hilversum bezoekadres: Oude Enghweg 23, Hilversum telefoon: 035-629 26 46 fax: 035-692 25 05 e-mail: [email protected] internet: wtvw.hilversum.nl archivaris: mtv. C.M. Abrahamse Gemeentearchief Weesp

Deze vragen zijn ook m et behulp van andere archiefbronnen deels te beantw oorden. Uit de nu vervaardigde database haalt m en echter al veel concrete antw oorden zonder nog echt h e t archief, de dossiers, te hebben geraad­ pleegd. Bij h et gebruik van de database m oet m en zich realiseren dat ook alle vergunnin­ gen voor dakkapellen, schuurtjes, bergingen, garages en dergelijke kleinere bouw projecten zijn beschreven. Dit is vooral gedaan vanwege h et belang van de gem eente en de (toekom ­ stige) eigenaren van de gebouwen. Tot n u toe w aren zij vrijwel de enige gebruikers van het archief. O ok zij zullen h un inform atie n u snel­ ler, eenvoudiger en com pleter ku n n en verza­ m elen. N u in een aantal gem eenten deze waardevolle archieven toegankelijk en open­ baar w orden gem aakt zal h et historisch o n d er­ zoek tussen Vecht en Eem een nieuwe impuls krijgen. *

openingstijden: ma., di., do. 9.00-12.00 uur, bij voorkeur op afspraak postadres: Postbus 5099, 1380 GB Weesp bezoekadres: stadskantoor Weesp, Nieuwstraat 70a, Weesp telefoon: 0294-49 12 26 / 49 13 91 archivaris: mw. I.H.M.J. Kemperman-Wilke

Inform atie over d e betekenis van d e W oningw et en over de vele activiteiten die in h e t h ele lan d w orden georga­ niseerd n.a.v. h e t h o n d e rd ja rig bestaan vindt m en op intern et: www.100jaartvonen.nl

142

TVE 19e jrg. 2001

Het Bos van Blaauw in ’s-Graveland (en Hilversum) Ton Coops Van de ’s-G ravelandse b u ite n p la a ts ( .o o ilu st w o rd en in dit artikel e n k ele asp e c ten b e sc h re ­ ven. N aast e e n k o rte o n tstaan sg esch ied en is van h et d o rp s-G raveland e n zijn b u ite n p la a t­ sen krijgt vooral d e ru im e p e rio d e ro n d 1900 a a n d a c h t, to e n F rans E rnst Blaauw o p Gooilust zijn d iere n c o lle c tie k o esterd e. Hij was zo o p m erkelijk, d a t G o oilust in d e wijde o m g e­ ving vooral b e k e n d w erd o n d e r d e n a a m Bos van Blaauw. Zijn m e n a g e rie van enige h o n d e r­ d e n d ie re n en de b o m en co llec tie tro k k en b e ­ zoekers a an van som s h e e l veraf. Deze aspec­ ten k o m en in h e t o n d e rs ta a n d e aan d e o rd e . H e t zijn slechts en k ele o n d e rw e rp e n van vele d ie h et leven van deze b u ite n p la a tsb e w o n e r zo b o e ie n d e n in trig e re n d m ak en .

Amsterdamse belangen L angs d e re c h te dorpsw eg in ’s-G raveland ligt e e n tien tal b u ite n p la a tse n d ie in h e t b eg in van d e 17de eeuw zijn o n tsta a n , to e n een g ro e p A m sterdam se re g e n te n en k o o p lie d e n h e t o o g h a d laten vallen o p deze streek. Zij

w ilden d e w oeste h eid e- e n v e e n g ro n d e n af­ graven respectievelijk in c u ltu u r b re n g e n : d a t was n ie t allee n e e n g o e d e g eld b eleg g in g , m a a r b o o d o o k d ire c te m o g e lijk h e d e n to t ex­ p lo itatie. H oew el vijandige a u to c h to n e n aa n ­ vankelijk d e o n tg in n in g p ro b e e rd e n te ver­ h in d e re n , w e rd e n n a v erlo o p van tijd to ch d e re c h th o e k ig e kavels o p g e m e te n en in g ed ee ld . N a o p m e tin g k ree g ie d e re d e e ln e m e r in de g ezam en lijk e A m sterdam se o n d e rn e m in g bij lo tin g e e n p e rc e e l g ro n d toegew ezen. D a a ro p w erd e e n b o e rd e rij g estich t m e t la n ­ d e rije n , tu in e n e n b o o m b e p la n tin g e n . H e t z an d o p d e h o g e re d e le n k o n w o rd e n afg eg ra­ ven. M et sc h u ite n k o n h e t g em akkelijk n a a r A m sterd am w o rd e n vervoerd. D a a r was zand n o d ig v o o r d e a a n le g van d e g ra c h te n g o rd e ls. De stad m aak te in d ie tijd ee n e n o rm e e x p a n ­ sie door. De b evolking n a m in d e zeven tien d e eeuw toe dankzij d e b elan g rijk e ro l d ie A m ­ sterd am in d e w ereld h a n d el g in g sp elen . H et is n iet w aarschijnlijk d a t d e o n tg in n in g aanvankelijk te n d o e l h a d b u ite n p la a tse n te stic h te n v o o r h e t v e rtie r van A m sterd am se fa­

ll A : .•*

t

,

'i

« »

'

, v

.

Kaart va n ’s -Graveland anno 1750 met de indeling va n de buitenplaatsen (uit: H. Tromp en J. Six, D e b u ite n p la a tse n van ’s-G raveland - e e n v e rk e n n in g , Zeist 1975).

TVE 19e jrg. 2(H) I

143

Koemarkt te H ilversum , schilderij van J. va n Ravenswaay (1789-1869). In wijde omgeving va n het sterk groeiende Amsterdam nam de betekenis van de veehandel toe. (foto parti­ culiere verzameling).

%

WSm mêc mis *

0S[^^ ' mm t rm

nmu mm

È êÊ è '.itlm

tSÊ& L milies. Er was vooral heel wat voedsel nodig om de m agen van de snel groeiende Amster­ dam se bevolking te vullen. D aaraan konden de nieuwe ontginningen een bijdrage leveren. Evenals elders ro n d de stad w erden in ’s-Graveland ossen geweid voor de vleesvoorziening. Dit slachtvee, afkom stig u it D enem arken, Sleeswijk-Holstein en N oordw est-D uitsland werd in die tijd in grote aantallen over zee, m aar ook over land (op de hoef) naar de om ­ geving van A msterdam gebracht. De dieren kwamen in h e t vooijaar in ons land aan, sterk verm agerd op h un lange looproute naar de Lage Landen, die in veel gevallen over ’s-Graveland liep. Enige m aanden lang w erden ze in de wijde omgeving van A m sterdam gevetweid, voordat ze w erden geslacht. L anen en hakhoutpercelen w erden aange­ b rach t m et een econom isch doel. Er was een v o ortdurende behoefte aan bouw- en b ran d ­ hout. Bij de jaarlijkse houtverkopingen brach­ ten eiken-, beuken- en sparrenstam m en zowel liggend als staand een goede prijs op. O ok el­ zen, populieren en wilgen, takkenbossen en zelfs snoeisel gingen grif van de hand. Na verloop van tijd kwamen op de ontgin­ ningen in o f bij de boerderij m ogelijkheden voor korter of langer verblijf van de stedelin­ gen. De A m sterdam se families die in de zo­ m er de stinkende stad ontvluchtten hadden 144

de zuivere lucht van het buitenleven ontdekt. In ’s-Graveland o ntstonden dan ook al gauw buitenplaatsen m et een herenhuis, een b oer­ derij m et wei- en bouwland, lanen en bossen, moes- en fruittuinen en - wat m en noem de aanleg tot vermaak. Zo’n ‘atv’ was een deel van de plaats zonder econom isch nut, waar m en van de sierbeplanting en de bloem per­ ken genoot o f waar m en zich kon verpozen in de theekoepel. Letterlijk genom en kun je de buitenplaat­ sen misschien h et beste zien als de (verblijf-) plaatsen van gegoede Amsterdamse families die zich buiten de stad vestigden. O peenvol­ gende generaties A m sterdam se geslachten hebben hier gewoond en geleefd. Aanvanke­ lijk bleef die bew oning bep erk t tot enige m aanden per jaar, van mei tot november. Aan de westkant van de noord-zuid lopende weg lagen de w oningen van de dorpsbew oners tussen de weg en de dorpsvaart. Velen h adden h un werk op de buitenplaatsen. Aan de oost­ k ant lagen de kavels van de buitenplaatsen tussen zogenoem de scheisloten. Daar werd ook de kerk gebouwd. Deze werd gesticht d o o r h et bestuur van de P older ’s-Graveland. Tot in de twintigste eeuw is h et polderbestuur tevens kerkbestuur gebleven. De voorzitter van de p older was tegelijk president-kerkvoogd.

TVE 19e jrg. 2001

m

*

•w

mém

SU; i

-

ykaÊË*.

De Nederlands Hervormde Kerk te ’s-Graveland aan het Noordereinde. De kerk werd in 1658 gebouwd, architect was de Am­ sterdamse bouwmeester Daniël Stalpaert (foto collectie auteur).

G ooilust E en van de o p g e m e te n p e rc e le n in ’s-Grave­ la n d k reeg al gauw d e n a a m Rondom Bedroogen. Die n aam was b e d a c h t d o o r d e eerste eige­ n a a r die zich bij d e toew ijzing van d e p e rc e le n k en n elijk te k o rt g ed aan voelde. L a te r v eran ­ d e rd e d e A m ste rd a m se k o o p m a n D a n ie l D eutz, die van 1752 to t 1762 e ig e n a a r was, de n a a m in Gooilust, e n zo h e e t h e t to t o p d e dag van vandaag. H e t ligt aan h e t Z u id e re in d e van h e t d o rp . In 1777 kwam Gooilust in h a n d e n van G e rrit C orver H ooft. O o k d e e rfp a c h t van d e G ooise h e id e ten o o sten van Gooilust - o p H ilversum s g ro n d g e b ie d - kwam aa n d e O orvers. H et ge­ b ie d k reeg d e n aam C orversbos, to e n h e t n a d e z o g en o em d e tw eede h e id e v e rd e lin g in vol­ ledig e ig en d o m kon w o rd en v erk reg en . H e t b e sto n d to e n al g ro ten d eels u it b o u w lan d en bos. Een klein d eel b le e f to t in d e n e g e n tie n ­

d e eeuw n o g m in o f m e e r in d e o u d e o n o n t­ g o n n e n to estan d : d e Schuttersheide. O o k d e a a n g re n z e n d e b u ite n p la a ts Bousigt w erd ei­ g e n d o m van de O orvers, terwijl d e v oorm alige b u ite n p la a ts Beresteyn a a n h e t e in d van d e n e ­ g e n tie n d e eeuw e v en een s w erd ingelijfd. H e t h u id ig e h u is Gooilust, gebo u w d in e e n so b ere neoclassicistische stijl, d a te e rt van o m streeks 1778. D e laatste C o rv er H o o ft o p Gooilust was Marg are th a . Ze o v erleed in 1895, w aarn a d e b u i­ ten p laats toeviel a a n h a a r n ic h t L ouise D igna C a th a rin a Six (1862-1934). Bij d e o p e n in g van h e t te sta m e n t van M arg areth a, o p g e ste ld in 1887, b le e k L ouise te zijn b e n o e m d to t en ig e e rfg e n a m e . Zo w erd zij n ie t alleen e ig e n a a r van d e b u ite n p la a ts Gooilust m e t h e t a a n g re n ­ zen d e C orversbos m a a r o o k van e e n aan tal b o erd e rijen , w eilanden en akkers o n d e r ’s-Grav elan d en K o rte n h o e f en e e n d e rtig ta l w o n in ­ g en en w oninkjes langs d e d o rp sstra a t, h et

TVE 19e jrg. 2001

145

ms: lisam iM l I

r

v*

4 WL ÏÏ

S SSI |gfs^ ' •;-t' ;vv^ ■

SP?:.

^ Ifffl iajsf! ill® n ("IPntdH ü afiils ® u i

ifi»

^rn m rn

Het statige huis Gooilust, gebouwd omstreeks 1778, heeft een neoclassicistisch voorkomen (foto Aug. F.W. Vogt in tijdschrift B u iten , 1909).

Zuidereinde. Elders lag bovendien nog de be­ zitting Voorland, een 27 ha grote boerderij in de W atergraafsm eer o n d er Amsterdam. Louise Six was in 1890 getrouw d m et Frans Ernst Blaauw (1860-1936), zoon van de Am­ sterdam se scheepsbevrachter Q uirijn Blaauw. De kapitein van een van diens schepen bracht eens een tropisch vogeltje voor Frans m ee, wat - naar eigen zeggen - waarschijnlijk zijn ge­ voel voor de n atu u r opwekte. O p zeventienja­ rige leeftijd ging hij in Artis werken, waar hij tot de overtuiging kwam dat dieren in gevan­ genschap niet in zulke krappe ruim tes m oes­ ten w orden gehouden. Zelf ging hij later op de buitenplaats Westerveld - thans gem eente­ huis van ’s-Graveland - een exotische dieren­ verzam eling bijeenbrengen, die al gauw een zekere verm aardheid kreeg. Louise en Frans waren erg ingenom en m et h et verrassende bezit van Gooilust en alles wat daarbij hoorde. Louise had zich altijd zeer ver­ want gevoeld aan de Corvers. Dat vond zijn 146

oorsprong bij haar overgrootm oeder van m oe­ ders zijde, H enriëtte Elisabeth Oorver Hooft. Voor Louise was h et bezit van de buitenplaats vooral een em otionele zaak. Frans daarente­ gen zag mogelijkheden hier een dierenpark te stichten, dat Westerveld nog zou overtreffen. Ze waren liet dan ook direct eens, dat Gooilust hun nieuwe woonstede zou worden. Maar eerst was er heel wat te regelen. H et huis m oest aan de wensen van de nieuwe be­ woners w orden aangepast. H et werd naar de heersende tren d gem oderniseerd. De kleine ruitjes in de grote ram en w erden vervangen. Er w erd gesloopt, geschilderd en behangen. Aan de achterzijde kwam een groot terras, dat via de zogenoem de ‘ah a’ uitkeek over een grote weide. Een aha is een - vanuit h et huis ‘onzichtbare’, diepgelegen grensm uur, waar dieren niet overheen k onden kom en, en die het uitzicht vanuit h et huis niet belem m erde. Voor de dieren waren om rasterde weiden, stallingen, volières enzovoort nodig. Er werd

TVE 19e jrg. 2001

mwi

m m

m , f w :

*:

mtèrnêm

in - rjg *

WÈÊÈÊêÊ s s w De aha heeft een bijzondere en sierlijke vorm, aangepast aan zijn plaats in een hoek van de gnoeweide. H ij is een in ons land zeldzaam voorkomend tuinornament, vermoedelijk daterend van omstreeks 1904. (foto collectie auteur).

e e n fraai koetsh u is m et stallen vo o r zes p a a r­ d e n gebouw d e n e e n vogelhuis d a t tegelijk d ie n st k o n d o e n als o ran je rie. Tal van c o n tra c ­ ten voor de tie n ta lle n e rfp a c h te n , h u re n en p a c h te n m o e ste n w o rd en gewijzigd. In 1896 v o n d de verh u izin g plaats. H e t huw elijk van Frans Blaauw en L ouise Six v o n d o p Gooilust zijn trieste e in d e . De b ei­ de e c h te lie d e n w aren zeer v ersch illen d van aard. Hij was eleg an t, gesteld o p u iterlijk h e­ d e n , m a a r ook n o rs en egoïstisch. L ouise was zacht, in te llig e n t en vooral eenv o u d ig ; ze gaf n iet om h a a r k le re n en zag e r som s w at sjofel uit. Terwijl F rans m et zijn o p m erk elijk e m e n a ­ gerie steeds m e e r n a a r b u ite n trad , slo o t L oui­ se zich als h e t w are a f van d e b u iten w ereld . D aarbij kwam n o g h a a r ziekelijke bew aarm anie, die v o o r F rans in 1910 a an le id in g was h a a r w egens v e rm e e n d e k ra n k z in n ig h e id te d o e n o p n e m e n in e e n in ric h tin g . T oen zij de in ric h tin g verliet k eerd e zij n o o it m e e r n a a r Gooilust teru g , m a a r tro k - hoew el zij e ig e n a a r

was van d e b u ite n p la a ts - in bij h a a r ta n te J u ­ lia d ' A blaing van G iessen b u rg d ie aan d e Wilh e lm in a la a n in Zeist w oo n d e. Van h a a r e c h tg e n o o t wilde zij niets m e e r we­ te n en zij leefd e sin d sd ien h a a r eig en leven. T oen zij in 1934 o v erleed liet zij Gooilust n a aan d e V eren ig in g to t B e h o u d van N a tu u rm o n u ­ m e n te n . H a a r e c h tg e n o o t b e stre e d h e t testa­ m e n t, m a a r v e rlo o r na e e n lan g p ro ces vo o r d e re c h tb a n k te A m sterdam . E n zo is Gooilust n u e e n p a re l aan d e k ro o n van N a tu u rm o n u m e n ­ ten.

