Universiteit Gent Faculteit Rechtsgeleerdheid Academiejaar 2012-13 __________________________________________________________________________
Recht op zorg? De rechtspositie van geïnterneerden
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Hanne Coenegrachts 00702140
Promotor: prof. dr. Freya Vander Laenen Commissaris: prof. dr. Tom Vander Beken
V OORWOORD Vooreerst wil ik graag mijn promotor, prof. dr. Freya Vander Laenen, bedanken om mij te begeleiden bij het schrijven van deze masterproef en mij in de juiste richting te sturen. Het was alleszins een zeer interessante en leerrijke ervaring. Verder wil ik ook graag enkele mensen bedanken die mij geholpen hebben een beter inzicht in de praktijk van de internering te verkrijgen. De heer Henri Heimans, voorzitter van de commissie tot bescherming van de maatschappij te Gent, de heer Christophe Busch, zorgcoördinator in de forensisch psychiatrische afdeling van het PC Sint-Jan-Baptist te Zelzate en tenslotte, Jean-Jacques Bernkens, penitentiair beambte in de instelling ter bescherming van de maatschappij te Paifve.
2
I NHOUDSOPGAVE
Artikel I. .......................................................................................................................... VOORWOORD ............................................................................................................ 2 INHOUDSOPGAVE ..................................................................................................... 3 LIJST VAN AFKORTINGEN ........................................................................................ 6 1. INLEIDING .......................................................................................................................... 7 2. SITUERING ...................................................................................................................... 10 2.1 GESCHIEDENIS VAN DE INTERNERING ...................................................................... 10 2.1.1 De strafrechtelijke onverantwoordelijkheid van krankzinnigen .............................. 10 2.1.2 Invloed van het sociaal verweer: de internering als strafvervangende beveiligingsmaatregel ..................................................................................................... 11 2.1.3 De herziening van de eerste wet tot bescherming van de maatschappij ............... 12 2.1.4 Een nieuwe interneringswet? ................................................................................. 13 2.2 DE FORENSISCHE GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG .......................................... 14 2.3 DE GEÏNTERNEERDEN IN BELGIË ............................................................................... 15 2.3.1 Geïnterneerdenpopulatie ....................................................................................... 15 2.3.2 Internering in cijfers ................................................................................................ 17 3. DE RECHTSPOSITIE VAN GEÏNTERNEERDEN ...................................................... 19 3.1 EXTERNE RECHTSPOSITIE .......................................................................................... 19 3.1.1 Algemeen ............................................................................................................... 19 3.1.2 De wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers ....................................................................... 19 3.1.2.1 Ten geleide................................................................................................................ 19 3.1.2.2 Toepassingsgebied .................................................................................................. 19 3.1.2.3 Onderzoek ................................................................................................................. 22 § de inobservatiestelling ................................................................................................................. 22 § het (psychiatrisch) deskundigenonderzoek ....................................................................... 23 3.1.2.4 Beslissing tot internering ........................................................................................ 23 § de gewone internering .................................................................................................................. 23 § §
de administratieve internering ..................................................................................................... 25 rechtspleging .................................................................................................................... 25
3.1.2.5 Uitvoering.................................................................................................................. 25 § commissie tot bescherming van de maatschappij .................................................................... 25 § §
uitvoeringsmodaliteiten ............................................................................................................... 28 rechtspleging ................................................................................................................................ 31
3.1.2.6 De internering van veroordeelden of administratieve internering ...................... 32 3.1.2.7 Wetswijzigingen ....................................................................................................... 33 3.1.2.8 Evaluatie.................................................................................................................... 34 § positief ........................................................................................................................................... 34
§ §
negatief .......................................................................................................................................... 35 Commissie internering ................................................................................................................. 40
3.1.3 De wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis ............................................................................................. 41 3.1.3.1 Ten geleide................................................................................................................ 41 3.1.3.2 Toepassingsgebied .................................................................................................. 42 § nieuwe definitie begrip ‘internering’ ........................................................................................... 42 §
voorwaarden voor internering ..................................................................................................... 43
3.1.3.3 Onderzoek ................................................................................................................. 44 § psychiatrisch deskundigenonderzoek ........................................................................................ 45 §
observatie ...................................................................................................................................... 46
3.1.3.4 Beslissing tot internering ........................................................................................ 46 3.1.3.5 Uitvoering.................................................................................................................. 47 § strafuitvoeringsrechtbank ............................................................................................................ 48 § §
uitvoeringsmodaliteiten ............................................................................................................... 49 rechtspleging/ verder beheer van de internering ...................................................................... 53
3.1.3.6 Bepalingen betreffende het slachtoffer.................................................................. 55 3.1.3.7 De internering van veroordeelden .......................................................................... 56 3.1.3.8 Wetswijzigingen ....................................................................................................... 57 3.1.3.9 Evaluatie.................................................................................................................... 58 § positief ........................................................................................................................................... 58 §
negatief .......................................................................................................................................... 61
