STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

Monitoring Glasaalintrek Noordzeekanaal en Ommelanden 2014

Colofon: Samenstelling Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal: Bart Schaub (Hoogheemraadschap van Rijnland), Bram van Lith (Sportvisserij Midwest Nederland), Arjen Kikkert (Rijkswaterstaat), Rik Beentjes (Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier), Laura Moria en Jacques van Alphen (Waternet), Geert Timmermans (Gemeente Amsterdam) & Herman Wanningen (Wanningen Advies) Coördinator vrijwilligers: Edo Goverse (RAVON) © 2014 Stichting RAVON, Nijmegen STICHTING RAVON POSTBUS 1413 6501 BK NIJMEGEN

Edo Goverse p.a. IBED/UvA P.O. Box 93501 1090 EA Amsterdam

020 - 525 7331 [email protected]

Rapportnummer: Tekst: In opdracht van:

2014.013 Edo Goverse Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal van het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden Waarnemer checkt de vangst bij Gemaal Houtrak Werkgroep Monitoring Noordzeekanaal, 2014. Monitoring trekvissen in het Noordzeekanaal en Ommelanden met kruisnet door vrijwilligers – 2014. Monitoring diadrome vissen met focus op intrekkende glasaal en driedoornige stekelbaars. Samenwerkingsverband Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden.

Foto omslag: Wijze van citeren:


INHOUD SAMENVATTING..................................................................................................................................................1 1 INLEIDING 2 2 WERKWIJZE ......................................................................................................................................................3 2.1 Locaties ......................................................................................................................................................3 2.2 Vergunningen en ontheffingen ...................................................................................................4 2.3 Materiaal en methode .......................................................................................................................5 2.4 Schema .....................................................................................................................................................5 2.5 Gegevens levering en verwerking ...............................................................................................6 3 RESULTATEN ....................................................................................................................................................7 3.1 Soorten en gildes...................................................................................................................................7 3.2 Vangsten ...................................................................................................................................................8 3.3 Media aandacht..................................................................................................................................11 4 DISCUSSIE 13 4.1 Materialen en schema......................................................................................................................13 4.2 Soorten en gildes................................................................................................................................15 4.3 Gevangen aantallen en efficiëntie .............................................................................................18 5 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN ...................................................................................................20 DANKWOORD .................................................................................................................................................22 LITERATUUR 23 BIJLAGEN

1 Ligging bemonsteringslocaties 2 Bemonsteringsschema 3 Geregistreerde bemonsteringen

Stichting RAVON

SAMENVATTING Binnen het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden is een driejarige monitoring opgestart om het aanbod trekvissen langs het Noordzeekanaal en Ommelanden in kaart te brengen. Dit rapport beschrijft de resultaten van het eerste bemonsteringsjaar. Waarnemers hebben op vrijwillige basis, gedurende de maanden april, mei en juni één à twee avonden per week met een kruisnet van 1 x 1 meter groot op vaste locaties (trek)vissen gemonitoord. Dit gebeurde een half uur na zonsondergang op maandagen en donderdagen. Met een interval van 5 minuten zijn er gemiddeld vijf afzonderlijke trekken gedaan per avond. In kleine teams van vrijwilligers zijn 18 bemonsteringslocaties onderzocht. Ruim veertig personen hebben – in weer en wind – de monitoring uitgevoerd. Dat is samen goed voor 385 bemonsteringen en 1.952 trekken. In totaal zijn er 24 vissoorten gevangen (4.221 individuen) • 57% van de vissen waren trekvissen; 3 soorten, 2.402 individuen • 32% van de vissen waren zoetwatervissen; 12 soorten, 1.362 individuen • 7% van de vissen waren exoot; 2 soorten, 280 individuen • 4% van de vissen waren estuariene soorten; 7 soorten, 177 individuen. Van de 2.402 trekvissen was het aandeel 60% (glas)aal, 28% driedoornige stekelbaars en 12% spiering. Trekvissen zijn aangetoond op 16 van de 18 monsterlocaties, zie grafiek hieronder.

Grafiek met de totaal aantal gevangen trekvissen (driedoornige stekelbaars, aal en spiering) per locatie in volgorde van de relatieve afstand vanaf de sluizen van IJmuiden. De locaties Aagtendijk (Beverwijk) tot en met Oranjesluizen liggen aan het Noordzeekanaal. Grote Zeesluis Muiden en De Ruiter (Vinkeveen) zijn twee buitenposten binnen het project.

Omdat dit het eerste bemonsteringsjaar betreft kan nog geen vergelijking met andere jaren gemaakt worden. De monitoring wordt voortgezet in 2015 en 2016. Voorlopig kan wel al geconcludeerd worden dat het Noordzeekanaal van belang is voor verschillende soorten trekvis. Daarnaast is er bij de meeste sluizen en gemalen aanbod van trekvis.

1


1

INLEIDING Veel trekvissoorten hebben het moeilijk in Nederland. Het Nederlandse waterhuishoudingsstelsel bestaat uit duizenden stuwen, gemalen en sluizen, waardoor leefgebieden en routes van trekvissen in Nederland versnipperd zijn. De bereikbaarheid van verschillende leefgebieden is voor trekvissoorten echter noodzakelijk voor het voortbestaan. Zoet water dat naar zee wordt afgevoerd heeft een grote aantrekkingskracht voor vis die vanuit zee het zoete water wil optrekken om zich voort te planten en/of op te groeien. Het Noordzeekanaal (NZK) is een van de grotere afvoerpunten van zoet water in Nederland en vormt hierdoor een belangrijk in- en uittrekpunt voor trekvissen. De waterbeheerders Waternet/AGV, Rijkswaterstaat, Hoogheemraadschap van Rijnland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier in samenwerking met de Haven Amsterdam, Provincie Noord-Holland, Sportvisserij MidWest Nederland en Gemeente Amsterdam hebben het programma Ecologische Verbindingszone Noordzeekanaal en Ommelanden opgezet. Sinds 2012 zijn in samenwerkingsverband de handen ineen geslagen rond het thema vismigratie in het Noordzeekanaal e.o. Samen zijn de partijen/stakeholders aan de slag gegaan met de uitvoering van maatregelen, kennisontwikkeling, kennisdelen en communicatie richting de burger. De Werkgroep Monitoring NZK, onderdeel van de hierboven genoemde coalitie, wisselt kennis uit rond monitoring en onderzoek, is agenderend richting beleid en is verantwoordelijk voor een gezamenlijk monitoringsprogramma rond trekvissen als glasaal. Het is voor de regionale partners van belang om het visaanbod bij knooppunten, zoals sluizen en gemalen, in kaart te brengen. De Werkgroep Monitoring NZK ziet hier een duidelijk gezamenlijk belang en een kennishiaat. Door deze kennis te ontwikkelen in het beheer van sluizen, gemalen, reeds gerealiseerde vispassages en toekomstige vispassages beter op de behoeften worden afgestemd. Het doel van dit project is inzicht te verkrijgen in de intrek en verspreiding (verdeling) van trekvissen, met name van glasaal en driedoornige stekelbaars in het Noordzeekanaal en Ommelanden bij de belangrijkste knooppunten zoals gemalen en sluizen. Centraal in het onderzoek staan de volgende vragen: • Wat is het aanbod van glasaal en (migrerende) driedoornige stekelbaars per locatie? • Hoe varieert het aanbod van glasaal en (migrerende) driedoornige stekelbaars in ruimte en tijd? De intrek van vis is vrijwillig gemonitoord met behulp van meer dan veertig deelnemers op 18 plekken langs het NZK en Ommelanden.

