SI CUPIS ANIMUM DOMINI COGNOSCERE ASPICE ET RESPICE DOMUM

Château de Cormatin:Opmaak 1

19-2-2009

12:36

Pagina 1

Château de Cormatin

Chateau de Cormatin

SI CUPIS ANIMUM DOMINI COGNOSCERE ASPICE ET RESPICE DOMUM. Om de ziel van het huis te herkennen dient men op elk detail van het huis te letten.

1


19-2-2009

12:36

Pagina 2

inhoud Historische, architectonische en filosofische context

Château de Cormatin - het beeldprogramma 3 5 7 9 11 13 15

10

de Godsdienstoorlogen

16

de familie du Blé

15

18 20

Jacques du Blé en Claude Phélipeaux Château de Cormatin: bloei en verval

24

de bouw van het kasteel

30

de inrichting van het kasteel

34 36

het neoplatonisme de eleusinische mysteriën: de mythe

19 21 23 25 27 29 31 33 35

40 44

de eleusinische mysteriën: de betekenis van de mythe de cultus van de eleusinische mysteriën

48

Gebruikte literatuur en bronnen

37 39 41 43 45 47

Voorwoord: beschrijf een beeldprogramma inleiding de antichambre: landschappen de antichambre: romeinse Godinnen de antichambre: Bijbel en Koningshuis de antichambre: decoraties de slaapkamer van de markiezin: Venus en Vulcanus de slaapkamer van de markiezin: Jaël en Sisera het boudoir van de markiezin de kleedkamer van de markiezin het Cabinet des Curiosités het Cabinet des Curiosités: Le rousseau Cabinet de Sainte-Cécile Cabinet de Sainte-Cécile: luchtgeesten Cabinet de Sainte-Cécile: Ceres en Saturnus Cabinet de Sainte-Cécile: Justitia en Prudentia Cabinet de Sainte-Cécile: Fortitudo en temperamentia Cabinet de Sainte-Cécile: initiatieruimte Cabinet de Sainte-Cécile: de laatste fase de slaapkamer van de markies: douze Césars de slaapkamer van de markies: douze Césars de slaapkamer van de markies: Cupido en minerva Conclusie

A

Bij de illustraties: A De hoofdingang van Château de Cormatin. B Het plaatsje Cormatin ligt in de Bourgogne, ten noorden van Cluny.

B 2


19-2-2009

12:36

Pagina 3

Château de Cormatin

Voorwoord: BeSChriJF een BeeLdProGramma

D

Overal in Château de Cormatin duikt dit kopje op tussen de panelen van de lambrizering. De gekrulde omlijsting verwijst naar de hoorn des overvloeds.

eze paper is geschreven naar aanleiding van de opdracht ‘beschrijf een beeldprogramma’, voor het vakgebied theorie der kunsten. de eerste vraag die rijst is: wat is een beeldprogramma? een beeldprogramma is een samenhangend geheel van beelden die op een bepaalde plaats aanwezig zijn. deze kun je beschrijven door te zoeken naar hun betekenis: Waarom ligt dat handje daar? Betekenis kun je vinden in de morfologie, de semiotiek, en in de iconografie. wie wordt er hier verbeeld, en op welke manier? en als je al weet wie het zijn, en wat er wordt afgebeeld: waarom juist deze scène? wie is de opdrachtgever? wat is het historisch perspectief? als eerste onderwerp diende zich het drieluik van Jan & hubert van eyck zich aan. nog niet zo lang geleden heb ik het opnieuw gezien in Gent, en ik was er weer van onder de indruk. het gevoel half te begrijpen waar het over gaat roept in mij telkens nieuwsgierigheid op. al snel begreep ik, dat ik niet de enige was. het Lam Gods is een favoriet onderwerp. dat daagde mij uit om juist iets anders te zoeken. in mijn hoofd ben ik gaan speuren naar een beeldprogramma dat ik in ‘het echt’ gezien heb en mij nieuwsgierig maakte. ineens werd het me duidelijk. ik zag het prachtig gedecoreerde kasteeltje voor me, waar ik onvoorbereid terecht kwam tijdens een vakantie. ik verwachtte een ruïne of kaal bouwwerk aan te treffen, waar veel voorstellingvermogen voor nodig zou zijn om een plaatje te vormen van het oorspronkelijke bouwwerk. maar dit onverwachte kasteeltje vlak bij Cluny bleek een openbaring, een juweeltje. het verraste mij. een authentiek, intact en compleet kasteel: Château de Cormatin. een waarlijk monument, waar de tijd zó voelbaar wordt. mijn grootste verbazing was nog dat bij het verlaten van het terrein de 21e eeuw nog steeds bestond en gewoon door was gegaan.

het kasteel is nog niet zo lang in deze gave staat. in de genoemde vakantie huurde ik een huisje van een nederlandse dame. Zij vertelde me hoe het kasteel van een stoffige bouwval tot haar huidige glorie is gekomen. hoe het kasteel vol stond met steigers met schilderende studenten. in de loop van de jaren bezocht zij het kasteel regelmatig. Bij elk bezoek werd de grandeur meer en meer zichtbaar en stegen navenant de toegangsprijzen. ik wil dit kasteeltje graag verkennen. omdat het, in al haar bescheidenheid, zo groots de tijd voelbaar kan maken. en daarmee nieuwsgierig maakt. Wie heeft dit gebouwd? Wat speelde er in die tijd? Hoe zag het leven eruit? Hoe is die enorme decoratie tot stand gekomen? En wat is die zo voelbare maar onbegrijpelijke betekenis van al die verbeeldingen? onderzoek naar het beeldprogramma leidt onherroepelijk naar onderzoek naar de context. wanneer ik al die verhalen bij elkaar zet, ontstaat er een gecompliceerde structuur. daarom heb ik gekozen voor een tweeledige opzet. op de linkerpagina beschrijf ik allerlei zaken die rondom het kasteel spelen. op zoek naar de ontstaansgeschiedenis leek het noodzakelijk me te verdiepen in de godsdienstoorlogen. dit onderwerp is zo groot: ik heb me beperkt tot dat stukje waar nog verband bestaat met de familie du Blé. daarna beschrijf ik de bouw van het kasteel, kenmerken van de architectuur, en de indeling van het kasteel. hier ga ik ook dieper in op het neoplatonisme en de eleusinische mysteriën. op de rechterpagina’s staat het beeldprogramma van het kasteel beschreven. hier doe ik verslag van mijn morfologische en iconografische zoektocht: Wie staat er op dat schilderij, wat betekenen de graanschoven in de lambrizering? het is een zoektocht waar geen eind aan komt. elk schilderij heeft zo veel elementen om te beschrijven: er is genoeg materiaal voor een heel boek. deze paper is slechts een aanraken, een eerste poging. ik hoop dat het voldoende is om nieuwsgierig te maken. want Château de Cormatin is, in mijn ogen, zeker een bezoek waard! 3


19-2-2009

12:36

Pagina 4

Luchtfoto van het Château de Cormatin, gelegen in de Bourgogne, in de omgeving van Cluny.

4


19-2-2009

12:36

Pagina 5

Château de Cormatin - het BeeLdProGramma

inLeidinG

C

Bij de illustraties: A Dit vrouwengezicht is regelmatig geschilderd in de ruimten tussen het paneelwerk De haren zijn gevlochten als korenaren. Ook hier verwijzen de krullen naar de horen des overvloeds. B Wapenschild van de familie Du Blé. Het schild zelf bestaat uit een drievoudige gouden visgraat op

hateâu de Cormatin blijkt een zeer zorgvuldig opgebouwd beeldprogramma te bevatten. tot in de kleinste decoraties zijn de allegoriën uitgewerkt. de belangrijkste drie ruimten zijn de antichambre, dan het Cabinet des Curiosités (Cabinet des miroirs), en tenslotte het Cabinet de SainteCécile, ook wel het Cabinet de harmonie genoemd. om het beeldprogramma te lezen is het voor de bezoeker belangrijk deze drie ruimten in deze volgorde te bezoeken. Buiten deze pronkvertrekken is er een aantal -min of meerprivé vertrekken. ik hou me in mijn beschrijvingen aan de volgorde die gehanteerd wordt bij de rondleidingen in het kasteel. even als gids: we komen binnen in de antichambre. Van daaruit geeft een deur toegang tot het slaapvertrek van de markiezin. na dit slaapvertrek komen we in het boudoir van de markiezin. deze mondt uit in de kleedkamer annex badkamer. Vanuit deze badruimte is er rechtstreeks toegang tot de antichambre. we zijn in een rondje door de vertrekken van de markiezin gelopen, om op het beginpunt uit te komen. in de antichambre nemen we nu de deur naar de vertrekken van de markies. de eerste ruimte is het Cabinet des

A Curiosités. daarna geeft een donkere gang toegang tot het Cabinet de Sainte-Cécile. hierna komen de privévertrekken van de markies. het lijkt erop dat deze ruimten nooit voltooid zijn, en het is twijfelachtig of hier ooit gasten werden toegelaten. Van dit gedeelte heb ik alleen van de slaapkamer beeldmateriaal kunnen achterhalen.

een rode achtergrond. Het schild wordt altijd afgebeeld op een wit fond. Links en rechts van het schild zijn kelkvormen geschilderd, rijkelijk gevuld met bloemen Het wapenschild is een hyroglief voor het mystieke koren.. De strepen verbeelden drie goudsparren met de hoekpunten naar boven gericht.. Dit symboliseert het evenwicht binnen de drie voudigheid: de absolute perfectie.

B 5


19-2-2009

12:36

Pagina 6

B

Bij de illustraties: A De antichambre. Blikvanger is het portret van Louis XIII boven de haard. Links het raam dat uitkijkt op de tuin. Overal zijn rijke decoraties aangebracht. De wanden zijn van onder tot boven bedekt met paneelwerk: ‘boiseries de hauteur’. B De stoeltjes in de antichambre werden in 1650 gemaakt in ZuidDuitsland naar een ontwerp van

A 6

F. Unteutsch (1600 - 1670).


19-2-2009

12:36

Pagina 7


de antiChamBre : LandSChaPPen

D

A

e antichambre is de voorkamer, en de eerste ruimte waarin de rijke decoraties overal zijn aangebracht. de wanden zijn van onder tot boven helemaal bedekt met paneelwerk: ‘boiseries de hauteur’. werkelijk geen centimeter is onbenut gelaten. Zelfs de deur, die achter je dicht valt bij binnenkomst, verdwijnt in het beschilderde paneelwerk. daarmee is direct voelbaar dat de bewoners van dit kasteel voorname mensen zijn. de antichambre is een lange rechthoekige ruimte. op beide korte zijden zijn grote ramen. Bij binnenkomst valt direct de kale meubilering op: langs de muur staat, zeer keurig uitgewogen, een rij stoeltjes als was het een wachtkamer. dit was dan ook meestal de functie van deze kamer.

LandSChaPPen

B

C

de wanden zijn beschilderd met landschappen in ruitvormen. het zijn klassieke, archaïsche verbeeldingen, typerend voor de D tweede school van Fontainebleau. de landschappen hebben alle de horizon in het midden van de ruit. er is duidelijk gestreefd naar evenwichtigheid en harmonie. het linker paneel (illustratie A), rechts naast de toegangsdeur, laat een lieflijk landschap zien: een meertje, groene bomen, een kasteeltje en kerkje op de achtergrond. het speelt zich af in de lente. op het eerste gezicht puur een decoratie, zonder inhoudelijke betekenis. dit verandert echter bij het volgende landschap. dit paneel (illustratie B) wordt grotendeels in beslag genomen door een vreemd bouwwerk. een doorkijk naar een trap komt prominent in beeld, en als je goed kijkt lijkt het gebouw voornamelijk een gecompliceerd trappenhuis te kunnen zijn, zoals we die nu van escher kennen.

het lijkt er op dat dit schilderij direct verwijst naar het neoplatonisme: het streven naar geestelijke groei wordt dan verbeeld door de trappen. temeer, omdat voor het gebouw een kronkelige, dode boom is afgebeeld, bijna zonder vertakkingen. dit verwijst wellicht naar de onderwereld, en daarmee naar het aardse bestaan dat de geestelijke groei belemmert. op de voorgrond van het schilderij lijkt het herfst, de weinige zijtakken van de kronkelige boomstam waaien als een soort linten naar links, het beeld uit. achter het gebouw zien we groene heuvels. dit zou symbool kunnen staan voor de fase van contemplatie. het derde landschap (illustratie C) laat een water zien op de voorgrond, echter niet lieflijk zoals het eerste. het water is donker. aan de waterkant, centraal in de compositie, staat weer een dode boom. deze boom is slechts licht gekromd, en wijst met zijn kale top naar het gebouw links erachter. dit is een laag, recht gebouw met een smalle toren. op de achtergrond groene velden. de tegenstelling tussen de rechte toren en de kromme boom valt op. misschien staat de rechte toren voor het rechte pad dat de mens te gaan heeft, de kromme boom voor de verleidingen. aan de overkant naast de deur naar de slaapkamer van de markiezin is er weer een ruitvormig landschap (illustratie D). dit landschap laat zich nog het meest typeren als een zomers tafereel. een open plaats in een bosachtige, groene omgeving staat centraal in de compositie. op de achtergrond bergen, niet dreigend maar juist ruimtelijk. de lucht is helder. er bevindt zich op dit schilderij geen enkel gebouw. in vergelijking met de andere landschappen lijkt dit nog het meest de zo gewenste staat van contemplatie te verbeelden. de vier landschappen staan voor de vier seizoenen, die weer een symbolische vertegenwoordiging zijn van vier facetten van het leven. Zie hiervoor de uitleg over het neoplatonisme op pagina 34.

7


19-2-2009

12:36

Pagina 8

De antichambre: de lange wand tegenover de open haard. Op het linkerpaneel, naast landschap B (zie pagina 7), is Diana afgebeeld. Rechts van dit landschap een afbeelding van Minerva, met rechts daarnaast landschap C. Uiterst rechts: de toegangsdeur naar de vertrekken van de markies. Deze deur is vrijwel onzichtbaar als hij gesloten is, want hij vormt een integraal onderdeel van het paneelwerk.

8


19-2-2009

12:36

Pagina 9


de antiChamBre : romeinSe Godinnen de landschappen in de antichambre worden afgewisseld met verbeeldingen van twee figuren uit de romeinse mythologie: diana en minerva.

diana diana is het romeinse evenbeeld van de Griekse artemis. Beschermster der kuisheid, godin van de jacht. dat het om diana gaat, zien we aan de pijl en boog. Buiten dat, wordt ze zeer vrouwelijk, maar toch kuis bedekt weergegeven. diana kijkt naar links, stapt blootsvoets naar voren van een brok steen. op haar hoofd draagt zij haar maansikkelvormige diadeem. Ze lijkt de boog aan te gaan spannen, maar tegelijk Ze wordt als een kwetsbare vrouw afgebeeld. naakt met alleen een snel half omgeslagen doek, die bijna van haar af valt in de beweging. dit brengt me bij deze scène uit de methamorphosen: Cadmus’ kleinzoon actaeon ziet bij toeval hoe diana een bad neemt. de godin straft zijn indringing met een metamorphose. het liefst had ze haar boog ter hand genomen, maar ze smijt water in zijn gezicht. actaeon krijgt het gewei van een hert op zijn voorhoofd, hertenpoten, en een spikkelvacht. hij vlucht, en wordt verscheurd door zijn eigen bloeddorstige jachthonden. (Methamorphosen, Ovidius III: 173- 252) is deze afbeelding een waarschuwing te blijven wachten in deze ruimte, en niet de markiezin onverwacht lastig te vallen? of is dit een uiting van de kuise kwaliteiten van de markiezin? deze interpretatie gaat wellicht te ver. diana wordt ook vaak afgebeeld als beschermster van vrouwen: een meer algemene boodschap.