D e menagerie van Frans Blaauw D o o r F ran s’ am b ities w erd o p G ooilu st in de lo o p d e r ja r e n h e e l w at to t sta n d g e b rach t. D at was b eh alv e e e n in te re ssa n te p la n te n - en b o m en co lle c tie vooral zijn p a rtic u lie re d ie­ ren v erzam elin g . D eze m e n a g e rie g e n o o t to t ver b u ite n h e t c o n tin e n t b e k e n d h e id en be-

TVE 19e jrg. 2(101

147

pas

>*/<«* Frans Ernst Blaauw, omstreeks 1900 (uit F.E. Blaauw, R ijh e rin n e rin g e n u it vele la n d e n , Amsterdam 1928).

wondering. Er liepen gnoes, europese bisons (w isenten), kangoeroes, lam a’s en przewalskipaarden. Struisvogels, eenden, ganzen en zwa­ nen, kraanvogels en ibissen in allerlei soorten h ad d en e r een prachtig verblijf. In 1909 wa­ ren e r in totaal ruim 400 dieren aanwezig, en dat w aren wel 102 verschillende soorten! In m eer dan 60 publicaties heeft Blaauw over zijn d ieren (en planten) geschreven. Blaauws collectie kreeg in de loop d er ja re n een grote verm aardheid. Zelf genoot hij in die tijd b ekendheid als belangrijk amateur-bioloog en natuurbescherm er. In tal van landen had hij contacten. O ok in de omgeving werd de faam van Gooilust bekend. Men sprak van Het Bos van Blaauw, een naam die in ’s-Graveland en Hilversum nog vaak w ordt gebruikt, als h et over Gooilust gaat. M enig bezoeker trok de vergelijking m et de ark van Noach. Zelf p reten d eerd e hij van som­ mige d iergroepen zo goed als alles in huis te hebben. De collecties eenden, ganzen en zwa­ n en waren bijvoorbeeld heel uitgebreid. Maar dat was niet h et belangrijkste. D ierentuinen waren niet alleen verzamelin­ 148

gen om te bekijken en d ien d en niet alleen een wetenschappelijk, educatief o f toeristisch doel. Ze kregen ook steeds m eer een functie voor de instandhouding van m et uitsterven bedreigde soorten. In de n eg en tien d e eeuw en in h et begin van de twintigste eeuw waren er bizarre voorbeel­ den van grote zoogdieren, die het d o o r m en­ selijke hebzucht zwaar te verduren hadden. Een bekend voorbeeld is de ond erg an g van de Amerikaanse bizon. lie t aantal bizons, in de eerste helft van de n eg en tien d e eeuw ge­ schat op vele tientallen m iljoenen, was bij een nauw keurige telling in 1895 teruggelopen tot 800 exem plaren. Ze waren, vaak voor louter menselijk schietplezier, bij duizenden afge­ slacht en vrijwel uitgeroeid. Ook de Europese bizon (wisent), het przewalskipaard en de witstaartgnoe w erden ern ­ stig in h u n voortbestaan bedreigd en kregen daarom veel aandacht van natuurbescherm ers en dierentuinen. In zijn A rtisperiode kwam Frans Blaauw voor h et eerst m et deze dier­ soorten in aanraking. O p G ooilust kregen de gnoe, de wisent en h et przewalskipaard de ruim te. Ze verbleven daar op de Gnoeweide, de Bizonkamp en de Paardenwei. O ok voor de an d ere dieren w erden ruim tes ingericht, die naar h u n bewoners w erden genoem d, zo­ als blesbokkenkam p, het ganzenkam p, het ezelkamp, h et struisvogelkamp. Bijna h et hele ABC was in Blaauws m enage­ rie te vinden, m aar helaas k o n d en veel soor­ ten h e t op den d u u r n iet volhouden. D at gold m et nam e voor veel h erten en antilopen. De w itstaartgnoe was een uitzondering. We m oe­ ten daarbij bed en k en , d at ondanks de toege­ wijde verzorging de m edische m ogelijkheden destijds geringer waren. De kennis van de die­ ren was bovendien veel m in d er dan in onze tijd. H et vochtige H ollandse klim aat was ook een belangrijke factor. Van de ru n d eren op Gooilust hielden de bizons zich h et beste. Blaauw hield ook een aantal zeb ra’s: step p en ­ zebra en Grevy’s zebra. Hij had een paar wil­ de lam a’s, die regelm atig jo n g e n voortbrach­ ten, en verder nog klipdassen en Patagonische hazen. In een bosweide liepen een paar soorten k an g o ero e’s. Ze d ed e n h et goed op G ooilust. A m erikaanse struisvogels w aren h un buren.

TVE 19e jrg. 2001

^ * *M

-

WJÊSaBwt

■-£3?

■Ka mm

• - '•:■•■

' 1 ■■ * .

. ^ - - e « ‘% i

1

n: e e

i3É*ÉÉÉÉ3

____ _________ ______ __

ifow d 7 9 3 0 kwamen ex-keizer Wilhelm II en keizerin H ermine vele malen op Gooilust om er de dieren- en plantencollecties te

bewonderen, (fotocollectief C. Kuiper)

B elan gstellend e b ezoekers De faam van Blaauws ’s-G ravelandse d ie re n ­ collectie tro k g e ïn te re sse e rd e b ezo ek ers aan. Al o p W esterveld kw am en in 1895 d e d e e ln e ­ m ers aan h e t ‘C o n g res Z o o lo g iq u e d e L e id e n ’ d e w o n d erb aarlijk e re su lta te n van F ran s’ lief­ h e b b erij k o m en bekijken. In 1891 was K o n in ­ gin E m m a m et h a a r to e n elfjarig d o c h te rtje p rin ses W ilh elm in a al een s o p W esterveld o p b ezo ek g ek o m en . D at bezo ek w erd in 1894 h e rh a a ld , la te r z o u d en E m m a, W ilh elm in a e n H e n d rik ook G ooilust b ezo ek en . De h e rto g van B edford, d ie o p W o b u rn Ab­ bey o o k e e n g ro o t d ie re n p a rk bezat, b e h o o r­ d e ook tot de zeer g e w aa rd ee rd e bezoekers. Blaauw liet h e m testa m e n ta ir de g eh ele d ie ­ ren co llectie na. U it E n g elan d kwam o o k W al­ ter R otschild, die in T rin g e e n u itg e stre k t lan d g o e d b ezat m e t e e n rijke lev en d e have, m a a r die o o k e e n g ro te w eten sch ap p elijk e m u seu m co llectie van d ie rso o rte n u it d e h ele w ereld h ad opgebouw d. Ex-keizer F erdinand van B ulgarije was vol b e w o n d e rin g over h e t ’s-Gravelandse ‘p arad ijs’, evenals E rzh erzo g F ranz Josef, L ouis F e rd in a n d , L ouis N ap o le o n , L oui­

se (P rinzessin von P reu ssen ) en a n d e re vorste­ lijke bezoekers. M e e rd ere m a len p e r jaar kwam d e D uitse ex-keizer W ilhelm II m et zijn (tw eede) e c h tg e ­ n o te H e rm in e v a n u it D o o rn o p b ezoek, m e t n a m e in d e p e rio d e 1926 to t 1935. In 1933 p la n tte n zij e r e e n p a a r b e rk e n . A ltijd w aren zij in gezelsch ap van ee n aan ta l D uitse vrien ­ d e n . Met d e D uitse k eize r h a d Blaauw e e n ze­ k ere v rie n d sc h a p sb a n d , terwijl hij d o o r zijn veelvuldig verblijf e n d e e ln a m e a a n ja c h tritte n in D u itslan d veel b e k e n d e n h a d o n d e r o n ­ d e rm e e r D uitse o fficieren. Blaauw zelf zag m e n , w a n n e e r hij te p a a rd over Gooilust o f in d e o m geving re e d , steevast in u n ifo rm g e­ kleed. De gelijkenis m e t e e n D uits cavalerieofficier was o pvallend. V oor Blaauw was h e t van b elan g , d a t e r o o k in w eten sch ap p elijk e k rin g e e n g ro te b e lan g ­ stelling was v o o r zijn w erk. H e t b o o d h em de e rk e n n in g , w aar hij zo o p gesteld was. In 1912 kw am en alle d ire c te u re n van E u ro p e se d ie­ re n tu in e n o p bezoek. O o k d ire c te u re n van de Z oo's in New York e n B uenos A iros h e b b e n h u n n a a m in h e t g a ste n b o e k van Blaauw ge­ schreven. H e t b e zo ek van d e d e e ln e m e rs aan

TVE 19e jrg. 2001

149

h e t zevende Internationale O rnithologische Congres, dat in 1930 in A m sterdam werd ge­ h o uden, was een hoogtepunt. Een paar h o n ­ d erd deelnem ers, allen bekende vogelkundigen uit de hele wereld, waren in A m sterdam aanwezig. O p 4 juni reisde h et gezelschap per trein naar Hilversum en vandaar in a u to ’s naar ’s-Graveland. Daar, op Gooilust, glorieer­ de Frans Blaauw als gastheer.

mmm

V ogelhuis e n v o g eltu in Een klein deel van de buitenplaats had - en heeft nog - een apart karakter: de om m uurde tuin. Als we oude beschrijvingen van deze tuin vergelijken m et de situatie nu, dan zien we dat veel soorten p lanten nog aanwezig zijn. O ok is een groot deel van de aanleg nog herkenbaar. O m m uring, schuur, vogelhuis en ook bom en en struiken zijn er van vele, vele tientallen jaren her. Voor Blaauw werd de om m uurde m oestuin vooral ook h e t gebied waar hij zijn vogels huis­ vestte. De aanleg ervan zette dit deel dan ook aardig op de kop, m aar de m ooie bom en die e r al stonden bleven intact en w erden opge­ nom en in de nieuwe aanleg. H et vogelhuis werd in 1896 gebouwd. H et was als een oranjerie op h e t zuiden gebouwd, m aar bovendien had h et een verwarmingssysteem , waarbij verwarmd water via buizen door de ruim te werd gepom pt. Naast h et vogelhuis lagen ook acht grote vliegvolières en een serie kleine fokvolières. In de tuin was een deel ongeveer 75 aren - om sloten m et levende ha­ gen en traliewerk om ratten, wezels en b u n ­ zings buiten te houden. Deze tuin, rijkelijk voorzien van groene p lanten en exotische heesters, was speciaal ingericht m et h e t oog op de voortplanting van watervogels: ganzen (w aaronder roodhalsganzen, brandganzen en Indische ganzen) en exotische eenden. Ze lie­ pen er vrijelijk rond in gezelschap van withals­ kraanvogels en Montigny-kraanvogels. Er bevonden zich ook veel andere soorten, m aar wel in aparte ruimtes. Zo was er een reeks van twaalf grazige perken van ca 25 m e­ ter diep en 8 a 12 m eter breed, van elkaar ge­ scheiden d o o r thujahagen. Elk van deze ruim ­ tes was voorzien van een kleine poel. Ze waren speciaal voor de zeldzam ere eendachtigen. De 150

mmm 's SfS" - - ■-

~r\

________ Het uniform was Blaauw s dagelijkse dracht. Meestal zag men hem te paard, zowel op de buitenplaats als daarbui­ ten. M aar de vogeltuin was altijd goed voor een ontspan­ nen wandelingetje, (uit A rd ea, tijd sch rift N e d e rla n d s e O rn ith o lo g is c h e V eren ig in g , 1954)

watervoorziening van de vijveryes was even in­ genieus als eenvoudig om dat de ren n en naast elkaar langs een sloot lagen. G ietijzeren bui­ zen b rachten h et slootwater naar de vijvertjes die zo autom atisch op peil w erden gehouden. V erder weg in de achtertuin vorm de een ge­ heel m et gaas overdekte hoek een ruim ver­ blijf voor de S onnerathoenders. Twee andere volières, half verstopt in h et gebladerte, h er­ bergden in de ene reuzenrallen uit A rgenti­ nië, in de an d ere enkele Australische p ap e­ gaaien. V erder was er een hoge vliegvolière, bescherm d d o o r altijd groene struiken. Aan de noordzijde w oonden een paar pauwfazanten en een paartje satijnvogeltjes, waarvan h et m annetje geregeld bekoorlijke constructies van takjes bouwde. De volières waren alle voorzien van een vijver, som m ige zijn nog al­ tijd aanwezig. De dagelijkse inspectie van Blaauw voerde hem meestal eerst naar h et vogelhuis. Zodra hij de d eu r in de stenen m u u r opende, stond

TVE 19e jrg. 2001

aa n d e a n d e re k a n t al een In d isch e gans op h e m te w ach ten . D ie b e g le id d e h e m tro u w ie­ d e re d ag o p zijn w an d elin g d o o r h e t vogel­ park.