3.1.3.10 Aanbevelingen voor de nieuwe wet ..................................................................... 68 3.1.4 Conclusie ............................................................................................................... 71 3.2 INTERNE RECHTSPOSITIE............................................................................................ 72 3.2.1 Algemeen ............................................................................................................... 72 3.2.2 Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden .......................... 72 3.2.3 Wet Patiëntenrechten............................................................................................. 73 3.3 INTERNATIONAAL PERSPECTIEF ............................................................................... 75 3.3.1 Raad van Europa ................................................................................................... 75 3.3.1.1 Europese gevangenisregels ................................................................................... 75 3.3.1.2 EVRM en het europees hof voor de rechten van de mens ................................... 76 3.3.1.3 Comité ter voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing (cpt) ......................................................................................... 77 3.3.2 Verenigde Naties.................................................................................................... 78 3.3.3 Nederland............................................................................................................... 78 3.3.3.1 Terbeschikkingstelling (tbs).................................................................................... 78 4. DE BEHANDELING VAN GEÏNTERNEERDEN .......................................................... 80 4.1 INLEIDING ....................................................................................................................... 80 4.2 UITGANGSPUNTEN........................................................................................................ 80 4.2.1 Internering is geen straf ......................................................................................... 80 4.2.2 Geïnterneerden zijn zowel cliënten van justitie als patiënten van volksgezondheid ........................................................................................................................................ 81 4.2.3 Recht op zorg? ....................................................................................................... 81 4
4.2.3.1 Recht op een gelijkwaardige gezondheidszorg als in de vrije samenleving ...... 82 4.2.3.2 Recht op zorg op maat, aangepast aan de specifieke behandelnoden .............. 82 4.2.4 Een geïntegreerd zorgcircuit .................................................................................. 83 4.3 DE UITBOUW VAN EEN FORENSISCH PSYCHIATRISCH ZORGNETWERK VOOR GEÏNTERNEERDEN .............................................................................................................. 84 4.3.1 Beleidsinitiatieven .................................................................................................. 84 4.3.2 Initiatieven vanuit de gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg ... 88 4.4 HET HUIDIG ZORGAANBOD VOOR GEÏNTERNEERDEN IN BELGIË ........................ 88 4.4.1 Het intramuraal zorgaanbod .................................................................................. 89 4.4.1.1 Psychiatrische annex .............................................................................................. 89 § § §
zorgequipe ..................................................................................................................................... 89 psychosociale dienst (psd) .......................................................................................................... 90 hulp- en dienstverleningsaanbod ................................................................................................ 90
4.4.1.2 Inrichtingen tot bescherming van de maatschappij ............................................. 91 § §
IBM ................................................................................................................................................. 91 afdelingen tot bescherming van de maatschappij..................................................................... 92
4.4.2 Het extern zorgaanbod .......................................................................................... 93 4.4.2.1 Forensisch psychiatrisch zorgcircuit..................................................................... 93 § §
forensisch psychiatrische eenheden .......................................................................................... 93 in de toekomst: forensisch psychiatrische centra .................................................................... 94
4.4.2.2 Regulier psychiatrisch zorgcircuit ......................................................................... 94 4.5 KNELPUNTEN ................................................................................................................. 95 4.6 AANBEVELINGEN VOOR DE TOEKOMST ................................................................. 101 4.7 CONCLUSIE .................................................................................................................. 106 5. ALGEMEEN BESLUIT ..................................................................................................... 108 5.1 RECHTSPOSITIE .......................................................................................................... 108 5.2 ZORG ............................................................................................................................. 112
BIBLIOGRAFIE…… …………………………………………………………….…………….. 116 BIJLAGE 1 «forensisch zorgcircuit zelzate» ................................................................ 125 BIJLAGE 2
5
«établissement de défense sociale te paifve» ........................................ 130
L IJST VAN AFKORTINGEN CBM: Commissie ter Bescherming van de Maatschappij POKO: Penitentiair Onderzoeks- en Klinisch Observatiecentrum CPT: Europees Comité ter Preventie van Foltering en Onmenselijke en Vernederende bestraffing of behandeling EVRM: Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden FPC: Forensisch Psychiatrisch Centrum GGZ: Geestelijke Gezondheidszorg CGGZ: Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg IBM: Inrichting of Afdeling ter Bescherming van de Maatschappij (of Instelling voor Sociaal Verweer) VOP: Vrijheid op proef OM: Openbaar Ministerie PSD: Psychosociale dienst SURBB: Strafuitvoeringsrechtbank VAPH: Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap WBM: Wet tot Bescherming van de Maatschappij WIPG: Wet van 21 april betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, BS 13 juli 2007
1. I NLEIDING Geïnterneerden zijn ontoerekeningsvatbaar verklaarde delinquenten. Zij worden niet schuldig geacht voor de feiten die zij gepleegd hebben omwille van hun geestestoestand op het moment van de feiten. In principe worden deze personen dus niet gestraft maar onderworpen aan een strafvervangende beveiligingsmaatregel, de internering.1 De maatregel beoogt de bescherming van de maatschappij maar heeft eveneens tot doel aan de geïnterneerde de nodige zorgen te verschaffen, om het risico op herval in de toekomst te minimaliseren en een maximale re-integratie in de samenleving mogelijk te maken.2 Dit veronderstelt uiteraard een gepaste begeleiding en behandeling, op maat van de geïnterneerde. De internering wordt daarom opgelegd voor onbepaalde duur, met name tot wanneer de geestestoestand van de geïnterneerde voldoende is verbeterd om terug te kunnen keren naar de samenleving zonder nieuwe misdrijven te plegen.3 In de praktijk lijkt dit echter niet zo gemakkelijk toe te passen en is het onderscheid met een gewone gevangenisstraf vaak ver te zoeken. De regelgeving en de uitvoering van de interneringsmaatregel wordt al tientallen jaren bekritiseerd door juristen, psychiaters, hulpverleners en politici. De tekortkomingen zijn zelfs in strijd met enkele fundamentele mensenrechten. De Belgische staat werd de laatste jaren verschillende keren op de vingers getikt door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, voornamelijk wegens schending van het recht op vrijheid en veiligheid van de persoon.4 Hoewel geïnterneerde personen in principe recht hebben op de nodige zorgen en een behandeling van hun geestesziekte, is dit recht niet steeds gegarandeerd. Meer dan 1000 geesteszieke delinquenten, wat overeenkomt met niet minder dan één vierde van de geïnterneerden in ons land verblijft immers in een gevangenis, in omstandigheden die onder andere door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens te Straatsburg mensonwaardig worden genoemd. Bovendien worden in de bestaande wetgeving enkele procedurele waarborgen voortvloeiende uit het recht op een eerlijk proces niet gerespecteerd.5 Er vallen bijgevolg twee problematische aspecten te onderscheiden in de interneringsmaatregel. Ten eerste is er het juridische aspect dat bestaat uit een verouderde en onaangepaste interneringswetgeving en het ontbreken van enkele essentiële waarborgen daarin. De externe rechtspositie van de geïnterneerden wordt immers nog steeds geregeld door de wet ter bescherming van de maatschappij, die dateert van 1964.6 Bovendien bestaat er geen wet die de interne rechtspositie van geïnterneerden regelt. Zij worden op dat vlak voorlopig nog gelijkgesteld met gedetineerden.7 Het tweede aspect is het zorgaspect, dat de geïnterneerde als psychiatrische patiënt enkele fundamentele rechten toebedeelt die zouden moeten worden omgezet in de praktijk. Geïnterneerden hebben immers ook recht op een aangepaste, individuele behandeling zoals voorzien in de wet
1
P. COSYNS, S. KOECK en R. VERELLEN, “De justitiabele met een psychische stoornis is Vlaanderen”, Tijdschrift voor Psychiatrie 50 (2008) Jubileumnummer 1959-2008, 63-64. 2 Artikel 2 wet 21 april 2007 betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, BS 3 Memorie van toelichting bij ontwerp van wet tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen, de gewoontemisdadigers en de schuldige jeugd, Parl. St. Kamer 1925, nr. 124, 2; S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 15-17. 4 EHRM 2 oktober 2012, nr. 22831/08, L.B./België; EHRM 10 januari 2013, nr. 4318/09, Claes/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 43653/09, Dufoort/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 53448/10, Swennen/België. 5 Het recht op een eerlijk proces ligt vervat in artikel 6 EVRM. 6 Wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij, tegen abnormalen en gewoontemisdadigers, BS 17 juli 1964 (hierna: WBM). 7 Totdat een aparte regeling voor geïnterneerden wordt uitgewerkt, vallen zij qua interne rechtspositie onder de basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden van 12 januari 2005.