A

B

minerVa

naadloos aan bij die van diana: Zwarte achtergrond, staand op marmer, en precies passend in het kader. Beide van even groot belang. ook de licht oker tint van gewaad en huid komt overeen, de godinnen vullen elkaar perfect aan. minerva is, net als diana, een maagdelijke godin. Ze staat op een gladde steen, misschien dat hiermee uitgedrukt wordt dat zij vecht voor de rechtvaardige zaak, en niet omwille van het geweld (zoals mars). Feitelijk is ze hier niet gekleed om het slagveld te betreden; ze draagt een transparant gewaad, die haar vrouwelijkheid mooi benadrukt. Ze loopt zeer voorzichtig met haar sandalen over de gladde steen. het lijkt dat ze met name is verbeeld als godin van de wijsheid. minerva raadt Cadmus aan, de tanden van de draak te zaaien in de geploegde grond als zaad voor nieuwe mensen. hieruit groeit een pantserhaag van gewapende mannen. Zij verliezen zichzelf echter in een burgerstrijd, en de pasgeboren strijders sneuvelen allemaal op vijf na: de eerste thebanen. (Methamorphosen, Ovidius III:101-128). in een tijd van burgertwisten lijkt dit me een toepasselijk citaat. er lijkt dan een waarschuwing van uit te gaan: wanneer de burgertwisten voortduren, zal nagenoeg iedereen sneuvelen. of blijven alleen de rechtvaardigen over? opvallend ook in dit citaat is het element zaaien. Zaaien en oogsten, het nieuwe leven dat de aarde voortbrengt, zal een centraal thema in dit kasteel blijken te zijn. minerva heeft haar gelaat recht naar de ruimte gericht. haar blik lijkt echter wat meer naar rechts te gaan. daamee zou ze toezicht kunnen houden op de slaapkamer van de markiezin. het raam kijkt uit op de prachtige tuin. ‘s avonds kan het raam gesloten worden met luiken.

Bij de illustraties: A Diana (Artemis). B Minerva (Pallas Athene).

minerva is het romeinse evenbeeld van de Griekse Pallas athene. Godin van de wijsheid, de krijgskunst, de kunsten en handwerken. afgebeeld met de typerende helm en speer, is dit een zeer strijdbare vrouw. de compositie sluit 9


19-2-2009

12:36

Pagina 10

hiStoriSChe, arChiteCtoniSChe en FiLoSoFiSChe Context

de GodSdienStoorLoGen

A

ntoine du Blé is de grondlegger van Chateâu de Cormatin. Voor hij aan de bouw van het kasteel begint, dient du Blé meer dan 20 jaar in het leger van de hertog van mayenne. wie is die hertog en waar werd er om gevochten?

de FamiLie de GuiSe de hertog van mayenne is Charles ii van mayenne (15541611), gouverneur van Bourgondië en zoon van François de Guise (1519-1563). de familie de Guise heeft een directe band met het Franse hof: marie de Guise, zus van François, is de moeder van maria Stuart (1542-1567). maria Stuart trouwt in 1558 met kroonprins François ii, de oudste zoon van henri ii en Catharina de medici. François is een zorgenkind. hij wordt in 1559 op 15-jarige leeftijd koning, maar is te zwak van lijf en geest om te kunnen regeren. de werkelijke regering komt daarmee in handen van François de Guise en zijn broer Charles (le cardinal de Lorraine). het katholieke bewind wordt bedreigd door de hugenoten, aanhangers van Calvijn. Zij proberen in 1559 de macht middels een staatsgreep te krijgen, maar de geplande ontvoering van François ii mislukt. in 1560 overlijdt François ii aan een oorontsteking en een abces in zijn hersenen. Catherina de medici, de koninginmoeder, schuift dan de Guises opzij om zelf de regering in handen te nemen als regentes.

BLoedBad Van VaSSy Catherina begint concessies te doen aan de hugenoten. in 1562 geeft zij de hugenoten vrijheid van godsdienst. in de zuidelijke steden zijn veel vooraanstaande lieden inmiddels hugenoot. de natuurlijke belangenstrijd van twee 10

vooraanstaande families leidt tot een tweedeling. de Bourbons steunen de hugenoten, die in de Languedoc een eigen federale staat stichten. de familie de Guise, de andere vooraanstaande edele familie in deze regio, zet zich aan het hoofd van de katholieke liga.(23) in 1562 ontketent François de Guise de A Franse godsdienstoorlogen met het bloedbad van Vassy. Zijn deelname aan de godsdienstoorlogen is maar van korte duur: in 1563 wordt François vermoord bij de belegering van orléans door een politiek tegenstander.(6) hertog henri de Guise (1550-1588) volgt zijn vader op als leider van de katholieke fractie. het is een tijd van bloedige godsdienstoorlogen. Veel hugenoten worden vermoord. de meeste Franse katholieken vrezen de hugenoten net zo erg als Joden, turken en heksen.

A

de BarthoLomeüSnaCht

B

in 1672 dwingt Catherina de medici haar dochter marguerite de Valois te trouwen met henri de navarra. henri is van het huis van Bourbon, en aanvoerder van de hugenoten. doel van dit huwelijk was de hereniging van de katholieke familie de medici met de protestante familie de Bourbon. op de bruiloft worden dan ook zowel protestante als katholieke gasten genodigd. dat lijkt een strategisch handige zet, maar het pakt anders uit. Catherina heeft een tweede

C

B

Bij de illustraties: Wapenschild van de Guisse Marguerite de Valois, de latere Reine Margot. De Bartholomeüsnacht

C


19-2-2009

12:36

Pagina 11


de antiChamBre : BiJBeL en KoninGShuiS tussen het raam en de deur naar de slaapkamer van de markiezin zien we twee koningen: Salomon en Louis xiii.

de deemoedige houding van de wijze Salomo zou opgevat kunnen worden als uitdrukking van deze verzoenende instelling.

SaLomon

A

B

Bij de illustraties: A Salomon, de wijze koning. B Louis XIII, de jonge koning. C Onder het portret, vlak boven de schouw: een kleine afbeelding van een tafelblad. In het midden staat een kandelaar met een brandende kaars, met vlak bij de vlam een vlieg. Hieromheen staan de Latijnse woorden COMBVRIT INCAVTOS. Dit is een wapenspreuk: vernietig de onvoorzichtigen. De onvoorzichtigen waren in dit geval de goddelozen.

Salomon, koning van israël, zoon van david en Bathseba, staat symbool voor de wijsheid. Salomon is, net als david, een oudtestamentisch type van Christus. Salomon staat centraal en frontaal afgebeeld tegen een bijna houtkleurige achtergrond. het schilderij is uitsluitend in oker en sepia uitgevoerd, dit geeft een rustig en vertrouwenwekkend beeld. Salomon draagt een staf in zijn rechterhand, en houdt zijn linkerhand op zijn hart. hiermee houdt hij ook het kleed vast, dat van zijn rechterschouder al is afgegleden. hij stapt naar voren, houdt C het gezicht licht scheef onder een grote tulband. het schilderij heeft een deemoedige uitdrukking. Salomon is een oude man, op zijn wijsheid kun je vertrouwen. Salomon wordt als wijze leider van het volk van israël zelfs erkend door de koningin van Scheba (1Koningen 10:1-13). met het verbeelden van een Bijbelse figuur drukt de familie haar religieuze overtuiging uit. het valt me hier op, dat er een figuur uit het oude testament wordt verbeeld. in de katholieke beeldtaal worden merendeels figuren uit het nieuwe testament verbeeld. de familie du Blé heeft een lange historie van deelname in de fanatieke katholieke legers. Château de Cormatin wordt gebouwd in een relatief rustige periode, wanneer maria de medici het bewind over Frankrijk voert. maria de medici heeft zowel met de protestanten als met de katholieken contact, in navolging van haar vermoorde echtgenoot henri iV. de familie du Blé is nauw verbonden met dit koningshuis en lijkt zich nu, in de geest van het koningshuis, meer verzoenend op te stellen.

LouiS xiii Prominent aanwezig is het grote schilderij boven de schoorsteen. het is een portret van Louis xiii als ruiter. de koning is afgebeeld in harnas met een forse kraag. Zowel paard als ruiter kijken recht de kamer in. achter de ruiter is een landschap afgebeeld: een stadsmuur en enkele gebouwen met torens. rechts achter is een tamelijk kale vlakte zichtbaar. het paard staat op de achterpoten, beide voorpoten een klein stukje in de lucht. deze figuur wordt in de rijkunst courbette of korte boogsprong genoemd. Ze kan maar een paar seconden worden volgehouden, en wordt gezien als een van de moeilijkste figuren in de rijkunst. de traditie van het ruiterportret komt uit de oudheid. het paard staat voor vitaliteit en kracht. Louis lijkt op dit portret nog erg jong. daaarmee lijkt het geen recent schilderij toen het op Cormatin werd opgehangen: Louis is in 1627 vijfentwintig jaar. interessante ontdekking. Zou het schilderij eerder van maria de medici zijn geweest? en waarom is het schilderij in het bezit van du Blé gekomen? ik zie geen speciale onderscheidingen. het schilderij oogt verder wat houterig en onnatuurlijk. toch wordt er vaak geschreven dat Louis met dit schilderij welkom wordt geheten. Louis zal regelmatig op het kasteel verblijven.

11


19-2-2009

12:36

Pagina 12


CharLeS de GuiSe

agenda: zij wil de leider van de hugenoten, admiraal Coligny, laten vermoorden. het loopt al snel uit op een slachting van de protestanten in Parijs. deze nacht is de geschiedenis ingegaan als de Bartholomeüsnacht, 23 augustus is de dag van Bartholomeüs. het bloedbad verspreidt zich over Frankrijk: duizenden hugenoten worden vermoord. anderen worden gedwongen zich te bekeren tot het katholicisme. ook henri de navarra wordt gedwongen katholiek te worden en wordt gevangen gehouden aan het hof. in 1576 weet henri te ontsnappen, en vlucht hij naar het protestante La rochelle. henri sluit een verbond tussen de protestanten en de gematigde katholieken: in mei 1576 wordt de vrede van monsieur gesloten.

nu komt Charles de Guise in beeld. hij volgt zijn broer op als leider van de Ligue. Parijs komt na de moord op henri de Guise in opstand. henri iii, de regerend vorst, roept de hulp in van henri de navarra. Samen met de hugenoten en de gematigde middenpartij rukken zij op A tegen het revolterende Parijs. tijdens de belegering wordt henri iii op 1 augustus neergestoken door de fanatieke monnik Jacques Clément. henri iii overlijdt de volgende dag. dit is het einde van het huis van Valois. henri de navarra volgt hem op, de eerste koning van het geslacht van Bourbon.

de LiGue

henri de naVarra

de radicale katholieken zijn hier fel op tegen. Zij willen het protestante geloof uitroeien. als antwoord op de vrede van monsieur richt henri de Guise in 1576 een genootschap op: de Ligue (voluit: Sainte Ligue of Sainte Union). het genootschap B stelt zichtot taak het katholieke geloof (5) te beschermen. in 1585 komt de aanhang van de Guise aan de macht in Parijs. henri de Guise wordt als een koning onthaald. deze bedreiging is te groot: henri de navarra laat in 1588 henri de Guise vermoorden. henri de Guise was buiten de godsdienststrijd ook op privé gebied de rivaal van henri van navarra. hij was de geliefde van margueritte de Valois, en zou haar huwen, voordat Catherina haar dochter dwong tot het huwelijk met henri de navarra. in 1599 zal het huwelijk met margueritte kinderloos ontbonden worden, en henri de navarra zal in 1600 in het huwelijk treden met de Florentijnse maria de medici.

henri de navarra neemt de naam henri iV aan en zal de geschiedenis in gaan als henri le Bon. henri iV gaat in 1593 weer over tot het katholicisme. in 1595 geeft de paus henri de absolutie. Pas daarna wordt zijn gezag ook in Parijs geaccepteerd en henri kan het op een religieus compromis aansturen: op 13 april 1598 wordt het edict van nantes uitgevaardigd. de hugenoten krijgen recht op uitoefening van hun geloof. henri wil op deze manier een einde maken aan de godsdienstoorlogen. in de hierop volgende jaren komen de godsdiensttwisten inderdaad tot rust, maar toch wordt henri iV op 14 mei 1610 vermoord door een fanatieke monnik, François ravaillac. henri iV wordt opgevolgd door zijn zoon Louis xiii, die dan pas 8 jaar oud is. maria de medici, de weduwe van henri iV, treedt tot 1617 op als regentes. Louis wordt in 1615 meerderjarig verklaard en trouwt met anna van oostenrijk. in 1617 schuift hij zijn moeder aan de kant: hij geeft haar het advies ‘zich voortaan met haar eigen zaken te bemoeien’.

C

D

Bij de illustraties: A Wapenschild van Henri de Navarra. B Munt met afbeelding van Catherina de Medici. C Maria de Medici, de tweede vrouw van Henri de Navarra. D Henri de Navarra, de latere koning Henri IV.

12


19-2-2009

12:36

Pagina 13


de antiChamBre: deCoratieS Bij de illustraties: A Toegang naar de slaapkamer van de markiezin. B, C Monogrammen van d’Huxelles en Du Blé. D, E Wapentrofeeën op de schoorsteenmantel.

rondom het schilderij van Louis xiii, in de decoratie, vallen de kleuren helderblauw en donkerrood op. rood is de kleur van het gezag. hiermee worden de werkzaamheden en deugden van de vorst geprezen. Blauw staat voor het ontzag voor de hemel, de goddelijke macht. het hemelse blauw in de decoraties refereert dan ook aan de goddelijke goedkeuring van het gezag.

B

C

de Franse monarchie is gebaseerd op het goddelijk recht. op de schoorsteenmantel zijn ornamentele reliëfs met wapenuitrustingen aangebracht. het hele plafond is versierd met ornamenten in lapis lazuli en bladgoud. in de hoeken van het paneelwerk zijn telkens de monogrammen h (Huxelle) en dB (Du Blé) aangebracht, gekroond en uitgevoerd in goud. in de panelen zijn graanschoven verbeeld, verwijzend naar de familienaam. ook in de eerder genoemde wapentrofeeën is het graan aanwezig. waar geen directe allegorie wordt verbeeld zien we bloementuiltjes en kleine gezichten, ornamenten, en één keer het monogram van Phélypeaux. alles bij elkaar een zo indrukwekkende, overweldigende decoratie, dat het voor geen enkele bezoeker meer onduidelijk zal zijn: dit is het verblijf van een belangrijke, oude, adellijke en aan het hof verbonden familie.