2

Stichting RAVON

2

WERKWIJZE

2.1

Locaties De werkgroep heeft een serie aan mogelijke bemonsteringslocaties aangedragen. De meeste locaties hebben een vermeende barrièrewerking voor vissen. De locaties zijn in januari bezocht en beschreven waarna een selectie is gemaakt. Vanwege het ontbreken van lokstroom zijn de locaties bij Gemaal Spaarndam, Sluis Zeeburg, Gemaal Zeeburg en Sluis Schinkel afgevallen. De uiteindelijke keuze van bemonstering (zie Tabel 1 & Figuur 1) was natuurlijk afhankelijk van de beschikbare waarnemers en hun voorkeur/capaciteit. Beoogde locaties die zijn afgevallen omdat er niet voldoende waarnemers voor waren gevonden zijn Noorder IJ-plas en de sluizen bij Zaandam. De bemonsteringspunten bij Nauerna en bij Overtoom lagen zo dicht bij elkaar dat deze op een avond door dezelfde personen zijn bemonsterd. Daarnaast wordt bij het sluizencomplex IJmuiden en bij het boezemgemaal Katwijk door IMARES metingen verricht. Deze vallen buiten deze rapportage.

Figuur 1. Overzichtskaart met de ligging van de hoofdlocaties. Naast locaties aan het Noordzeekanaal is ook gemonsterd bij de Groote Zeesluis Muiden en Gemaal De Ruiter (Vinkeveen).

3


Tabel 1. Bemonsteringslocatie waar in 2014 is gevist met kruisnet. (HHNK = Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier; HH Rijnland = Hoogheemraadschap van Rijnland; AGV = Waterschap Amstel, Gooi en Vecht) * Een enkele avond is niet de Kolksluis maar de Boezemsluis bemonsterd. naam Aagtendijk De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Muiden Nauerna, Gemaal Naurena, Schermersluis Oranjesluizen Oudeschans Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Spaarndam, Kolksluis * Willem I-Sluis

type kunstwerk duiker gemaal gemaal gemaal gemaal gemaal sluis gemaal sluis sluis sluis gemaal sluis gemaal gemaal sluis sluis sluis

Beheerder kunstwerk HHNK Waternet/AGV HHNK HH Rijnland HH Rijnland HHNK Waternet/AGV HHNK HHNK Rijkswaterstaat Waternet/AGV HHNK HHNK HHNK HHNK HH Rijnland HH Rijnland Provincie Noord-Holland

Bijlage 1 bevat per locatie een foto van het object met een gedetailleerde kaartuitsnede.

2.2

Vergunningen en ontheffingen Tijdens de voorbereidingen van het project zijn alle benodigde ontheffingen en vergunningen aangevraagd en geregeld. • Bij het Ministerie van Economische zaken is een ontheffing aangevraagd voor het gebruik van een kruisnet (Reglement voor de Binnenvisserij), alsmede een toestemming voor het mogelijk vangen van ondermaatse vissen en/of tijdens het gesloten seizoen (Reglement minimummaten en gesloten tijden). Deze ontheffing, documentnummer 64916, is uitgegeven waarna medewerkers van de opdrachtgevende instanties en RAVON op vrijwillige basis konden gaan bemonsteren. Op iedere locatie was steeds minimaal één ontheffingshouder aanwezig, geassisteerd door een medevrijwilliger. • Voor alle ontheffinghouders zijn ook ontheffingen aangevraagd op de Flora- en faunawet voor het geval beschermde soorten zouden worden gevangen. • Bij de Visstandbeheer Commissies Noordzeekanaal is het project onder de aandacht gebracht en Rijkswaterstaat (beheerder Noordzeekanaal) heeft middels een brief alle leden op de hoogte gesteld. Ook bij VBC Amstel Gooi & Vecht is het project onder de aandacht gebracht. • Daarnaast zijn alle aal- en schubvisrechthebbenden schriftelijk in kennis gesteld. • Alle beheerders van de kunstwerken hebben schriftelijke toestemming verleend de objecten te betreden.

4

Stichting RAVON

• •

•

2.3

Bij de locatie Aagtendijk heeft de Gemeente Beverwijk toestemming verleend de oever te betreden en het water te bemonsteren. De Politie is aangeschreven voor het geval oplettende burgers een melding maken. Men staat namelijk bij nacht en ontij met zaklamp te vissen wat verdacht kan overkomen. Er een keer controle geweest door een inspecteur van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) op de locaties De Waker en Overtoom. Er heeft geen terugkoppeling van de NVWA plaatsgevonden.

Materiaal en methode De bemonstering heeft plaatsgevonden met een fijnmazig (1,5 mm) kruisnet ter grootte van 1 x 1 meter, ook wel totebel genoemd. Het kruisnet zit aan een lang touw en moet rustig te water worden gelaten (niet gegooid) waarna het net plat op de bodem kan rusten. Na vijf minuten werd het net snel opgehaald waarna de vangst bekeken en geregistreerd kon worden. Deze handeling werd 3x à 5x herhaald. Alle vangsten werden opgevangen in een emmer en als men gereed was werd de vangst teruggezet in op de vangstlocatie. Het net wordt het liefst dicht bij het kunstwerk geplaatst. Er is gemonsterd in de avonduren op maandagen en donderdagen. Het kruisnetvissen wordt door twee personen gedaan in verband met veiligheid. Het gebruik van een kruisnet is een beproefde methode voor rustig water zonder (veel) stroming. Als er tijdens het bemonsteren werd gespuid is verzocht om buiten de invloedsfeer van de sluis of het gemaal te gaan staan. Veel (trek)vissen bewegen zich door de waterkolom en door het kruisvissen te herhalen wordt geprobeerd een steekproef van de aanwezige vis te vangen, qua aantal en qua soort. Deze onderzoeksmethode wordt ook in Noord-Nederland toegepast bij het project “Ruim baan voor vis in het Waddengebied” (Wintermans, 2012). Alle teams hadden als basismaterialen ontvangen: • kruisnet+lang touw • 2 emmers • cuvet • aquariumnetje • hoofdlampje • veldformulieren • determinatie- en herkenningsgidsjes

2.4

Schema Er is gemonsterd tussen donderdag 3 april tot en met maandag 30 juni 2014. De planning was wekelijks te bemonsteren op donderdagen en als het kon een tweede keer op maandagavond (zie Bijlage 2). Een enkele locatie is wekelijks bemonsterd. Bij Nauerna en De Waker kon de eerste 4x niet worden bemonsterd i.v.m. onduidelijkheden over visrechten. Vanaf 17 april is daar gestart. Afgesproken is te starten vanaf een half uur na zonsondergang. Op nationale feestdagen is er niet bemonsterd, in dat geval is de bemonsteringsdatum een dag uitgesteld.

5


2.5

Gegevens levering en verwerking In het startpakket met veldmaterialen was een stapel veldformulieren aanwezig om op locatie de vangsten bij te houden. Gevraagd is om zelf de bezoeken en waarnemingen in te voeren via de online invoermodule van het NEM Meetnet Polder- en Beekvissen (http://vissen.invoerportaal.nl). Hiervoor is een apart account aangemaakt. Alle deelnemers ontvingen de inlognaam en code. De coördinator heeft alle monsterlocaties aangemaakt. Naast vangsten is het ook mogelijk de zogenaamde nulwaarnemingen in te voeren (wel bemonsterd maar niets gevangen). Diverse contactpersonen mailden direct na afloop hun waarnemingen door naar de coördinator die de gegevens direct invoerde. Middels het portaal had iedereen de gelegenheid elkaars bezoeken en vangsten te bekijken. Voor de verwerking van de gegevens is een export gemaakt vanuit het portaal. Alle berekeningen zijn gedaan in Excel.