betreffende de rechten van de patiënt van 22 augustus 2002.1 Doel van de behandeling is dat de geestestoestand van de geïnterneerde positief evolueert en dat zijn re-integratie in de maatschappij wordt mogelijk gemaakt. Een volledige terugkeer in de samenleving zal echter niet steeds mogelijk zijn. Jaren geleden is men gestart met een geleidelijke hervorming van de internering, zowel op procedureel-juridisch als op praktisch beleidsmatig vlak. In 2007 kwam een nieuwe wet op de internering tot stand.2 Bij gebrek aan de nodige uitvoeringsbesluiten en de nodige budgetten en omwille van enkele fundamentele tekortkomingen in de wettekst is de wet van 21 april 2007 nog steeds niet in werking getreden.3 Sinds 2001 zijn wel al belangrijke stappen ondernomen in de uitbouw van een geïntegreerd forensisch psychiatrisch zorgnetwerk voor de behandeling van de geïnterneerden, zowel binnen als buiten de gevangenis. Ook op dit vlak is het werk echter nog niet af. Het bestraffen van geesteszieke delinquenten is duidelijk een zeer delicate materie. In het licht van de hierboven beschreven omstandigheden is het dan ook van belang te onderzoeken hoe de rechtspositie van geïnterneerden in België eruitziet en op welke manier het recht op zorg daarin gewaarborgd wordt. Belangrijk daarbij is weten waar precies de knelpunten in de bestaande regelgeving en in de huidige interneringspraktijk liggen. Om het recht op zorg waar deze geïnterneerde personen over beschikken te onderzoeken werd de rechtspositie van de geïnterneerden in de bestaande wetgeving bestudeerd. Hiervoor werden de relevante nationale en Europese regelgeving, ministeriële omzendbrieven en parlementaire documenten bestudeerd. De nadruk werd gelegd op de externe rechtspositie, waar zowel de huidige WBM als de toekomstige Interneringswet worden besproken. Zij werden geraadpleegd samen met nuttige parlementaire documenten, evenals de vele kritieken en commentaren die vanuit verschillende hoeken werden geuit in rapporten, adviezen en aanbevelingen. Het eindverslag van de Commissie Internering4 verdient hier bijzondere aandacht. Wat betreft de interne rechtspositie worden de basiswet gevangeniswezen en rechtspositie gedetineerden van 2005, evenals de wet betreffende de rechten van de patiënt van 2002 kort besproken. Met betrekking tot de behandeling werd het huidig zorgaanbod voor geïnterneerden, met haar vele tekortkomingen, onderzocht. Het rapport Cosyns betreffende de uitbouw van een forensisch psychiatrisch zorgnetwerk is hier van belang.5 Ook werden verschillende beleidsverklaringen en –documenten onderzocht. Behalve relevante wetgeving en rechtsleer wordt ook nationale en internationale rechtspraak besproken, met bijzondere aandacht voor de fundamentele mensenrechten. Naast een uitvoerige literatuurstudie wordt getracht een zicht te krijgen op de huidige praktijk. Het verdere verloop van de interneringsmaatregel ligt in handen van de commissies ter bescherming van de maatschappij. Naast het procedurele rechtspositionele aspect is uiteraard ook de behandeling van de geïnterneerden in de praktijk belangrijk om de huidige discussie te kunnen begrijpen. Daartoe werd een bezoek gebracht aan de forensisch psychiatrische afdeling in het PC Sint-Jan-Baptist te Zelzate, waar op proef vrijgestelde geïnterneerden worden opgenomen en werd een interview afgenomen met
1
Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002 (hierna: WPR); Wet van 21 april betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, BS 13 juli 2007 (hierna: WIPG). 3 Vraag van mevrouw Sonja Becq aan de minister van Justitie over de inwerkingtreding van de wet op de internering van personen met een geestesstoornis, Hand. Kamercommissie Justitie 2012-13, 12 december 2012, nr. 14407, 2. 4 P. DELVA (ed.), Commissie Internering voor de herziening van de wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij. Eindverslag van de werkzaamheden, Brussel, Ministerie van Justitie, 1999. 5 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, 2005, 13p. 2
8
de zorgcoördinator en met een medewerker van de criminologische dienst.1 Bovendien, om een beter inzicht te krijgen in de behandeling van geïnterneerden in een instelling ter bescherming van de maatschappij, werd een interview afgenomen met een penitentiair beambte van de instelling ter bescherming van de maatschappij in Paifve.2 De verslagen van deze interviews zijn terug te vinden in bijlage 1 en 2. Op basis van de studie van de regelgeving en van de toepassing in de praktijk werden enkele aanbevelingen geformuleerd voor de verdere uitbouw van het forensisch psychiatrisch zorgcircuit en voor een toekomstige interneringswetgeving die een effectieve rechtsbescherming maar ook een adequate behandeling van alle geïnterneerden garandeert. In deze masterproef wordt vooreerst een algemene situering gegeven van de interneringsmaatregel en van de geïnterneerden in ons land. De verdere behandeling van de interneringsproblematiek is onderverdeeld in twee delen. Een eerste deel handelt over het juridische aspect van de internering. De rechtspositie van geïnterneerden wordt hier uitvoerig uiteengezet. In het kader van de externe rechtspositie worden zowel de huidige wet tot bescherming van de maatschappij als de nieuwe interneringswet van 2007 besproken. Hierbij worden de knelpunten besproken en worden enkele aanbevelingen geformuleerd. Het tweede deel behandelt het zorgaspect van de internering. Hier wordt weergegeven hoe de behandeling van de geïnterneerden er in de praktijk aan toe gaat. De reeds genomen beleids- en andere initiatieven worden besproken en er worden enkele aanbevelingen geformuleerd met betrekking tot de verdere verbetering en uitbouw van het zorgaanbod.
1
Interview betreffende de uitvoering van de interneringsmaatregel in de forensisch psychiatrische afdeling in het psychiatrisch centrum Sint-Jan-Baptist te Zelzate met de zorgcoördinator Christophe Busch en Lies, een medewerker van de criminologische dienst. Zie bijlage 1. 2 Interview ter evaluatie van de instelling ter bescherming van de maatschappij in Paifve met Jean-Jacques Bernkens op 17 november 2012. Zie bijlage 2.