D

A

E 13


19-2-2009

12:36

Pagina 14

De slaapkamer van de markiezin. De gele damast is een soort vroeg behang en geeft de kamer een rustig aanzien. ‘sWinters worden er wandtapijten opgehangen.

14


19-2-2009

12:36

Pagina 15


de SLaaPKamer Van de marKieZin: VenuS en VuLCanuS

N

Bij de illustratie A Vénus demande à Vulcain des armes pour Énée, vermoedelijk geschilderd door Nicolas Prevost B Deze wandhouders houden de kaarsen letterlijk vast.

a de druk gedecoreerde antichambre ademt de slaapkamer van de markiezin rust en eenvoud uit. het plafond is, net als in de antichambre, in goud en blauw gedecoreerd als symbool van trouw aan God. op de balken zijn snijbloemen geschilderd als symbool voor goede daden. Goede daden moeten immers telkens vernieuwd worden, zoals snijbloemen ook snel verwelken. de wanden zijn slechts tot ‘borsthoogte’met lambrizering bedekt. hierboven hangt okergele damast als een vroeg soort van behang. Buiten de monogrammen en bloementuiltjes op de lage lambrizering zijn de wanden daarmee effen met enkele portretten. in de winter worden hier wandtapijten gehangen. in de inventarislijst die in 1642 gemaakt is na de dood van de markiezin, worden vier wandtapijten vermeld: De verloren zoon, De vertellingen van Jozef, De vertellingen van Abraham en De strijd van Herkules. afbeeldingen ervan heb ik niet kunnen vinden, het lijkt erop dat ze allemaal verloren zijn gegaan.

VenuS en VuLCanuS

A

Boven de haard hangt het grote schilderij van Venus en Vulcanus: Vénus demande à Vulcain des armes pour Énée. de erotische Venus wordt maar nauwelijks bedekt door een kleine doek, juist voldoende om de venusheuvel

aan het zicht te onttrekken. Ze draagt ook een rijk donkerrood, schijnbaar fluwelen gewaad. niet om haar te bedekken: het gewaad rust op haar armen. haar naaktheid en schoonheid wordt zo alleen maar meer benadrukt. Venus is de leidende figuur op dit schilderij, zij torent boven Vulcanus uit, zij is in het volle licht neergezet. Ze wijst naar de helm die Vulcanus in zijn linkerhand houdt. Vulcanus is lager afgebeeld dan Venus. Zijn manke been geeft hem een enigszins geknielde houding. hij kijkt naar Venus op, die op een marmeren voetstuk staat. op de grond B ligt een kleine jongen: amor. hij is er ter ondersteuning van Venus, ligt tussen Vulcanus en Venus in. hij speelt met een schild, gaat er half onder verscholen. op de achtergrond is een smidsvuur zichtbaar en drie mannen, die aan het werk zijn. dit zijn de cyclopen: de eenogige helpers van Vulcanus. het tafereel speelt zich af in de smidse van Vulcanus. het moment dat Venus aan Vulcanus vraagt wapens te smeden voor haar zoon aeneas komt voor in de aeneas van Vergilius: aeneas Viii 370- 406. de aeneas beschrijft de fictieve oorsprong van de romeinse beschaving. augustus wordt in dit teleologisch (geschreven naar een bepaald doel) epos beschreven als rechtstreekse afstammeling van ascanius (Julus), de zoon van aeneas. de vraag van Venus is niet zo onschuldig als ze lijken mag. Venus is de vrouw van Vulcanus, maar Venus bedroog Vulcanus regelmatig. aeneas is niet de zoon van Venus en Vulcanus: hij is ontstaan uit de liefdesverhouding van Venus met anchises. Voor dit schilderij is het moment gekozen waarop Venus heeft gewonnen. Ze heeft al haar charmes in de strijd gegooid, en Vulcanus is tot alles bereid. daarmee wordt Venus als sterke, leidende vrouw verbeeld. dit schilderij zou je zeker erotisch kunnen noemen. daarmee lijkt het niet waarschijnlijk dat de markiezin bezoek ontving in haar slaapkamer.

15


19-2-2009

12:36

Pagina 16


de FamiLie du BLé

R

eeds in het jaar montaigne (1560–1612). Petrarque du 1022 wordt de Blé heeft zich adellijke status aangesloten bij het leger van de Guises. van de familie du Zijn zoon antoine du Blé treedt op17Blé vernoemd in jarige leeftijd toe tot het leger van Charles de geschriften van de Guise, de hertog van mayenne. Vanaf de abdij van Cluny. 1677, het jaar dat hij deel uit gaat maken van daarmee behoort de familie du Blé tot de oudste adel dit leger, wordt antoine dan ook geheel in beslag van het Franse koninkrijk. de macht van de familie blijft genomen door de veldslagen onder de vlag van de kaA lange tijd vrij beperkt; slechts een deel van de regio van tholieke liga. in de loop van de jaren wordt antoine een Cluny valt onder hun bewind. (1) belangrijk militair leider van deze katholieke alliantie. op een heuvel in Cormatin bouwt de familie du Blé in in 1595 overwint henri iV Parijs, en de Ligue loopt over 1231 een kasteel. dit houdt niet lang stand: in 1279 wordt naar de andere partij door charcer l’écharpe blanche (het dit kasteeltje vernietigd door het leger van een vijandige dragen van een witte doek). na ruim twintig jaar veldstrijd hertog. in 1280 laat henri du Blé een nieuw, versterkt is het mooi geweest. antoine wordt in 1601 beloond voor kasteel bouwen. dit middeleeuwse fort ligt veilig ingebed zijn bons services en bevorderd tot Capitain et Gouverneur in de Grosne, een vertakking van de Saône. hoge muren des Villes et Citadelle de Chalon et Lieutenant pour le Roy au en het omringende water beschermen het kasteeltje. bailliage du Chalonnois. de ZeStiende eeuw herBouw Van het oude KaSteeL Veertien generaties du Blé verder start de bouw van het huidige kasteel. in 1560 wordt antoine du Blé geboren, de henri iV stimuleert de adel zich over de campagne (het stichter van het huidige Chateau Cormatin. hij is de eerste platteland) te ontfermen. de oorlogen hebben een spoor telg uit het huwelijk van Pétrarque du Blé met Catherine van vernielingen achtergelaten. nu de rust is weergekeerd de Sercy. het huwelijk van Pétrarque met Catherine was wordt het tijd om het platteland weer in ere te herstellen. strategisch. Zij bracht een voorname positie mee als edele in het begin van de 17e eeuw wordt veel energie gestoken en barones van uxelles. daarmee kreeg de familie de in de herbouw van kastelen. de nieuwe sociale orde moet macht over de Baronie van huxelles, een van de grootste bevestigd worden in statusrijke gebouwen: het kasteel gebieden in de Bourgogne. de familie du Blé is vanaf dit maakt de edelman. alles staat ten dienste van deze behoefte moment niet alleen oude adel, maar kan ook haar vermogen aan prestige. opbouwen. in 1605 start antoine du Blé met de herbouw van Château de Cormatin, dat wordt gebouwd op de fundamenten van het middeleeuwse kasteel. dit is niet alleen praktisch, het is La miLitaire ook een prestigezaak: de oude historie bevestigt de klassieke status van de familie. in de zestiende eeuw is dienen in het leger een zeer respectabele levenstaak. Il n’est occupation plus plaisante comme la militaire schrijft de filosoof, schrijver en politicus michel de

B

Bij de illustraties: A Wapenschild van de familie De Bourbon, het koningshuis in Frankrijk vanaf 1595. B Michel de Montaigne (1560– 1612): ‘Il n’est occupation plus plaisante comme la militaire’. Montaigne is in deze tijd een belangrijk filosoof, schrijver en politicus.

16


19-2-2009

12:36

Pagina 17


de SLaaPKamer Van de marKieZin: JaëL en SiSera Bij de Illustraties: A Figuurtje in de ‘borstlambrizering’. B Jaël en Sisera. C De schouw met Venus en Vulcanus.

het tableau boven de haard wordt vaak opgevat als een allegorie over het vuur van de echtelijke liefde: een ode aan de jonge moeder. het schilderij is geplaatst boven de haard: symbool van leven. hier worden het vuur van de liefde, de vrouwelijke schoonheid en moederlijke zorg verbeeld. de haard, als bron van licht en warmte, wordt zo nadrukkelijk in verband gebracht met het (aanstaande) moederschap. de manden met bloemen en fruit op het houtwerk staan voor vruchtbaarheid.

JaëL en SiSera in deze ruimte hangt een tamelijk heftig schilderij voor een slaapvertrek. hier is een vrouw op afgebeeld, die een man

A

in zijn slaap wil vermoorden. de man draagt een zwart harnas en ligt te slapen op een rode doek. de vrouw is gekleed in een donkerblauwe jurk. Ze heeft in haar rechterhand een moker, en zet B met links een enorme spijker op de slaap van de man. Ze ziet er vastbesloten uit, je ziet in gedachten de moker al op de spijker landen. dit is het meest actieve schilderij van het kasteel. de toeschouwer wordt zó het verhaal mee ingenomen. de vrouw op het schilderij is Jaël. het tafereel verwijst naar richteren 4. het Joodse leger van Barak overwint het Syrische leger. Sisera, leider van de Syriërs, vlucht in de tent van Jaël. Zij geeft hem te drinken en hij valt in slaap. Jaël neemt de tentpin, grijpt de hamer van de werklieden en drijft de pin in zijn slaap tot zij in de grond drong. dan opent zij het tentdoek en toont de dode Sisera aan Barak, die hem achtervolgde. het schilderij verbeeld hiermee de overwinning van het goede, door God geleide volk op het slechte volk. daarmee is het een allegorie van het goede dat het kwaad overwint. omdat dit schilderij op de slaapkamer hangt, zou het goed uitgelegd kunnen worden als waarschuwing om de vleselijke lusten te bedwingen. Jaël en Sisera wordt gerekend tot de vrouwenlisten. dit zijn verhalen van vrouwen, die een man, vaak haar geliefde, in het verderf storten. Ze worden vaak gebruikt vanwege de waarschuwende werking.

17


19-2-2009

12:36

Pagina 18


JaCqueS du BLé en CLaude PhéLyPeaux

t

ot 1611 is antoine du Blé de gouverneur van Chalon, waarna hij de taak overdraagt aan Jacques du Blé, zijn elfde kind. antoine sterft in 1616 . Jacques erft zijn titels Baron d’Huxelles, Gouverneur de Chalon-de-Saône, zijn bezittingen en inkomsten. Jacques gaat verder met de bouw van Cormatin. nog meer dan zijn vader is Jacques zich bewust van politieke machtsverhoudingen. door een strategisch goed huwelijk komt hij ‘midden in het bed’ in het Franse hofleven: in 1517 trouwt hij met Claude Phélypeaux (1604-1642). Claude is pas 13 jaar oud, dochter van de schatbewaarder, minister raymond-Balthasar Phélypeaux d’herbeaut (1560-1629). dankzij zijn invloed worden Cormatin en uxelles toegevoegd aan het markizaat en komen de inkomsten van deze gebieden voortaan geheel ten goede aan de familie du Blé.

VeLdSLaGen, eer en nederLaaG Van 1625 tot 1627 is Jacques du Blé een belangrijke veldmaarschalk tijdens de campagne van Lesdiguières tegen de republiek van Genua. door de inname van de stad Gavi verwerft hij roem. dan keert hij terug naar Frankrijk en neemt deel aan de belegering van La rochelle. Jacques wordt geheel in beslag genomen door de gevechten op het slagveld. hij laat de decoratie van het kasteel over aan zijn echtgenote. in die tijd was dat vaak de rol van de vrouw. Bovendien komt Claude van goede huize: haar vader heeft zijn Hotel du Marais laten decoreren door eustache le Sueur en haar broer, de markies van Vrillière, zal een befaamd kunstcollectioneur worden. de decoratie vindt plaats tussen 1625 en 1627. in opdracht van maria de medici en zijn schoonvader, neemt Jacques in 1628 het commando over 12.000 mannen om de hertog van mantua te bevechten. in de 18

alpen vechten zij tegen 14.000 mannen die onder het bevel staan van Charles emanuel de Savoie. deze slachting eindigt in een nederlaag. wat blijft is een hongerende troep soldaten zonder munitie. muiterij dreigt en de troepen worden gedwongen huiswaarts te keren. op 5 februari wordt kardinaal richelieu, die op doorreis is naar italië, op Château de Cormatin A ontvangen door Jacques du Blé. na de nederlaag tegen de hertog van Savoie bij de pas van mantua richt de koning zich tegen de opstandige Franse Protestanten en belegert de stad Privas in de ardèche. als hij op 14 mei aankomt neemt Jacques het risico de stadsmuren dicht te naderen. hij wordt getroffen door een schot van een musket. op 20 mei 1627overlijdt Jaques du Blé.

B

de JonGe weduwe maria de medici maakt haar medeleven met Claude kenbaar in een brief. Ze betreurt le pauvre Marquis d’Uxelles, comme une personne que j’ai toujours connue et particulièrement affectioné à mon service. Claude is verslagen en trekt zich terug uit het openbare leven. raymond Phélipeaux, haar vader, is vlak hiervoor overleden: op 2 mei 1627. Claude draagt alleen nog maar zwarte kleding en trekt zich terug in haar kleine boudoir. Louis Chalon du Blé, het enige kind van Claude en Jacques du Blé, verkrijgt de titel Gouverneur van Chalon. hij is dan pas 10 jaar oud. Zijn moeder treedt op als regentes. in 1630, als de keizerlijke troepen naderen, betrekt zij de vesting van Chalon. Claude inspecteert dan dagelijks te paard de troepen en wapens aan de stadmuren. Claude Phélipeaux overlijdt in 1642. haar zoon en haar kleinzoon, de befaamde veldmaarschalk d’huxelles, zijn niet vaak op Château de Cormatin. Betrokkenheid bij het hof en de krijgskunsten slokken hen daarvoor te veel op.

Bij de illustraties: A Wapenschild van de familie Du Blé. B Cardinal Richilieu, een van de meest invloedrijke personen uit de Franse geschiedenis.