Glasaal aan het rusten op de rand van een gemaal in het Noordzeekanaal. (E. Goverse)

6

Stichting RAVON

3

RESULTATEN

3.1

Soorten en gildes Het Noordzeekanaal is wellicht het meest soortenrijke water van Nederland. Ongeveer 75 vissoorten zijn bekend uit dit watersysteem (Herder et al. 2012). Naast zoetwatervissoorten komen via de sluizen van IJmuiden zeevissen het kanaal in. De mix van het zoete water en zeewater zorgt voor een brakwatermilieu met de daarbij behorende soorten. Vissoorten kunnen worden ingedeeld in zogeheten ecologische gilden zoals trekvissen (diadrome soorten), estuariene vissen, zoetwatervissen en exoten. Voor dit rapport worden onder estuariene vissen verstaan: • resident estuariene soorten: kunnen hun totale levenscyclus in het estuarium vervullen en zijn vaak tolerant ten aanzien van saliniteitsfluctuaties; • mariene juvenielen: mariene soorten waarvoor estuaria als opgroeigebied functioneren; • mariene seizoensgasten: mariene soorten die in een vast seizoen een estuarium bezoeken, meestal in volwassen stadium; • mariene dwaalgasten: mariene soorten zonder speciale behoefte aan een estuarium; bezoeken het estuarium onregelmatig (Kranenbarg & Backx 2004). De Tabel 2 geeft per ecologische gilde het aantal soorten weer met de wetenschappelijke naam. Er zijn in 24 soorten vis gevangen tijdens de monitoring in 2014. Tabel 2. Overzicht van gevangen vissoorten, onderverdeeld per ecologische gilde. ecologische gilde Trekvissen

Estuariene vissen

Zoetwatervissen

Exoten

Nederlandse naam driedoornige stekelbaars (glas)aal spiering bot brakwatergrondel dikkopje glasgrondel harder (soort onbekend) haring kleine zeenaald baars blankvoorn brasem/kolblei karperachtige (onbepaald) kleine modderkruiper kolblei pos ruisvoorn snoekbaars tiendoornige stekelbaars vetje winde marmergrondel zwartbekgrondel

wetenschappelijke naam Gasterosteus aculeatus Anguilla anguilla Osmerus eperlanus Platichthys flesus Pomatoschistus microps Pomatoschistus minutus Aphia minuta Chelon/Liza sp. indet. Clupea harengus Syngnathus rostellatus Perca fluviatilis Rutilus rutilus Abramis brama/Blicca bjoerkna Cyprinidae sp. indet. Cobitis taenia Blicca bjoerkna Gymnocephalus cernua Scardinius erythrophthalmus Stizostedion lucioperca Pungitius pungitius Leucaspius delineatus Leuciscus idus Proterorhinus semilunaris Neogobius melanostomus

7


Bij de Oranjesluizen zijn drie soorten trekvissen gevangen. Naast de glasaal en driedoornige stekelbaars is ook spiering gevangen. Op de locaties De Ruiter en Muiden zijn geen trekvissen aangetroffen. De meeste estuariene vissoorten zijn gevangen bij Gemaal Houtrak (brakwatergrondel, haring, kleine zeenaald en glasgrondel). Opvallend is dat op een locatie Aagtendijk geen estuariene en zoetwatervissen zijn gevangen. Wat exoten betreft zijn maar twee locaties waar geen exoot is gevangen: Kadoelen en Oudeschans. Op alle andere plekken is zwartbekgrondel gevangen. Uitzondering hierop is Gemaal De Ruiter, hier is een marmergrondel gevangen. Tabel 3. Overzicht van gevangen vissoorten, onderverdeeld per ecologische gilde per locatie. Locatie Aagtendijk De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Muiden Nauerna, Gemaal Naurena, Schermersluis Oranjesluizen Oudeschans Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Spaarndam, Kolksluis Willem I-Sluis Totaal aantal locaties

3.2

trekvissen

estuariene vissen

zoetwatervissen

exoten

totaal

2 0 1 2 2 2 0 2 2 3 1 2 2 2 2 2 2 2 16

0 0 2 1 4 0 0 1 3 0 0 0 3 2 1 1 1 0 10

0 5 3 1 4 3 4 4 2 6 1 4 5 2 3 3 2 5 17

1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 16

3 6 7 5 11 5 5 8 8 10 2 7 11 7 7 7 6 8 18

Vangsten In totaal zijn er 385 bezoeken geweest gedurende het veldseizoen, goed voor 1.952 afzonderlijke trekjes met het kruisnet. Bij elkaar zijn er 4.221 vissen geregistreerd. Het aanbod verschilt sterk per locatie. Tabel 3 laat zien dat niet overal trekvissen (lees glasaal en/of driedoornige stekelbaars) zijn gevangen. De derde trekvissoort, de spiering, is alleen bij de Oranjesluizen gevangen. In Tabel 4 staan de totalen per locatie. Tabel 5 geeft per locatie de afzonderlijke aantallen per soort weer. Op 16 van de 18 locaties is daadwerkelijk (glas)aal gevangen. De aantallen varieerden wel sterk: van 1 exemplaar bij de Kadoelen tot 584 bij Gemaal Overtoom. Andere locaties waar relatief veel glasaal is gevangen zijn Gemaal Westzanerpolder te Overtoom (228), Gemaal Halfweg (185), Gemaal Nauerna (154) en Aagtendijk (105). Op 14 van de 18 locaties zijn driedoornige stekelbaarzen gevangen. Bij Gemaal Houtrak zijn de meeste driedoornige stekelbaarzen gevangen (506). Op de andere locaties zijn aanzienlijk minder exemplaren gevangen.

8

Stichting RAVON

110 0 6 193 531 2 0 157 9 311 1 589 78 272 89 13 17 24 2.402

0 0 4 60 80 0 0 2 17 0 0 0 8 2 1 2 1 0 177

0 58 61 744 18 58 14 20 16 43 6 11 173 15 23 40 28 34 1.362

totaal aantal vissen 116 59 82 1.003 631 60 45 184 58 400 7 619 304 313 115 101 60 64 4.221

exoten

zoetwatervissen

locatie Aagtendijk De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Muiden Nauerna, Gemaal Naurena, Schermersluis Oranjesluizen Oudeschans Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Spaarndam, Kolksluis Willem I-Sluis totaal

aantal trekken 109 125 97 125 78 128 90 107 76 120 65 130 129 114 111 115 106 127 1.952

estuariene vissen

aantal bezoeken 22 25 19 25 13 26 18 20 15 24 13 26 26 23 22 23 21 24 385

trekvissen

Tabel 4. Overzicht van alle totalen per locatie, zoals het aantal bezoeken, trekken, gevangen vissen per gilde.

6 1 11 6 2 0 31 5 16 46 0 19 45 24 2 46 14 6 280

aantal soorten 3 6 7 5 11 5 5 8 8 10 2 7 11 7 7 8 6 8

Tabel 5. Per locatie het aantal individuen per soort.

totaal

8 506 1 3 1 14 5 23 44 44 1 8 11 674

zwartbekgrondel

marmergrondel

winde

vetje

tiendoornige stekelbaars

exoten

snoekbaars

1

ruisvoorn

kolblei

2

pos

kleine modderkruiper

1 1

karperachtige onbepaald

52 24

brasem/kolblei

blankvoorn

kleine zeenaald

haring

harder (onbepaald)

glasgrondel

dikkopje

zoetwatervissen

baars

6 185 25 1

brakweatergrondel

105

estuariene vissen

bot

5

spiering

(glas)aal

locatie Aagtendijk De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Muiden Nauerna, Gemaal Naurena, Schermersluis Oranjesluizen Oudeschans Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Spaarndam, Kolksluis Willem I Sluis

driedoornige stekelbaars

trekvissen

6 1 60

3 13

154 2 8 1 10 14 283 1 584 55 1 6 228 1 1 45 1 12 1 9 1 13 1.445 283 68 31 2.402

1

64

2

6

1

6

1

1

10 21 7 8 14 35

1 6 177

68

2

1 3 1

1

1

1

1

1 2

2 2 3 5 9 187 19

5

1

5 7

3

1 1 3 1.362

5

2 36 744 5 2 34 5 8 2 2 2 4 6 1 4 150 4 11 10 5 21 1 1 36 25 14 1.103 14 18

1 11 6 2 31 5 16 46

1

1

19 45 24 2 46 14 6 1 279 280

9


Tabel 6. Overzicht van het gemiddelde vangstresultaat met standaarddeviatie per locatie voor de trekvissen.