9
2. S ITUERING 2.1 GESCHIEDENIS VAN DE INTERNERING 2.1.1 De strafrechtelijke onverantwoordelijkheid van krankzinnigen Reeds sinds de achttiende eeuw bestaat in ons land de overtuiging dat geesteszieken die een delict pleegden niet gestraft mogen worden ‘omdat ze niet weten wat ze doen’. Deze strafrechtelijke onverantwoordelijkheid van krankzinnigen kaderde binnen de toenmalige, klassieke perceptie van het strafrecht als een schuldstrafrecht: men kan slechts gestraft worden als men schuldig is en naar de mate van de schuld. Sinds de 18e eeuw is de overtuiging gegroeid dat krankzinnigen geen schuld treft en zij daarom niet gestraft mogen worden.1 Men maakte daarbij geen onderscheid tussen krankzinnigen die wel of geen misdrijf gepleegd hebben. De strafrechtelijke onverantwoordelijkheid van alle krankzinnigen werd bekrachtigd in artikel 64 van het Strafwetboek van 1810 (later artikel 71 van het Strafwetboek van 1867), waar een schulduitsluitingsgrond werd ingevoerd voor de beschuldigde of beklaagde die op het ogenblik van de feiten in staat van krankzinnigheid verkeerde of wanneer hij gedwongen werd door een macht die hij niet kon weerstaan.2 Er is in dat geval dus geen sprake van een misdrijf. Op basis van dit artikel kon men ‘krankzinnigen’ (bedoeld werd “elke verstoring van de intellectuele vermogens, die de mens het bewustzijn van de moraliteit van zijn handelen ontneemt”3) die een misdrijf hadden gepleegd van rechtsvervolging ontslaan of vrijspreken en op kosten van de staat laten opnemen in een krankzinnigeninrichting, waar zij juridisch als gewone zieken werden beschouwd. Indien nodig mochten zij echter wel opgesloten worden, zelfs in een gevangenis. Men beschouwde die opsluiting niet als een straf. De zogenaamde ontoerekenbaarheid is nog steeds terug te vinden in ons strafwetboek. Vanaf 1850 werd de praktijk geregeld door de ‘Krankzinnigenwet’, de wetgeving op de collocatie, d.i. de burgerrechtelijke gedwongen opname. Op basis van deze wet kon zowel de geesteszieke die een gevaar vormde als de geesteszieke die een delict had gepleegd, gedwongen worden opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis.4 Volledig ontoerekeningsvatbare delinquenten werden van strafvervolging ontslagen en eventueel door de procureur des Konings in psychiatrische inrichtingen gecolloceerd, terwijl ‘verminderd toerekeningsvatbaren‘ wel gestraft werden, zij het in verhouding tot de graad van hun toerekeningsvatbaarheid. In de praktijk werden deze laatsten dus, met toepassing van verzachtende omstandigheden, tot zeer lichte straffen veroordeeld, zonder dat ze een verplichte behandeling voor hun geestesstoornis opgelegd kregen. Dit leidde bij vele magistraten en bij de publieke opinie tot een gevoel van straffeloosheid voor deze categorie van wetsovertreders. De beëindiging van de collocatie was bovendien een autonome bevoegdheid van de arts die, vaak vroegtijdig, zonder enige pragmatische reden, een einde maakte aan de gedwongen plaatsing in een
1
J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie” in J. CASSELMAN, P. COSYNS, J. GOETHALS, M. VANDENBROUCKE, D. DE DONCKER en C. DILLEN, Internering, Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 1997, 40. 2 Art. 71 Strafwetboek. 3 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief” in J. CASSELMAN, P. COSYNS, J. GOETHALS, M. VANDENBROUCKE, D. DE DONCKER, C. DILLEN, Internering, Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 1997, 11. (hierna: J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”) 4 M. KEIRSE, “Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg”, Tijdschrift Klinische Psychologie 2002, nr. 4, 267.
instelling. Dit stuitte op kritiek omdat men niet enkel wilde dat deze mensen behandeld werden maar tevens dat de maatschappij tegen hen beschermd werd zolang zij een potentieel gevaar vormden.1 2.1.2 Invloed van het sociaal verweer: de internering als strafvervangende beveiligingsmaatregel2 De sociaal verweergedachte van Prins3 oefende in de jaren twintig een grote invloed uit op Minister van Justitie Vandervelde (1918-1921). Hij nam de idee over dat de maatschappij tegen bepaalde categorieën van misdadigers dient beschermd te worden. Vanaf de jaren twintig werden dan ook voorstellen geformuleerd om de strafwet grondig te hervormen en een nieuwe wet voor de bestraffing van abnormale delinquenten te stemmen. De oorspronkelijke kerngedachte was met andere woorden verschoven van schuld naar sociale gevaarlijkheid.4 Anderzijds zocht men naar een manier om deze problemen op te lossen binnen de grenzen van de bestaande strafwet. Dit heeft uiteindelijk geleid tot de oprichting van psychiatrische annexen binnen de gevangenissen, via de nieuwe Penitentiaire Antropologische Dienst (PAD), opgericht door Vandervelde in 1920. Minister van Justitie Masson legde op 24 februari 1923 het wetsontwerp neer dat door zijn voorganger Vandervelde was uitgewerkt.5 De voorstellen die in het ontwerp geformuleerd werden waren voor die tijd zeer vooruitstrevend, zelfs ronduit revolutionair. Ze bevatte heel wat innovaties voor de aanpak van geesteszieke delinquenten. Het ontwerp werd dan ook met veel kritieken onthaald in het parlement en werd op verschillende punten gewijzigd waarna de wet ter bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers van 9 april 1930 werd goedgekeurd. De wet voerde de internering in als een beveiligingsmaatregel van onbepaalde duur die kan worden opgelegd aan personen die een misdrijf begingen en die niet over een ‘normaal’ oordeelsvermogen beschikken. De wet spreekt in artikel 1 van een ‘verdachte (die) verkeert, hetzij in staat van krankzinnigheid, hetzij in een ernstige staat van geestesstoornis of van ernstige zwakzinnigheid die hem ongeschikt maakt tot het controleren van zijn daden’.6 Onder invloed van het positivisme kwam de nadruk in de nieuwe wet aldus meer te liggen op de sociale gevaarlijkheid van de betrokkene, eerder dan op zijn schuld. Daarom legde de wetgever de verplichting op om iemand die krachtens de wet op het sociaal verweer is opgesloten, de nodige zorgen te verstrekken om zijn re-integratie in de samenleving mogelijk te maken. Immers, enkel door de reden van het delinquent gedrag weg te nemen of te verbeteren, met name door het behandelen van de geestesstoornis, is een effectieve bescherming van de samenleving mogelijk. Wanneer de geestestoestand van de geïnterneerde in die mate verbeterd is dat hij niet langer een gevaar vormt voor de maatschappij, kan hij op proef vrijgelaten worden. Wanneer zich gedurende ten minste een jaar geen problemen voordoen, dan volgt een definitieve invrijheidstelling. De wet van 9 april 1930 legde enerzijds de voorwaarden en de procedure van de internering vast en vertrouwde anderzijds de uitvoering ervan en de opvolging van de geïnterneerden toe aan commissies tot bescherming van de
1
H. SMETS, R. VERELST en J. VANDENBERGE, “Geestesziek en gevaarlijk: gedwongen opname of internering? Het Belgische wettelijke kader”, Tijdschrift voor Psychiatrie 2009, nr. 4, 219. 2 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 15-26. 3 Adolphe Prins, hoogleraar strafrecht aan de ULB, was de grondlegger van de neoklassieke benadering van het sociaal verweer in ons land. Hij was voorstander van een tweesporenbeleid, waarbij het klassieke strafrecht van toepassing blijft op de ‘gewone’ delinquenten en er voor bepaalde categorieën van misdadigers maatregelen worden genomen met het oog op de bescherming van de maatschappij. 4 H. SMETS, R. VERELST en J. VANDENBERGE, “Geestesziek en gevaarlijk: gedwongen opname of internering? Het Belgische wettelijke kader”, Tijdschrift voor Psychiatrie 2009, nr. 4, 219. 5 Gedr. St. Kamer 1922-23, nr. 151, 969-972. 6 Artikel 1 WBM.