R eigers en aalscholvers: de in h eem se fau­ na van Gooilust O p Gooilust w aren h e t in h e t b egin van d e twin­ tigste eeuw n ie t alleen d e exotische d ie re n die de a a n d a c h t tro k k en . O o k veel in h eem se vo­ gels voelden zich h ie r thuis. D it was ee n gevolg van de aanw ezigheid van d e m e n ag e rie van Frans Blaauw, w ant h e t v o o rtd u re n d e gekw et­ te r e n g esn ater van al die vogels tro k w eer a n ­ d e re d ie re n aan. F.r kon een g raan tje w o rd en m eeg e p ik t e n b o v en d ien was h e t e r veilig. M aar vooral was de om geving van s-Graveland geschikt als fo erag eerg eb ie d v o o r b ijvoorbeeld reigers e n aalscholvers. T o en d e H o rste rm e e r - op en k ele kilom eters van Gooilust g eleg en om streeks 1870 w erd d ro o g g eleg d , verd w en en d a a r tal van vogelkolonies. V oor e e n aan ta l ver­ d rev en vogels -asielzoekers u it d e n e g e n tie n d e eeuw - w erd Gooilust e e n to e v lu ch tso o rd m et aan de w estkant e en u itgestrek t voedselgebied, h e t m oeras- en g raslan d g e b ie d tussen h et N a a rd e rm e e r en de stad U trech t. In h et S terreb o s o p Gooilust was van o u d s­ h e r ee n g ro te reig erk o lo n ie . In de laatste ja re n van h a a r leven h e e ft M a rg a re th a ( l o n e r H ooft d e n esten laten u itro e ie n . In 1895 was e r n iet é é n m e e r aanw ezig. In 1896 kwam e r w eer ee n en k el le ig e rp a a r to t b ro e d e n . D aar­ na is h e t aa n ta l /e e r snel to e g e n o m e n , w aarbij h e t la n d g o e d ru im e e n kw art eeuw lan g de verblijfplaats w erd voor deze vogels, d ie van el­ d ers in de V echtstreek e n van O u d e n Rijn wa­ re n verd rev en . U it e e n tellin g van G.A. B rouw er in 1925 blijkt, d a t de k o lo n ie blauw e reig ers o p Gooi­ lust in d a t ja a r d e g ro o tste was in N e d e rla n d . De k o lo n ie teld e n ie t m in d e r d a n 1035 n es­ ten. Beeckesteijn bij Velsen h e rb e rg d e o o k e en g ro te k o lo n ie, m e t 400 n esten . D e a n d e re ves­ tig in g en w aren alle veel k le in e r van om vang. De reigers zijn o p G ooilu st vele ja re n g eb le ­ ven, al n a m h u n aan ta l af. In 1937 w aren e r 743 n e sten , in 1938 665, in 1939 554. H u n ver­ blijf in h e t S terreb o s w erd ruw b e ë in d ig d d o o r d e hevige sto rm van 1947, w aarbij vrijwel h e t

h e le S terreb o s te g e n d e g ro n d ging. A lleen de b o sra n d langs h e t a a n g re n z e n d e la n d g o e d Trompenburg h ie ld stan d . E en d e e l van d e rei­ gers v erh u isd e to e n n a a r d e h o g e b eu k e n langs d e o p rijlaan , w aar al e e n k lein e k o lo n ie aanw ezig was. O o k aalscholvers h a d d e n ( oho lust o n td e k l. Zij v estigden zich g raag tussen d e reigers. F.r w aren in 1918 T 9 o p Gooilust z o ’n 100 n esten van aalscholvers, d ie Blaauw e c h te r liever zag gaan d a n k o m en e n d ie hij d a n o o k liet ver­ drijven. De a a lsch o lv erb estrijdin g h a d blijk­ b a a r effect, w ant in 1925 e n ’26 w e rd e n e r g een aalscholvers m e e r aan g e tro ffe n . In 1930 d e d e n ze w eer h ard n e k k ig e p o g in g e n zich te vestigen. E nige tie n ta lle n vestigden zich h o o g in d e b o m e n . De d e e ln e m e rs aan h e t In te rn a ­ tio n aal O rn ith o lo g isc h e C o ng res k o n d e n d at o p 4 ju n i van d at ja a r bij h u n b e zo ek aa n Gooi­ lust vaststellen. V e ro n tru st d o o r h e t g ro te ge­ zelschap vloog d e h e le aalscholverbevolking van h e t la n d g o e d - n a a r sc h a ttin g 80 vogels en ig e tijd in e e n g e slo ten tro e p ro n d . De aal­ scholvers zijn o p G o o ilu st g ebleven to t in de ja r e n veertig, to e n h e t la n d g o e d in m id d els ei­ g e n d o m was van N a tu u rm o n u m e n te n . De v o o rzitte r van N a tu u rm o n u m e n te n , mr. RG. van T ie n h o v e n e n d e b o sw ach ter J.D . Ja n s e n w aren h e t e r to e n over ecu s d a t d e b o so p ­ sta n d te veel te lijden h a d van d e zu re u it­ w erpselen. En hoew el Van T ie n h o v en h e t m et led e o g e n aan zag w erd de k o lo n ie zo d an ig v e rsto o rd d a t d e aalscholvers v erh u isd e n n a a r h et N aa rd erm e er.

O u d e en bijzondere bom en W an d elaars o p G o o ilust k o m e n o n d e r d e in ­ d ru k van h e t o u d e g eb o o m te. H e t zijn vooral d e eiken e n de b e u k e n d ie im p o n e re n . Ze zijn d a n o o k vaak en ig e h o n d e rd e n ja re n o u d . E en en k e le eik is m ogelijk o p g eslag e n o p e e n u itlo p e r van d e G ooise h eid e, n o g v ó ó r h e t b e ­ gin van d e o n tg in n in g in d e zev en tien d e eeuw. B eu k en zijn h ie r o o rsp ro n k e lijk n ie t n a ­ tuurlijk o p g eslag en , m a a r g ep lan t. M aar ook van deze b o o m s o o rt zijn zeer o u d e ex e m p la­ re n aanw ezig. B ehalve eiken e n b e u k e n zijn e r in h e t Bos van Blaauw n o g h e e l w at a n d e re b o o m - en stru ik so o rten te v in d en . K arakteristiek voor

TVK 19ejrjy. 21)1)1

151

h e t b o sb eeld van Gooilust is aanw ezig h eid van h u lst langs d e la n e n , k lim o p b e g ro e iin g langs d e stam m en , b am b o eb o sjes h ie r e n daar, en o p veel p laatsen ro d o d e n d ro n s. In de o m geving van h e t g ro te h u is zijn veel b ijz o n d ere b o o m s o o rte n a a n g e p la n t in en langs d e gazons. Veel so o rte n k ree g Blaauw van zijn p la n ten v rie n d e n , a n d e re b e ste ld e hij bij kw ekers o f verzam eld e hij zelf. H e r e n d e r o p de b u ite n p la a ts h e e ft Blaauw b o o m so o rte n u it v reem d e la n d e n a a n g e p la n t. D e m eeste s to n d e n r o n d h e t h e re n h u is e n in d e o m ­ m u u rd e tu in . M aar oo k in d e v ersch illen d e w eid en v o o r d e d ie r e n w a re n v rijsta an d e e x e m p la re n van b ijz o n d e re b o m e n , d ie m e t e e n h ekw erk g o e d w aren afg esch e rm d teg en vraat. N o g steeds staan h ie r veel b o m e n u it de tijd van Blaauw. H e t was zek e r in zijn tijd m o d e o m nieuw e en m in d e r b e k e n d e b o o m ­ so o rte n in j e collectie te h e b b e n . H oew el in E u ro p a h e t in tro d u c e re n van b o m e n u it de g em atig d e zo n e van N oord-A m erika, C h in a e n J a p a n al en k e le eeu w en g a a n d e was, w er­ d e n m e t n a m e in de n e g e n tie n d e eeuw e n h e t b eg in van d e tw intigste eeuw nieuw e o n td e k ­ k in g en g e d a a n e n o n b e k e n d e so o rte n g e ïn ­ tro d u c e e rd . H e t was e e n u itd a g in g v o o r de v erzam elaar die aan v rie n d e n te k u n n e n to­ n en . E en b ijzo n d ere collectie b o m e n , h eesters en k ru id ach tig e p la n te n is d o o r Blaauw e n latere b e h e e rd e rs b ije e n g e b ra c h t in d e o m m u u rd e tu in . B ehalve m o estu in e n v o geltuin was e r b in n e n de o m m u rin g o o k e en k lein a rb o re ­ tu m m e t b o m e n u it v ree m d e la n d en . De laat­ ste C orvers w aren al b e g o n n e n m e t h e t voor d e sier p la n te n van b o o m so o rte n . V erschillen­ d e so o rten k o n Blaauw g o e d o p n e m e n in d e a an le g van de e e rd e r besch rev en vogeltuin. D e plaats, d e h isto rie e n d e h a b itu s van d e b o m e n e n stru ik e n in d it b ijz o n d e re a rb o re ­ tu m d ra g e n bij aa n d e sfee r van d e o m m u u r­ d e tu in . In d eze tu in zijn so o rte n u it o o sterse la n d e n te zien, m a a r o o k d e w estelijke w ereld is m e t tal van s o o rte n u it N o ord -A m erik a g o e d v e rteg en w o o rd ig d . S o o rte n u it d ie stre ­ k e n k u n n e n in h e t a lg e m e e n g o e d a a rd e n in o n s k lim aat e n in d e b e sc h u tte o m m u u rd e tu in h e b b e n ze zich d a n o o k u itste k e n d o n t­ w ikkeld.

ven h o o g o p van d e sie rtu in van Gooilust. E r h e e rs t o o k n u n o g e e n a p a rte sfeer. De b e ­ z o e k e r d ie d e p o o rt d o o rg a a t v o e lt d a t o n ­ m id d ellijk . Gooilust is n u e e n b e sc h e rm d n a tu u rm o n u ­ m e n t, w aar n a tu u r é n c u ltu u r in sta n d w orden g e h o u d e n . D e b o m en c o lle c tie is vo o r een g ro o t d e el n o g aanw ezig. D ie v e rd ie n t als b e­ lan g rijk e v erzam elin g alle a a n d a c h t. De d ie­ ren v e rza m e lin g is e r n ie t m eer, m a a r voor k e n n e rs, lie fh e b b ers e n g e n ie ters m a k e n d e b o m e n e n d e p la n te n Gooilust to t e e n klein paradijs.

Verder lezen: Brouwer, Dr G.A., ‘Historische gegevens over onze vroegere ornithologen en over de avifauna van N ed erlan d ’. Ardea 41e ig., jubileum num m er, Lei­ den 1954 Coops, A., Het Bos van Blaauw - biografie van een ’s-Gravelandse buitenplaats. In voorbereiding Coops, A., en J.F. Visser. ‘De m enagerie van Frans E rnst Blaauw. H e t gastenboek van ‘G ooilust’ 1886-1935’, Amstelodamum 84-5, A m sterdam 1997. Gijsbers, d r W.M., Kapitale Ossen. De internationale handel in slachtvee in Noordwest-Europa (1300-1750).

Hilversum, 1999 L ennep, Jhr. F.J.E. van, Late regenten, H aarlem , twee­ de druk, 1962. In 1969 uitgegeven o n d e r andere titel: De Tamme Kastanje. Loisel, Gustave, Rapport sur une mission scientifique duns les jardins et établissements zoologiques publics et privés de Royaume-Uni, de la Belgique et des Pays-bas.

Pag. 115-117. (Nouvelles Archives des Missions scientifiques, t. XIV). Paris, 1907

Ir. A. (Ton) Coops is oud-m edew erker van de Ver­ eniging N atuurm onum enten. Hij publiceert o.a. over landschap en natuur.

A rtik elen in tijd sc h rifte n , v ro e g e r e n n u , g e­ 152

TVE 19e jrg. 200!

H et Gooise leesplankje Ingeborg Laarakkers Willem Jan Fecken, Ignotia van ’s-Graveland, Kortenhoef 2001. Uitgegeven in eigen beheer. O p 16 n o v e m b e r 1805 w erd e e n m eisje te von­ d e lin g g eleg d voor de d e u r van A n th o n ie van d e n K oppel, aan h e t Z u id e re in d e in ’s-Grave­ lan d . In overleg m et de a u to rite ite n w erd h e t k in d o n d e rg e b ra c h t bij d e b u u r van Van d e n K oppel, G ijsbertus H averk am p . H e t m eisje w erd in augustus van h e t d a a ro p v o lg en d e jaar g e d o o p t en k reeg to e n de n a a m Ig n o tia m ee, d e o n b e k e n d e . H et boek je v erh aalt o v er de sp e u rto c h t van F ecken in d e arch iev en n a a r d it v o n d elin g etje. H et g ee ft e e n b e e ld van de sociale o m s ta n d ig h e d e n in h e t d o rp a a n h e t b eg in van de n e g e n tie n d e eeuw. 1Iet is in eig en b e h e e r uitg eg ev en e n k o st in d e b o e k h a n d e l ƒ24,50.

Annette Koenders, Hilversum, Architectuur en stedenbouw 1850-1940, Waanders/Zwolle/Gemeente Hilversum 2001. ISBN 9040094535. O p initiatief van de rijksoverheid startte in 1986 h e t M o n u m en ten Inventarisatie Project (M IP ), e e n landelijk project waarbij o n d erzo ek w erd gedaan n aar de arch itectu u r en stedenbouw uit de naoorlogse p erio d e 1850-1940. D e resulta­ ten w erden w eergegeven in regio- en g em eentebeschrijvingen. In 1991 p resen te e rd e d e p ro ­ vincie h e t ra p p o rt van h e t MIP aan Hilversum . De volgende fase h eette h e t M o n u m e n ten Se­ lectie Project (M SP), waarbij de m o n u m e n te n w erden geselecteerd die voor rijksbescherm ing in aanrakin g kw am en. V oor H ilversum b e te k e n ­ de dit de selectie van 165 m o n u m e n te n en drie g ebieden m et bijzondere w aarden. U itgeverij W aanders b re n g t d e re su lta te n van b o v en staan d e o n d e rz o e k e n in d e vorm van e en serie uit. In h e t zojuist v ersc h e n e n b o e k over H ilversum zijn n u d e re su lta te n van h e t MIP e n e e n g ro o t d ee l van d e g e selecteer­ de rijk sm o n u m e n te n g e b u n d e ld . In h e t eerste g ed eelte leest u over d e h o o fd lijn e n van de ontw ikkelingsgeschiedenis van H ilversum . In

h e t tw eede d eel, d e in v en tarisatie, w o rd en de g e b ie d e n m e t b ijz o n d e re w aard en b e sc h re­ ven, e n d e o b jecten , g e o rd e n d n a a r categ o rie. H et b o e k is to t stan d g ek o m en in sam en ­ w erk in g m e t d e g em e e n te lijk e d ie n st stad so n t­ w ikkeling. H et is in d e b o e k h a n d e l verkrijg­ b a a r vo o r .ƒ39,50.

De heren Munnig Schmidt/Lisman/Van der Wijk, Gezigten aan de rivier de Vecht, P.J. Lutgers 1808-1874, Canaletto/Alphen a/d Rijn 2001. ISBN 9064697620. V ijfja a r h ee ft F.dward M u n n ig Schm idt, voor­ zitter van h e t o u d h e id k u n d ig g en o o tsch ap Nifterlake, sam en m e t de h e re n Lism an en Van d e r W ijk gew erkt aan h e t zojuist v erschenen b o ek over h e t w erk van d e L o en en se tekenaarsch ild er van b u ite n p la a tse n e n v ergezichten in d e V echtstreek P.J. Lutgers. T ijdens ee n van zijn vele historisch o n d erz o e k in g e n n a a r de streek, kwam M u n n ig S chm idt in aan rak in g m e t e e n b oek uit 1836 m e t lith o ’s, vervaardigd d o o r Lutgers. Zijn interesse was d ire c t gewekt. E en lijd later kon hij d e n a laten sch ap van de k u n ste n a a r verw erven e n ook n u n o g is hij bij veilingen o p zoek n a a r w erk van Lutgers. Bui­ te n p la a tse n k e n n e r Van d e r Wijk ac h te rh aald e d e g ro te rol die d e k u n sten a ar g esp eeld h eeft v o o r kasteel G u n terstein in B reukelen. Hij sch ilderd e h e t fam iliew apen, hij m aak te p o r­ tre tten van de v erschillende fam ilieled en , hij b esch ild erd e theeserviezen. Alles is bew aard gebleven en n o g altijd b e h o re n d to t d e collec­ tie van G u n terstein . N iet alleen h e t w erk staat cen traal in h e t boek. O o k over h e t leven van de sc h ild e r/k u n ste n a a r w o rd t een e n a n d e r geo­ p e n b aa rd , al blijft n o g veel in nevelen gehuld. H e t b oek is voor .ƒ 110,00 verkrijgbaar bij de b o e k h an d e l in B reukelen en L o en e n en bij h et o u d h e id k u n d ig g en o o tsch ap N ifterlak e/S tich ting Plaatsen aan d e Vecht, tel. 0294-231280/ fax. 0294-232651. Voor ƒ 12,00 ex tra krijgt u h e t b o e k thuisbezorgd. De o p b re n g st van h e t b oek ko m t volledig ten g o ed e aan N ifterlake.