locatie Aagtendijk De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen Muiden Nauerna, Gemaal Naurena, Schermersluis Oranjesluizen Oudeschans Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overt., Westzanerpolder Overt., Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Spaarndam, Kolksluis Willem I-Sluis

driedoornige stekelbaars gem. ± std. 0,05 0,21 0,06 0,33 6,49 16,29 0,01 0,09 0,03 0,29 0,01 0,11 0,12 0,86 0,04 0,19 0,18 1,11 0,39 1,46 0,40 1,02 0,01 0,09 0,08 0,36 0,09 0,31

(glas)aal gem. ± std. 0,96 2,53 0,06 0,24 1,48 3,50 0,32 0,55 0,01 0,09 1,44 3,22 0,11 0,42 0,12 0,35 0,02 0,12 4,49 10,74 0,43 0,92 2,00 4,58 0,41 0,78 0,10 0,31 0,08 0,28 0,10 0,43

spiering gem. ± std. 2,36 11,38 -

Tabel 7. Volgorde van de locaties waar gemiddeld het meest tot het minst aantal driedoornige stekelbaarzen en (glas)alen zijn gevangen (Overt.=Overtoom). driedoornige stekelbaars locatie gem. Houtrak 6,49 Overt., Zaandammerpolder 0,40 Overt., Westzanerpolder 0,39 Overtoom, Sluis 0,18 Oranjesluizen 0,12 Willem I-Sluis 0,09 Spaarndam, Kolksluis 0,08 Halfweg 0,06 Aagtendijk 0,05 Overtoom, Gemaal 0,04 Nauerna, Gemaal 0,03 Naurena, Schermersluis 0,01 Spaarndam, Grote Sluis 0,01 Kadoelen 0,01 De Ruiter De Waker Muiden Oudeschans -

10

± std. 16,29 1,02 1,46 1,11 0,86 0,31 0,36 0,33 0,21 0,19 0,29 0,11 0,09 0,09 -

(glas)aal locatie Overtoom, Gemaal Overt., Westzanerpolder Halfweg Nauerna, Gemaal Aagtendijk Overtoom, Sluis Overt., Zaandammerpolder Houtrak Oranjesluizen Naurena, Schermersluis Spaarndam, Grote Sluis Willem I-Sluis Spaarndam, Kolksluis De Waker Oudeschans Kadoelen De Ruiter Muiden

gem. 4,49 2,00 1,48 1,44 0,96 0,43 0,41 0,32 0,12 0,11 0,10 0,10 0,08 0,06 0,02 0,01 -

± std. 10,74 4,58 3,50 3,22 2,53 0,92 0,78 0,55 0,35 0,42 0,31 0,43 0,28 0,24 0,12 0,09 -

Stichting RAVON

Totaal aantal gevangen vissen 250 200 150 100 50

12 juni

16 juni

19 juni

23 juni

26 juni

30 juni

16 juni

19 juni

23 juni

26 juni

30 juni

10 juni

5 juni

12 juni


2 juni

30 mei

26 mei

22 mei

19 mei

15 mei

12 mei

8 mei

5 mei

1 mei

28 april

24 april

22 april

17 april

14 april

10 april

7 april

3 april

0

(glas)aal

Figuur 2. Grafiek met het totaal aantal gevangen (glas)aal en driedoornige stekelbaars per avond.

Gemiddeld aantal vissen per trek 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5


10 juni

5 juni

2 juni

30 mei

26 mei

22 mei

19 mei

15 mei

12 mei

8 mei

5 mei

1 mei

28 april

24 april

22 april

17 april

14 april

7 april

10 april

3 april

0,0

(glas)aal

Figuur 3. Grafiek met het gemiddelde aantal gevangen (glas)aal en driedoornige stekelbaars per trek per avond. Tabel 8. Het totaal aantal gevangen (glas)aal en driedoornige stekelbaars verdeeld per trek.

trek # 1 2 3 4 5

3.3

(glas)aal 214 275 260 333 347

driedoornige stekelbaars 214 89 128 101 66

totaal aantal trekken 385 385 385 383 378

Media aandacht Het project heeft ook de nodige media aandacht gekregen. Bij aanvang van het project heeft Sportvisserij MidWest Nederland aandacht aan het project besteed op hun website, met filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=1Hb1Rgrw3zM&feature=youtu.be Dit bericht is door diverse media overgenomen zoals:

11


http://www.beet.nl/index.php?pageid=29&newsitemtitle=onderzoek-trekvisnoordzeekanaal-van-start Een radioreportage is gemaakt op locatie Aagtendijk door RTV-Noord-Holland. Op de website van RTV-NH staat een korte introductie van het project: http://www.rtvnh.nl/nieuws/143945/Met+een+kruisnet+op+zoek+naar+de+glasaal Het project heeft tijdens de World Fish Migration Day op 24 mei de nodige aandacht gekregen. In zijn algemeenheid stonden trekvissen volop in de aandacht en bij Gemaal Halfweg werd een kruisnetdemonstratie gegeven. De vispassage bij de Willem I-Sluis werd officieel geopend. Hier waren de vrijwilliger van deze locatie ook bij aanwezig. Tijdens het mini festival ‘Nachtbraken’, gehouden op ook 24 mei, bij horecagelegenheid Magenitico op het Zeeburgereiland is een kleine demonstratie met het kruisnet gegeven door vrijwilligers. Het idee was de vaste monitoringslocatie op de Oranjesluizen te demonstreren, maar i.v.m. afzetting was het logistiek niet haalbaar met bezoekers er even naar toe te lopen. Hierdoor vond de demonstratie, gegeven door vrijwilligers van dit monitoringsporgramma, aan de andere zijde van Het IJ plaats nabij Magenitico zelf. Leontine van de Stadt van Kunst & Wunderkamer heeft opnames gemaakt bij de Overtoom van vrijwilligers die met het kruisnet bezig waren voor de documentaire Op weg naar gezond water: https://www.youtube.com/watch?v=fVBCoVW8XWg. Een Natuurbericht speciaal gewijd aan het project is op 4 juni geplaatst (http://www.natuurbericht.nl/?id=12543). Op vele websites is de tekst overgenomen, waaronder VARA’s Vroege Vogels, drimble.nl etc. Ook werd er getwitterd naar aanleiding van dit bericht.

Verkorte weergave van het Natuurbericht.

12

Stichting RAVON

4

DISCUSSIE

4.1

Materialen en schema Het doel van dit project is om inzicht te verkrijgen in de intrek en spreiding van trekvissen, met name glasaal en driedoornige stekelbaars, in het Noordzeekanaal en Ommelanden bij knooppunten zoals gemalen en sluizen. Dit soort grootschalige monitoringsprogramma’s kan alleen met hulp van vrijwilligers worden uitgevoerd. Tientallen vrijwilligers gingen wekelijks, en soms 2x per week, bij nacht en ontij naar hun achttien vaste locaties om (trek)vissen te monitoren middels een kruisnet. De motivatie en discipline van de waarnemers hebben ervoor gezorgd dat het project een groot succes is geworden. Een onbetaalbare hoeveelheid manuren is gemaakt om kennis te vergaren over trekvissen rondom sluizen en gemalen.