11
maatschappij. De overheid diende verder de nodige middelen en infrastructuur vrij te maken om de toepassing van de wet te verzekeren. Er dienden psychiatrische annexen bij te komen in een aantal gevangenissen en er werden instellingen voor het sociaal verweer opgericht (in bestaande inrichtingen weliswaar), voor de opvang en behandeling van de geïnterneerden. Er kwam echter vanuit verschillende hoeken kritiek op zowat alle aspecten van de wet, waardoor een herziening niet lang kon uitblijven. Vooral juristen waren niet tevreden met de nieuwe wet en namen radicaal verschillende standpunten in dan de medici. De kritieken betroffen de inobservatiestelling die als een bedreiging voor de individuele vrijheid van de beklaagde werd gezien en waar enkele procedurele waarborgen ontbreken.1 Een andere fundamentele kritiek had betrekking op de zeer zwakke rechtspositie van de geïnterneerden, die bijvoorbeeld niet over een raadsman konden beschikken.2 Bovendien werd de assimilatie van krankzinnigen en abnormalen (geestesgestoorden en zwakzinnigen) in de wet onaanvaardbaar geacht. Tijdens de voorbereidende werkzaamheden werd gevreesd dat de wet, wegens haar onduidelijk toepassingsgebied, voor netwidening en misbruik zou zorgen. De praktijk wees al snel uit dat lichte feiten vaak tot internering leidden. De psychiatrische ziektebeelden die de wet vermeldde waren veel te vaag en de inhoudelijke invulling van die begrippen kwam nog steeds toe aan de psychiaters.3 2.1.3 De herziening van de eerste wet tot bescherming van de maatschappij4 Vanwege de vele kritieken op de eerste wet tot bescherming van de maatschappij werd reeds in 1935, slechts vijf jaar na de inwerkingtreding van de wet, een commissie opgericht die de opdracht kreeg om de wet te herzien. De commissie Cornil-Braffort ontwierp daarop een nieuwe wet waarin krankzinnigen en abnormalen duidelijk van elkaar onderscheiden en geregeld werden. Bovendien wilde zij een bilaterale tegenexpertise mogelijk maken en werkte de rechtspositie beter uit. De kritieken en tegengestelde visies van juristen en medici op dit ontwerp maakten dat in 1953 een tweede commissie werd opgericht, de commissie voor de Studie van de Herziening van het Strafrecht en van de Strafrechtspleging of commissie Braas. Haar werkzaamheden leidden tot een nieuw wetsvoorstel met een vijfvoudige doelstelling, nl. het versterken van de rechtspositie van (kandidaat-) geïnterneerden, het verbeteren van de behandelingsmodaliteiten, een betere bescherming van de maatschappij garanderen en het gebrek aan rechtsbekwaamheid van de geïnterneerden oplossen. Bovendien werden enkele wijzigingen aangebracht in de redactie van sommige bepalingen en inzake 5
de rechtspleging. Dit voorstel resulteerde in een wetsontwerp van 2 september 1960 en werd uiteindelijk de wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij, tegen abnormalen en gewoontemisdadigers.6 Zij vervangt de WBM van 1930 en bevat de huidige regeling van de internering. De nieuwe WBM beoogde een betere rechtspositie voor de geïnterneerde in te voeren. Ze had bovendien de ambitie het beter te doen dan haar voorganger qua behandeling en bescherming van de maatschappij. De nieuwe
1
J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 20-25. T. VANDER BEKEN en W. VAN STEENBRUGGE, Internering. Recht voor hulpverleners, Just-Care symposium, slides, 22 oktober 2010, 4. 3 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 23. 4 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 27-31; J. GOETHALS en L. ROBERT, “Een nieuwe interneringswet”, Fatik 2007, afl. 114, 4. 5 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 29. 6 Wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij, tegen abnormalen en gewoontemisdadigers, BS 17 juli 1964 (hierna: WBM). 2
12
wet maakte van de internering een maatregel van onbepaalde duur, verstevigde de rechtspositie van beklaagden door de tussenkomst van een advocaat verplicht te maken en zijn takenpakket uit te breiden. Er worden meer mogelijkheden tot individualisering van de behandeling voorzien, door de uitbreiding van het gamma aan instellingen waar de geïnterneerde kan worden geplaatst en door de oprichting van een observatiecentrum ‘bij hoogdringendheid’ voorop te stellen. De wet verzwaart verder de voorwaarden voor een invrijheidstelling om te vermijden dat de CBM hier te voorbarig tot zouden overgaan.1 2.1.4 Een nieuwe interneringswet? Sinds de inwerkingtreding van de WBM bijna veertig jaar geleden is er nog niet veel veranderd op wettelijk vlak. De wet tot bescherming van de maatschappij van 1964 is nog steeds van kracht. Decennia lang al worden enerzijds het ontbreken van een modern juridisch instrument voor de gerechtelijke en de uitvoeringsfase van de internering en anderzijds het gebrek aan therapeutische voorzieningen voor geïnterneerden aangeklaagd.2 Vele van de kritieken die vandaag met betrekking tot de internering worden geuit werden reeds tijdens de voorbereidende werkzaamheden van de eerste WBM naar voor gebracht.3 In de jaren negentig wordt eindelijk gestart met de voorbereiding van verschillende hervormingsplannen van de wet van 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten. Op 23 september 1996 werd de ‘commissie Internering’4, onder leiding van de heer Delva, aan het werk gezet, om aanbevelingen te formuleren voor een nieuwe interneringswet.5 De commissie kreeg de opdracht een toekomstvisie te ontwikkelen met betrekking tot de wet tot bescherming van de maatschappij, een inventaris op te maken van de juridische en praktische problemen en toekomstgerichte voorstellen uit te werken om de doeltreffendheid van de wetgeving en de opvolging van geïnterneerden te verbeteren. De commissie formuleerde in haar eindverslag in 1999 verschillende aanbevelingen met betrekking tot een nieuwe interneringswet. Op 18 juli 2002 werd door de ministerraad een eerste wetsontwerp op de internering goedgekeurd, deels op basis van de aanbevelingen van de commissie Delva. Het ontwerp haalde het echter niet tot wet. Jarenlang bleef het terug stil, tot enkele nieuwe kritieken en de moord op Stacy en Nathalie in Luik6 de hervorming terug voorop de politieke agenda plaatsten en opnieuw in een stroomversnelling brachten, met als uiteindelijk resultaat de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis. De bespreking van het wetsontwerp gebeurde echter nogal overhaast, waardoor een