TVE 19ejrg. 2001

153

Lieu de m ém o ire De geschiedenis van ee7i ,4 nkeveens rouwbord*

De landadel en later ook niet-adellijke groot­ grondbezitters h adden tot de opkom st van de Bataafse Republiek (1795-1806) de gewoonte om bij overlijden van een lid van de familie een klein h outen bord in de rouwstoet m ee te dragen. H et bord was voorzien van de naam en h et w apen van de overledene en bleef ge­ d u ren d e de gehele rouw periode aan h et huis hangen. Hoewel de borden oorspronkelijk een ronde vorm hadden, w erden ze in h et begin van de zeventiende eeuw vierkant o f ruitvormig. De afm etingen zijn betrekkelijk klein, ongeveer 60 x 60 cm. H et werd na de rouw periode zo dicht mogelijk bij het graf opgehangen. Naast h et kleine w apenbord ontstonden in dezelfde eeuw grote kassen: een paneel ingebouwd in een tem pelvorm ige structuur m et zuilen en tim paan, versierd m et doodssym bolen als b een d eren, doodshoofd, zeis, zandloper, fak­ kel en een tempel-vormige slang die zich in de staart bijt. De meeste w aren m eer dan twee m eter hoog en anderhalve m eter breed. Als o n d erg ro n d voor de familiewapens liet m en de b o rden soms bekleden m et zwart linnen of zwart fluweel. Met dit m ateriaal schoot m en veelal zijn doel voorbij w ant hoe deftiger wilde niet zeggen hoe duurzam er en zeker niet ‘voor de eeuw igheid’ bestem d. De stof verging en de achtergrond m oest tenslotte weer van zwarte verf voorzien worden. O ok werd het toegestaan voorw erpen los boven h et bord of de kas aan te brengen, zoals een standaard m et helm o f een banier. Bij een rid d er kon m en zelfs zijn helm , sporen, degen en h an d ­ schoenen aantreffen. H et gebruik van rouwb o rd en kwam voor in de rooms-katholieke, m aar na de hervorm ing eveneens in de pro­ testantse kerken. H et kleine w apenbord had voor een vrouw de vorm van een ruit, voor een m an een vierkant. H et gebruik van de grote w apenborden werd 154

. , , ,, J-M. veerman

al spoedig zo populair dat in een aantal ker­ ken de hoeveelheid ervan geheel uit de h and liep en een ergernis werd voor velen. In de grote kerk te Zierikzee hingen er in h et m id­ den van de achttiende eeuw m eer dan 400, in de gezam enlijke M iddelburgse kerken 680. De dichter Constantijn Huygens sprak zelfs van ‘een redenloose ijdelheid binnen onse kerck-muren, namentlick de Begraefenisse der dooden, met den wereldschen pronck haerer Schilden ende ajkomsten’. Pogingen om h et aantal te beperken hielpen niet. De kerkm eesters inden jaarlijks de gelden die voor h et op h an g en betaald m oesten w orden en h u n zorg was eerd er h et plaatsgebrek dan h et grote aantal. U iteraard p robeerd e m en elkaar te overtroeven in kost­ baarheid van makelij. Voor de vervaardiging van een eenvoudige uitvoering m oest ƒ 1 5 ,en voor de duurste ƒ175,- w orden betaald. Dat was voor die tijd een verm ogen. Hoeveel rouw borden er in de Ankeveense kerk hingen blijkt uit een verslag van de ‘Geheym Schrijver van Staat- en Kerke d er Vereenigde N ed erlan d en ’ die in 1759 een bezoek aan Ankeveen brengt. Over zijn bezoek aan de kerk op het Stichts End schrijft hij o n d er­ m eer h et volgende: 'D e G ereform eerde Kerke slaat o m tre n t m idden in ’t D orp en was voor de V erandering d e r Regeering een Parochiekerk, dewelke St. M arten voor Schutsheylig plagt te hebben. De lengte van ha­ ren Buyk is 18 en de breete 10 treden; h e t C hoor lang 13, en b re et 8 tred e n .1 Betreffende hare m erkw aardigheden en cieragien, dezelve bestaan eerstelyk in ’t Choor, in zes w apenborden, waar vvl de geene zijn van gewesene H eeren en Vrouwen deeser H eerlijkheid waar­ o n d e r de Am bachts Vrouwe M aria Elisabeth de Walé, en de zesde die van den Eerw. H e er Predi­ cant A.W.C. Voet. In den Buyk d e r Kerke, aan de rechterzyde van de Predikstoel, ziet m en nog een w apenbord opgehangen. Nog steeds beklagen zoo veele zich in ’t D orp over h e t verlies van hare gewesene Am bachts Vrouwe zoo even genoem t,

TVE 19e jrg. 2001

:■im-

II •lm ' B M k a ’! ^

,.:x

ü

’S Ë Ê m

i

ut

nV'

' ÏÏI ■ ff!

*-/V mm

m

i i J : -JbSPlÖ

.*?:.lv,," i'J ••-j

lu

4

V .'. '

• - '. 'V y - p '

ih le-fe, ÏP^-y^i. i.:S

De oude middeleeuwse kerk omstreeks 1750. Tekenaar onbekend. Aanwezig in het rijksarchief te Haarlem.

wier Liefde en M edelyden tot de arm en en noodlydende zeer groot is geweest, en niet ligt zal ver­ geten worden. Ik swyge niet van de klagten over h et gemis van d at schoone Huys te Ankeveen en dien fraayen H of daar nevens, alles is verdweenen en in W eydelanden veran d ert’.

D e g e m id d e ld e g ro o tte van e e n ro u w b o rd was m in sten s zo’n twee m e te r h o o g e n a n d erh alv e m e te r b re e d . E en en a n d e r b e te k e n d e d a t de zes ro u w b o rd e n - om van de zevende n o g m a a r n ie t te sp rek en - in d e b re e d te to c h e e n ru im te in beslag n a m e n van m in im aal z o ’n k leine tien m eter. M et b e tre k k in g to t d e ge­ rin g e a fm etin g en van h e t p riesterk o o r, h et ‘C h o o r’, alsm ede de aanw ezig h eid van een aan ta l ra m en , w aarschijnlijk vijf, zullen ver­ m o ed elijk o o k e e n aan ta l b o rd e n in d e le n g te ­ rich tin g ervan g e h a n g e n h e b b e n . Stelt u zich to ch eens v o o r h o e h e t e ru it gezien m o e t h e b ­ b e n bij h e t b in n e n k o m e n van d eze b e tre k k e ­ lijk kleine d o rp sk erk . D o o r h e t spel van h e t lich t d o o r de h o g e ra m e n , o f in d e av o n d u re n van d e k a a rse n k ro n e n , k o n g e e n en k e le b e ­ zoeker zich o n ttre k k e n aan d e vele felle h e ra l­ dische k le u re n afgew isseld d o o r to e tse n van

g o u d en zilver o p d e ro u w b o rd en . Zij bevestig­ d e n v o o rtd u re n d d e eeuw ige ro e m van d e g ro te m a n n e n en vrouw en u it d e A nkeveense d o rp sg esch ied en is. Bij n a d e re b e s tu d e rin g van h e t in te rie u r van h e t k erk geb o u w blijkt d a t e r g een a n d e re p laats vo o r d e ro u w b o rd e n was d a n alleen in h e t koor. E r w aren g e e n p ilaren w aaraan iets g e h a n g e n k o n w o rd e n e n d e m u u rru im te aan d e n o o rd o f zuidzijde was d o o r d e aanw ezig­ h e id van vier go tisch e ra m e n e n e e n d e u r te klein v o o r de g ro te b o rd e n . N a d a t in d e c e m b e r 1794 de F ra n sen e n e en g ro o t aan ta l N e d e rla n d se p a trio tte n , v o rm e n ­ d e h e t Bataafs R ev o lu tio n air C o m ité, d e R ep u ­ bliek d e r V eren ig d e N e d e rla n d e n w aren b in ­ n en g ev allen e n sta d h o u d e r W illem V n a a r E n ­ g elan d was gevlucht, w erd o p 1 6 ju n i 1795 d e Bataafse R ep u b liek u itg e ro e p e n . H e t nieuw e la n d sb e stu u r b ra c h t onverw achts m e e r v e ran ­ d e rin g e n m e t zich m ee d a n m e n ig e e n aan v an ­ kelijk d e e d v e rm o e d e n . F ranse com m issaris­ sen k re g e n o p d ra c h t e e n volledig nieuw' m aat-

TVE 19e jrg. 2001

155

Dezelfde oude kerk omstreeks 1900. Te­ kening auteur.

WfflÊ

m m ssm

w iia iiM

te ts*

fttB H ; -3

liiir i ji

R

iS K S S fc .

ySWsaas

OCiL * V

-

£ ra S

-

'ÊÊmÊm

-

•

,J

is i

saÉ i

W g 3 Ê £ :i

'm tjS

sch ap p elijk e n p o litiek b estel o p te bouw en. A dellijke titels v erd w en en evenals d e tie n d e n - e e n tie n d e g ed e e lte van d e o o g st d a t m en v ro eg e r aa n de e ig e n a a r van d e g ro n d o f aan d e k erk m o est afstaan - o f w at e r n o g van was overgebleven. A anvankelijk tra d e n d e F ranse bezetters g em atig d o p te g e n k erk e n e re ­ d ienst, d o c h k o rte tijd la te r w e rd en ev en een s d e secu liere - n ie t to t e e n o rd e o f co n g re g a tie b e h o re n d e - geestelijken a an g ep ak t. Zij m oes­ te n , zoals a m b te n a re n , h u n loyaliteit a a n h e t reg im e b etu ig e n . De m e e sten w eig erd en , w er­ d e n vervolgens gevang en g e n o m e n e n g e d e­ p o rte e rd . K erkelijke g o e d e re n w e rd e n ver­ b e u rd verklaard. In e e n bev elsch rift van sep­ te m b e r 1798 w erd o p g e d ra g e n om w apens en a n d e re a ttrib u te n d ie ra n g e n sta n d v e rte g e n ­ w o o rd ig d en u it k e rk e n e n a n d e re o p e n b a re g ebouw en te verw ijderen . E en e n a n d e r h ie ld in d a t o o k d e vele ro u w b o rd e n d ie som s g e n e ­ raties lan g in d e kerk h in g e n , te r n a g e d a c h te ­ nis aan d e v o o rn am e fam ilies d ie ee n s d e b u i­ ten s e n la n d g o e d e re n b ew o o n d e n , o p k o rte te rm ijn w eg g eh aald m o e s te n w o rd e n . D e k erk m eesters v ro eg en zich a f h o e zij d it bevel m o esten u itv o eren . D a a r verd w een im m ers onverw achts e e n d eel van h u n jaarlijk s in k o ­ 156

- - --■

m en . Al sp o ed ig w erd e e n ie d e r v e rzo ch t die w apens, ro u w b o rd e n o f a n d e re o rn a m e n te n in d e k erk b e zaten deze, te g e n e e n vergoe­ d in g van twee g u ld e n ad m in istratie k o ste n , o p te h a le n n a d a t aan d e k o ster e e n e ig e n d o m s­ bewijs was g e to o n d . H et is n ie t b e k e n d wat e r o p d a t m o m e n t m e t d e A nkeveense ro u w b o r­ d e n is g e b e u rd . In teg e n ste llin g to t e e rd e re p u b licaties u it 1987 b e n ik aan d e b a n d van nieuw e gegevens, th an s d e m e n in g to e g ed a a n d a t d e b o rd e n , te g e n h e t bevel in, gew oon in d e A nkeveense k erk zijn blijven h a n g e n . In 1801 kwam o n d e r invloed van N ap o leo n een nieuw e grondw et to t stand, die voor velen enige verlichting b etek e n d e. N apo leo n kon in ver­ b a n d m et de o o rlo g en die hij voerde n u e e n ­ m aal geen v erd eeld h eid in zijn vazalstaten ge­ bru ik en . E en nieuw e kerkelijke in d elin g plaats­ te d e k erk o n d e r toezicht van d e burgerlijke overheid, m aar verzekerde ook h a a r bestaan. De rust was w eer e en beetje teru g g ek eerd . In h e t ja a r 1835 o n d e rg a a t h e t o u d e k erk g e­ bouw o p h e t Stichts E nd te A nkeveen e en in­ g rijp e n d e d o c h tevens zeer d ram atisch e wijzi­ ging. W egens bouw valligheid - o n tstaan d o o r

rIV E 19e jrg. 2001

Gevelsteen uit de 12-huizen voorstellen­ de het wapen uit het geslacht De Walé met als hartschild het wapen van Ankeveen. De 12-huizen werden gesloopt in 1940. Sedertdien ligt de steen in de tuin van R.K. pastorie aan het Stichts End. Tekening auteur, 1986.

Wf0-0%

PfRISl

si Hafe .

1^ a r' :j

h e t lage g ro n d w aterp eil ten b eh o ev e van d e vervening - w o rd t in d a t ja a r d e to re n en h e t k o o r van h e t eeu w en o u d e gebouw gesloopt. Stelt u to ch eens voor wat voor e n o rm e b e te k e ­ nis dit gew eest m o e t zijn vo o r zowel d e k ath o ­ lieke als de pro testan tse bevolking. Met de sloop verdw ijnt o o k de g rafk eld er van d e fam i­ lie De W alé en van de p re d ik a n t A ern o u d Voet. W at overblijft is e e n k lein gebouw tje w aarin g een plaats m e e r is voor d e g ro te rouwb o rd e n , zelfs n ie t voor h e t b o rd van d e leg e n ­ darische p re d ik a n t A.W.C. Voet. O ok in h e t in 1757 gebouw de ‘R oom se K erkhuijs staa n d e op het H ollands E ijnd van A n k ev een ’ is g een p laats v o o r d e b o rd e n van d e ‘gew esen e (room s kath o liek e) H e e re n en V rouw en deeser H e e rlijk h e id ’. Slechts e en b o rd b le e f te n slo tte in h e t d o rp achter. Zoals w eldra zal blijken is h e t w aar­ schijnlijk de b u rg e m e e s te r van A nkeveen, H e n d rik van B larcum , gew eest d ie zich in h e t ja a r 1835 o n tfe rm d e over h e t en ig e o v erg eb le­ ven exem plaar. H e t b e tr o f h e t b o rd van 'de Weledele Geboerre Jonckvrouwe M aria Elisabeth de Walé, Vrouwe van Anckeveen’. W aarschijnlijk la­ g en zowel religieuze als em o tio n e le re d e n e n h ie ra a n ten g rondslag. H et m ag d a n in m id ­ dels zo ’n 82 ja a r g ele d e n zijn d a t zij overleed m a a r b ijn a dagelijks w erd e r in h e t d o rp n o g over h a a r g esp ro k en e n n o g wekelijks d ro e g p asto o r J. Sm its e e n H . Mis to t h a a r in te n tie op. W aar ten slo tte alle overige ro u w b o rd e n zijn gebleven is n ie t b ek e n d . N a a r m ijn m e ­ n in g m o e t het u itg eslo ten w o rd en g e ach t d a t ze in p a rtic u lie re h a n d e n te re c h t zijn g ek o ­

s

*

m en . W ie h a d e r b elan g ste llin g in o f e r d e tijd v o o r om zich te v e rd ie p e n in d e d o rp sg esc h ie ­ denis? B ijna n ie m a n d toch! M eer d a n d e helft van d e b ew o n ers k o n lezen n o c h schrijven. Van v ro eg in d e m o rg e n to t laat in d e avond m o e st e r gew erkt w o rd e n o m liet h o o fd boven w ater te k u n n e n h o u d e n . O m tien u u r ’s avonds lag ie d e re e n o p b ed . E n stel je voor d a t je wel b e lan g stellin g h a d in d e d o rp sg e ­ sc h ied en is w at m o e t je d a n n o g m e t zo ’n ko­ lossaal ro u w b o rd in je h uis b e g in n e n ? O ok b u ite n h e t d o rp h a d m e n g een b elan g stellin g in d e A nkeveense ro u w b o rd e n . Elke kerk, in elke plaats, zat im m ers m et h etz e lfd e p ro ­ b leem . H o e triest h e t o o k m ag k lin k en ; h e t is w aarschijn lijk h eid d e kach el gew eest w aarin h e t m e re n d e e l van d e som s z ee r fraaie en e e u ­ w en o u d e w a p e n b o rd e n zijn verd w en en . O p 6 se p te m b e r 1845 o v erleed H e n d rik Van B larcum . Zijn b ez ittin g e n w o rd en n au w k eu rig b esch rev en in e e n 44 p a g in a ’s te lle n d b o ek ­ w erkje m e t d e titel: De gansche inboedel nagela­ ten door wijlen de Heer Hendrik van Blarcum, Bur­ gemeester der Gemeente Ankeveen, laatst gewoond hebbende in ’t Regthuys te Ankeveen en aldaar over­ leden den zesde September in den Jure 1845. Bij d e b eschrijving van h e t ‘b in n e n k a m e rtje ’ treffen we aan: ‘Een witwerker kabinet, een dito ledikant, een bed, een eikenhout g ebruineerd boekenkastje, zeven stoelen m et m atte zittingen, eenige boe­ ken, een spiegel m et b ruine lijst en drie schilde­ rijen op doek, drie zijden- en twee katoenenparapluien, een geschilderde tafel m et zijltje en

TVE 19ejrg. 2001

157

•

. .