Het kruisnet is net opgehaald en de vangst wordt gecheckt. Bij iedere haal is en blijft het spannend wat het zal opleveren... (foto: Rik Beentjes)

De intentie was het monitoringsproject al in maart te laten starten. Vanwege het langdurige traject om alle ontheffingen, vergunningen en toestemmingen rond te krijgen kon dit jaar pas op 3 april een start worden gemaakt. Onduidelijk is of hierdoor een piek van de intrek is gemist. Er waren 26 avonden om te bemonsteren. Op sommige locaties zijn bezoeken uitgevallen vanwege het slechte weer (o.a. onweer). Een enkele keer kon er niet bemonsterd worden vanwege logistieke problemen (kapotte auto). Of de vergunninghouder was met vakantie zonder dat er een vervanger kon worden geregeld. Een overzicht is opgenomen in Bijlage 3. De planning was wekelijks te bemonsteren op donderdagen, en idealiter ook op de maandagen. De meeste locaties zijn uiteindelijk 2x per week bemonsterd. Vanwege de tegenvallende vangsten bij Groote Zeesluis Muiden heeft die groep hier hun schema aangepast van twee keer per week naar wekelijks. Bij de Schermersluis, Nauerna, kan niet dicht bij het kunstwerk worden gevist. Vanwege de tegenvallende vangstresultaten is hier begin juni gestopt met vissen. 13


Het protocol schreef voor om 3 à 5 trekken per bemonsteringsavond uit te voeren. Praktisch alle keren is er vijf keer per locatie gemonsterd. Van de in totaal 385 bemonsteringen is maar op twee avonden gestopt na 3e trek (deels i.v.m. slechte weer), en maar 7x gestopt na de 4e trek. Een enkele keer is het kruisnet vaker gebruikt dan de voorgeschreven 5x. In totaal heeft er 23x een 6e trek plaatsgevonden, 10x een 7e en 3x een 8e trek. Gemiddeld zijn dus 5 trekken per avond uitgevoerd. Gemiddeld aantal gevangen trekvissen per afzonderlijke trek 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 1

2 (glas)aal

3

4

5


Figuur 4. Het gemiddelde aantal (glas)aal en driedoornige stekelbaars gevangen per trek van alle avonden bij elkaar.

Figuur 4 geeft het gemiddeld aantal gevangen alen en stekelbaarzen aan per trek. Het aantal extra trekken (6e, 7e en 8e) is te beperkt om te presenteren in. Het aantal gevangen (glas)aal per trek nam toe in de loop van de avond van gemiddeld 0,56 naar 0,92. Opvallend is dat het gemiddelde aantal gevangen driedoornige stekelbaarzen juist afnam van een totaal gemiddelde van 0,56 tijdens de eerste trek tot 0,17 tijdens de 5e trek. Beide soorten migreren vooral als het donker is en de vijfde trek vond zo’n half uur later plaats dan de eerste. In juni kan dat net het verschil zijn met de start in de schemering en het eindigen in het donker en dus de migratie weer op gang is gekomen. Deze hypothese is verder niet getoetst. Een mogelijk verschil tussen het gemiddeld aantal gevangen aal en stekelbaarzen per trek kan zijn dat de glasaal actief blijft (aankomen) zwemmen en dat de stekelbaarzen zich meer groepsgewijs ophouden bij de locaties. Als een schooltje stekelbaarzen gevangen is (of verstoord) neemt wellicht het aantal vangsten af tijdens een sessie terwijl de glasaal continue aankomt zwemmen. De materialen verleend aan alle groepen waren op orde. Echter gedurende de periode kwamen er signalen binnen dat glasalen door de mazen heen kropen. Waarnemers die dit signaleerden hebben goed gecheckt of er geen kleine gaatjes aanwezig waren, wat niet het geval was (pers. obs.). Mogelijk heeft dit een negatieve invloed gehad op de vangstregistratie. Op enkele locaties was het water glashelder tijdens het bemonsteren. Daardoor was goed te zien dat (schooltjes) vissen werden gemist. Er is gespeculeerd met waarnemers of de kleur van het kruisnet invloed gehad hebben op de resultaten. Oftewel in helder water niet beter een donker net gebruikt kan worden in plaats van een spierwit net. In het bemonsteringsprotocol was opgenomen om een half uur na zonsondergang te gaan bemonsteren. Dit met het idee dat trekvissen zoals glasaal het meest actief zijn als het donker is. Echter in juni is het rond die tijd nog steeds erg licht. Observaties bij Gemaal Halfweg wezen er op dat de glasaal pas massaal de vispassage ging gebruiken op een veel later tijdstip als het echt al donker was.

14

Stichting RAVON

Een deel van de waarnemers heeft zelf de bezoeken en vangsten verwerkt in het invoerportaal. De meeste bezoeken werden dezelfde week van de bemonstering ingevoerd. Enkele waarnemers stuurden (dezelfde avond) de waarnemingen per email middels een Excel lijstje waarna de coördinator het snel verwerkte. Voordeel van het portaalgebruik was dat waarnemers het zelf konden doen en dat men van elkaar kon zien wat de vangsten waren geweest. Nadeel van het portaal gebruik was het trage karakter van het laden. Omdat iedere trek apart werd ingevoerd en dus per locatie veel bezoeken zijn reageert de website erg traag. Enkele estuariene soorten zoals haring, glasgrondel en dikkopje stonden niet in de soortenlijst. Door het invoeren van een bijzondere vis met opmerking wat het wel moet zijn kon de coördinator via het validatie-portaal de waarneming omzetten naar de juiste soort. Er is een verzoek is ingediend de soortenlijst compleet weer te geven in het portaal. 4.2

Soorten en gildes De basis herkenning- en determinatiegidsjes die geleverd zijn is afdoende om het gros van de vangsten te determineren. Jong visbroed is altijd moeilijk te determineren en de kleine transparante visjes kunnen daardoor niet altijd op locatie op naam worden gebracht. Dat verandert ook niet met aanvullend determinatiewerk. Een deel van de onbekende visjes kon met behulp van foto’s worden gedetermineerd. Bij enkele jonge karperachtige visjes (alver?) zijn wel foto’s gemaakt maar ondanks dit lukte het niet deze visjes op naam te brengen. Ze zijn met de berekeningen opgenomen als karperachtige (onbepaald). Idem voor een melding van een jonge winde waarbij was opgetekend dat de determinatie niet zeker was. De jonge haring was lastig te determineren. Bij Gemaal Houtrak enkele kleine transparante visjes gevangen, terwijl op zicht er 10.000en rondzwommen. De waarnemers vermoedden dat het sprot of haring betrof. Hans Witte van het NIOZ determineerde van foto’s de jonge visjes als haring. Enkele dode exemplaren zijn op alcohol gezet en aangeboden aan de collectie van Naturalis Biodiversity Center. Bij de Oranjesluizen zwommen ook grote scholen haringachtige rond, maar het lukte niet hier enkele exemplaren te vangen. Zijn kennis kwam ook van pas bij het determineren van een dikkopje. Deze grondel werd gevangen en het was wel direct duidelijk dat het ‘iets anders’ betrof. Ter determinatie was de soort meegenomen en op alcohol gezet waarna foto’s naar dhr. Witte zijn gemaild.