1
De verplichting in de WBM van 1930 om een geïnterneerde in vrijheid te stellen wanneer zijn geestestoestand zodanig verbeterd is met het oog op zijn sociale gevaarlijkheid wordt vervangen door de mogelijkheid om dit te doen. Bovendien wordt een nieuwe voorwaarde inzake een uitgewerkte reclassering ingevoerd. 2 H. HEIMANS, “Het onzekere bestaan van de geïnterneerde” in N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 3 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 23-31. 4
De ‘Commissie Internering voor de herziening van de wet tot bescherming van de maatschappij van 1 juli 1964’ (hierna Commissie Internering) werd opgericht op 23/09/1996 door toenmalig minister van Justitie Stefaan De Clerck, onder voorzitterschap van de heer Delva. Eindverslag van de werkzaamheden van de commissie (“Rapport Delva”) verschenen april 1999, en op 11 mei 1999 bekendgemaakt aan het publiek. 5 P. DELVA (ed.), Commissie Internering voor de herziening van de wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij. Eindverslag van de werkzaamheden, Brussel, Ministerie van Justitie, 1999, 74. 6 Het ging om de moord op Stacy en Natalie, door Abdallah Ait-Oud, die voorheen reeds geïnterneerd was maar na enkele jaren terug was vrijgekomen. Dit bracht de tekortkomingen in het huidige interneringssysteem terug aan het licht. (http://nl.wikipedia.org/wiki/Abdallah_Ait-Oud).
13
grondige bespreking niet echt mogelijk was.1 Bovendien laat de inwerkingtreding van de wet al jaren op zich wachten. Sinds 2008 wordt de wet elk jaar opnieuw uitgesteld omdat de nodige uitvoeringsbesluiten niet worden genomen. Ondertussen blijft de verouderde wet van 1964 van toepassing. De wet zou vervolgens op 1 januari 2013 in werking treden.2 Minister van Justitie Turtelboom heeft de datum echter verder verschoven naar 1 januari 2015, waardoor de verantwoordelijkheid voor de inwerkingtreding van de nieuwe wet opnieuw bij de volgende regering wordt gelegd.3 Voornaamste reden voor het uitstel zijn de budgettaire implicaties. In februari werd een nieuw wetsvoorstel ter aanpassing van de interneringswet ingediend door senator Bert Anciaux, dat momenteel in het parlement behandeld wordt.4 Het zou daar alvast een ruime meerderheid achter zich hebben.5
2.2
DE FORENSISCHE GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG
De forensische geestelijke gezondheidszorg is ontstaan op het raakvlak tussen justitie en gezondheidszorg, tussen recht en psychiatrie. Andere benamingen voor deze specialisatie in de geestelijke gezondheidszorg zijn onder meer gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg, criminele psychiatrie, psychiatrie en strafrechtspleging.6 De uiteindelijke bedoeling is om de forensische hulpverlening zoveel mogelijk te integreren in de geestelijke gezondheidszorg en alle zorgopdrachten en zorgmodules die in de geestelijke gezondheidszorg tot een zorgprogramma behoren toegankelijk te maken en te voorzien voor gerechtscliënten met een psychiatrische stoornis. Meer specifiek houdt de forensische psychiatrie of forensische geestelijke gezondheidszorg zich bezig met de beoordeling, evaluatie en behandeling van drie groepen, nl. ten eerste patiënten met een psychiatrische problematiek en een gerechtelijk statuut (vrijheid onder voorwaarden, voorlopige invrijheidstelling,,..). Ten tweede, gedetineerden met een psychiatrische stoornis. En tenslotte, de groep van de geïnterneerden.7 De forensische geestelijke gezondheidszorg gaat veel verder dan enkel de zorg voor geïnterneerden. Ze omvat in feite de zorg voor alle gerechtscliënten, waarmee zowel slachtoffers, delinquenten, gedetineerden en geïnterneerden bedoeld worden. Patiënten op wie de wet van 26 juni 1990 op de bescherming van de persoon van de geesteszieke of de wetgeving met betrekking tot de bewindvoering van toepassing is vallen hier niet onder aangezien zij zich in een burgerlijk statuut bevinden. De strafrechtelijke internering en de burgerlijke gedwongen opname waren historisch wel verweven, maar sinds de totstandkoming van de wet tot bescherming van de Maatschappij in 1930 maakt men een duidelijk onderscheid tussen beide patiënten met gerechtelijke status. De internering is immers een bevoegdheid van de strafrechtbanken en wordt dus opgelegd wanneer er een misdrijf werd gepleegd en de veiligheid van de samenleving aan de orde is. Tussen de psychiatrische stoornis en het
1
Verslag namens de Commissie voor Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/004, 33. Algemene bespreking voormalig minister van Justitie Tony van Parys. 2 Hand. Belgische Senaat, 23 december 2011, 5-42, 46-53. (Stuk 5-1416). 3 Wetsontwerp houdende diverse bepalingen betreffende Justitie, Parl. St. Kamer 2012-13, nr. 53K2572/001. 4 Wetsvoorstel (B. ANCIAUX et al.) betreffende de internering van personen, Parl. St. Senaat 2012-13, 5-2001/1. 5 S. VANDEKERCKHOVE, “Nieuwe wet stopt willekeur bij interneringen”, De Morgen 4 april 2013, 1. 6 J. CASSELMAN, “Dertig jaar forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Over een trein die stilstond en recent in beweging kwam” in W. BRUGGEMAN, E. DE WREE, J. GOETHALS, P. PONSAERS, P. VAN CALSTER, T. VANDERBEKEN en G. VERMEULEN (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 320. 7 Vlaamse Gezondheidsraad, advies over de gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen: een globaal concept, 3-4.