19-2-2009

12:36

Pagina 19


het Boudoir Van de marKieZin

Bij de illustraties: A Het boudoir, het privé plaatsje van de markiezing B. Het schilderij boven de haard. C Portretten van twee heren D Portretten van twee dames

A

P

aneelwerk van onder tot boven in dit kleine privévertrek van de markiezin. de onderste panelen reiken tot deurhoogte. op de panelen zijn landschappen en bloemdecoraties geschilderd. Boven de haard hangt een raadselachtig schilderij. op de voorgrond zit een jonge vrouw met een klassiek wit gewaad. de rechterborst is ontbloot. in haar handen heeft zij een blauwe doek. Ze houdt de doek bij de punten vast. de vrouw wijkt met haar bovenlichaam wat naar achter. Ze kijkt omhoog, haar gezicht wordt door licht beschenen. achter de jonge vrouw staat een oude vrouw. ook haar blik is omhoog gericht, naar het schijnsel in de lucht. achter de oude vrouw is een donkere vage afbeelding. het lijkt op een hand die uit de hemel komt. het schilderij lijkt te verwijzen naar een Bijbels tafereel. maar wie is de oude vrouw? het licht, waar beide vrouwen een beetje verschrikt naar kijken, zou het Goddelijk licht kunnen zijn. Verder tast ik wat betreft wie er verbeeld wordt nog in het duister. ik kan me voorstellen, dat het schilderij de vergankelijkheid van het leven symboliseert. het is bekend dat de jonge weduwe zich graag terug trok in haar boudoir na de dood van haar man. op dezelfde hoogte als het schilderij van de jonge en de oude vrouw, hangen op de andere muren portretten. aan één zijde twee mannen, aan de andere twee vrouwen. de portretten zijn een beetje plechtstatige afbeeldingen. het zou me niet verbazen als dit de voorouders van Claude blijken te zijn.

B

C

D 19


19-2-2009

12:36

Pagina 20


Chateau de Cormatin: BLoei en VerVaL

D

e laatste telg van de familie du Blé, de maarschalk van uxelles, overlijdt in 1730. het kasteel komt dan in handen van de gouverneur van Chalon, henri- Camille de Beringhem. in 1766 wordt het kasteel verkocht aan Jean-Gabriel Verne. de dichter Lamartine verbleef nu lange tijd als gast op Cormatin. Séjour d’attrait, d’art et de délices (een verblijf vol bekoring, kunst en heerlijkheden) schreef Lamartine over Cormatin. Lamartine had er een liaison met nina de Pierreclau. aan het einde van de 19e eeuw wordt het kasteel gekocht door raoul Gunsburg, componist en directeur van de opera van monte Carlo. hij spendeert veel geld aan het kasteel, en weer een nieuwe levenfase voor Chateau Cormatin begint. Grote feesten worden aangericht voor sterren als nellie melba en Caruso. in 1914 komt het kasteel weer tot verval. in 1980 is dit kasteeltje in het bezit gekomen van drie enthousiaste kunsthistorici. marc Simonet-Lenglart, Pierre almendros en anne-marie Joly zijn gefascineerd door het leven van de adellijke familie in de 17e eeuw.(4, 13) deze enthousiaste kunsthistorici beginnen met de restauratie van Cormatin. het kasteel is in beroerde staat. een vleugel is ingestort in 1815 toen er een weverij in gehuisvest was. er heeft brand gewoed, kunstwerken zijn verdwenen. de drie historici hebben zich ingezet Château Cormatin weer helemaal in oude staat terug te brengen. met steun van de overheid wordt het kasteel volledig gerestaureerd. Fondsen en connecties zijn hard nodig; de kosten lopen op tot zo’n 2,3 miljoen euro. Veel vaklieden zijn ingezet om het enorme karwei van het restaureren van de fresco’s te klaren. het kostte twintig jaar om het kasteel weer in zijn volle glorie terug te brengen, van 1978 tot-1998. het kasteel was wel, na de aankoop, al opengesteld voor bezoekers. Zij hebben de restauratie helemaal kunnen volgen en een beetje mee gesponsord met de entree gelden. 20


19-2-2009

12:36

Pagina 21


de KLeedKamer Van de marKieZin

Bij de Illustraties: A Het koperen bad, met de karakteristieke katoenen doek B De kleedkamer annex badkamer

B

aden en kleden, daar is deze ruimte voor ingericht. de markiezin kent de luxe van een ligbad. om een bad te nemen wordt er een katoenen doek in de ijzeren kuip gedrapeerd, en al het water moet worden aangedragen: er is nog geen stromend water. in de kast hangen de mooie lange jurken van Claude de Phélipeaux . de ruimte is niet gedecoreerd, ze staat vol gebruiksvoorwerpen voor het badritueel..

de kleedkamer is het laatste privé vertrek van de markiezin. Ze komt uit in de anti-chambre. Schuin aan de overkant naast de afbeelding van minerva blijkt de deur naar het volgende vertrek in het paneelwerk verstopt te liggen.

A

B 21


19-2-2009

12:36

Pagina 22

Het Cabinet des Curiosités wordt ook wel het Cabinet des Miroirs genoemd.

22


19-2-2009

12:36

Pagina 23


het CaBinet deS CurioSitéS

H

et Cabinet des Curiosités heeft een van de vroegste plafonds met hemel. het plafond van deze smalle, tamelijk kleine kamer bestaat uit drie panelen. ertussen zien we de zware draagbalken, helemaal vol decoratie. Behalve het inmiddels bekende blauw en goud, is hier groen een opvallende kleur. Binnen de Christelijke symboliek is groen de kleur van de onschuld en de geboorte. hier omlijst het groen de drie onschuldige putto’s. Ze lijken recht uit de hemel te vallen.

A

Bij de illustraties: A

SPieGeLS

Het kleine ladenkastje met twaalf mythologische afbeeldingen. B Uitstalling van curiosa. C Een van de putto’s op het plafond, die schijnbaar uit de hemel komen vallen. D Op de korte zijde van de kamer zijn hoog op de wand ook nog spiegels aangebracht. Zo komt het tot een totaal van acht maal acht spiegels.

B

het eerste dat opvalt bij het betreden van de kamer, is de enorme hoeveelheid spiegels. telkens acht samengevoegde vierkanten geeft zes spiegels van ongeveer 80 bij 160 cm. de spiegels reflecteren de C uitstalling van curiosa. de spiegels worden omlijst door fruit, witte leliën, monogrammen en wapenschilden. Boven in de kamer zijn op de korte zijde weer 2 spiegels aangebracht. in totaal heeft de kamer dus acht spiegels, elk opgebouwd uit acht spiegels. de hoge spiegels reflecteren mooi het licht van het tegenoverliggende raam. toch is de pracht en praal niet de enige rede voor deze enorme hoeveelheid aan spiegels. in de klassieke oudheid is acht het getal van rechtvaardigheid: 8 = 4 + 4 en 4 is weer 2 + 2 en 2 is weer 1 + 1. het getal acht wordt in de christelijke symboliek vaak gebruikt voor de achtste dag van de schepping. daarmee staat acht symbool voor de opstanding van Jezus uit de dood.

D

VanitaS Vanitas Vanitatum, omnia est vanitas (Prediker1:2) (iJdelheid der ijdelheden, alles is ijdelheid) ter hoogte van de bovenzijde van de deur is een houten lijst aangebracht. deze lijst is van boven zo breed dat zij geschikt is voor de uitstalling van opgezette diertjes, schelpen, koralen en keramiek. er is een kastje met twaalf kleine laatjes bewaard gebleven, dat op een tafeltje gezet kan worden en zo geschikt is om de curiosa in te bewaren en te tonen. de laatjes van dit kastje zijn stuk voor stuk gedecoreerd. de tafereeltjes zijn landschapjes met telkens een (half)naakte figuur. Zelfs in deze miniaturen worden wellicht twaaf mythologische figuren afgebeeld. de motivatie voor de uitstallingen zal meerledig zijn geweest. de bezoeker imponeren lijkt me de meest voor de hand liggende. het verzamelen van curiosa heeft ook een wetenschappelijk kantje: het verzamelen van voorwerpen ter bestudering. Verder lenen al deze attributen zich ook goed voor een vanitas stilleven. dit is een geliefd thema: de dood als verbeelding van het tijdelijke karakter van het aards bestaan. Vanitas is het Latijnse woord voor ijdelheid in de betekenis van leegte of vergankelijkheid. de vanitas gedachte relativeert het aardse leven en heft een vinger op voor wie zich overgeeft aan aardse weelde en geneugten. het is een waarschuwing voor ieder die vergeet dat hij eens voor Gods troon ter verantwoording zal worden geroepen en dat aan alles een einde komt, ook aan het leven zelf. 23


19-2-2009

12:36

Pagina 24


de Bouw Van het KaSteeL

H

et grondplan van Chateâu de Cormatin is een eenvoudig vierkant. de drie vleugels worden alle uitgevoerd met een hoog dak (11.40 meter), bedekt met leisteen. dit leisteen kwam, via de Loire, uit angers. een opmerkelijke keuze: gebakken dakpannen waren gebruikelijk in deze streek. de familie du Blé moet echter het verschil maken. hun verbintenis met het hof wordt zichtbaar bevestigd met deze spectaculaire, modieuze dakbedekking. in de regionen rondom Parijs is leisteen als dakbedekking erg in zwang. Jaques du Blé is een lieveling van maria de medici, en in die hoedanigheid bezoekt hij vaak het paleis van de koningin: Palais du Luxembourg in Parijs. Chateâu de Cormatin heeft drie monumentale ingangen. Zo majestueus, dat Salomon Brosse, de hofarchitect van maria de medici, wel genoemd word als het brein hier achter. de ingangs- poorten worden vervaardigd van kalkzandsteen dat veel ijzeroxide bevat daardoor is ze zachtgeel van kleur. deze kalkzandsteen komt wel uit de buurt: van ameugny, 1 km stroomafwaarts. Van de eerste bouwfase, 1605 tot 1612/13 (de zuidvleugel), is de bouwmeester niet bekend. in 1614-1615 start de tweede bouwfase(de westvleugel) onder leiding van de architect Jacques Gentillâtre. in 1621-22 wordt met de bouw van de noordvleugel gestart, ook door Gentillâtre. in 1622 wordt de architect Jean Baconnier aangesteld. hij bouwt de noordvleugel verder af, en hij is, volgens de laatste bevindingen, ook verantwoordelijk het majestueuze trappenhuis (11). al zijn de bronnen het daar niet over eens; in Le Pays Lorrain (12) wordt Gentillâtre als architect aangewezen, en in de uitgave van Connaissance des arts (1) wordt Salomon Brosse aangevoerd als mogelijke architect. in de middeleeuwen worden trappen gemaakt als een spiraal rondom een centrale as. in de renaissance worden trappenhuizen ‘à la italienne’ gebouwd: recht opgaande trappen, gevangen tussen hoge muren. 24

het trappenhuis van Cormatin is één van de eerste die een open constructie kent. Salomon de Brosse heeft kort hiervoor het open trappenhuis in Palais du Luxembourg ontworpen voor maria de medici. dit trappenhuis is helaas verloren gegaan. daarmee is het trappenhuis van Cormatin heden ten dage een unicum. het is te danken aan de enorme vooruitgang in wetenschap, wiskunde en mathematica, dat men in staat was om uit te rekenen hoe zo’n geweldige constructie te bouwen. het trappenhuis beslaat 9 vierkante meter en is 23 meter hoog. de gewelven uit te balanceren, hoe de stenen te kappen; dat is voor 1623 een zeer uitzonderlijke prestatie. het trappenhuis is puur; de stenen zijn in hun natuurlijke kleur gelaten, geen enkele decoratie. de machtige constructie komt zo volkomen tot haar recht. in intellectuele kringen grijpt met, wat filosofie betreft, terug op Plato. de neoplatonische filosofie schrijft metafysische deugden toe aan cijfers en geometrische vormen. de wiskundige ordening maakt de goddelijke ordening zichtbaar. door de regels van de gulden snede, die we overal in de natuur vinden, consequent toe te passen, ontstaat een volkomen natuurlijke harmonie. het trappenhuis van Cormatin staat symbool voor de universele ordening. Geheel in de geest van Plato, zien we dit dan ook uitgedrukt in een puur abstract vormenspel van lijn, licht en kleur. deze volmaaktheid kan alleen door een zeer kundig architect bereikt worden.

Het trappenhuis van Château de Cormatin is uniek voor zijn tijd. De nieuwe wetenschappelijke inzichten maakten het mogelijk deze hoge ruimte te construeren.


19-2-2009

12:36

Pagina 25


het CaBinet deS CurioSitéS: Le rouSSeau

Bij de illustraties: A Het plafond met daaronder het portret van Jacques du Blé B Het portret van Jacques de Blé, ‘le Rousseau’. Boven het portret is in de decoratie het familiewapen verwerkt. Links van het portret

Boven de haard hangt een prominent portret van Jaques du Blé, le Rousseau, geschilderd in 1610. du Blé kijkt zelfbewust, trots en beetje hautain. het schilderij is heel natuurlijk geschilderd, zo gedetailleerd uitgewerkt dat ik geneigd ben te zeggen: Du Blé kijkt recht in de camera. Jacques is gekleed in wapenuitrusting, de helm is schuin achter hem afgebeeld. hij draagt een grote witte kraag. over het zwarte harnas draagt hij een rode sjerp, die staat voor trouw aan het vorstenhuis. de naam Le Rousseau slaat op de roodharigheid van Jacques. de grote witte kraag is favoriet bij henri iV, en daarmee opnieuw een eerbewijs aan het koningshuis. Jacques du Blé is hier geportretteerd als een capabele, strijdvaardige en vaderlandslievende edelman.

hangt één van de landschappen C

het waPen Van de FamiLie

Gouden ornament in de omlijsting van het portret van Jacques du Blé. Ceres met graan en fruit, de symbolen van de vruchtbaarheid.

A

Boven het portret is in de decoratie van het paneelwerk het wapen van de familie geschilderd: drie gouden strepen, in visgraatvorm op een rood fond. het portret van Jacques du Blé is het enige ovale portret in het Chateau. de ovale vorm geeft de decorateur volop de ruimte om de ornamenten aan te brengen. de witte achtergrond met golvende randen lijkt te refereren aan de Franse lelie. de graanhalmen, symbool voor de C familie du Blé, zijn door dit witte fond geweven. dit zou volgens mij de

B verbondenheid met het Franse koningshuis kunnen symboliseren.het witte fond met gekrulde randen komt telkens terug in het kasteel. wanneer hier inderdaad aan de Franse lelie wordt gerefereerd, lijkt werkelijk het hele kasteel doortrokken van verbintenis met het Franse hof.

LandSChaPPen de landschapsschilderingen die hier hoog op de wand hangen hebben een sinistere sfeer. het zijn desolate landschappen met verdorde bomen. de apocalyps lijkt dichtbij te zijn. deze landschappen maken van deze kamer vol ijdelheden de voorbode tot de volgende kamer. de verdorde bomen staan dan voor de dood. Slechts door de dood zal de mens van zijn aardse bestaan verlost worden en toegang krijgen tot de uitsluitend onstoffelijke werkelijkheid. 25


19-2-2009

12:36

Pagina 26

Het Cabinet de Sainte-Cécile wordt ook wel het Cabinet de Harmonie genoemd. Het tweeledige karakter van de kamer is samen te vatten in de term ‘een wereldse retraiteplaats’.