Het rouwbord in de Ankeveense St. M artinuskerk. (foto collectie auteur)

*■»< W

t V E tB m

i

f Ufefev v a

*

S

. vrouw e \w O V g R U E D E X>m 5. JU LY . « 5 ï^ Vt,"KVN OUDERDOM VAN Ui U t »

H

.

' :

kleedje, een inlandsch karpet en eenige m atten, twee glasgordijnen, een peluw, vier kussens, een wollen en een katoenen deken, twee stroo-matrassen, een bronzen tafellam p en een groot wa­ pen b o rd van de W eledele Jonckvrouw e Maria Eli­ sabeth de Walé aan de w and.’

H et w apenbord bleef in eigendom van de fa­ milie van Blarcum tot in h et begin van h et ja a r 1896. Na een grondige restauratie w ordt het in dat jaar overgedragen aan de Ankeveense Sint M artinus parochie. H et zal in h e t bijzon­ d er de toenm alige geschiedschrijver van de Ankeveense parochie, pastoor B.H. Pel, zijn geweest die zich voor de overdracht beijverd heeft. O p 24 februari 1896 schrijft pastoor B.H. Pel een brief aan den Hoogeenv. h eer Mgr. B.H. Kliinne. rector in het Begijnhof te A msterdam. Over h e t bezit van h et w apen­ bord deelt hij h et volgende mede: 158

‘Sedert enige dagen is de pastorie verrijkt m et een w apenbord van Maria Elisabeth de Walé ook voor Ankeveen eene kostbare h e rin n e rin g aan de edele en godsvruchtige Jonkvrouw e. H e t wapen­ bord heeft vroeger in de protestansche kerk de­ zer gem eente boven h aar graf gehangen en later verscheidene ja re n in het bezit van de familie van Blarcum alhier geweest.'

H et rouw bord bleef in de pastorie op het Hol­ lands End tot de sloop van de oude kerk en pastorie in h et ja a r 1928. D aarna verhuisde h et n aar de nieuwe pastorie op h et Stichts E nd waar h et een plaats kreeg in de vergader­ ruim te voor kerkbestuurders, ook wel ge­ noem d ‘de koffiekam er’. Enkele bezoekers aan de pastorie bew onderden het. doch de m eeste vonden h et m aar ‘een lelijk d in g ’. Voor degenen die de pastorie n iet bezochten bleef h e t verborgen w aardoor vele parochia-

TVE 19e jrg. 2001

n e n , m a a r ook overige inw oners van h e t d o rp , nauw elijks iels van h et b estaa n afwisten. T enslotte v erhu isde h e t b o rd in d e n a o o r­ logse ja re n n a a r d e p asto riez o ld er. E en m aal o p deze plaats b la d d e rd e la n g z a m e rh a n d h ie r en d a a r d e v e rf a f e n b e g o n d e h o u tk e v e r b e ­ langstelling te krijgen in h e t lijstwerk. In h e t v o o ija a r van 1986 k re g e n e n k e le histo rieg ez in d e n p a ro c h ia n e n in teresse in h e t g ro te b o rd . M et g o e d k e u rin g van h e t k e rk b e stu u r w erd h e t voorzichtig n a a r b e n e d e n g esleep t om h et in de k o ffiekam er te b ek ijk en o p m o ­ g elijk h ed en to t herstel e n h e rp la a tsin g in h e t kerkgebouw . H et was de S tichting B evo rd erin g V erm aak en C u ltu u r A nkeveen, o n d e r v o orzitterschap van d e h e e r W.G. de Kwant (sr.), die sp o n taan alle kosten v e rb o n d en aan de restau ratie van h e t m e e r d an 2 3 0 ja a r o u d e b o rd , o p zich n am . Er was e c h te r één voorw aarde aan v e rb o n d en ‘Na d e restauratie d ie n d e h e t w eer e e n plaats te krijgen zo d at ie d ereen h e t kan zie n ’ aldus de voorzitter van d e S tichting die zich in h e t verle­ d e n kennelijk g estoord h a d aan d e v erb o rg en ­ h e id van het historische b o rd . H e t kerkbestuur, alsm ede allen die d e geschiedenis van h e t d o rp te r h arte gingen, re a g eerd e n enthousiast. De b ek en d e draaiorgelbouw er, re sta u ra te u r e n d e­ co ratieschilder Jan van Evk u it T erw olde w erd verzocht d e restauratie te r h a n d te n em en . O p 28 n ovem ber 1987 was h e t zover; een trotse stichtingvoorzitter m ocht, in aanw ezigheid van b u rg em eester W. Kozijn en vele g en o d ig d en , ee n prachtig g erestau reerd ro u w b o rd aan de A nkeveense St. M artinusparochie overdragen. Pastoor W. Postm a h ad e r inm iddels aan de n o o rd d w arsb eu k van h et k e rk in te rie u r een plek voor gevonden. ‘H et b o rd van M aria Elisa­ b eth de Walé is w eer thuis. Zij glim lacht en knikt, ze is tev red en ’, stelde d e b u rg em eester tij­ dens een korte toespraak na d e o v erd rach t vast. De secretaris van de S tichting d e h e e r W. Hilhorst, m aakte van alk- activiteiten m et b etrek ­ king lol d e restauratie van h e t b o rd een p rach ­ tig verslag h etg een hij enkele d ag en later o n d e r de titel Het Ankeveense rouwbord in de vorm van ee n klein boekje aan de g en o d ig d e en en k ele a n d ere belangstellende, n am en s de e e rd e r ge­ n o em d e Stichting, ter beschikking stelde.

En d a n nu : n a jaa r 2001. V anaf d e p e rio d e n a d e re s ta u ratie h e e ft hi t ro u w b o rd n o g niets aan kw aliteit v e rlo re n . D o o r het g e rin g e b e­ zoek d a t zij krijgt is d e glim lach van M aria Eli­ sab eth d e W alé enigszins g e te m p e rd . Mis­ sch ien h e e ft d at iets te m a k e n van p laats w aar h e t b o rd h a n g t. J e m o e t d an o o k d e k erk h e le ­ m aal in lo p e n om h et te k u n n e n zien. D o o r h e t lich t van h e t g ro te raa m in d e n o o rd g ev el vo ltrek t zich bij h e t zien van h e t b o rd e e n o n t­ m o e tin g tussen h e d e n e n v e rled en . N ieuw e m a c h th e b b e rs h e b b e n h a a r w e g g e stu u rd , m a a r g elukkig w aren e r o o k m e n se n d ie zich h a a r lo t a a n g e tro k k e n h e b b e n . M id d en o p h e t b o rd zien we, o m geven d o o r lin te n en twee g ek ru iste tak k en , h e t w ap en uit h e t ge­ slacht De W alé m e t als h a rtsc h ild h e t w apen van A nkeveen. H ie ro n d e r de tekst: DE WELEDELE GEBOORE JONCKVROUWE

MARIA ELISABETH DE WALE VROUWE VAN ANKEVEEN OVERLEEDE DEN

3 . JULY 1753 61 JAER

IN DEN OUDERDOM VAN EN

7

MAENDE.

U moet haar beslist eens opzoeken.

Literatuur Henny van Dolder-de Wit De St. Janskerk te Gouda, Amsterdam 1993 W. Hilhorst Het Ankeveense rouwbord, Ankeveen 1987 B.H. Pel Het kerspel Ankeveen, Utrecht 1896 B. H. Pel Gedenkboek van het Kerspel va n den H. Martinus te Ankeveen, Parochiearchief, Ankeveen C. A. Swigchem, T. Brouwer, W van Os Een H uis voor het Woord, ’s-Gravenhage 1984 Gé Verheul Een zwerftocht langs tien ja a r kerkepad, Kampen 1986

Noten *

Dit artikel is eerder gepubliceerd in In de Gloriosa 5e jaargang, nr. 1, 1988, maar is gedeeltelijk door de auteur aangevuld en herschreven. 1 Deze afmeting berust mijn inziens op een vergissing van de ‘Geheym Schrijver’. Alle afbeeldingen van de oude kerk laten ons zien dat het ‘Choor’ breder was dan de ‘Buyk’ van het gebouw. De correcte afmeting dient dan ook waarschijnlijk te zijn ‘het Choor lang 8, en breet 13 treden’.

TVE 19e jrg. 2001

159

Activiteitenagenda Ingeborg Laarakkers

Bakkerijm useum, Schipperstraat 5, Huizen. O peningstijden: tot 1 oktober wo., do. en za. 13.30 tot 17.00 uur. Inlich tin g en : 0355250223. Com eniusm useum , Kloosterstraat 33, N aar­ den. O peningstijden: di. t/m za. 10.00-17.00 uur; zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 0356943045. - T /m 30 sept.: Jan Saudek (1935). Oeuvretentoonstelling over deze Tjechische foto­ graaf, die werkt in de stad Praag. In zijn geënsceneerde fo to ’s ro ep t Saudek vaak heftige spanningen op. Zijn m odellen situ­ eert hij in weelderige en tegelijk tragische omgevingen. De sfeer van de rijke, trieste, grijze en sierlijke stad Praag vindt een weer­ klank in zijn werk. - 13 okt. t/m . 10 febr. 2002: Skoda. T entoon­ stelling over een kleine fietsenwinkel die uitgroeide tol een internationale autofabriek. D ienstbodenhuis De Koepel, Landgoed Zon­ nestraal, L oosdrechtsebos 7 in Hilversum. O peningstijden: iedere zondag 12.00-17.00 uur. Inlichtingen 035-6232990. G roepsrond­ leidingen door de h eer Schriefer, tel. 0651362107. - T /m 2 dec. 2001: D uiker in D en Haag. Een overzicht van de gebouwen, gerealiseerd in Den Haag, door de architect van sanatori­ um Zonnestraal. M eer inform atie over deze tentoonstelling vindt u in de rubriek Agen­ da Uitgelicht. D udokcentrum , D udokpark 1 te Hilversum. O peningstijden: w o./vr./zo. 12.00 - 16.30 uur. Inlichtingen: 035-6292262. - Perm anent: O verzichtstentoonstelling van leven en werk van architect W.M. Dudok. - Iedere zondag 14.00 u u r start een rondlei­ ding door het Raadhuis. - N azom er/herfst: T entoonstelling over de 160

nieuwe m edia in relatie tot de architectuur. Wat betekenen nieuwe com m unicatietech­ nieken en virtuele netw erken voor de stad? A andacht voor de steeds v era n d eren d e functionele eisen van om roepgebouw en en voor nieuwe bestem m ingen van om roepge­ bouwen. Forteiland Pampus, walbasis: Postbus 90, 1398 M uiden. Inlichtingen: 0294-262326. O peningstijden: t/m 31 oktober: di. t/m zo. 10.00- 17.00 uur. Te bereiken p er eigen b oot of p e r veerdienst, v erzam elp u n t M uiderslotpoort. Vertrektijden: za. en zo. 10.30, 12.30 en 14.30 uur. G em eentem useum Weesp in h et stadhuis, Nieuwstraat 41, Weesp. O peningstijden: t/m 14 jun i: di. en do. 9.30-12.30 en za. 13.3015.30. Inlichtingen: 0294-491245/491391. - Perm anent: Voorw erpen die te m aken heb­ ben m et de geschiedenis van Weesp. R ond­ leidingen op aanvraag d o o r het stadhuis (1772-1776) van Jacob O tten Husly en het museum. - T /m 9 sept.: De architecten G.B. en A. Salm. Deze architectuurtentoonstelling geeft een beeld van h et werk van vader en zoon Salm, die vooral bouw den in A m sterdam , m aar ook in Hilversum en Weesp. De expositie richt zich m et nam e op de zojuist gerestau­ reerd e Villa Casparus. Geologisch Museum H ofland, Hilversumseweg 51, Laren. O peningstijden: di. t/m zo. 13.00- 16.30 uur. G roepen ook mogelijk op af­ spraak buiten de openingstijden. Inlichtin­ gen: 035-5382520. Goois Museum, K erkbrink 6, Hilversum. O pe­ ningstijden: di. t/m zo. 13.00-17.00 uur. In­ lichtingen: 035-6292826. - T /m 30 sept.: Een p ro m in en te keuze. Be­ kende inwoners van Hilversum en h et Gooi

TVE 19e jrg. 2001

n e m e n ee n kijkje in h e t d e p o t en kiezen d a a r ee n voorw erp u it d a t in h e t m u seu m o p verrassen d e wijze w o rd t te n to o n g e ste ld . - N a deze p e rio d e is h e t m u se u m g eslo ten in v e rb an d m et d e g ro o tsc h e e p se verbouw ing. H istorische Kring A nkeveen, ’s-Graveland en K ortenhoef In D e Gloriosa. In lic h tin g e n : m e­ vrouw Van de V elden 035-6562525. - Ied ere w o ensdagavond o p e n huis in De D obber, K erklaan 89 in K o rten h o ef. A an­ vang 20.00 uur. H istorische Kring Baerne. In lic h tin g e n : de h e e r Van de K raats 035-5421000. H istorische Kring Blaricum. In lic h tin g e n : de h e e r Verwaal 035-5314462. - P e rm a n e n te fo to te n to o n ste llin g u it eig en bezit in d e O u d h e id k a m e r aan d e B rinklaan 4 in B laricum . T h e m a van d it ja a r is: winkels. E r is a a n d a c h t v o o r diverse winkels, d ie B laricum rijk is gew eest in d e lo o p d e r ja r e n . Tevens is e e n g e d e e lte van 'o p de d e e l’ in stijl in g erich t. - 1 okt.: najaarslezing - 26 nov.: najaarslezing H istorische kring Eem nes. O u d h e id k a m e r, R aadhuislaan 2a te E em nes. O p en in g stijd en : ie d e re za. 14.00-16.00 uur. In lich tin g e n : d e h e e r R. van d e r S ch aaf 035-5386094 o f m e­ vrouw M. van d e r S chaal 035-5317093. - 15 sept. t / m 30 m a a rt 2002: V olksverhalen van o u d e E em nessers. T en to o n stellin g . - 27 april 2002 t / m 26 okt. 2002: D e stad E em nes 650 jaar. O verzich t van d e g e b e u r­ tenissen in die ja re n . H ilversum se H istorische Kring Albertus Perk, In lich tin g en : d e h e e r L am m ers 035-6242661. H istorische Kring Huizen, H av en straa t 42, 1271 AG H u izen . In lich tin g e n : 035-5244003. - 18 sept.: L ed en av o n d in De B oerderij aan d e H ellin g straat 9 in H u izen . D ialezing over h e t b o e re n le v e n op d e m e e n t van H u izen d o o r D irk R ebel. A anvang 20.00 uur. - 3 nov.: Fictsexeursie o n d e r leid in g van de h e e r H an s van W iel in g e n e n d e G ooise Natu u rw ach t langs de reste n van de V oorstel­ ling in d e bossen tussen N a a rd e n e n H u i­