14
gepleegde misdrijf moet bovendien een oorzakelijk verband bestaan, evenals een risico op recidive. De gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis daarentegen wordt door de vrederechter bevolen wanneer er een gevaar bestaat voor de integriteit van de patiënt zelf of de ander.1
2.3
DE GEÏNTERNEERDEN IN BELGIË
2.3.1 Geïnterneerdenpopulatie Zoals hierboven uiteengezet, maken de geïnterneerden deel uit van een grotere groep forensischpsychiatrische patiënten, die eveneens patiënten met een gerechtelijk statuut en gedetineerden met een psychiatrische problematiek omvat. Gezien het tweevoudige doel van de interneringsmaatregel moet men de geïnterneerden op twee manieren bekijken, nl. als veroordeelde delinquenten én als psychiatrische patiënten. Geïnterneerden zijn immers zowel cliënten van Justitie als patiënten van Volksgezondheid. 2.3.1.1 Geïnterneerden als veroordeelde delinquenten
Hoewel de internering in feite geen echte straf is maar “slechts” een maatregel bedoeld ter bescherming van de maatschappij, vallen geïnterneerden nog steeds onder het strafrecht. De beslissing om al dan niet te interneren wordt genomen door een rechtbank. Het lot van de geïnterneerden ligt met andere woorden in handen van justitiële organen en van de minister van Justitie. De FOD Justitie neemt de eindverantwoordelijkheid betreffende de bescherming van de maatschappij op. De rechtspositie van de geïnterneerden, zowel voor en na, als tijdens de uitvoering van de internering moet op een correcte manier geregeld zijn. Het is van belang dat aan de betrokken personen, net zoals aan alle andere gerechtscliënten, een voldoende rechtsbescherming wordt geboden gedurende de juridische procedures en tijdens de uitvoering van de maatregel. De regels en procedures, evenals de rechten waarover men beschikt moeten wettelijk vastgelegd zijn. Ook het beleid dat gevoerd wordt vanuit Justitie is hier van groot belang. Met betrekking tot dit aspect kan men de geïnterneerden onderverdelen in twee groepen, naargelang het statuut waarin zij zich bevinden. Zo is er een onderscheid tussen geïnterneerden die vrij zijn op proef (VOP) en geïnterneerden niet-vrij op proef (niet-VOP). Geïnterneerden die genieten van een vrijlating op proef op basis van artikel 18 van de wet tot bescherming van de maatschappij worden behandeld, begeleid en/of verzorgd in residentiële of ambulante voorzieningen, voornamelijk binnen de geestelijke gezondheidszorg. De andere geïnterneerden zijn op basis van artikel 14 WBM geplaatst in instellingen tot bescherming van de maatschappij (IBM of EDS)2, in (de psychiatrische annex van) een penitentiaire inrichting of in GGZ-voorzieningen.3 2.3.1.2 Geïnterneerden als psychiatrische patiënten
1
H.SMETS, R. VERELST en J. VANDENBERGE, “Geestesziek en gevaarlijk: gedwongen opname of internering? Het Belgische wettelijke kader”, Tijdschrift voor Psychiatrie 51 (2009), afl. 4, 223. 2 In het Franstalig landsgedeelte spreekt men van Etablissements de Défense Sociale (EDS). 3 De meeste geïnterneerden in de GGZ-voorzieningen zijn vrij op proef. Het komt slechts uitzonderlijk voor dat men daar onmiddellijk geplaatst wordt.
15
Er is echter een bijzonder aspect dat de geïnterneerden onderscheidt van de gewone delinquenten. Zij lijden aan een psychiatrische stoornis die hen de controle over hun daden ontneemt, en die stoornis moet bijgevolg behandeld worden. Volksgezondheid en welzijn zijn verantwoordelijk voor de behandeling, begeleiding en resocialisatie van de geïnterneerde. Als psychiatrische patiënten hebben geïnterneerden dus ook rechten. Zij hebben recht op een adequate en kwaliteitsvolle geestelijke gezondheidszorg voor de behandeling van hun geestesziekte. Men kan de geïnterneerdenpopulatie onderverdelen naar psychiatrisch ziektebeeld, of met andere woorden, volgens de diagnose die bij hen werd vastgesteld. De cijfers van behandeling of opvang door Justitie of Volksgezondheid dateren van 2005. 1. psychotische stoornis (29% FOD Justitie, 42% FOD Volksgezondheid); 2. persoonlijkheidsstoornis (30% FOD Justitie, 11% FOD Volksgezondheid); 3. parafilie (13% FOD Justitie, 15% FOD Volksgezondheid); 4. middelengebruik en –afhankelijkheid (7% FOD Justitie, 12 FOD Volksgezondheid); 5. impulscontrolestoornis (2% FOD Justitie, 5% FOD Volksgezondheid) en 6. mentale handicap (17% FOD Justitie, 4% FOD Volksgezondheid).1 Bovendien is de co-morbiditeit voor al deze stoornissen zeer hoog. Bij zo’n 75% zouden meerdere diagnoses vastgesteld zijn.2 Er zijn enkele subgroepen die bijzondere aandacht behoeven. Het betreft de geïnterneerden met een verstandelijke handicap, seksuele delinquenten, vrouwen en psychopaten. Geïnterneerden met psychotische stoornissen, persoonlijkheidsstoornissen en parafilieën vereisen een specifieke, aangepaste zorg.3
2.3.1.3 Geïnterneerden als forensisch-psychiatrische patiënten
Forensisch-psychiatrische patiënten worden bovendien onderverdeeld in drie subgroepen, op basis van enkele factoren, namelijk de gevaarlijkheidsgraad of het risico op herval (low, medium en high risk), het veiligheidsrisico ten opzichte van zichzelf of de samenleving, met andere woorden de noodzaak van beveiliging (low, medium en high security) en de behandelnoden van de patiënt (de complexiteit, duur en intensiteit van de nodige zorg (low, medium en high care/cure en/of resocialisatie). Op basis hiervan worden de geïnterneerden geclassificeerd met het oog op hun behandeling en begeleiding.4 ( Low risk: een geïnterneerde met een laag risicoprofiel die vanuit het oogpunt van externe veiligheid geen bijzondere veiligheidsmaatregelen vereist. Medium risk: geïnterneerde met een gemiddeld risicoprofiel die vanuit het oogpunt van externe veiligheid matige veiligheidsmaatregelen vereist. High risk: geïnterneerde met een hoog risicoprofiel die vanuit het oogpunt van externe veiligheid bijzondere veiligheidsmatregelen vereist.5 )
1
P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/www.steunpunt/Thema/Cosyns%20Rapport%20Internering.pdf, 2005, 8. 2 F. LAUWAERT, Zorgequipes internering, GGZ-congres, slides, 2012, 24. 3 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, 8. 4 Vlaamse Gezondheidsraad, advies over de gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen: een globaal concept?, 10 oktober 2004, 8. 5 Dit is de definitie die door het DG EPI gebruikt wordt.