26


19-2-2009

12:36

Pagina 27


CaBinet de Sainte-CéCiLe

N

Bij de illustraties: A De Heilige Cecilia, mogelijk geschilderd door Orazio Gentileschi B Het kleine medaillon met Marcus Curtis die zich opoffert ten bate van het Romeinse rijk.

et als in de voorgaande kamer is het een plafond met hemel. dit plafond is nog rijker dan in de voorgaande kamers verguld. Goud staat hier voor het Goddelijk licht en de perfectie. Goud is niet alleen decoratief, maar ook functioneel: het kaarslicht wordt weerkaatst in het goud, lezen is dan ook mogelijk in de donkere avonduren. het stralende goud is overal in deze kamer, benadrukt door de intense blauwe kleur van de Lapis Lazuli. het Cabinet de St Cecile heeft twee functies. aan de ene kant is dit een kamer die de opperste staat van geestelijk evenwicht verbeeld. aan de andere kant is het ook een praalkamer: speciale gasten worden hier naar toe geleid om geïmponeerd en overweldigd te worden. de dubbelheid van deze kamer is typerend voor de Barok. enerzijds zoekt men naar persoonlijke groei middels een rijk innerlijk leven, anderzijds wil men zich onderscheiden door rijkdom ten toon te spreiden.

de heiLiGe CeCiLia

A

Boven de haard hangt het centrale schilderij van deze ruimte: de heilige Cecilia. Ze is gekleed in de kleuren van Franse vlag: rood, blauw en wit. haar rechterhand houdt zij ter hoogte van haar hart, op haar boezem. in haar linkerhand heeft zij een muziekpartituur. Cecilia kijkt omhoog naar de hemel recht boven haar. Ze houdt daarbij haar hoofd schuin naar rechts, en heeft een devote uitdrukking. St. Cecilia is een christelijke heilige en een maagdelijke martelares. Ze heeft geleefd in de 2e of 3e eeuw. wanneer zij haar bruidegom overreedt om seksuele onthouding te aanvaarden, plaatst de engel die haar beschermd kronen van rozen en lelies op hun hoofd. Vanaf de 15e eeuw verschijnt Cecilia als patrones van de muziek.

B wanneer Cecilia het huis van haar bruidegom wordt binnengeleid hoort zij de klanken van muziekinstrumenten. Ze bidt tot God dat hij haar ziel en lichaam onbevlekt zal laten. Cecilia staat dan ook voor de hemelse muziek, het gezang van de engelen. in dit kabinet staat ze voor morele harmonie: in deze ruimte klinkt geen muziek, er is alleen stilte. de muziek, die zij in haar hand houdt, refereert aan de eleusinische mysteriën, en herinneren de mens aan zijn hemelse oorsprong. Cecilia bevind zich tegenover het venster, en kijkt naar het noorden: daar, waar volgens de klassieke oudheid de wijsheid zich zou bevinden, in de nabijheid van de Poolster; de oorsprong, het centrum van het universum.

marCuS CurtiS de schouw onder Cecilia is bewerkt met gouden slingerende ornamenten op een achtergrond van Lapis Lazuli. in de slingers is een kleine medaillon gevangen: een man op een steigerend paard. Voor het paard brandt een groot vuur. de man in het medaillon is marcus Curtius .in het oude rome was plotseling een grote kloof in de aarde ontstaan. Volgens de zieners kon deze alleen gedicht worden door er ‘rome’s grootste schat in te werpen’. Volgens marcus Curtis was er geen groter goed dan wapens en moed. hij heeft zich met een mooi opgetuigd paard in volle wapenuitrusting in de spleet gestort (Livius 7:6). in deze afbeelding is er een groot vuur. marcus Curtis rijdt op zijn steigerend paard recht het hellevuur in. dit symboliseert een man, die zo verblind is door zijn passie dat hij zichzelf tot de ondergang brengt. typisch, dat juist Jacques du Blé ook zo opgeslokt werd door zijn daden op het slagveld, dat hij zelf al op zo jonge leeftijd gesneuveld is. 27


19-2-2009

12:36

Pagina 28

De schouw met de Heilige Cecilia. Boven haar de gouden Phoenix op de steen der wijzen.

28


19-2-2009

12:37

Pagina 29


CaBinet de Sainte-CéCiLe: LuChtGeeSten de Sirenen in de slingers rond het medaillon van marcus Curtis zijn twee gouden vrouwfiguren zichtbaar. Ze hebben geen armen maar vleugels. het bovenlijf is ontbloot, het onderlichaam verdwijnt in veren. de twee vrouwen wijzen met hun rug naar een medaillon. de medaillon van de man die zichzelf opoffert of tot de ondergang brengt wordt omringd door de slingers van het verlangen: de zoetgevooisde Sirenen. de Sirenen zijn acheloüs dochters, die Prosperina vergezelden bij het plukken van de lentebloemen. Prosperina wordt geroofd door hades. teneinde ook boven het water de zoektocht naar Prosperina voort te kunnen zetten, wordt hun lichaam overdekt met blonde veren. om het zangtalent niet te hoeven missen behouden zij hun meisjeshoofd en daarmee hun menselijke spraak (Ovidius, Methamorphosen IV: 551-563).

A

B

Phoenix

Bij de illustraties: A De oude Socrates. B Zijn leerling Plato. C Phoenix, de legendarische vogel die uit zijn eigen as herrijst. D De Sirenen rondom de medaillon van Marcus Curtis.

Celia kijkt naar boven. Boven haar is, in een grote boog, een prachtige vogel C uitgesneden. hij overvleugelt het schilderij van Cecilia. de geheel goudkleurige vogel staat op een gouden bol. Links en rechts van de vogel zijn wapentrofeëen als ornamenten op de wand aangebracht. dit is Phoenix, de legendarische vogel die uit zijn eigen as herrijst. ‘Zodra de nieuwe vogel kracht heeft om iets zwaars te tillen, maakt hij de takken van de boomtop lichter door het nest –zijn wieg en ook zijn vaders graf- eerbiedig weg te dragen hoog door de lucht, naar Heliopolis, waar hij het in de voorhal van het Zonneheiligdom opnieuw een plaats geeft’ (Ovidius, Methamorphosen XV:403-407).

D Phoenix staat op een vuurkogel, het alchemistische symbool voor de steen der wijzen. onedele metalen die aangeraakt worden door de steen der wijzen veranderen in goud. uit onzuivere materie wordt zuivere materie ‘wedergeboren’. de Phoenix verbeeldt de van wereldse dwangmatigheden bevrijde ziel. hij is na de wederopstanding mooier dan ooit. in de Christelijke beeldtaal kan de vogel beschouwd worden als symbool voor Christus’ opstanding. een op het plafond geschilderde putto draagt een palmtak voor de Phoenix. de palmtak is een teken van onsterfelijkheid.

Jean oGier de GomBauLd rondom de heilige Cecilia ontvouwt zich een samenspel van filosofisch betekenisvolle verbeeldingen. Zeker is, dat de dichter Jean ogier de Gombauld hier de samenstelling van de beelden heeft verzorgd. Zijn kennis van de klassieken dient hier de eer en glorie van de familie du Blé. het wordt dan ook het kabinet van de harmonie genoemd. in grisaille zien we in de schaduwzijde van de haard twee kleine portretten. dit zijn Plato en Sokrates. Zij voeren een filosofisch gesprek, maar treden niet op de voorgrond. dit is in overeenstemming met de relatie tussen Socrates en Plato: Plato heeft, als leerling van Socrates, veel van de dialogen laten noteren. alleen de zorgvuldige beschouwer zal deze portretten opmerken. hier openbaart zich de sleutel van de kamer: het beeldenprogramma is te begrijpen vanuit de visie vanhet neoplatonisme.

29


19-2-2009

12:37

Pagina 30


de inriChtinG Van het KaSteeL

i

n de 17e eeuw was het voor de adel gebruikelijk om een appartement in vier vertrekken in te delen: de antichambre, de slaapkamer, het privé vertrek en de kleedkamer. de antichambre is in deze tijd geïntroduceerd als een oplossing om die bezoekers, die niet waardig genoeg geacht werden om direct tot de slaapkamer toegelaten te worden, te laten wachten. daar ontving men handelslieden en ondergeschikten; een soort sociale sluis. onnodig laten wachten in de antichambre stemt niet overeen met de omgangsvormen van die dagen. het is volkomen normaal de gast in de slaapkamer te ontvangen. uitzondering hierop zijn feestdagen; dan worden er banketten georganiseerd in de antichambre. meubels worden ook speciaal voor die gelegenheden binnengedragen. op normale dagen is de antichambre bijna niet gemeubileerd. wat stoelen langs de muur om het wachten te veraangenamen, die op verzoek door het personeel verplaatst kunnen worden. Bij feestelijkheden wordt de antichambre wel gebruikt als eet- en balzaal. dan worden er tafels en stoelen neergezet. de slaapkamer is in het begin van de 17e eeuw nog altijd het hoofdvertrek, net zoals in de middeleeuwen. het is de salon, maar ook de eetkamer. de bedienden brengen voor het diner een uitvouwbare tafel naar binnen. de tafel wordt na de maaltijd weggehaald.

deCoratie overdaad, doordachtheid, en nu zeggen we al snel gekunsteldheid: de decoratie van het kasteel is een pure vertegenwoordiger van het maniërisme. duur bladgoud en Lapis Lazuli moeten imponeren. doeken, ornamenten en kleuren zijn alle vol symboliek (allegorie). Veel symboliek in de decoratie betreft de persoon van wie de kamer is. de kamer moet in harmonie zijn met haar bewoner. het komt er op aan de juiste symboliek te kiezen: dit getuigt van culturele en morele elegantie. een complexe taal, die de 30

intellectuele elite onderscheidt van de gewone sterveling. Gezien de tijd, moet je de decoratie van Cormatin scharen onder het laat-maniërisme. en inderdaad, de vroege maniëristische schilderingen kennen niet de natuurlijkheid, die de schilderingen van Cormatin juist kenmerkt. het direct aanspreken van de toeschouwer met zachte, ademende lijnen is dan ook een stijlkenmerk van de Barok.

tweede SChooL Van FontaineBLeau de decoraties van Cormatin zijn qua stijl terug te brengen tot de tweede school van Fontainebleau. de eerste school van Fontainebleau is ontstaan onder François i (1515-1547). hij is een groot liefhebber van kunst en cultuur. in deze tijd was het gebruikelijk de wanden met wandtapijten te bekleden. deze konden gemakkelijk worden opgerold en meegenomen naar de zomer- of winter residentie. Fontainebleau moest naar italiaans voorbeeld versierd worden met fresco’s. François stelt rosso Fiorentino (Giovanni Battissa di Jacopa) in 1530 aan tot hofschilder. na zijn dood volgt Primattico hem op. ook Benvenuto Cellini maakt gecompliceerde maniëristische beelden voor Fontainebleau. over Cellini zijn veel aardige anekdotes geschreven die zijn bluffende en twistzieke houding illustreren.(8) onder henri iV ontstaat de tweede school van Fontainebleau en wordt het maniërisme wijd verspreid in Frankrijk. deze school is niet italiaans geïnspireerd, maar eerder Vlaams. Geen fresco’s meer, maar olieverfschilderingen op pleister of doek. de blankhouten lambrizering met gouddraad moet plaatsmaken voor beschilderd houtwerk. de kunstenaars van de tweede school van Fontainebleau behoren tot het Parijse milieu. (9)

A

B Bij de illustraties: A

PaLaiS du LuxemBourG

François I , onder wie de eerste school van Fontainebleau is ontstaan.

na de dood van henri iV in 1610 wil maria de medici niet meer op het Louvre wonen. maria besluit een eigen paleis

B Benvenuto Cellini.


19-2-2009

12:37

Pagina 31


het CaBinet de Sainte-CéCiLe : CereS en SaturnuS in SPe CereS

Bij de illustraties: A Ceres koestert de korenschoof. B Saturnus met de zeis.

B

tegenover het schilderij van Cecilia, rechts naast het raam, is op een paneel Ceres afgebeeld. Zij zit met een volle korenschoof in haar armen. Ze draagt eenvoudige kleding, een blauwgroene rok en een lichtroze blouse. haar hoofd wordt omringd door korenaren, en ze kijkt met een zachte uitdrukking links naar beneden. waarom nu Ceres? wanneer Pétrarque du Blé vecht in de godsdienstoorlogen, neemt hij als wapenspreuk ‘in spe Ceres’. Zijn vertrouwen in Ceres, de godin van de landbouw, wordt hier in uitgedrukt. Ze is in het bijzonder de godin van het graan. Verwantschap met de familienaam is duidelijk: Blé betekent koren, graan. de godin van de akkerbouw staat in de klassieke traditie voor de oogst. in de Bijbel staat A de oogst voor het laatste oordeel. de wapenspreuk is zo uit te leggen: in afwachting van het laatste oordeel, met volle hoop op het eeuwige heil. Ceres was de aangewezen patrones voor du Blé in zijn strijd voor het juiste geloof. de korenschoof die Ceres draagt symboliseert het leven in de geciviliseerde maatschappij en de synthese van het individu. Ceres is behalve godin van oogst ook die van vruchtbaarheid. Ceres houdt op deze afbeelding de korenschoof vast zoals een moeder haar kind draagt. Ceres is de moeder van Prosperina. wanneer Prosperina geroofd wordt door hades, zoekt Ceres haar wanhopig. Prosperina mag uit de onderwereld terugkeren, wanneer zij niets eet. Prosperina eet echter van de granaatappel en daarmee moet ze terug keren. uiteindelijk zal Prosperina om beurten bij hades en bij haar moeder wonen: telkens de

helft van het jaar (Ovidius, Methamorphosen 436-571). Ceres ziet er op deze afbeelding uit als de moeder die haar kind kwijt is, en de korenschoof draagt als substituut.