zen. S tart o m 9.30 u u r bij re s ta u ra n t De K alkovens, H a v e n stra a t 111 in H u iz en . D u u r van d e to c h t circa 3 u ur. M eer in fo r­ m atie over het o n d e rw e rp vin d t u in h e t eerste n u m m e r van TVE van d it jaar. In lich ­ tin g en : 035-5242006 o f 6211634. H istorische Kring Loosdrecht. In lic h tin g e n : d e h e e r M ol 035-5824841. - R o n d le id in g e n in d e O u d h e id k a m e r. Ied e ­ re wo. 10.00-12.00 e n 20.00-22.00 u u r. Ie d e ­ re zate rd a g 10.00-12.00 uur. L ocatie: Acacialaan 2, N ieuw -L oosdrecht. - 16 nov.: D ia-avond o v er o u d e b e ro e p e n in L o o sd re c h t. L o catie: M ag n e e t. A an v an g 20.00 u u r H uizer Klederdracht M useum , H avenstraat 73-75, H u izen . O p e n in g stijd e n : di. t / m za. 14.00-16.30 uur. In lich tin g e n : 035-5251913. H uizer M useum H et Schoutenhuis, A ch ter­ b aan 82, H u izen . O p e n in g stijd e n : di. t / m za. 13.30-17.00 uur. In lic h tin g e n : 035-5250223. - T /m 22 sept.: 'l Is m a a r h o e j e h e t bekijkt: w erk van b lin d e en slech tzien d e k u n ste­ n a a rs’. K unst g em aa k t o p d e tast n o d ig t de to esch o u w er uil zich bezig te h o u d e n m e t e e n a n d e re wijze van ‘z ie n ’, d a t re s u lte e rt in een a n d e re belevingsw ereld. Deze te n to o n ­ stelling v orm t sam en m e t e e n ex p o sitie in h e t V ISIO E lizabeth K alishuis e e n d u b b e l­ te n to o n stellin g . D it h u is is een w oon- en d a g b e s te d in g s v o o rz ie n in g v o o r m e n s e n m e t e e n visuele e n v erstan d elijke b e p e r­ king. O p e n in g stijd e n van E lizabeth Kalislniis: m a. t / m vr. 9.00 - 17.00 u u r, in h e t w eek en d geslo ten . A dres: Bovenweg 2 te H u izen . In lic h tin g e n : 035-5284500. - 20 okt. t / m 12 ja n .: Vrijwilligers in h e t zo n ­ n e tje gezet. F o to te n to o n ste llin g in sam en ­ w erking m e t d e vrijw illigerscentrale in h e t k a d e r van h e t in te rn a tio n a le jaar van d e vrij­ willigers. - 26 jan. t / m 19 m a art 2002: jo n g e n s e n m eis­ jes ro n d 1900. O ver h o e k in d e re n e e n eeuw g e le d e n leefd en . Kasteel G roeneveld, G ro en e v e ld 2, B aarn. O p e n in g stijd en : di. t / m vr. 10.00-17.00 u u r e n z a ./z o . 12.00-17.00 u u r. In lic h tin g e n : 0355420446.

TVE 19e jrg. 2001

161

Kasteel-Museum Sypesteyn, Nieuw Loosdrechtsedijk 150 in Nieuw-Loosdrecht. O pe­ ningstijden: di. t/m vr. 10-00 uur-17.00 uur. Z a./zo. en feestdagen 10.00 uur-17.00 uur. In­ lichtingen: 035-5823208. - T /m 23 sept.: Magie op Sypesteyn. Verkoopen beeldententoonstelling in tuin en park. Ruim 50 kunstenaars (voornamelijk van het Amsterdams beeldhouw ers Kollectief ABK) tonen m eer dan 100 beelden.

Singermuseum, O ude Drift 1 te Laren. O pe­ ningstijden: di. t/m za. 11.00-17.00 u u r en zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5315656. - T /m 30 sept.: w erken uit eigen collectie. - 12 aug. t/m 4 nov.: Schilderijen en tekenin­ gen d o o r Toon H erm ans, levenskunstenaar. - 18 nov. t/m 17 febr. 2002: Collectie Spijker. Art Deco keramiek. - 24 nov. t/m 6 ja n . 2002: BLGK sieraden en schilderijen van Suzanne Glerurn.

Muiderslot, H erengracht 1, M uiden. O pe­ ningstijden: ma. t/m vr. 10.00-17.00 uur; z a ./ zo ./feestdagen 13.00-17.00 uur. Laatste ro n d ­ leiding 15.00 uur. Inlichtingen: 0294-261325. - H et M uiderslot is ingericht zoals in de tijd van RC. Hooft.

Stichting Gooise Stoomtram Huizen, rijdende stoom tram op 3 en 11 septem ber. Een deel van de N aarderstraat in H uizen zal deze dagen een aanblik bieden van een spoor­ wegem placem ent. Een ritje van tien m inuten is mogelijk m et de Gooise M oordenaar, die tussen 1882 en 1917 d o o r h et Gooi reed.

Nederlandse Vestingmuseum, Westwalstraat 6 te Naarden-Vesting. O peningstijden: di. t/m vr. 10.30-17.00 u u r en za./zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-6945459. - Iedere eerste zondag van de m aand: R ond­ leidingen in uniform . Aanvang 13.30 uur. - 15 en 16 sept.: De Finale! K am pem enten en kanonniers. - 18 nov. t/m 5 dec.: De slaap- en werkkam er van Sinterklaas. - Vanaf 21 dec.: ‘Aan tafel!’ W intertentoonstelling. Nederlands Audiovisueel Archief / Omroep­ museum, O u d e A m ersfoortsew eg 121-131, Hilversum. O peningstijden: d i/ t/m v r. 10.0017.00 uu r en za./zo. 12.00 -17.00 uur. Rondlei­ d in g en op aanvraag. In lich tin g en : 0356885888. - T / m febr. 2002: ‘Kan die m uziek wat zach­ ter!’ T entoonstelling over een eeuw popu­ laire m uziek in N ederland. Talrijke zeldza­ m e opnam en en voorw erpen laten u de h o o gtepunten uit de geschiedenis van de populaire muziek beleven. Zowel de muziek zelf als de reproductie en verspreiding. Van ragtim e tot rave en van pianola tot MP3.

Stichting Tussen Vecht en Eem, O pen Dag op 22 septem ber. De O pen dag van TVT staat dit ja a r in het teken van Hilversum ‘Pas O p !’, dat dit ja a r 25 ja a r bestaat, en h et b eh o u d van m onum enten. M eer inform atie hierover vindt u elders in dit blad. Vereniging Vrienden van het Gooi In oktober organiseert deze vereniging een kennism akingscursus over verschillende as­ pecten van h et Gooi. Inlichtingen: Mevrouw L am aker 035-5264423.

Wilt u een verm elding voor een activiteit in de perio d e d ecem b er 2 0 0 1 -m aart 2002? Z endt u dan voor 1 novem ber 2001 een b e ric h tje / e-mail naar h et secretariaat van TVE.

Open Monumentendag 2001, 8 en 9 septem ­ ber, diverse locaties. In dit w eekend gaan duizenden m onum en­ ten en historische gebouw en gratis open voor h et publiek. H et them a is Huis en H aard: mo­ n u m enten van h et w onen. 162

TVE19ejrg. 2001

Agenda uitgelicht Duiker in Den Haag

D ie n stb o d e n h u is De K oepel p re s e n te e rt tot e n m et 2 d e c e m b e r d e te n to o n stellin g : D ui­ k er in D en H aag. De te n to o n ste llin g g ee ft een overzicht van zestien al d a n n ie t u itg ev o erd e p ro je c te n . B e g in n e n d m e t e e n n ie t g ereali­ seerd k a n to o r vo o r tie Rijswijkse B ank en R entekas aa n h et P rins H en d rik p le in , to t d e pas na D uikers d o o d vo lto o id e h e rin ric h tin g van d e C ineac aan h e t B uitenh o f. Al h e t w erk van a rc h ite c t J a n D u ik er (D en H aag 1890-A m sterdam 1935) is o n tsta a n in e e n b etrek k elijk k o rte p e rio d e van a c h ttie n jaar. W ereldw ijd zijn de m ee st b e k e n d e h e t sa­ n a to riu m Z o n n estraal e n N irw anaflat in D en H aag. In d e resid en tie zijn u it alle p e rio d e s v o o rb e e ld e n v erte g e n w o o rd ig d . B o v en d ie n staat h ie r h e t g ro o tste d eel van h e t o eu v re d a t D u ik er alleen o f in sam en w erk in g m et Ber­ n a rd B ijvoet e n Jan G erk o W ieb en g a o n t­ w ierp. De te n to o n ste llin g b estaat u it p ra c h ti­ ge fo to ’s, te k e n in g e n en m aq u ettes. E r is ook e e n b o ek over d it o n d e rw e rp verkrijgbaar.

O p nieu w on der de aandacht L ange tijd h e e ft m e n w einig a a n d a c h t ge­ sch o n k en aan h e t veelzijdige e n afw isselende w erk van deze d rie a rc h ite c te n - m e e r d a n zestig w o n in g e n zijn g eslo o p t e n tie n ta lle n z o n d e r en ig resp ect v erm in k t m a a r g elu k ­ kig is h et tij h e t afg elo p en d e c e n n iu m ge­ k eerd . D e N irw anaflat, d e d e rd e a m b ac h ts­ school, d e v ersch illen d e typen villa’s in M eer e n Bos, alsm ed e d e rtie n w o n in g e n in Scheven in g e n g e n ie te n b e sc h e rm in g dankzij d e sta­ tus R ijk sm o n u m en t. M et fin an ciële ste u n van de ov erh eid is tien ja a r g e le d e n b e g o n n e n m e t h e t re s ta u re re n van tal van b o v e n staan d e p a n d e n . B in n e n k o rt is h e t d e b e u rt aan san a­ to riu m Z o n n estraal in H ilversum .

A rchitectuur als w etenschap J a n D u ik er b ra c h t zijn arc h ite c to n isc h e opvat­ tin g e n n ie t allee n to t leven in geb o u w en , hij v e rsp re id d e ze o o k in g esch riften , al b le e f hij te ru g h o u d e n d in h e t beschrijven van eig en w erk. Zo kan m e n u it zijn pu b licaties to ch veel te w eten k o m e n over h e t s ta n d p u n t d a t hij als a rc h ite c t in n e e m t. H et tijd sch rift de 8 e n de op­ houw w aren zijn b elan g rijk ste sp reekb u is. D ui­ k e r b esch o u w t a rc h ite c tu u r als e e n w eten ­ schap. Hij sc h re e f in 1933: ‘N u zijn we er: e r m o est e e n a rc h ite c tu u rw e te n sc h a p o n tstaan , een w eten sch ap d ie b eh alv e gew one te c h n i­ sche, w iskundige e n n a tu u rk u n d ig e vakken, o o k d e m ed isch e, filosofische, e c o n o m isch e, bio lo g isch e en zo v o o rts b ev atten , d a n d u rfd e te n m in ste die v erv elen d e k ra n te n m a n o f ie­ d e r w illekeurig p rin c ip a a l o o k n ie t m e e r zijn m o n d o p e n te d o e n . Hij kon d a n n o g wel zeg­ gen “ik vind h e t n ie t m o o i”, m a a r d ie u it­ sp raak zou ons even k o u d la te n als d ie van d e n p a tië n t d a t hij zijn d ra n k je n ie t lust. Bij d e n d o k te r d u rft hij im m ers o o k n ie t weg te blijven. D eze a rc h ite c tu u rw e te n sc h a p zou wel n a tu u rlijk e h isto rie, m a a r vooral g een k u n st­ h isto rie m o g e n o m v atten en g e e n b o e tse re n , g e e n o rn a m e n te n le e r, g e e n a rc h ite c to n isc h e v o rm en leer, g e en deco ratiev e k u n st.’ Z esen­ zestig ja a r n a d a to b estaat a rc h ite c tu u r n o g steeds u it bo etseerw erk , o rn a m e n te n , d e c o ra ­ tie e n a n d e re o n o p re c h th e d e n .

R ecep tieg esch ied en is D u ik er w erd o p 1 m a a rt 1890 g e b o re n in D en H aag. V anaf 1913 stu d e e rd e hij bij pro fesso r Evers in D elft als b o u w k u n d ig in g en ieu r. O p d ien s b u re a u w erkte hij m e t zijn m a a t B er­ n a rd B ijvoet v a n a f d a t m o m e n t to t 1918 o n d e r a n d e re aan h e t stad h u is van R o tte rd a m , m a a r m e t in ste m m in g van Evers o o k aan eigen w erk, o n d e r a n d e re aan prijsvragen, w aarvan

TVE 19e jrg. 2(H) 1

163

zij diverse w isten te w in n en . B egin 1919 ric h t­ ten d e tw ee stu d ie v rie n d e n h u n eig e n b u re a u o p in Z an dvo ort. N a h e t v e rtre k van Bijvoet n a a r F rankrijk, v erhuisd e D u ik e r n a a r A m ster­ d am w aar hij lid e n la te r vo o rz itte r w erd van de 8. O p 23 fe b ru a ri 1935, n o g g e e n w eek v o o r zijn vijftigste verjaardag , o v erleed D u ik e r in A m sterdam .

als a u to n o o m , u it h e t g e h e el g elich t e le m en t, e n dus o o k n ie t als d o elstellin g , d ie belangrijk e r zou zijn als en ig e a n d e r e le m e n t van d e arc h ite c tu u r.’ En A. B oelen h e rin n e rt zich d a t ‘n ie t de p ro b le m e n zelf h e t resu lta a t b e p a le n , d o c h de wijze van stellen en o plossen. En juist in h e t zuivere stellen en h e t com prom isvrij oplossen d e r p ro b le m e n lag D uikers g ro te en typische b e g a a fd h e id .’

In e e n b e k n o p te n ecro lo g ie sch rijft d e re d a c ­ tie van de 8 e n de opbouur. ‘E en ie d e r d ie h e t v o o rre c h t h e e ft g e h a d m e t D u ik e r sam en te w erken o f m e t h e m m e e r d a n o p p erv lak k ig in c o n ta c t te k o m e n , zal zijn g eh e le v e rd ere le­ ven e e n h e rin n e rin g bew aren aa n d e o p e n , eerlijke blik, zijn b e h o e fte o m o p e e n o p e n , e en v o u d ig e wijze h e t w ezen d e r d in g e n te b e ­ n a d e re n d ie steeds v e rh e ld e re n d w erkte. Alles aa n h e m was m enselijk in d e b este zin van h e t w oord, terw ijl elke po se h e m v re em d was. N im m e r g in g eig en b e la n g bij h e m v o o r en e e n zuiver gew eten steld e hij b oven g o ed k o o p succes.’ J.P. Kloos, en ig e ja r e n m e d ew e rk e r bij D ui­ k e r en Bijvoet, sc h re e f in au gu stu s 1941 in de. 8 e n de opbouw n a e n ig e h isto risch e afstand: ‘D u ik er k o n zich d e sc h o o n h e id n ie t d e n k e n

Dienstbodenhuis De Koepel H et gebouw tje, w aar d e te n to o n ste llin g g e­ huisvest is, is zelf o o k h e t b ek ijk en m e e r d an w aard. H e t is e e n b elan g rijk m o n u m e n t vo o r sociale en a rc h ite ctu u rg esc h ied e n is: d e Koe­ p el is in 1931 g eb o u w d als d ie n s tb o d e n h u is van h e t sa n a to riu m Z o n n e stra al e n al ja r e n is h e t g ebouw tje g e w aa rd ee rd als e e n van d e in ­ te rn a tio n a le h o o g te p u n te n van h e t ‘N ieuw e B o u w en ’. V oor d e huisvesting van a c h ttie n d ien stm eis­ jes o n tw ie rp e n D u ik er e n Bijvoet e en g o ed k o ­ pe, m a a r to ch m o d e rn in g eric h te w oo n g ele­ g e n h e id , o p basis van e e n c ir k e l/ tw aalfkant,

.---------- 1 ■

■

Ml "

É r •' j l / 7

gk

•' -

'

f

8 *

3 ...