Jonge haring op een rij. Gedurende de monittoingsperiode groeiden de haringen tot meer herkenbare maten. (foto Geert Timmermans)

Twee jonge harders met op de achtergrond een aaltje, gevangen bij Nauerna (foto Rik Beentjes)

Helaas hebben waarnemers niet altijd een foto gemaakt van hun (bijzondere) waarneming. Zo zijn bij de Oranjesluizen een keer riviergrondels doorgegeven. Deze zijn niet nogmaals 15


gevangen en vanwege de geringe waarschijnlijkheid zijn deze vangst buiten beschouwing gelaten. Dit geld ook voor de vangsten van een Pontische stroomgrondel bij Spaarndam en marmergrondel te Overtoom. Er is wel een marmergrondel gevangen bij Gemaal De Ruiter. Deze vangst werd ondersteun met een duidelijke foto. Deze exoot is nieuw in de regio. Aannemelijk is dat de soort via het Amsterdam-Rijnkanaal het gebied heeft bereikt. Bij de driedoornige stekelbaars kunnen drie vormen worden onderscheiden. De Leiurus-vorm leeft permanent in zoet water. De trekkende Semiarmatus-vorm groeit op in zee en plant zich voort in zoet water. De Trachurus-vorm leeft permanent in zee. Tijdens het monitoren is geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende vormen. In het rapport zijn alle driedoornige stekelbaarzen behandeld als trekvis, maar wellicht is daarmee sprake van een geringe overschatting voor het geval er een zoetwater-vorm bij zit. De meeste glasalen vielen in de lengte klasse 6-10 cm lang. Maar soms werden kleinere exemplaren gevangen met een lengtemaat van de 3-5 cm. Er is navraag gedaan of het geen andere vissoorten kon zijn geweest die lang en transparant waren (zoals jonge haring of sprot) maar dat was niet het geval. In de analyse is er geen onderscheid gemaakt in glasaal (transparant) en gepigmenteerde aal. Als aal pigment heeft duidt dat er op dat deze niet meer met de trek bezig is. Trekvissen Op 16 van de 18 monsterlocaties zijn trekvissen gevangen. De locaties Muiden en De Ruiter zijn geen trekvissen gevangen. Het kan zijn dat deze locaties te ver van het Noordzeekanaal liggen zodat hier geen glasalen meer worden gevangen c.q. pas later in het seizoen zo ver opzwemmen. Een andere verklaring kan zijn dat bij Muiden vanwege het zomerpeil (hogere waterstand in het IJsselmeer dan in de winterperiode) de Vecht inlands stroomt waardoor er geen lokstroom aanwezig is. Kantekening is dat op de bemonsteringslocatie een stevige stroming stond wat de vangst met kruisnet negatief kan hebben beïnvloed. Bij Gemaal De Ruiter is het verval groot, de polder ligt drie meter dieper. Het gemaal was grotendeels buiten werking tijdens de bemonsteringsperiode dus er was geen lokstroom aanwezig. De enige trekvis die bij de locatie Oudeschans is gevangen betrof een paling van > 41 cm. Spiering is alleen gevangen bij de Oranjesluizen. Omdat de bemonsteringslocatie aan de Noordzeekanaalzijde heeft plaatsgevonden is de kans groot dat het om intrekkende spiering uit het Noordzee betreft en dus niet de zogenaamde IJsselmeer spiering. Estuariene vissen Er zijn langs het Noordzeekanaal zeven estuariene vissoorten gevangen. Het betrof vaak maar een enkel individu. Alleen jonge bot was ruimschoots vertegenwoordigd bij Halfweg. Bij Houtrak werden de meeste soorten gevangen. Wellicht komt dit door de ligging. Dit Gemaal ligt niet aan een zijkanaal maar rechtstreeks aan de hoofdoever van het Noordzeekanaal. Soorten als zeebaars en (kleine) koraalvis zijn niet gevangen terwijl deze juist wel veelvuldig worden gezien langs de oever van het kanaal. Opvallend is dat bij Aagtendijk, dat relatief dicht bij IJmuiden ligt, geen estuariene vissoorten zijn gevangen. Zoetwatervissen Dit ecologische gilde is het ruimst vertegenwoordigd qua aantal soorten (12 soorten), maar niet in absolute aantallen. In de meeste gavellen werd er af en toe een zoetwatervis gevangen. Ten dele kunnen het soorten zijn die in het zoete water van het Noordzeekanaal leven, maar er kunnen ook uitgespoelde exemplaren bij zitten. Dit geldt echter niet voor de snoekbaars. De jonge snoekbaars werden soms vaak in kleine groepjes gevangen. Van alle zoetwatervangsten was de snoekbaars met 81% het meest vertegenwoordigd. Blijkbaar is het Noordzeekanaalsysteem een goede broedplaats voor deze soort. Opvallend is de vangst de kleine modderkruiper, een typische poldervis. Deze is alleen bij De Ruiter en bij De Groote Zeesluis Muiden gevangen.

16

Stichting RAVON

Exoten Op 16 van de 18 locaties zijn exotische vissen gevangen. Alleen bij Kadoelen en Oudeschans was dit niet het geval. Maar duidelijk is dat de exotische zwartbekgrondel algemeen voorkomt in het Noordzeekanaal en IJsselmeer. Deze grondel heeft geen zwemblaas en ligt stil op de bodem dus de vangkans is niet heel groot. Geeft dus te kennen dat de dichtheden erg groot zijn als ze wel gevangen worden. Grote exemplaren (>15 cm) zijn niet gevangen. Die zijn waarschijnlijk te snel om te worden gevangen met kruisnet. De andere exoot is de marmergrondel en alleen gevangen bij Gemaal De Ruiter. Deze kleine grondel maakt een snelle opmars in de poldersystemen vanuit de Utrechtse Vecht en Amsterdam-Rijnkanaal.

Naast (glas)aal is de jonge snoekbaars de meest gevangen zoetwatervis tijdens de monitoring (foto Bart van Iterson)

Links een glasaal en rechts een zwartbekgrondel die te herkennen is aan o.a. de zwarte vlek op de eerste rugvin (foto E. Goverse)

Bijvangsten Waarnemers hebben met het kruisnet niet alleen vissen gevangen. Bijvangsten waren o.a. de Chinese wolhandkrab. Deze soort is bijna op alle locaties langs het Noordzeekanaal gevangen en bij Muiden. Een andere geleedpotige die vaak werd gevangen was de gevlekte Amerikaanse rivierkreeft, en er zijn veel garnalen, steurkrabben en aasgarnaaltjes aangetroffen. Deze laatste drie soortgroepen zijn niet nader gedetermineerd. Op enkele locaties (Oranjesluizen en Willem I-Sluis) zijn kwallen gemeld. Waarschijnlijk gaat het om de Amerikaanse langlob-ribkwal die sinds kort in het Noordzeekanaal wordt gevonden. Bij de Oranjesluizen zat soms het complete kruisnet er vol mee! De zager, een soort van zeeworm, is o.a. gevangen bij Gemaal Houtrak. Een aantal van deze dieren zwommen snel door de waterkolom en na een vangst met het kruisnet werd duidelijk dat het ‘zagers’ zijn. Bij de Willem I-Sluis is een vrouwtje van de kleine watersalamander gevangen. Deze zat op een bonk rietwortels welke aan het oppervlakte dreef voor de sluisdeur. Waarschijnlijk is het diertje op dat eilandje Het IJ ingedreven. Bijvangsten zijn niet systematisch en/of kwantitatief geregistreerd.

17


4.3

Gevangen aantallen en efficiëntie Een kruisnet van 1 x 1 meter grootte is een vistuig waar voornamelijk kleine vissen mee gevangen worden. De vangsten zijn dus niet een weerspiegeling van de gehele soortenspectrum wat op een locatie voorkomt omdat grote en snelle vis er praktisch niet mee gevangen wordt. Het doel van dit project is het bemonsteren van trekvis waarbij de focus ligt op intrekkende glasalen en driedoornige stekelbaars. Hiermee volstaat het gebruik van een 1 x 1 meter groot kruisnet. Aangenomen is dat met het gebruikte bemonsteringsschema een goede indruk kan worden verkregen van (en het verloop van) de dichtheid in de migratieperiode. Omdat ook het kruisnet een selectief vangtuig is blijft het lastig de vangsten van het kruisnetbemonstering te koppelen aan echte aantallen/dichtheden. Het aantal gevangen glasaal met kruisnet bij Gemaal Halfweg staat in groot contrast met de aantallen die met fuiken achter de vispassage zijn gevangen Ook bij (http://www.rijnland.net/actueel/nieuws/@239488/rijnland_telt_intrek/). Spaarndam heeft aanvullend onderzoek plaatsgevonden (http://www.buwa.nl/vismigratiekunstwerken.html). Ook hier is het verschil groot tussen de uitkomsten van beide typen bemonsteringen. Dat het aantal gevangen glasalen bij Gemaal Halfweg en Spaarndam relatief laag zijn kan komen doordat er een steekproef wordt genomen tijdens de migratie van de aaltjes bij een doorgang. Er vind dan geen stuwing plaats van trekvissen. Dat verklaart mogelijk tevens de hoge aantallen gevangen glasalen bij Gemaal Overtoom, waar het gemaal niet passeerbaar is en dus oponthoud van glasaal plaatsvindt.