SaturnuS Links naast het raam is een paneelschildering van Saturnus: een vroege romeinse god van de landbouw. Saturnus wordt hier afgebeeld als een oude man. Zijn uitgeteerde lichaam wordt bedekt met een rode doek. Links heeft hij een sikkel in zijn hand, rechts houdt hij zijn hand open naar de toeschouwer. hij heeft een lange baard en lange haren. Saturnus (evenbeeld van de Griekse Cronus) regeerde over de aarde tijdens de Gouden eeuw. de vroegste mensen leefden in de Gouden eeuw: een soort eeuwige lente. in de Zilveren eeuw neemt Jupiter de macht van Saturnus over (Ovidius, Methamorphosen I: 88115). melancholie is de dochter van Saturnus. het woord Saturnisch betekent ‘onschuldig en gelukkig als in de gouden eeuw’. Gezien zijn leeftijd, lijkt het erop dat Saturnus is verbeeld als allegorie voor de alles sublimerende tijd. het kan ook de sublimering van de hartstochten verzinnebeelden. Saturnus snijdt het koren af met zijn sikkel en bevrijd daarmee de mensen van hun wereldlijke zorgen. met zijn rechterhand lijkt hij een zegen te geven. de Gouden eeuw drukt ook de menselijke oorsprong en zuiverheid uit. in de Gouden eeuw was alles eerlijk en rechtschapen, in de eeuwige lente ontsproten telkens gewassen. 31


19-2-2009

12:37

Pagina 32

hiStoriSChe, arChiteCtoniSChe en FiLoSoFiSChe Context te laten bouwen. het moet lijken op het Palazzo Pitti in Florence, waar ze vandaan komt en haar kinderjaren heeft doorgebracht. in 1612 koopt maria het herenhuis van hertog François van Luxemburg en verschillende gebouwen erom heen. in 1615 neemt haar architect Salomon de Brosse de bouw ter hand en krijgt het Palais de Luxembourg zijn huidige vorm. in 1621 krijgt Peter Paul rubens de opdracht om 24 grote, allegorische schilderijen te maken met als onderwerp het leven van de koningin. deze doeken hangen tegenwoordig in de Galerie médicis in het Louvre. maria betrekt het paleis in 1625, maar haar verblijf zal van korte duur zijn omdat ze zich hevig verzet tegen het beleid van kardinaal richelieu, die in feite regeringsleider is. de samenzweerders worden gearresteerd en maria wordt in 1630 verbannen naar Compiègne. (7) Cormatin wordt gedecoreerd in de jaren 1627-1628. in een huishoudelijk boekje van Palais du Luxembourg staat geschreven dat in 1627 maar liefst 62 schilderijen worden vervoerd vanuit Parijs naar Chateau Cormatin. de nauwe band van Claude en Jacques met het hof maakt het aannemelijk dat veel decorateurs en schilders die werkten voor Palais du Luxembourg, ook werk hebben gemaakt voor Chateau Cormatin. decoraties in Palais du Luxembourg zijn in de periode 1613-1623 vervaardigd door nicolas Poussin en Philippe de Champaigne. (10)

het blijkt moeilijk vast te stellen wie de schilders van de schilderijen zijn, die in 1627 in zo grote getale naar Chateâu de Cormatin zijn vervoerd. een aantal kan tot stand zijn gekomen in de Parijse ateliers van Lallement, elle en Varin. de deugden in het kabinet van Cecilia kun je qua stijl thuisbrengen in het atelier van Goltzius. het grote schilderij van de heilige Cecilia is ook in 1627 uit Parijs overgebracht naar Cormatin. het is mogelijk geschilderd door orazio Gentileschi. het schilderij Vénus demande à Vulcain des armes pour Énée is mogelijk door nicolas Prevost geschilderd. L’encyclopédie recherche France (13) schrijft daarnaast schilderingen in Cormatin toe aan Claude Gelée, Lesueur, mignard, nattier, rigaud, Van de Velde en Vélasquez.

de KunStenaarS

Jean oGier de GomBauLt (1570-1666)

orazio Gentileschi heeft de eerste plafondschilderingen met perspectivisch sterk verkorte putto’s in Palais du Luxembourg aangebracht. Gentileschi verblijft van 1624 tot 1626 in Frankrijk op uitnodiging van maria de medici. deze plafonds met hemel worden de nieuwe mode. op Chateâu de Cormatin hebben twee ruimten deze plafondschilderingen: het Cabinet des Curiosités en het Cabinet de Sainte-Cécile. het is heel goed mogelijk, dat Gentileschi deze schilderingen heeft aangebracht op Chateâu de Cormatin. nicolas duchesne heeft de taak gekregen om de decoratieve frasco’s ter plaatse te vervaardigen. duchesne is geen bekend schilder, hij is gespecialiseerd in ornamentiek. duchesne wordt bijgestaan door Pietro ricchi (Lucca 1606 - udine 1675) en Champaigne.

om een dergelijk gecompliceerd filosofisch geladen beeldprogramma samen te stellen is veel kennis van de literatuur noodzakelijk. de dichter Jean ogier de Gombault staat in dienst van Jaques du Blé. het is zeker dat hij verantwoordelijk is voor de samenstelling van het beeldprogramma in het Cabinet de Sainte-Cécile. de Gombault, van oorsprong een hugenoot, wordt onderhouden door maria de medici. hij is bevriend met de Calvinistische schrijver Valentin Conrart, oprichter van académie Française, dat de eenheid in de Franse taal wil bevorderen. de Gombault hoort tot de eerste leden van de prestigieuze academie. Leden worden benoemd voor het leven, en staan bekend als les immortels.

32

A

B

Bij de illustraties: A Het Palais de Luxembourg kreeg zijn definitieve vorm onder leiding van de architect Salomon de Brosse. B Zelfportret van Peter Paul Rubens.


19-2-2009

12:37

Pagina 33


het CaBinet de Sainte-CéCiLe : JuStitia en Prudentia Prudentia

op dezelfde hoogte in de kamer als Cecilia, Ceres en Saturnus zijn paneelschilderingen aangebracht met vier landschappen. deze landschappen vertegenwoordigen vier seizoenen, vier stadia van ontwikkeling in de geestelijke ontwikkeling. de bossen staan voor het mysterieuze weten en de inwijding. de zee (naast Saturnus) staat voor twijfel en onzekerheid. de A landschappen worden afgewisseld met vier vrouwfiguren: Jutitia, Prudentia, Fortido en temperamentia. Bij de illustraties: A

JuStitia

Prudentia met slang en spiegel. B Justitia met zwaard en weegschaal. C Decoratie die op diverse plaatsen tussen de vier deugden is aangebracht.

B

Links van de toegangsdeur draagt de zittende vrouwfiguur een jurk in blauw, goud en wit. Ze heeft een helm op haar hoofd. in haar rechterhand heft zij een degen. in haar linkerhand heeft zij een weegschaal, perfect in balans. deze schildering is een allegorie van de rechtvaardigheid. het zwaard staat symbool voor haar macht, de weegschaal duidt haar onpartijdigheid aan. de weegschaal duidt ook op het zoeken naar evenwicht. in Plato’s ideale stad is het de rechtvaardigheid (iustitia) die het handelen van de burgers bepaalt, zowel maatschappelijk als individueel, en die de grondslag vormt van het harmonieuze functioneren van de andere drie deugden (Plato, Politeia IV: 427 e.v.). rechtvaardigheid heerst over de Zilveren eeuw.

C

rechts van Justitia is het paneel met de volgende zittende vrouwfiguur. Zij draagt een witte jurk, met over haar schoot een blauw-groen kleed gedrapeerd. in haar linkerhand heeft zij een spiegel. in haar rechterhand houdt zij een pijl, met de punt naar boven. om de pijl en om haar rechterpols kronkelt een slang. hier wordt voorzichtigheid afgebeeld, de tweede van de kardinale deugden. de pijl van apollo verzinnebeeldt de oriëntatie van de mens naar het geestelijke leven. de slang kan staan voor voorzichtigheid: Weest dan voorzichtig als slangen (Mattheüs 10:16). de slang staat ook voor verzoekingen van de duivel: in het hof van eden leidt de verleiding van de slang tot de zondeval. de slang (draco) is ook een attribuut van Ceres, dan staat zij voor vruchtbaarheid. de slang kan haar huid wisselen. dit wordt wel opgevat als teken van genezing en verjonging. de slang staat dan voor wedergeboorte. de spiegel kan aangeven dat de verstandige in staat is zich zelf te zien zoals hij werkelijk is: de spiegel van het zelfinzicht. Bij nadere beschouwing lijkt er een doodshoofd in de spiegel afgebeeld. deze waarschuwt dan tegen de ijdelheid van de aardse genoegens.

33


19-2-2009

12:37

Pagina 34


het neoPLatoniSme

k

ennis van het neoplatonisme is onontbeerlijk om het beeldprogramma van Château de Cormatin volledig te begrijpen. het neo-platonisme is een filosofische stroming, ontstaan in de derde eeuw. het neemt van Plato de dualiteit tussen de hogere ideeënwereld en de lage zichtbare materiële wereld over. in de renaissance wordt er weer nieuw leven geblazen in deze filosofie. dan vertaalt marsilio Ficino (1433-1499), zoon van de lijfarts van Cosimo de medici, de werken van Plato en Plotinus in het Latijn. Ficino deelt het universum in tot een hiërarchie van sferen, die begint bij God en eindigt bij de materie. de menselijke ziel is de schakel tussen het allerhoogste en het allerlaagste. hogere kosmische zielen zijn de twaalf hemelsferen, de engelen en de demonen. de mens is een duaal wezen: materieel (vita activa) en geestelijk (vita contempliva). het rijk der materie is de onderwereld (il mondo sotterraneo), de aardse kerker (carcer terreno) van de menselijke geest. de vier verschillende kanten van dit leven kunnen verbeeld worden door de vier rivieren van de onderwereld: acheron, Styx, Phlegethon en Kokytos. deze vier rivieren van de onderwereld staan tevens voor de vier elementen. (15) Volgens het neo-platonisme openbaart het universum zich op een viertal niveaus: de wereldgeest, de wereldziel, de natuur en de materie. het streven van de mens is de

volmaaktheid te bereiken door zich vanuit de materie te verheffen tot het goddelijke, onvergankelijke niveau van de wereldgeest. omgekeerd stroomt er een bovennatuurlijke energie neerwaarts. de mens bestaat uit lichaam en ziel, zoals het universum is opgebouwd uit het stoffelijke en het onstoffelijke. de ziel is in te delen in de hogere en de lagere ziel (anima prima en anima secunda). de lagere ziel ligt het dichtst bij de natuur, de hogere bij de wereldgeest. de hogere ziel is weer onder te verdelen in rede en geest. de rede is logisch en verstandelijk, de geest intuïtief en scheppend. allegorisch worden deze twee begrippen verbeeld door Jupiter (daadkracht) en Saturnus (contemplatie). Ficino ziet de contemplatie als ideaal: slechts het intuïtieve verstaan van de eeuwige waarden kan de mens tot zaligheid brengen. de vita contemplativa ‘maakt de geest, ziende met het onstoffelijk oog, zich niet alleen los van het lichaam, doch ook van de zinnen en de verbeelding, als een werktuig van het goddelijke’. (16)

de riVieren Van de onderwereLd in de KLaSSieKe oudheid en hun eVenBeeLden Rivier Archeon Phlegethon Styx Kokytos

34

Emotie vreugdeloos vlammend treurig bedroefd

Element lucht vuur aarde water

Gesteldheid sanguinisch cholerisch melancholisch flegmatisch

Getijde voorjaar zomer herfst winter

Dagdeel morgen middag avond nacht

Fluïdum bloed zwarte gal gele gal flegma

Dier aap leeuw varken lam

Initiaal uit een een geschrift van Marsillo Ficino, die met zijn vertaling nieuw leven blies in het neoplatonisme.


19-2-2009

12:37

Pagina 35


het CaBinet de Sainte-CéCiLe : Fortitudo en temPeramentia Fortitudo

Bij de illustraties: A Temperamentia met kruik en kelk. B Fortitudo met zuil en schild. C Figuurtje in de vensterbank.

A

de volgende zittende vrouwfiguur draagt in haar rechterhand een klassieke zuil. Links houdt zij een schild vast. op het schild is een hoofd afgebeeld, omB ringd door slingerende krullen. de vrouw draagt een wit gewaad en rode sandalen. op haar hoofd een helm met witte en rode veren. dit is de derde van de hoofddeugden: de kracht. haar andere eigenschappen zijn uithoudingsvermogen en moed. met haar helm en schild wordt ze ook wel gezien als minerva. de figuur op het schild lijkt dan ook in eerste instantie een medusa afbeelding. Bij nadere beschouwing zou het ook een leeuwenkop kunnen zijn. de allegorie van de kracht verwijst vaak naar Simson, de man met bovenmenselijke kracht. Simson heeft met zijn blote handen een leeuw gedood (Richteren 14: 5-9). de zuil refereert ook aan Simson. de Filistijnen hebben Simson gevangen kunnen nemen nadat delila zijn geheim heeft verraden: zijn kracht schuilt in zijn haren. tijdens zijn gevangenschap gaan zijn haren weer groeien. als de Filistijnen zich tijdens een feest willen vermaken met Simson neemt hij wraak door de zuilen te breken. het gebouw stort in boven de stadsvorsten en al het volk dat daar in was (Richteren:16: 4-31).

temPeramentia de vierde zittende vrouwfiguur draagt een blauwe jurk met een groene rok. in haar rechterhand heeft zij een gouden kruik, met haar linkerhand houdt zij een gouden kelk in de lucht. hier wordt de vierde deugd verbeeld: de matigheid. de matigheid overwint het verlangen.in de middeleeuwen werd matigheid weergegeven door een vrouw die de wijn verdunde door overgieten. de combinatie van kruik en kelk staat hier voor een meer spirituele betekenis. de gouden kruik staat voor het geestelijk leven. de schaal is een zinnebeeld van de door initiatie mogelijke wedergeboorte. in de vensterbank zijn twee kleine liggende vrouwfiguren afgebeeld met de attributen vuur en water. deze attributen zijn zowel in de euleusinische mysteriën als in de Christelijke doop heel belangrijk.

C

35


19-2-2009

12:37

Pagina 36


de eLeuSiniSChe mySteriën: de mythe

D

e eleusinische mysteriën waren de meest bekende mysteriën in het oude Griekenland. mysteriën zijn religieuze gebruiken. Zij worden gekenmerkt door inwijdingsriten, zuiverende en extatische gebruiken, en een eed van geheimhouding. eleuseos betekent ‘de komst’, en het woord eleusinisch verwijst dus naar een spirituele geboorte. mysterion betekent de mond of ogen dichtdoen; in de wortel ervan (mu) wordt de klank die men met gesloten lippen maakt, nagebootst. mysteria betekende dus een gebeurtenis die werd gekenmerkt door het sluiten van de lippen, het sluiten van de ogen, en het ingaan in de duisternis. de reis van het bewustzijn was vanaf dat moment in feite een mysterie. de riten in eleusis waren gebaseerd op legenden over demeter en haar dochter Persephone. de oudste opgetekende bron van deze mythe is de homerische hymne aan demeter. hieronder de mythe volgens homerus:

de mythe Van eLeuSiS Persephone was in een weide bloemen aan het plukken. Plotseling zag zij een grote en wonderschone narcis. Ze strekte haar hand ernaar uit. toen week de grond uiteen en verscheen hades, de duistere heer van de onderwereld, in zijn gouden strijdwagen. hij nam haar mee terwijl zij Zeus en de goden om hulp riep. demeter hoorde haar en ging naar haar op zoek. negen dagen lang zwierf demeter over de aarde. op de tiende dag richtte ze zich tot de zon die op zijn dagelijkse reis alles ziet. de zon vertelde dat Zeus Persephone aan zijn broer hades had gegeven om zijn vrouw te worden. demeter, vervuld van verdriet, was boos. Ze legde alle tekenen van haar goddelijkheid af en zwierf als oude vrouw over de aarde op zoek naar haar dochter. in eleusis zat ze aan de rand van een stad naast een bron. Keleos’ vier jonge dochters wilden haar helpen, en met hun moeders goed36

keuring brachten ze haar naar huis. demeter ging zitten, bedekte zich met haar sluier, en wachtte in stilte, treurend om haar dochter. dit verwijst naar de stilte van de mysterië. demeter vraagt om een drank van gerst, water, en munt, wat verwijst naar de mysteriedrank. Later onthult demeter zichzelf als godin, en vraagt ze de mensen van eleusis een grote tempel te bouwen waarin ze hen haar riten zou onderwijzen. de tempel was klaar, maar demeter zat te treuren om haar dochter. de lente brak aan maar op de velden groeide niets, want de diepbedroefde moeder natuur hield de zaden zonder te ontkiemen in de grond. de mensheid dreigde ten gronde te gaan. Zeus zag het en stuurde de ene olympiër na de andere om demeter tot de orde te roepen. Zij negeerde hen allemaal, ontroostbaar tot ze haar dochter zou zien. uiteindelijk zond Zeus hermes, gids van de zielen van de doden, om hades dringend te verzoeken Persephone vrij te laten. hermes leidde haar naar de wereld erboven en demeter rende naar haar toe en vroeg: ‘toen je in de onBij de illustratie: derwereld was heb je toch zeker niets gegeten? want als dat wel zo is, zul je slechts een derde van de seizoenen Hades sleurt Persephone mee terugkeren.’ Persephone gaf toe dat ze door een list was naar de onderwereld. verleid om een paar granaatappelzaden te eten. Ze zaldaarom een derde van elk jaar als koningin van de onderwereld moeten doorbrengen . nu liet demeter de kracht vrij die de zaden doet ontkiemen, groeien, en bloesems en oogst doet voortbrengen. en vóór ze terugkeerde tot de gelederen van de onsterfelijken onderwees methamorPhoSen ze de leiders van eleusis in de heilige mysteriën. ovidius heeft de eleusinische mythe verwerkt in methamorphosen V: 341-661. hier zingen de muzen het verhaal van Ceres (equivalent van demeter) en Prosperina (evenbeeld van Persephone) in een zangwedstrijd tegen de Piëriden.