%

z

______ _ 164

mm

TVE 19e jrg. 2001

‘. I

. *•*

een voor dit d o el m eest e co n o m isch e vorm . H e t tw aalfkantige d ien stb o d e n h u is van twee v e rd iep in g en bevatte ac h ttie n kleine zit-slaapkam ers, e e n th e ek e u k en , ee n b a d k a m e r en e en g em een sch ap p elijk e verblijfsruim te. Alle kam ers kw am en u it op d e cirkelvorm ige m id ­ d e n ru im te w aarin b e n e d e n d e conversal ieru im te was o n d e rg e b ra c h t. O p d e eerste ver­ d iep in g b o o d e e n galerij u itzich t o p deze ru im te. E en glazen o p e n in g in h e t dak zorgde voor v o ld o en d e daglicht. R o n d o m deze ru im ­ te w aren d e kam ers als 'ta a rtp u n te n ' g eg ro e­ p e e rd . De ra d ia a lm u re n van k alkzandsteen v orm den bij d e in g an g van d e kam ers e e n nis, w aarvan in de e n e k am er een k ledingkast w erd gem aakt. In de a a n g re n z e n d e k a m e r w erd e r e en wastafel teg en aan gezet. Deze p rak tisch e oplossing v erg ro o tte h e t ru im telijk effect van d e kleine ruim te. De ro n d e gevel van h e t d ie n stb o d e n h u is was slechts e e n 'd u n n e w ater­ d ich te, lichte b u iten sch aal' m e t p u ien die wa­ ren sam en g esteld uit blauw e stalen p ro fielen , gevuld m e t veel glas e n grijze p an e le n . In 1995 is De K oepel, zoals h e t d ie n stb o d e n ­ h uis tegenw oordig h eet, g e re sta u re e rd d o o r 24 b o u w k u n d e stu d e n te n o n d e r le id in g van Prof. |o o p van Stigt en d e R estauratiecom m issie van Stylos, d e studiev ere n ig in g van d e Fa­ c u lteit B ouw kunde van d e T U Delft. H et ge­ bouw tje fu n g e e rt als ex p o sitieru im te en e r is e e n kam ertje te ru g g e b ra c h t n a a r de begintijd, to en e r n o g d ien stb o d es w o o n d en . O o k m ar­ k e e rt D e K oepel als begin- e n e in d p u n t van ro n d le id in g e n e n w an d elin g en over h e t L a n d ­ g o ed Z on nestraal. V ooral in d eze tijd is h e t in ­ teressan t om de zeer vervallen paviljoens van san ato riu m Z onnestraal n o g gade te slaan. B in n e n k o rt w o rd t e r n a ja r e n van organisatie en vooral h e t b in n e n h a le n van v o ld o e n d e fi­ nan ciële m id d e le n b e g o n n e n m e t de re sta u ra ­ tie van h e t zeer v erm aard e m o n u m e n t.

S ociale G e sc h ie d e n is In de vo orm alige tb c-nazo rg k o lo n ie Z o n n e ­ straal k ru isen twee g esch ied en issen elkaar. N am elijk die van d e m o d e rn e a rc h ite c tu u r en die van do, eveneens m o d e rn g e n o e m d e , a r­ beidersbew eging. H et in itia tie f van d e A m ster­ dam se d iam an tb ew erk ers, ro n d 1900, o m de tu b e rcu lo se in eig en k rin g zelf te gaan b estrij­

d e n , lag te n g ro n d sla g aan d e stic h tin g van dit in m id d els b e ro e m d g e w o rd en g eb o u w e n c o m ­ plex. R eeds in 1894 h a d d e n d e d iam a n tb e w e r­ kers zich v eren ig d in d e A lg em ene N e d e r­ lan d se D iam an tb ew erk ers B ond (ANDB). De eerste m o d e rn e v ak b o n d van N e d e rla n d , die reso lu u t afstan d n a m van h e t als ro m an tisc h g e k en sch etste a n a rc h ism e van D o m ela N ieu ­ w enhuis. G ekozen w erd vo o r e e n stap-voorstap a a n p a k bij het b ev e ch ten van d e sociale v o o ru itg an g . H e n ri P olak (vo o rzitter van d e A ND B), de v o o rn aa m ste id eo lo o g , e n Jan van Z u tp h e n , m e e r e e n v eld g en e raal, b o u w d en gezam enlijk e e n solide vakorg an isatie op, die zelfbewust de sociale en c u ltu re le v erh effin g van h a a r le­ d e n te r h a n d g in g n e m e n . H e t stic h te n van e e n B o n d sg eb o u w in A m sterd am m e t de g eu ­ z en n a a m D e B u rc h t (o n tw o rp e n d o o r a rc h i­ tect H e n d rik P etru s B erlag e), h e t in ric h te n van e e n b ib lio th e e k en h e t o p z e tte n van e e n tb c-b estrijd in g so rg an isatie (h e t K o p e ren Stele n fo n d s) zijn d a a r v o o rb e e ld e n van. H et stic h te n van een eig e n sa n a to riu m p aste volle­ d ig in dit b e e ld van h e t zelfverzekerd a a n p a k ­ ken van d e eig e n p ro b le m e n . M aar h e t kostte 'O m e J a n van Z u tp h e n ’ d e g ro o tst m ogelijke m o e ite zijn tb c -b estrijd in g sp lan n en te realise­ re n . Pas n a vele te g en slag en k o n in 1928 Z on­ n estraal feestelijk w o rd e n g e o p e n d .

R o u te b e sc h rijv in g H e l v oorm alige D ie n stb o d e n h u is De K oepel b ev in d t zich o p L a n d g o e d Z o n n estraal, Loosd re c h tse Bos 7 te H ilversum . H e t p ra c h tig e n a tu u rte rre in ligt nabij L o o sd re c h t e n is b e ­ re ik b a a r m et d e au to , de- fiets, te t o e t e n m e t o p e n b a a r verv o er (buslijn 5 / 6 ric h tin g N ieuw L o o sd re c h t o f buslijn 121 ric h tin g L o e n e n ; o f p e r tre in ta x i v a n a f N S-station H ilversum ) S tich tin g D ie n stb o d e n h u is De K oepel L o o sd rech tseb o s 7 1213 RH H ilversum T elefoon 0 3 5 - 6 2 3 2990 O p e n in g stijd en : ie d e re z o n d a g van 12.00 tot 17.00 uur.

TVE 19ejrg. 2001

165

Voor wie verder wil lezen

O nderstaand is een aantal publicaties genoem d die een overzicht geven van de m on u m en ten Tussen Vecht en Eem. M onografieën betreffende afzonder­ lijke m on u m en ten o f architecten zijn niet opgeno­ men.

192 p. : ill. - (M onum enten-Inventarisatie Provincie U trecht; nr. 19)

C oncept-m onum entenregister voor de gem eente ’sG raveland. - dl. 18. - H aarlem : Provinciaal Bestuur van N oord-H olland, 1989. - 298 p. : ill.

M onum enten in Hilversum : deelgebied 13: Nimrodpark 1899-1902, K annesheuvelpark 1902-1903, D iergaardepark 1904-1907: voorstel m onu m en ten ­ commissie gem eente Hilversum / m onu m en ten ­ commissie. - Hilversum : gem eente Hilversum, 1989. - 192 p. : ill. : fo to ’s.

Eem nes : geschiedenis en architectuur / Zee, Ad ; Hierck, Dim itra ; Hees, H enk van. / Stades-Vischer, Elisabeth (eindred.). - Zeist ; U trecht : Kerckebosch : SPOU, cop. 1999. - 182 p. : ill. - (Monum enten-inventarisatie provincie U trecht; 22)

M onum enten in Hilversum : deelgebied 12: om ge­ ving “T rom penberg”: voorstel m o num entencom ­ missie gem eente Hilversum / m onum entencom ­ missie. - Hilversum : gem eente Hilversum, 1989. 166 p. : ill. : fo to ’s.

Hilversum : architectuur en stedenbouw 1850-1940 / Koenders, A nnette. — Zwolle : W aanders Uitge­ vers, cop. 2001. - 200 p. : ill. ; fo to ’s - (M onum enten Inventarisatie Project; Hilversum)

M onum enten in Hilversum : D eelgebieden 00 t/m 04: centrum : voorstel m onum entencom m issie ge­ m eente Hilversum / m onum entencom m issie. - Hil­ versum : gem eente Hilversum, 1990. - 290 p. : ill. : fo to ’s.

H istorische verdedigingswerken in N oord-H olland 1915-1940 : Provinciale m on u m en ten Noord-H ol­ land / sam engest. d oor Boer, H.P.G. de. - Haarlem : Provinciaal bestuur van N oord-H olland, 1990. - 238 p. : ill. Losbladig. Industrieel erfgoed : N ederlandse m onum enten van industrie en techniek / redactie: Erik N ijhof ; fotografie: Gerlo Beernink. - U tr e c h t; W orm er : Telea c/N O T : Inm erc B.V. cop. 1996. - 160 p. : foto’s. Jonge architectuur en m onum enten in h et Gooi. — Hilversum : TVE, 1981. - 139 p. : ill. - (Tijdschrift Tussen Vecht en E em ,jrg. 11, afl. 2, m ei 1981) Speciaalnr. T V E /W G . Kerken in N oord-H olland, 1800-1940 : Provinciale m onu m en ten in N oord-H olland / sam enst. Goudeau, J.J.W. - H aarlem : Provinciaal bestuur van N oord-H olland, 1991. —206 p. : ill. Losbladig. Laren rijk aan m onum enten / architectenbureau G. van d e r Pol B.N.A. - Laren : gem eente L aren, cop. 1 9 8 2 .-2 3 2 p. : ill. : losse krt.. L o o sd re c h t: geschiedenis en arch itectu u r / Lagers, Hans ; Strating, Marije ; Stades-Vischer, Elisabeth (eindred.). - Zeist : Kerckebosch BV, cop. 1998. -

166

M onum enten Inventarisatie Project N oord-H olland/ sam enst. J.A. van d e r Hoeve. - H aarlem : Provinci­ aal B estuur van N oord-H olland, 1993. - 11 dl. Dl. 1: Gooi en Vechtstreek. - 76 p. : ill. - Dl. 2: Blaricum . - 56 p. : ill. - Dl. 3: Bussum. - 80 p. : ill. - Dl. 4: ’s-Graveland. - 58 p. : ill. - Dl. 5: Hilversum. - 116 p.: ill. - Dl. 6: Huizen. - 66 p . : ill. - Dl. 7: Laren. - 56 p . : ill. - Dl. 9: N aarden. - 78 p. : ill. - Dl. 10: N ederhorst den Berg. - 60 p. : ill. - Dl. 11: Weesp. - 64 p. : ill. Dl. 20: M uiden. - 6 4 p. : ill. M onum entenbeschrijving : [Bussum] / Bosch van Drakestein, R.G. - U trecht : [s.n.], 1989. - 2 dl. : ill. M onum entenfietsroute Ankeveen - ’s-G raveland K ortenhoef / tekst: Piet Bakker. - ’s-Graveland : ge­ m eente ’s-Graveland, cop. 1991. - 24 p. : ill. : losse krt. N aarden : historie en m onum enten: geschiedkundi­ ge bijzonderheden / Drijver, F.W. - Hilversum : Drukkerij De Kroon, 1936. - 2 dl. : ill. W atertorens in N oord-H olland : Provinciale m onu­ m enten N oord-H olland. - H aarlem : Provinciaal Bestuur, 1991. - 266 p. : fo to ’s, losbladig.

TVE 19e jrg. 2001

Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum Stichting “Hilversum, Pas Op!” Stichting Huizer Museum Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland Singer Museum, Laren Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden

Leden dagelijks bestuur dr H.C.M. Michielse (voorzitter) Huizerstraat 37 1411 GL Naarden 035-6944091 M.E.Th. Kuijer (secretaris) Caliskamp 16 1251 XJ Laren 035-5334756 F.H. Bos (penningmeester) Stargardlaan 10 1404 BD Bussum 035-6941382

Redactie drs A. Kos Bovenmaatweg 105 1274 RE Huizen 035-5253342

drJ.D.C. Branger, Hilversum, 035-631288 T. Kruijmer-Vos, Huizen, 035-5251713 L. van Eijle, Eemnes, 035-5389198 Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordigers van: Historische kring “Baerne” Historische kring Bussum Historische kring Blaricum Historische kring Eemnes Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef Hilversumse historische kring “Albertus Perk” Historische kring Huizen Historische kring Laren Historische kring Loenen aan de Vecht Historische kring Loosdrecht Historische kring Muiden Stichting “Comité Oud Muiderberg” Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden Historische kring Nederhorst den Berg Historische kring Weesp Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, af­ deling Naerdincklant Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilver­ sum Stads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum te Naarden Stadsarchief Weesp Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland Vereniging van Vrienden van het Gooi Dudok Stichting, Hilversum Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland Geologisch Museum Hofland, Laren Stichting Couleur Locale, Blaricum

drs I.B. Laarakkers (hoofdredacteur) Comeniuslaan 20 1412 GP Naarden 035-6781333 dr P.H.D. Leupen Burg. Lambooylaan 15 1217 LB Hilversum 035-6245704 drs E.C. Schild-Schofaerts Huizerweg 9 1401 GD Bussum 035-6918978 e-mail: [email protected] Veste medewerkers C. M. Abrahamse Diependaalselaan 294 1215 KH Hilversum 035-6292646 (kantoor) drJ.D.C. Branger ’s-Gravelandseweg 86/62 1217 EW Hilversum 035-6310288 D. Dekema Drossaard 30 1412 NS Naarden 035-6940760 drs M. Visser-Ritsema Vlindermeent 16 1218 CS Hilversum 035-6932037

TVE 19ejrg. 2001

167

VOORHOEVE DIETRICH ROZENBEEK BOEKVERKOPERS

BV HILVERSUM

VOORHOEVE DIETRICH ROZENBEEK BOEKVERKOPERS

BV HILVERSUM

VOORHOEVE DIETRICH ROZENBEEK BOEKVERKOPERS

BV HILVERSUM

VOORHOEVE DIETRICH ROZENBEEK BOEKVERKOPERS

BV HILVERSUM

L|

' / VOORHOEVE M DIETRICH ROZENBEEK BOEKVERKOPERS

168

BV HILVERSUM

Uitgeverij Verloren Jan H.M. H ii . h o r st en Jos G.M. H il h o r s t , Soest, Hees en De Birkt. Van de achtste tot de zeventiende eeuiu. 367 blz., ingenaaid, geïllustreerd, isbn 906550-652-7, f 7 0 , 5 2 In dit boek worden verschillende aspecten van de geschiedenis van Soest, Hees en De Birkt beschreven, o.a. de 21 hoeven met hun ontginningen, turfwinning, rechtspraak, schutterij en kerkelijk leven van vóór de Refor­ matie. De bijlagen bevatten transcripties (met vertaling) van ongepubli­ ceerd bronnenmateriaal.

san dc- 1

mi de-.*$vcnr

Ar n o u t H ellem an s H o o f t , Een naekt beeldt op een marmore matras seer schoon. Het dagboek van een ‘grand tour’ (1649-1651), (ed 23), 231 blz., inge­ naaid, geïllustreerd, ISBN 90-6550-181-9, ƒ44,-

Van augustus 1649 tot november 1651 ging Arnout Hellemans Hooft op ‘grand tour’ door Duitsland, Italië, Zwitserland en Frankrijk. Zijn dag­ boek, uitgegeven met inleiding over de achtergronden van zijn reis, bevat rake observaties over men­ sen, zeden, historische gebeurtenissen en bezienswaardigheden in de bereisde streken. Li lia n e Ta u d in C habo t , Monumentaal Groen in Hilversum. Met rondwandeling •• MONUMENTAAL GROEN lan gsgroen-oases van Hilversum. 137 blz., ingenaaid, geïllustreerd (in kleur), isb n INHILVERSUM 90-6550-191-6, ƒ25,g i l Mn Ro&SeAMoniNC SBIOHXN-OAStS VANHIWlASfM Dit boek beschrijft een rondwandeling door de Hilversumse Boombergwijk, een oude villawijk met monumentaal groen, en schetst de natuur- en cultuurhistori­ sche achtergronden van wat men onderweg tegenkomt. Door het culturele erfgroengoed in al zijn glorie te tonen, wil dit boek bijdragen aan de bekendheid en het behoud ervan. langs

Predikant en toerist. Het dagboek vanJoannes Vollenhove Engeland, 17 mei-30 oktober 1674. Van commentaar voorzien en uitgegeven door dr. G.R.W. Dibbets, 224 blz., inge­ naaid, geïllustreerd, isb n 90-6550-636-5, ƒ41,75 Tijdens zijn verblijf in Engeland, in het gevolg van de ambassade die onderhandeling moest voeren met Charles II, hield de bekende dominee en dichter Joannes Vollenhove een ‘journael’ bij, waarin hij o.a. zijn uitstap­ jes beschreef. De inleiding bij de geannoteerde editie van dit dagboek .I geeft een beknopt overzicht van Vollenhoves leven en werk.

m .