250

200

150

100

50

Halfweg

30 juni

Gemaal Overtoom Gemaal Westzanerpolder Halfweg Gemaal Nauerna Aagtendijk 26 juni

19 juni

23 juni

16 juni

12 juni

5 juni

10 juni

2 juni

30 mei

22 mei

26 mei

15 mei

19 mei

8 mei

Gemaal Nauerna

12 mei

1 mei

5 mei

28 april

24 april

17 april

22 april

10 april

Aagtendijk

14 april

3 april

7 april

0

Gemaal Westzanerpolder

Figuur 5. Verdeling van het aanbod (glas)aal per avond voor de vijf locaties waar het meeste aal is gevangen.

18

Gemaal Overtoom

Stichting RAVON

Het aantal gevangen driedoornige stekelbaars varieerde sterk tussen de locaties en was relatief beperkt. In totaal zijn er 674 stekelbaarsjes gevangen. Gemaal Kadoelen is maar 1 exemplaar gevangen. Gemaal Houtrak was de locatie waar de meeste stekelbaarsjes zijn gevangen. Hier zijn 75% van alle driedoornige stekelbaarsjes gevangen (506 individuen). Bij aanvang van het project werd ingeschat dat eerst veelal stekelbaarzen zouden worden gevangen en dat de glasaal pas na de stekelbaarzen hun intrek doen. Deze inschatting kwam voort uit eerdere observaties die gedaan waren bij o.a. Gemaal Halfweg. De vangsten laten niet zo’n patroon zien. Een verklaring kan zijn dat de piek van de intrek is gemist omdat het project pas op 3 april gestart was. Tabel 7 geeft weer dat het verschil in aanbod per locatie relatief laag is en er duidelijk vijf locaties uitspringen qua aanbod aan glasaal (Overtoom, Westzanerpolder, Halfweg, Nauerna en Aagtendijk). Figuur 5 visualiseert het totaal aanbod van (glas)aal van deze vijf locaties. Opvallend is dat gedurende de eerste zes weken van het project op de locaties soms een flinke hoeveelheid glasalen wordt gevangen, en dat het aanbod niet constant is. Gedurende de periode half mei tot half juni wordt er relatief constant een substantiële hoeveelheid glasaal gevangen. Na half juni worden er maar weinig tot geen glasalen gevangen. Het lijkt erop dat doorvangen na 30 juni dan ook weinig toegevoegde waarde zou hebben gehad. Het aantal gevangen driedoornige stekelbaarzen is relatief beperkt geweest (zie Tabel 7), op een uitschieter na bij Gemaal Houtrak. Vanwege dit beperkte aanbod draagt een grafiek niet bij tot het visualiseren van het aanbod over ruimte en tijd. Idem voor de spiering welke is gevangen op 1 locatie. Zichtwaarnemingen laten soms ook een verschil zien tussen wat er rondzwemt en in het kruisnet terecht komt. Bij Gemaal Halfweg hing er vaak een groep(je) driedoornige stekelbaars voor de vispassage waar het kruisnet werd neergelaten maar af en toe werd daadwerkelijk stekelbaars gevangen. Dat gold in mindere mate ook bij Gemaal Houtrak waar het water helder was. Er werd daar aanzienlijk minder stekelbaars gevangen dan op zicht te zien was. Extremer was het met de haringachtigen. Voor het Gemaal Houtrak en Oranjesluizen zwommen enkele weken lang 10.000 à 100.000en haringachtigen rond (haring en/of sprot) en in totaal zijn 64 exemplaren gevangen die konden worden gedetermineerd als haring. Verklaring zijn drukeffecten door het ophalen van het net of de witte kleur van het net. Mogelijk reageren enkele soorten door sterk op.

19


5

CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN Met uitgebreide monitoring door vrijwilligers is in het eerste jaar een indruk gekregen van intrek van een aantal migrerende verschillende vissoorten. Trekvissen als (glas)aal, driedoornige stekelbaars en spiering zijn gevangen. Het resultaat laat zien dat het Noordzeekanaal een belangrijke doorvoerroute vormt voor vis. Ook laat de monitoring zien dat er aanbod van trekvis is bij de meeste gemalen en sluizen. Op 16 van de 18 bemonsteringslocaties werd (glas)aal aangetroffen. Alleen bij Oudeschans is een volwassen paling gevangen en geen glasaal. Op de twee buitenposten Groote Zeesluis Muiden en Gemaal De Ruiter zijn geen trekvissen aangetroffen. Het aantal gevangen glasaal varieerde sterk per locatie. Bij Kadoelen is tijdens 128 trekken maar één (1) glasaal gevangen. De meeste glasalen zijn gevangen bij Aagtendijk, Gemaal Halfweg, Gemaal Nauerna, Gemaal Overtoom en Gemaal Westzanerpolder (Overtoom). Het aantal gevangen driedoornige stekelbaars was relatief beperkt. De vangsten laten geen duidelijk piek zijn, terwijl dit wel werd verwacht. Een reden kan zijn dat de monitoring in 2014 te laat is gestart en de intrekpiek van deze soort is gemist. Het is aan te bevelen om volgend seizoen eerder te starten. Tabel 9. De bemonsteringslocaties in 2014 met een expert judgement gebaseerd op vangsten en ervaringen waarnemers. * Aan het einde van de monitoringscyclus werd een vispassage aangelegd en opgeleverd. ** Sluis te Overtoom is standaard gesloten maar lekt wel waardoor deze niet potdicht zit.

locatie Aagtendijk

vispassage

De Ruiter De Waker Halfweg Houtrak Kadoelen

expert judgement locatie/vangsten goed slecht

ja

matig goed goed slecht

opmerking niet passeerbaar groot verval met achterland, geen lokstroom omdat gemaal buiten gebruik was niet passeerbaar passeerbaar niet passeerbaar niet passeerbaar * zomerpeil IJsselmeer; water stroomt de Vecht in niet passeerbaar kan niet direct bij het kunstwerk worden bemonsterd passeerbaar

Muiden

slecht

Nauerna, Gemaal

goed

Naurena, Schermersluis

slecht

Oranjesluizen

goed

Oudeschans

slecht

sluis staat altijd open, de enige twee vangsten vonden plaats toen er geen (rondvaart)boten voeren

Overtoom, Gemaal Overtoom, Sluis Overtoom, Westzanerpolder Overtoom, Zaandammerpolder Spaarndam, Grote Sluis Spaarndam, Kolksluis Willem I-Sluis

goed matig goed matig slecht slecht matig

niet passeerbaar niet passeerbaar ** niet passeerbaar niet passeerbaar alleen passeerbaar bij gebruik sluis niet passeerbaar (Boezemsluis wel) passeerbaar

ja

Een enkele keer is geobserveerd dat glasaal het lukt om door de mazen van het kruisnet te kruipen. Een mogelijkheid is wellicht de veldmaterialen uit te bereiden met een stuk zeil van

20

Stichting RAVON

1,5 x 1,5 meter dat op de grond kan worden gelegd waarop het kruisnet gelegd kan worden na ophalen. Ook is er discussie of de kleur van het net geen negatieve invloed heeft in helder water. Het lijkt erop dat vissen het witte oppervlak mijden. Maar om de resultaten ook te kunnen vergelijken met de komende jaren is besloten de netten niet te wijzigen. In Tabel 9 staan alle locaties genoemd met daarbij een expert judgement. Deze inschatting is gebaseerd op wat er daadwerkelijk is gevangen en wat de persoonlijke ervaringen waren van de waarnemers. Voor het nieuwe seizoen 2015 is het aan te bevelen een heroverweging te maken waar in 2015 wordt bemonsterd. Aan het Noordzeekanaal en Ommelanden zijn mogelijk andere locaties die als alternatief kunnen dienen voor locaties waar de resultaten van de bemonstering en de ervaringen beperkt waren.