19-2-2009

12:37

Pagina 37


het CaBinet de Sainte-CéCiLe : initiatieruimte het beeldprogramma van het Cabinet de Sainte-Cécile gaat verder dan verwijzen naar neoplatonistische motieven. de kamer is op te vatten als een initiatieruimte, de plaats waar de eleusinische mysteriën worden geopenbaard. de symbolen zijn letterlijk op vier niveaus gerangschikt. de eerste fase van de riten wordt aangegeven op de muren vlak boven de grond met in hout uitgesneden mannengezichten. deze koppen zijn bruin geschilderd, als de modder waar de nog niet ingewijde initiatie kandidaat zich nog in bevindt. de koppen verbeelden de zeven hoofdzonden: wellust (midasoren), toorn (ramshorens), hoogmoed, afgunst, luiheid, gierigheid en gulzigheid. de initiatie kandidaat kan van deze slechte harstochten verlost worden door in de mysteriën te worden ingewijd.

A

PariS

B Bij de illustraties: A Panelen met bloemenvazen. B Minerva met het naar zich toegewende schild. C Bruingeschilderde mannenkop met Midasoren. D De schaapsherder Paris.

in de onderste reeks panelen zien we vazen vol bloemen op een gouden achtergrond: verbeelding van de geestelijke perfectie, de integriteit van de ziel. Ze worden afgewisseld met afbeeldingen van de C schaapsherder Paris en de drie klassieke godinnen: Juno, minerva en Venus. Paris houdt zijn herdersstaf in de rechterhand voor zich. de appel draagt hij met zijn linkerhand verborgen op zijn hart. Paris draagt een wit tenue, de Godinnen dragen slechts een doek over de bovenarmen. minerva is herkenbaar aan een schild, dat bijna als spiegel naar haar toe wijst. wanneer eris, de Godin van de twist, niet op de bruiloft van Peleüs en thetis is uitgenodigd, werpt zij een gouden appel in het midden van de bruiloftsgasten met het opschrift voor de schoonste. Juno, minerva en Venus doen aanspraak op deze titel. Venus belooft Paris bij te staan de

schoonste vrouw op aarde te schaken: helena, de vrouw van melenaos. Paris geeft de appel aan Venus. dit zal leiden tot C de trojaanse oorlog. hier staan de Godinnen voor het actieve, het meditatieve en het sensuele. een van de hoofdthema’s in het neoplatonisme is de vereniging van deze drie levensvormen. het gaat hier dus niet om een keuze. Juist de drievoudigheid maakt de mens compleet. iedere figuur heeft een weloverwogen plaats. Paris bevind zich op de deur naar de privé vertrekken van de markies. minerva bevind zich op de boekenkast, tegenover het venster naar het noorden. Juno kijkt uit op het westen: de kant van de handeling, de individuele actie. en Venus tenslotte staat wat beschut in een schaduwrijke hoek. de derde fase van de riten zijn op de voorgaande pagina’s besproken. deze derde fase is het niveau waarop Ceres, Saturnus en de vier kardinale deugden zijn verbeeld. de Phoenix overvleugelt deze panelenreeks. Links en rechts van de Phoenix zijn wapentrofeeën aangebracht. deze herinneren eraan dat de initiatie een gevecht van de mens tegen zichzelf is. de heilige Paulus sprak al van het schild van het geloof, de helm van het heil, het zwaard van de geest en de vesting van God, attributen om de werken van de duivel te weerstaan. en hieruit rijst dus de Phoenix, zinnebeeld van de van aardse lusten en lasten bevrijde ziel. 37


19-2-2009

12:37

Pagina 38

Bij de illustratie: Het plafond van het Cabinet de Sainte-Cécile. Boven Cecilia de Phoenix. Daarboven een putto met een palmtak: symbool van het eeuwige leven. In het midden het centrale plafondpaneel. De dame draagt bazuinen en het wapenschild van Du Blé. Uiterst boven tenslotte een biddende Putto.

38


19-2-2009

12:37

Pagina 39


het CaBinet de Sainte-CéCiLe : de LaatSte FaSe

Bij de illustraties: A Putto die zijn kleed af neemt B Het monogram van Du Blé, omlijst door de palmtak en de lauriertak C

op het plafond zijn in totaliteit vier putto’s geschilderd. Boven de Phoenix draagt een Putto een palmtak: Christelijk symbool van overwinning op de dood en van het martelaarschap. al in de oudheid wordt de palmtak, dank zij de vorm van haar bladeren, geassocieerd met de mythe van de onoverwinnelijke zon (Sol invictus). Vóór de geboorte van romulus en remus kreeg hun moeder rea Silvia een droom waarin twee machtige palmen naar de hemel groeiden (ovidius, Fasti iii, 1). een volgende putto neemt zijn kleed af. Porphyrus zegt: Het lichaam is het kleed van de ziel. daarmee staat deze putto voor de uiteindelijke bevrijding van de materiële wereld. in de eleusinische mysteriën legt de initiatie kandidaat uiteindelijk het kleed af. de Christelijke religie kent dezelfde handeling: Christenen leggen het gewaad af vóór zij in het doopbekken stappen. de putto boven het venster bidt met gevouwen handen en draagt een kleed. de laatste putto draagt een markies-kroon. dit refereert wellicht aan de kroon die Jacques du Blé van Louis xiii heeft gekregen. maar ook aan Plato: de Goden houden niet van diegenen, die zich zonder kroon aan hen vertonen. de kleine putto strooit rozen. in de antieke tijd strooit men rozen voor een gestorvene als symbool voor vernieuwing. daarmee symboliseert deze putto het einde van het mysterie: het bereiken van het eeuwige leven.

De verenigde palmtak en lauriertak in de decoraties..

B

C

het einde Van de initiatieweG het centrale plafond paneel beeldt een zittende vrouw af . Ze is gekleed in roze en goud. in haar rechterhand houdt zij een lange dunne soort van bazuin. met haar linkerhand toont zij, op haar linkerknie, het wapenschild van du Blé. hier steekt een zelfde langwerpige staaf door, uitlopend op het einde dat in de lucht steekt. deze verbeelding dient niet alleen ter eer en glorie van de familie. dit is het geheime einde van de initiatieweg. de bazuin staat voor het laatste oordeel: de oogst waar de

A wapenspreuk op doelt. het wapenschild is het verborgen teken: de ‘hyroglief’(het symbool) van het mysterische koren (graan, zaad). de drie gouden sparren symboliseren, met hun toppen naar boven, de gelijkwaardigheid van de drievoudigheid: de absolute perfectie. in de hoeken van het plafond zijn vier medaillons met kinderkopjes met bolle wangen geschilderd dit zijn de goddelijke winden. in de oudheid bepalen zij het lot van de zeevaarders. de winden staan ook voor de Goddelijke inspiratie.

initiaLen om de gouden initialen van du Blé, vormen zich B gouden takken. rechts palmtakken, links lauriertakken. apollo is gevallen voor de schoonheid van de nimf daphne. in een achtervolging smeekt zij ‘bevrijd me toch van dit lichaam, dat me veel te mooi deed zijn’. daarop verandert zij in een laurierboom. apollo heeft haar nog lief, kust het hout, maar zelfs dat buigt voor zijn kussen weg. apollo besluit dat de laurier voor eeuwig aan hem geweid zal zijn (ovidius, methamorphosen i: 450-567). de lauriertak staat in de oudheid voor de overwinning. Palmtakken worden aan het einde van de eleusinische mythen overhandigd. in de christelijke leer is zij symbool van eeuwig leven omdat zij altijd groen is.

39


19-2-2009

12:37

Pagina 40


de eLeuSiniSChe mySteriën: de BeteKeniS Van de mythe

D

emeter, een van de twaalf olympische goden, vertegenwoordigde de vruchtbaarheid van de aarde. toen Persephone de aarde verliet, stierven de bloemen en verdorde het graan, maar toen ze terugkeerde kwam alles opnieuw tot leven. in hun meest eenvoudige vorm symboliseerden deze religieuze rituelen de jaarlijkse dood en herleving van vegetatie. maar de mythe verwijst meer in het bijzonder naar de groeikracht die in het zaad ligt besloten. daarin ligt het mysterie. Porphyrius schreef dat demeter Persephone als dochter bij Zeus krijgt, dat wil zeggen, ze brengt vanuit plantenzaden scheuten voort. . . er lag in de zaden die in de aarde zijn geworpen een bepaalde kracht besloten . . .Persephone is de kiemkracht. in één betekenis is Persephone dus het zaad dat in de grond is geworpen die haar krachten gebruikt om de zaden tot groei aan te zetten. maar in een andere betekenis is ze de ziel die in de stoffelijke wereld is geworpen die haar krachten gebruikt om rondom de ziel het lichaam van een foetus op te bouwen – de negendaagse inwijding komt overeen met de negen maanden van embryonale opbouw van de stof. omdat Persephone de granaatappelzaden uit de fysieke onderwereld heeft gegeten, kan ze niet permanent naar de wereld erboven terugkeren. de ziel blijft gekleurd door en gekluisterd aan lichamelijke stof. 40

de eleusinische mysteriën waren een poging om een verbinding tussen de menselijke ziel en het goddelijke bewustzijn tot stand te brengen en persoonlijk te ervaren, en zich voor te bereiden op de toestand na de dood wanneer de ziel iets van zijn goddelijke toestand kan herwinnen (Uit: De zoektocht van de ziel: de Eleusinische mysteriën, bron 18)

Bij de illustratie: Demeter schenkt de knaap Triptolemos een graanhalm (reliëf, 5e eeuw v.Chr.)


19-2-2009

12:37

Pagina 41


de SLaaPKamer Van de marKieS: douZe CéSarS

N

a al deze pracht en praal is de slaapkamer van de markies een eenvoudige ruimte. net zoals in de slaapkamer van de markiezin, is er een ‘borstlambrizering’ van niet meer dan 80 centimeter hoog. deze panelen van deze lambrizering zijn gedecoreerd met kleine ovalen prentjes: landschappen en bloemmotieven. het monogram van Claude Phélipeaux is ook hier te vinden. de wanden zijn verder groen, van boven afgewerkt met een donkerrode bies. het lijkt erop dat deze kamer, net zoals de slaapkamer van de markiezin, meer traditioneel is gedecoreerd. de wanden zouden dan nog wel eens met stof behangen kunnen zijn, en met wandtapijten. Zoals de kamer nu wordt getoond, is het een beetje een kale bedoening.

A

douZe CéSarS

Bij de illustraties: A Het bed in de slaapkamer van de markies. B Julius Caesar, het eerste schilderij uit de serie ‘Les Douze Césars’.

in deze kamer hangen nu schilderijen uit de serie ‘Les Douze Césars’. deze schilderijen zijn een gift van Charles de Gonzague-nevers, hertog van mantou, aan Claude Phélypeaux, als tegenprestatie voor de inspanningen van Jaques du Blé in de ongelukkige militaire actie van 1628. Charles ii de nevers-mantoue sterft zelf in 1631. deze schilderijen hebben waarschijnlijk als grote, wellicht complete serie in de galerij op de eerste verdieping van de westvleugel gehangen. wanneer de bezoeker dan de machtige trappen had bestegen, werd hij in deze galerij langs de romeinse keizers gevoerd. met het instorten van deze vleugel lijkt een deel van deze reeks schilderijen verloren te zijn gegaan. in de uitgave van Connaissance des arts worden drie schilderijen afgebeeld tiberius, Caligula en nero. Volgens andere bronnen is er sprake van nog vijf schilderijen, waaronder Julius Ceasar, Claudius en titus. alle keizers zijn te paard geschilderd, met een lauwerkrans om het hoofd. in alle schilderijen is duidelijk een verband met de klassieke

B mythologie gelegd. de serie betreft de volgende heersers uit het antieke rome: Julius Caesar (100 v.C.- 44 v.C., regeert vanaf 85 v.C.) Julius Caesar zit op een wit paard en rijdt ons tegemoet. hij draagt over zijn wapenrok een gouden cape, die doet denken aan vleugels. op de achtergrond een tafereel met op het land arbeidende vrouwen. Caesar is hier afgebeeld als een wilskrachtig en machtig man, die uitkijkt over zijn land. de machtige opperheer, die vier keer dictator was. na zijn dood wordt Caesar heilig verklaard en door Venus meegevoerd om voor eeuwig als een ster aan de hemel te schijnen (Ovidius, Methamorphosen XV 760-851) de gouden mantel van Caesar verwijst naar zijn goddelijke status. Augustus (63 v.C.-14 v.C., keizer vanaf 44 v.C.) Geadopteerde zoon (eigen naam: octavianus) van Julius Caesar. een van de meest invloedrijke keizers. Ik trof een 41


19-2-2009

12:37

Pagina 42

C

A

B

E

Bij de illustraties: Vijf schilderijen uit de serie ‘Les Douze Césars’: A: Tiberius. B: Caligula. C: Claudius. D: Nero.

D 42

E: Titus.


19-2-2009

12:37

Pagina 43


de SLaaPKamer Van de marKieS: douZe CéSarS stad van stenen aan, ik liet er één van marmer achter.(augustus, Res Gestae).

Bij de illustratie: Landschap in de lambrizering.