Wo u t T r o o st , Stadhouder-koning Willem III. Een politieke biografie. 331 blz., ingenaaid, geïllustreerd, isb n 90-6550-639-x, ƒ66,-

Troost beschrijft de politieke carrière van stadhouder-koning Willem III. Hij laat zien dat het economisch verval van de Republiek mede werd ver­ oorzaakt door de oorlogen die Willem voerde. Daar staat tegenover dat hij de Republiek in 1672 redde en een belangrijke rol speelde bij de vestiging van de parlementaire monarchie in Engeland.

Postbus 1741,1200 bs Hilversum | Larensewegi23,1221 cl Hilversum | T035-6859856 | F035-6836557 | [email protected] | www.verloren.nl | Onze boeken zijn verkrijgbaar in de erkende boekhandel. Bij directe bestellingen wordt een bijdrage in de verzendkosten in rekening gebracht. 169

N o ta r isk a n to o r van L im bu rg Stir u m

Uw maatwerk notaris concurrerend in prijs en kwaliteit!

wm

: ?.*§

pa

II IQ K o n in g in n e w e g 2 notariskantoor van

P ostbus 1600

Limburg Stirum

1200 BP H ilversum T e l : 035-625 43 21 E - m a i l : v a n .L i m b u r g . s t ir u m @ v l s - n o t a r i s .n l

F ax : 03 5- 625 43 20

E e n e e r l ijk v e r h a a l OVER DOODGEWONE ZAKEN Persoonlijke wensen, financiële beslommeringen, emotionele nazorg. Goed om uw uitvaart van tevoren te bespreken èn te regelen. Vooral met een vakkundig uitvaartadviseur op wie u dag en nacht kunt rekenen. Neem daarom contact op met Van Vuure. Voor een eerlijk gesprek over uitvaartzaken.

De

Van Vuure

u i t v a a r t o n d e r n e m e r

voor

’ t

Gooi

Van Vuure heeft uitvaartcentra in Hilversum, Bussum, 's Graveland en Laren en is dag en nacht bereikbaar: 035 - 6247531 Site: www.uitvaart.nl/vanvuure E mail:[email protected] A a n g e s l o t e n b i j De N U V U . N e d e r l a n d s e V e r e n i g i n g v a n E r k e n d e U i t v a a r t o n d e r n e m i n g e n .

170

p.d. van vliet

a r c h ite c t bna

oude molenmeent 1 1231 BD loosdrecht Tel. (0 3 5 ) 5 8 2 3 6 9 5 Fax (0 3 5 ) 5 8 2 6 5 5 3 E-mail [email protected]

171

Wm mm rost

— ï

$

mmi

$

' *

_____

enms kwaliteit al

en

zekerheid

decennia

lang!

Kamerlingh Onnesweg 228a

1223 JP Hilversum

Ji/dUéM Tel. 035 646 02 20 onroerende goederen hypotheken verzekeringen

172

•* .,

&

f X <W*yp

, a j \ lr ^ " r t Y ^ j

mm

? n J to m \ b *!c

<\ O * i*«

Uv

|\

^ m a l i Ly p * j^ 3 -

A A ' <-*N

V5K.r

ZÉffm L ___

Repertorium op de lenen van Gaasbeek

CO -Y V O Y V l

. ,« n

"D-fvirv^,* <xV \aA

fw «A : « A

>'• •* 33S&

De hofsteden Suit Abcoude (1270-1664), 'vir^ Wijk (1355-1664), b v t u . v> ""1w Woudenberg (1368-1648) en de leenhof van Simon H' - • en Hendrik van Haarlem (1388-1650)

Or hw

Repertorium op de lenen van Gaasbeek: De hofsteden Abcoude (1270-1664), Wijk (1355-1664), Woudenberg (1368-1648) en de leenhofvan Simon en Hendrik van Haarlem (1388-1650) Van elk stuk grond en elk huis kunnen we tegenwoordig zonder veel moeite achterhalen wie de eigenaar ervan is (geweest). Tot 1832 toen het Kadaster werd ingesteld, was dat helemaal niet zo vanzelfsprekend. Er waren geen unieke kadastrale nummers en geen landelijk uni­ form en openbaar register. Eigendomsakten werden verspreid bewaard. De ligging van per­ celen werd daarin aangeduid met behulp van belendingen. Voor de grote groep mensen die tegenwoordig probeert de geschiedenis van een familie, woonhuis, stuk grond o f een plaats vóór 1832 in kaart te brengen, is het ontbreken van een deugdelijke onroerend-goedadministratie een geweldige handicap. Toch registreerden organisaties ook in het verleden natuurlijk wat ze voor bezittingen had­ den. Zo hielden leenhoven o f leenkamers registers bij van de door een heer in leen gegeven goederen en rechten met de namen van de opeenvolgende leenmannen. Deze administratie van onroerend goed behoort tot de oudste in ons land en maakt onderzoek naar onroerend goed in een ver verleden mogelijk. Het leenstelsel bestond in de Nederlanden vanaf Karei de Grote (768-814) tot eind 18de eeuw. Oorspronkelijk zwoer een man om een heer met raad en daad te zullen bijstaan en nam de heer hem in bescherming. Als tegenprestatie voor zijn diensten ontving de leenman gewoonlijk een stuk land om in zijn onderhoud te kunnen voorzien. In de loop van de tijd verdwenen de persoonlijke aspecten en ging het recht van de leenman steeds meer lijken op ons eigendomsrecht. De lenen werden erfelijk, maar moesten na het overlijden van een leenman wel opnieuw van de heer worden verkregen. Dat gebeurde in het leenhof o f de leen­ kamer, de personele rechtskring van leenheer en leenmannen. Voor de provincie Utrecht is vanaf circa 1350 een groot aantal leenregisters bewaard geble­ ven. Dr. J.C. Kort van het Algemeen Rijksarchief in Den Haag heeft deze vaak zeer moeilijk leesbare registers vanaf de vroegste tijd tot het eind van de 17de eeuw toegankelijk gemaakt door repertoria. Centraal staan de zogenaamde leenhoven van Gaasbeek. Dit betreft twee grote leenhoven, de hofstede Abcoude (1270-1664) en de hofstede Wijk (bij Duurstede) (i355-i664), en twee kleine leenhoven, te weten die van Simon en Hendrik van Haarlem (1388-1650) en de hofstede Woudenberg (1368-1648). In totaal gaat het om ongeveer 500 le­ nen, die hoofdzakelijk in de provincie Utrecht liggen, van Loenersloot tot Rhenen en van Eemnes tot Montfoort. In een vetgedrukte kop worden steeds de verschillende omschrijvin­ gen van een bepaald leen vermeld. Alle opeenvolgende beleningen worden met hun bijzon­ derheden chronologisch onder de kop opgesomd, zodat men gemakkelijk alle bezitters van het leengoed kan aflezen.

De Historische Kring ‘Tussen Rijn en Lek’ denkt m et deze uitgave een bijdrage te leveren aan de vorm ing van een historisch kadaster. Naar schatting was in het verleden zo’n 10% van de grond in leen uitgegeven. Zowel voor historisch, genealogisch als veldnam enonderzoek in de provincie Utrecht worden tal van nieuwe gegevens voor een groot publiek beschikbaar gesteld. In 1956 verscheen van de hand van dr. A. Johanna Maris het Repertorium op de Stichtse leenprotocollen uit het landsheerlijke tijdvak. I De Nederstichtse leenakten {1394-1581). In zijn voorwoord sprak de toenm alige Rijksarchivaris in Utrecht, A.J. van de Ven, de hoop uit dat ‘het nog eens m ocht kom en tot de bewerking van soortgelijke repertoria voor de G aasbeekse... protocol­ len’. Nu, 45 jaar later is het dan zo ver. De H istorische Kring ‘Tussen Rijn en Lek’ is de heer Kort en alle subsidiegevers dankbaar dat deze uitgave mogelijk is geworden. Eind november 2001 verschijnt bij Uitgeverij Verloren in Hilversum het boek Repertorium op de lenen van Gaasbeek: De hofsteden Abcoude (1270-1664), Wijk (1355-1664), Woudenberg (13681648) en de leenhof van Simon en Hendrik van Haarlem (1388-1650) door dr. J.C. Kort (isbn 90-6550-676-4), prijs ƒ19,90 (€9,-) exclusief verzendkosten (ƒ6,-(€2,73). Het wordt uit­ gegeven als deel 6 in de Historische Reeks Kromme-Rijngebied. Het boek telt circa 160 blad­ zijden (form aat 17 x 25 cm), enkele illustraties en is genaaid gebrocheerd.

BESTELFORMULIER

Ondergetekende afzender (naam en adres op ommezijde) bestelt van Repertorium op de lenen van Gaasbeek: De hofsteden Abcoude (1270-1664), Wijk (1355-1664), Woudenberg (1368-1648) en de leenhofvan Simon en Hendrik van Haarlem (1388-1650) door dr. J.C. Kort (isbn 90-6550-676-4) a ƒ19,90 (€9,-) per exemplaar exclusief verzendkosten (ƒ6,-(€2,73): [ f ] . . . exempla(a)r(en). Het bestelde w ordt door mij na 25 november 2001 afgehaald bij boekhandel: te f ] , .. exempla(a)r(en). Het bestelde m oet mij worden toegezonden en ik betaal ƒ 6 ,-/f2 ,7 3 verzendkosten.

Datum

H andtekening

i

( ) j-n

f y x c i v r .' W h ? - - &•

ö fi

*

ü j ï - J a r ' , ". • «

» * •» -

n . .

Dankzij financiële bijdragen van de Provincie Utrecht, de Stichting K.F. Hein Fonds, de Stich­ ting Carel Nengerman Fonds en het Prins Bernhard Cultuurfonds kon de prijs worden beperkt tot f 19 >9 ° l € g - (exclusiefeventuele verzending). U kunt door middel van dit formulier inteke­ nen op het boek, zodat u verzekerd bent van een exemplaar (de oplage is beperkt!).

‘8 f w * ?jnr»; tnifi t o t i * ;ai

<

i<**»£«*•• ■^ $ r É j|s & » i.W M* »?>-„*.:

y.4% !*&# iM&tf fW w * ÖI-.' . ./ -•. . '

-

• .

,

jl I- d

Colofon: Afbeeldingen Het Utrechts Archief en Topogra­ fische Atlas Wijk bij Duurstede

< ' ' »*•. .. vu*''- ■,v'3r y>»V* •% r^ v

. ,£.-. ,& «v --é is-i-o yTt*v|

f • •" * Va £v V.'s-f

.k A h < - ^

k * fc !» v r

•i ; ' \ !'’lvf/H Vj WJT . ' w - s ^ -ï

WÉ}!'

i'/i *•* «->»o j y p

Afzender:

voldoende jfankeren

Uitgeverij Verloren Bestelafdeling Postbus 1741 1200 bs Hilversum

Gelieve dit formulier af te knippen en als brief gefrankeerd te sturen naar:

b v

FLAVA art gallery

M

(iV

“Gooiersgracht", 45 x 85, olieverf op doek, Johan Meijer, Blaricum, 1885

-

1970

♦ 19e / 20e eeuwse traditionele schilderkunst ♦ inkoop / verkoop / schoonmaak / restauratie ♦ speciale aandacht voor Gooische schilders / lokaties Werken van o.a.: C. Artz, C. Bouter, B. Brouwer, D. Schulman, J. Meijer, J. Knikker, A. Knikker, H. Dekker, G. Delfgaauw, G. Munthe, D. Smorenberg, W. Vester, A. Verhoesen, G. v. Emmerik, P.A. Schipperus, W. v. Soest, H. v. Moerkerken.

Openingstijden: woensdag: 13.00 - 17.00 vrijdag: 14.00 - 18.00 en 19.00 - 21.00 / zaterdag: 13.00 - 17.00 Kapelstraat 26, 1404 HZ Bussum, Tel/Fax: 035 - 6 91 43 50

X

M U Y .D E N

(^ M t ivderber g YfJuivSviV S in n icrr,

ti

ZjUVd

\M /v U 7 Y D

A a rt ^

„ K

/

"•*'<•<• f t k

J

'

r P ''A d * ï

/

M Jo n sw y ck er " K id K ever Ü \x

x r

D y k s c iie

A ,

k

T £ R M £ X S

/^ P o ld e r

S

II

i Ü 'V

X X

DK

|l

TO E SP G ein

Re

Polder \

B Z J f i!

Hoeb*

a

Meerie

>

^ S lu ii/

Polder

A

M e e r

&

V irf

P older Y f

X

H

/ X

K

>1^

e t

W evJe •, >v Gy:tn ")ca^

£

A

7 H V _J : - ».' »f/cUna

ta w y »

Z v l .V P

^

'% . PV / ] \ 'An kcveA-n ƒ

__dfn Beroi

f

L

D

X

ƒ

,, ; ’ V

;;

X X

JErli'fry /

L --

J>'.A*y«w^.vnr Jr

, m

J p O i j i w w ....^ :ft.Njfr,''»
/ % \

M

e e r

I

-

j |X 3

H o r s t e r

0

’

n .

'

e 4&

V

I

E V

O n J c r ifj & tL in J Polder

n

\

l/x 1

r ? ^ - s ^ v ^ /y p .

j f'

A N K E v / e

'V LtcrcixcnL .-Ctt/tdcrL

euyen

/ '

A n k eve en s e

A

ƒ

^

° X

%

I Iberel

❖

Jr /s k lc

N a a r d e r

'7* « i

N

A E T S V ELE

R ïlder

Molen

X?cv i

f XW&« * „ .-.v.

*♦ HA «

Ba g e i n e

%

US R k B or Land*e

•<«

IbiZe/ ■=

K \ A S S^R

P

?

4

V

:nc ct

m nd

X '

/

"k.

jtrwp J f^

J

i

XX1

•A '7!w A w

Jalnfena

AO-

" ^nie/fc n sell a p* &j, ^ y - f * *

•2°r

Fi).$v

- r

i

A

T

P*J

fl »x Vreianet

Aƒ cVuj/t Cf%-J

\

X

A

x. X

% ^ k = = ;S

La K

p a J l '.ZvZgm__

v£'

t

K o rte lio e f

X .

iM M m i ”"w"

j

Hi] ver P

'

4

-

/ a n den.

ƒ

MM) " / ■

A 7 v /'

V-. A'- : ' . .