Bemonstering voor de Willem I-Sluis. Voor de sluisdeur hoopt veel zwerfafval op. Dit is niet noodzakelijk vervelend voor de monitoring omdat ertussen juist glasaal rustend gevangen kan worden. Wel kan het zwerfvuil de nieuw aangebrachte vispassage (type brievenbus, niet op de foto) blokkeren/verstoppen. (foto E. Goverse)

21


DANKWOORD Dank gaat uit naar alle waarnemers die bij nacht en ontij de monitoring hebben uitgevoerd. We willen de volgend personen danken voor hun inzet (op alfabetische volgorde voornaam): Arjen Kikkert, Bart van Iterson, Bryndan van Pinxteren, Donald Pranger, Frank Verdonk, Frans Nannes, Fred den Dulk, Fred Haaijen, Geert Timmermans, Gerrit van der Vliet, Guido Mattens, Hans Roodzand, Hans van Os, Hardy Kosters, Herman van der Laan, Jan de Jong, Jan Goede, Jan van de Bilt, Joost van Marion, Jos van de Heijden, Jurgen Goldstein, Kees Dekker, Kees Tesselaar, Maarten Flikweert, Maarten Hoetmer, Marc de Jongh, Marcel Acquoij, Marco Vlieland, Marten Verweij, Martijn van Osch, Matthijs Ufkes, Michiel Boeken, Mike Dijkstra, Nannette Valster, Nico Jonker, Patrick Heijne, Pim Hoogenboom, René Langedijk, Rien Boon, Rien Faasse, Rik Beentjes, Ron Gatowinas, Ron Verdonk, Ronald van der Fange, Ruud Steinvoorte, Sjoerd Joustra, Ted Dekker, Theo Breedijk, Tim Pelsma, Ton Moed, Vincent Booij, Willy Krone en iedereen die op een of andere manier een bijdrage heeft verleend en niet is genoemd.

Vrijwilligers staan 5 minuten te wachten bij de Schermersluis voordat het kruisnet gelicht mag worden (foto Rik Beentjes)

22

Stichting RAVON

LITERATUUR Herder, J.E., J. Kranenbarg, D.M. Hoogeboom, J. Hamers & K. Dekker (red.), 2012. Atlas van de Noord-Hollandse vissen. Landschap Noord-Holland, Heiloo & Stichting RAVON, Nijmegen. Kranenbarg, J. & J. Backx, 2004. Ander beheer Haringvlietsluizen: tussenrapportage actieve monitoring vissen 2000-2003. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RWS, RIZA), Lelystad. Wintermans, G.J.M, 2012. Trekvisaanbod langs de Waddenzeekust. Gegevensverslag monitoring voorjaar 2012. WEB-rapport 12-02 Wintermans Ecologenbureau, Finsterwolde.

23


Duiker Aagtendijk

Gemaal De Ruiter

Gemaal De Waker

24

BIJLAGE 1: Ligging bemonsteringslocaties

Stichting RAVON

Gemaal Halfweg

Gemaal Houtrak

Gemaal Kadoelen

25


Groote Zeesluis Muiden

Gemaal Nauerna

Schermersluis

26

Stichting RAVON

Oranjesluizen

Oudeschans

Gemaal Overtoom

27


Sluis Overtoom

Gemaal Westzanerpolder

Gemaal Zaandammerpolder

28

Stichting RAVON

Grote Sluis, Spaarndam

Kolksluis, Spaarndam

Willem I-Sluis

29

Stichting RAVON

BIJLAGE 2: Bemonsteringsschema datum

zonsondergang

03-Apr-14

20.17

07-Apr-14

20.24

10-Apr-14

20.29

14-Apr-14

20.36

17-Apr-14

20.41

22-Apr-14

20.48

24-Apr-14

20.53

28-Apr-14

21.00

01-May-14

21.05

05-May-14

21.11

08-May-14

21.16

12-May-14

21.23

15-May-14

21.27

19-May-14

21.33

22-May-14

21.38

26-May-14

21.43

30-May-14

21.47

02-Jun-14

21.51

05-Jun-14

21.54

10-Jun-14

21.58

12-Jun-14

22.00

16-Jun-14

22.02

19-Jun-14

22.03

23-Jun-14

22.04

26-Jun-14

22.04

30-Jun-14

22.03

opmerking

de dinsdag na 2de Paasdag

(geen nationale feestdag in 2014)

de vrijdag na Hemelvaartdag

de dinsdag na 2de Pinksterdag

Schema bemonstering valt op maandagen en donderdagen, op een enkele uitzondering na. Deze zijn met geel weergeven. Bemonstering moet gebeuren in schemer/donker, dus ± 30 minuten na aangegeven tijd.

31


De Waker

Halfweg

Houtrak

Kadoelen

Muiden

Nauerna, Gemaal

Nauerna, Schermersluis

Oranjesluizen

Oudeschans

Overtoom, Gemaal

Overtoom, Sluis

Overtoom, Westzanerpolder

Overtoom, Zaandammerpolder

Spaarndam, Grote Sluis

Spaarndam, Kolksluis

Willem I Sluis

datum 3-Apr-14 ja 7-Apr-14 ja 10-Apr-14 ja 14-Apr-14 ja 17-Apr-14 ja 22-Apr-14 ja 24-Apr-14 ja 28-Apr-14 ja 1-May-14 ja 5-May-14 ja 8-May-14 ja 12-May-14 ja 15-May-14 ja 19-May-14 ja 22-May-14 ja 26-May-14 ja 30-May-14 ja 2-Jun-14 ja 5-Jun-14 nee(?) 10-Jun-14 nee(?) 12-Jun-14 ja 16-Jun-14 nee 19-Jun-14 ja 23-Jun-14 nee 26-Jun-14 ja 30-Jun-14 ja

De Ruiter

Aagtendijk

BIJLAGE 3: Geregistreerde bemonsteringen

ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee ja ja ja

nee nee nee nee ja ja ja nee nee ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja

ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee ja ja ja ja nee ja nee nee(?) nee(?) ja nee ja nee ja nee ja

nee nee nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee nee

nee nee nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee nee nee nee nee nee nee

ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja

nee ja nee ja ja ja nee ja nee nee nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja nee ja



ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee nee ja

ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee nee ja

ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee ja ja ja ja ja nee(?)

ja ja ja ja ja ja ja nee(?) ja ja nee(?) ja ja ja ja nee(?) nee(?) ja ja ja ja ja ja nee(?) ja ja

ja ja ja ja ja ja ja ja ja nee nee ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja ja

Tabel met alle locaties en geplande bemonsteringslocaties waarbij is aangegeven of er wel (ja) of niet (nee) is bemonsterd. Groen geeft aan of er die avond (glas)aal is gevangen. ? = niet 100% zeker of er niet bemonsterd is. Mocht er ten onrechte een vraagteken staan, meldt dit aan de coördinator. Dan kan het bezoek alsnog worden verwerkt tijdens het vergelijk met de komende jaren.

32

STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

Recommend Documents