Tiberius (32 v.C.-37 v.C, keizer vanaf 14 v.C). tiberius zit op een donker paard. het paard loopt stapvoets. op het paard ligt een luipaardvel als zadel. in zijn rechterhand een speer. over zijn rechterschouder een rode doek. achter tiberius een tent, waarin soldaten van een veldslag terug keren. rechts op de achtergrond is een mooie stad afgebeeld. wellicht een verwijzing naar de marmeren stad die augustus reeds heeft achtergelaten. Caligula (12 - 41, keizer vanaf 37) Caligula is ook met een donker paard afgebeeld. in zijn linkerhand heeft hij een drietand, rechts een zespuntige hoekige pijlenvorm. Zijn helm heeft aan weerszijden vleugels. achter hem is een stadspoort afgebeeld en een leger dat op witte paarden de stad in trekt. de drietand verwijst naar neptunus. de pijlenvorm staat voor de bliksemschicht en verwijst naar Jupiter. de vleugels op de helm kunnen adelaarsvleugels zijn: de vogel aan Jupiter verbonden is. neptunus heerst over de zee, zijn broer Jupiter over de hemel. Caligula wordt hiermee verbeeld als een almachtig vorst. hij staat bekend als de meest waanzinnige Keizer, wreed en vol grootheidswaan. Caligula verkleedde zichzelf tijdens zijn leven ook als Jupiter. hij had grote minachting voor de aristocraten. Volgen Suetonius (Romeins biograaf, 70 140) overwoog Caligula zijn favoriete paard, incitatus, tot consul te benoemen.

weg. op zijn rechterschouder de afbeelding van een gouden leeuw, over de linker een witte doek. hij kijkt naar een arena. Claudius keek graag naar de gladiatoren die elkaar doodstaken tijdens de gevechten. Nero (37 - 68, keizer vanaf 54) nero’s paard is weergegeven in de courbette, de halve sprong waarmee ook het paard van Louis xiii staat afgebeeld. op de achtergrond zien we een prachtige stad. nero draagt een lier of kithara. de lier verwijst naar apollo, één van de twaalf olympische goden. mercurius, de uitvinder van de lier, steelt de dieren waar apollo als herder over moet hoeden. op bevel van Jupiter worden ze terug gebracht. ter verzoening schenkt mercurius de lier aan apollo. apollo belichaamt de klassieke geest en symboliseert de geciviliseerde kant van de menselijke natuur. de prachtige stad kan verwijzen naar de Domus Aurea, het luxe paleizenpark van nero. Galba, Otho, Vitellius, Vespasianus regeerden in 69, het vier keizerjaar. Vespasianus (09 -79, keizer tot 79) begon met de bouw van het Colosseum. Titus (39 - 81, keizer vanaf 79) titus rijdt op een wit paard met rode vlekken. Zijn tenue is vrij eenvoudig. achter hem een groot wit gebouw: zo te zien het Colosseum in aanbouw. Domitianus (51- 96, keizer vanaf 81) de rede om romeinse keizers te verbeelden lijkt voor de hand liggend. het romeinse rijk is een grote inspiratiebron. de expansiedrift van de keizers is een voorbeeld voor edelen als du Blé.

Claudius I (10 v.C. - 54, keizer vanaf 41) Claudius loopt met zijn bruine paard van de toeschouwer 43


19-2-2009

12:37

Pagina 44


de CuLtuS Van de eLeuSiniSChe mySteriën

t

er ere van demeter werden in athene de eleusinia gevierd: de eleusinische mysteriën. de ingewijden zouden grotere kennis van het opperste wezen en ook hogere deugdzaamheid verkrijgen. op straffe des doods mocht niemand iets van de geheimen verraden. er waren grote en kleine mysteriën.

KLeine mySteriën de kleine mysteriën vonden plaats in het voorjaar, wanneer Persephone weer met haar moeder wordt verenigd en

de natuur weer tot ontluiken komt. hier werden zelfs kinderen toegelaten. inwijding in de kleine mysteriën vond plaats aan de rivier ilyssus bij athene. na lang onderricht moesten de kandidaten vasten en mediteren. daarna, staand op de huiden van offerdieren, moest de eed van geheimhouding afgelegd worden en goede antwoorden geven op de vragen die de opperpriesters stelden. uiteindelijk werden zij op een troon geplaatst, en werden vanaf dat moment mysten (ingewijden) genoemd.

B

Bij de illustraties: A Griekse vaas waarop ‘de ‘mysten’ deelnemen aan de Eleusinische rituelen. B Keramisch paneel (1350 v.C.), waarop Demeter en Persophone

A 44

giften ontvangen tijdens de Eleusinische riten.


19-2-2009

12:37

Pagina 45


de SLaaPKamer Van de marKieS: CuPido en minerVa

Bij de illustraties: A Tot in de kleinste details komen de initialen terug. B Minerva beschermt de man tegen de pijlen van Cupido. C Zelfs in deze miniatuur wordt het wapenschild van Du Blé getoond.

het laatste schilderij op de slaapkamer van de markies is een klassieke afbeelding, typerend voor een slaapkamer. Links op het schilderij staat een (bijna) naakte jongeling met pijl en boog. de jongeling staat met zijn linkervoet op een bol. hij vuurt de pijlen af op een man. de man beschermt zichzelf met een schild. hij wordt hierin bijgestaan door een vrouw. de vrouw heeft een rode doek om en draagt een helm met achterop een verendos. Ze heeft haar linkerarm beschermend om de man heen geslagen. op de grond liggen een aantal pijlen, en ook op het schild zijn pijlen gevangen. de pijlen schietende figuur is Cupido (amor, eros). de bol waarop hij staat verbeeldt de wereld: de wereld is een speelbal van de liefde.

de vrouw is minerva. de pijlen van Cupido hebben geen uitwerking op de godin van wijsheid en kuisheid. in de dialogi deorum (gesprekken der goden) van Lucianus vertelt Cupido in vers 19 waarom hij noch minerva, noch de muzen en noch diana met zijn pijlen kan raken. de man houdt het schild van minerva voor zich. daarmee beschermt de man zich tegen de liefdespijlen: de man beschermt zichzelf tegen de overgave aan vleselijke lusten. daarom is dit schilderij zo passend op de slaapkamer. Van dit schilderij gaat een zedelijke, moraliserende boodschap uit: zij maant tot kuisheid.

45


19-2-2009

12:37

Pagina 46


Grote mySteriën de mysten konden deelnemen aan de grote riten in het najaar. de grote eleusiniën duurden negen dagen. de eerste dag heette ‘de dag van de bijeenkomst’ (agyrmos). de mysten kwamen bij elkaar en wasten hun handen in gewijd water. de tweede dag heette het: ‘naar zee, gij mysten’ (halade mystai). de mysten moesten zich in zeewater reinigen. de derde dag werd ‘de droefenis’ genoemd: over de roof van Persephone. heel athene vastte tot de avond. de vierde dag was de ‘offerdag’ ter ere van Persephone. de vijfde heette ‘fakkeldag’. ‘s avonds trokken de mysten fakkelzwaaiend naar de tempel van demeter. de zesde, meest feestelijke dag, heette ‘Jachos’. het beeld van Jachos, de god van de luidruchtige vreugde werd op deze dag van athene naar eleusis gedragen. de mysten dansten, zongen lofzangen, en hielden regelmatig stil om te offeren. de tocht duurde daarmee een hele dag, en enorme A aantallen mensen uit het volk liepen mee. de volgende nacht vond de inwijding van de mysten in de grote mysteriën plaats. Ze werden in de voorhal van de onderaardse tempel geleid. na het wassen met heilig water en wederom beantwoorden van vragen, werden ze in het duister achtergelaten. Weldra rommelde de donder, de tempel beefde, bliksemstralen schoten door de duisternis, vreselijke gedaanten verschenen, de mysten werden door onzichtbare handen geslagen, op de grond geworpen en aan de haren rondgesleept. de hiërophant (opperpriester) en zijn handlangers maakten het lawaai en toverden lichtflitsen. de mysten dachten echter dat het natuurkrachten waren, en werden met angst en ontzetting vervuld. als dan plotseling een 46

schitterend licht verschijnt lijkt dit de Goddelijke verlossing. deze plotselinge lichtgloed staat bekend onder de naam eleusinisch vuur. demeter verscheen, in de verte zag men de zaligen, wandelend in beloverde wouden en op bebloemde weiden. de mysten waanden een blik in de andere wereld te hebben geslagen en heten voortaan epopten (helderzienden). de zevende dag werd het beeld van Jakchos van eleusis naar athene terug gedragen. de achtste dag werden er wedstrijden gehouden. de negende dag brachten de priesters de plemochoë (een ‘plengoffer’), dat zij naar het oosten en westen uitgoten: de oosterse en de westerse wereld. de eleusinische mysteriën hielden stand van de zevende eeuw v.C. tot 380. Keizer theodosius de Grote verbood de heidense riten en liet de tempel sluiten. in de tijd van Sophocles en Plato waren de riten echter nog springlevend. (24, 25)

B

C

Bij de illustraties:

het eLeuSiniSChe Vuur A

er zijn twee moderne theorieën voor het eleusinische vuur. Sommigen menen dat het de priesters waren die de visioenen van de heilige nacht onthulden, dat bestond uit een vuur dat de mogelijkheid van leven na de dood voorstelde. anderen vinden deze verklaring onvoldoende om de kracht en het lange leven van de mysteriën te verklaren. Zij veronderstellen dat de ervaringen werden opgewekt door een krachtig psycho-actief ingrediënt in de kykeon, de mysterieuze drank.

Persephone. B Restanten van het Eleusinion, de tempel die ter ere van Demeter in Itakka is gebouwd. c De grot waarin Persephone verdwijnt naar de onderwereld en waar de mysten in worden geleid voor het spektakel van de grote inwijding.


19-2-2009

12:37

Pagina 47


ConCLuSie

Z

iezo, de klus is geklaard. optimistisch ben ik aan dit onderzoek begonnen. Gaandeweg bleek het erg moeilijk te zijn om materiaal over het kasteel te vinden. Chateâu de Cormatin is eigenlijk alleen fatsoenlijk beschreven in de uitgave van Connaissance des arts. (1) ik heb deze gekocht in het Frans en in het duits: twee talen waarin ik niet verder ben gekomen dan havo drie (een slimme meid kiest exact was de leuze). Veel hoofdbrekens en woordenboeken verder, miste ik nog zo veel informatie. Goed kijken werd het motto. het verhaal werd al maar groter. de schijnbaar eenvoudige vraag wie was Jacques du Blé? leidde al snel tot de wirwar van godsdienstoorlogen. het was een heel gepuzzel om hierin de kloppende informatie bij elkaar te vinden. een voor mij zinvol onderzoek, ik heb met dit onderzoek naar de geschiedenis en wie deed wat en waarom een beter besef van het tijdsbeeld gekregen. het was op een bepaalde manier prettig om een soort pionier te zijn. ik ben in nederlandse teksten alleen wat michelin beschrijvingen tegen gekomen, en die gaan soms erg kort door de bocht: in het Cabinet van Cecilia hangen 10 schilderijen van Stradanus is zo’n toeristische en bovendien onjuiste beschrijving. Voor je het weet trek je een verkeerde conclusie. ik beschouwde du Blé als een man die met alle winden mee waait. echt verdiepen in het historisch kader gaf een heel ander beeld: pas nadat henri iV zich tot het katholieke geloof had bekeerd sloot de Guise en daarmee ook du Blé zich aan bij het koningshuis. Zo heb ik telkens de op dat moment geconstrueerde waarheid weer bij moeten stellen. aan de schamele teksten had ik in mijn onderzoek weinig houvast. Voor menig schilderij en decoratie heb ik andere boeken doorgebladerd op zoek naar vergelijkbare schilderingen. Stápels boeken gaven me vaak nog geen

zekerheid. wanneer er al een grote naam aan een schilderij werd gekoppeld, dan zag ik het betreffende schilderij nooit terug in het oeuvre van die schilder. toch heeft dat onderzoek me veel gebracht. nooit concreet over de schildering die ik wilde beschrijven, maar wel als vergelijkingsmateriaal. en als onuitputtelijke bron: wat is er veel te vertellen over deze schilderijen! niet alle literatuur was even toegankelijk. de boeken van ad de Visser (Hardop kijken, Kunst met voetnoten) gaven mij een prettige ingang: zo wil ik graag om kunnen gaan met morfologie en iconografie. helder, toegepast en breed inzetbaar. ik heb verder ervaren, dat de beschrijvingen van de mythologie vaak saaier zijn dan de vertellingen zelf. Lees hardop voor uit de methamorphosen: er vormt zich direct een drama voor het geestesoog! dat er uiteindelijk een zo gecompliceerd beeldprogramma in het Château samengesteld bleek te zijn, dat had ik niet verwacht. ik verwachtte dat het veel meer over de eigenaar van het kasteel zou gaan. daarom heb ik ook de achtergrond van de familie du Blé zo grondig onderzocht. het was een enorm gepuzzel, maar erg leuk, om het kabinet van de heilige Cecilia in kaart te brengen. opvallend vind ik verder de verwijzingen naar kuisheid. meestal als allegorie voor de geestelijke perfectie. het lijkt bijna wel een andere boodschap uit te stralen: die van een dertienjarig meisje dat nog niet aan het huwelijk toe was. maar wellicht is dat een veel te eigentijdse opvatting van de verborgen boodschappen. ik wil binnenkort beslist weer naar het Chateâu. om het opnieuw te aanschouwen, maar nu met alle voorkennis. om op zoek te gaan naar de schilderijen die nergens afgebeeld zijn. om het verhaal verder aan te vullen. om de totaliteit van het Cabinet de Cécilia te ondergaan. en vooral om te genieten van de pracht en praal. Breda, januari 2008 marian Verdonk, 4dt

47


19-2-2009

12:37

Pagina 48

GeBruiKte Literatuur en Bronnen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

48

Simonet-Lengart, M. e.a. Cormatin Connaissance des arts h.S. no 58 http://www.chateaudecormatin.com De groene gids Michelin, Bourgondië http://www.visionbourgogne.com/attractions/les-devoirs-nobles-ralentirent-la-construction-de-cormatin http://nl.wikipedia.org/wiki/Ligue http://nl.wikipedia.org/wiki/hugenoten http://nl.wikipedia.org/wiki/Frans_ii_van_Frankrijk http://nl.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%a7ois_de_Guise http://nl.wikipedia.org/wiki/Palais_du_Luxembourg Cordié, Carlo Il Castello Di Fontainebleau De grote Michelingids Frankrijk Bärschmann, Oscar Nicolas Poussin, Dialectics of painting Berrada, Tarek Le château de Cormatin nouvelles recherches Société d'archéologie Lorraine et du Le Pays Lorrain Musée historique lorrain http://www.recherche.fr/encyclopedie/Chateau_de_Cormatin Hall, James Hall’s Iconografisch handboek John murray, 2006 http://www.instituutdante.nl/filosofie%20renaissance.htm Visser, Ad Kunst met voetnoten Sun 2003 Veltman, W.F. Dantes openbaring Cristofoor 2004 Savage, W. A. De zoektocht van de ziel: de Eleusinische mysteriën Ovidius Methamorphosen athenaeum 2002 Visser, Ad Hardop kijken Sun 2006 Impelluso, Lucia De natuur en haar symbolen Ludion 2005 Battistine, Mathilde Symbolen en Allegoriën Ludion 2002 Burke, Peter Montaigne Lemniscaat 2005 http://nl.wikipedia.org/wiki/mysteri%C3%aBn_van_eleusis Kleijntjes/Knippenberg Van goden en helden wolters 1957 Mount, Harry Et cetera en al dat andere Latijn Balans 2006

SI CUPIS ANIMUM DOMINI COGNOSCERE ASPICE ET RESPICE DOMUM

Recommend Documents