16
2.3.2 Internering in cijfers Het totaal aantal geïnterneerden in ons land wordt niet systematisch opgevolgd. Er zijn dan ook weinig cijfers voorhanden waardoor het precieze aantal moeilijk te achterhalen is.1 In 2005 werd de geïnterneerdenpopulatie goed in beeld gebracht door het rapport Cosyns van de werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Er waren op 15 september 2004 3.306 personen geïnterneerd, met toepassing van de wet tot bescherming van de maatschappij.2 Dit aantal is steeds blijven stijgen, vooral in Vlaanderen. Op 1 februari 2011 waren er in ons land 4.093 geïnterneerden.3 Toenmalig minister van Justitie De Clerck gaf aan dat er op dat moment zo’n 1.106 geïnterneerden in de gevangenis verbleven, en nog eens 411 in de Instellingen tot Bescherming van de Maatschappij te Doornik en Bergen. Dat is ongeveer 10% van de totale gevangenispopulatie. De overige 3.000 geesteszieke daders waren vrij op proef, in een instelling voor sociaal verweer of bewogen zich vrij in het externe zorgcircuit, zoals forensische pilootprojecten of algemene psychiatrische ziekenhuizen.4 Op 3 februari 2012 verbleven 1.126 geïnterneerden in de Belgische gevangenissen.5 Het aantal geïnterneerden in ons land stijgt continu, en is de laatste jaren aan een recordaantal gekomen. Tussen 2004 en 2011 is er een toename met 24%, tussen 1999 en 2010 is de groep geïnterneerden zelfs met 84% gestegen.6 Hiermee is zij de snelst toenemende groep binnen de gevangenispopulatie. Die toename is vooral in Vlaanderen terug te vinden, terwijl er in Wallonië zelfs een matige daling van het aantal geïnterneerden is. Zo’n 55% van de geïnterneerden eind 2011 was vrij op proef. In Vlaanderen was dit zo’n 60% VOP, in Wallonië 50% en in Brussel 51,7%. De groep van geïnterneerden die in de gevangenis verblijven bestaat uit ongeveer 18,7% geïnterneerden met een laag risicoprofiel. Ongeveer 46% heeft een gemiddeld recidive- en veiligheidsrisico, en voor de groep met het hoogste risicoprofiel is dat zo’n 35,4%.7
1
REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen. Verslag aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers, Brussel, Rekenhof, 2011, 117. 2 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, www.steunpunt.be/_steunpunt/Documents/www.steunpunt/Thema/Cosyns%20Rapport%20Internering.pdf, 2005, 5. 3 I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie. Voorstellen voor een gecoördineerd zorgtraject voor geïnterneerden, Brussel, Zorgnet Vlaanderen, 2012, 8 (hierna: I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie). 4 Vr. en Antw. Senaat 2010-11, 23 februari 2011, 6 (Vr. nr. 5-412 B. ANCIAUX). 5 F. LAUWAERT, Zorgequipes internering, GGZ-congres, slides, 2012, 23. 6 FOD JUSTITIE, VAST BUREAU STATISITIEK EN WERKLASTMETING, Justitie in cijfers 2010, 55 (http://www.just.fgov.be). 7 I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie, 22.
17
18
3. DE RECHTSPOSITIE VAN GEÏNTERNEERDEN Indien wij, als samenleving, beslissen om bepaalde personen van hun vrijheid te beroven dan zijn een duidelijk juridisch statuut en een goed uitgebouwde rechtsbescherming alvast onontbeerlijk in een democratische rechtsstaat als de onze. De rechtspositie van geïnterneerden wordt echter niet enkel door nationale wetgeving geregeld. Zij maakt tevens het voorwerp uit van Europese en internationale regelgeving. Bij de bespreking van de externe en interne rechtspositie wordt voornamelijk van nationale wetgeving uitgegaan. De internationale regelgeving wordt nadien apart besproken.
3.1 EXTERNE RECHTSPOSITIE 3.1.1 Algemeen De externe rechtspositie regelt de toegang tot het statuut van geïnterneerde, evenals het beëindigen ervan. Het juridische statuut ‘extra muros’ of buiten de gevangenismuren van geesteszieken die een misdaad of wanbedrijf gepleegd hebben, wordt nog steeds geregeld door de verouderde en onaangepaste wet tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers van 1 juli 1964, in afwachting van de inwerkingtreding van de nieuwe wet van 21 april 2007. Hierna volgt een bespreking van de huidige procedure van de internering en van de vele problemen die men dagelijks ondervindt bij het toepassen en ondergaan van de wet. Vervolgens worden de verschillende stappen in het hervormingsproces van de WBM, in de richting van een nieuwe, moderne interneringswet besproken. Hierbij worden de verschillende aanpassingen aan de bestaande wettekst, evenals de aanbevelingen geformuleerd door de commissie Internering toegelicht. 3.1.2 De wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers 3.1.2.1 Ten geleide
Sinds de inwerkingtreding van deze wet worden delinquenten met een psychische stoornis die ontoerekeningsvatbaar worden verklaard aan een strafvervangende beveiligingsmaatregel onderworpen, die van onbepaalde duur is. In landen zoals Nederland en Frankrijk heeft men ervoor gekozen de internering te beschouwen als een strafaanvullende beveiligingsmaatregel, onderscheiden van de uitgesproken straf.1 Men kan daar dus met andere woorden zowel veroordeeld worden tot een straf als een beveiligingsmaatregel opgelegd krijgen. In Nederland wordt die maatregel de Terbeschikkingstelling (TBS) genoemd. 3.1.2.2 Toepassingsgebied
Er bestaan drie voorwaarden voor internering. Wanneer die voorwaarden vervuld zijn, kan een rechter, onderzoeks- of vonnisgerecht, overgaan tot het opleggen van een interneringsmaatregel. De eerste
1
P. COSYNS, S. KOECK en R. VERELLEN, “De justitiabele met een psychische stoornis is Vlaanderen”, Tijdschrift voor Psychiatrie 50 (2008) Jubileumnummer 1959-2008, 63-64.
twee voorwaarden zijn terug te vinden in de wet. De derde voorwaarde werd ontwikkeld door de rechtspraak. 1. Bewezen misdaad of wanbedrijf
Volgens artikel 7 van de wet kunnen de onderzoeksgerechten en de vonnisgerechten, tenzij het een politieke misdaad, een politiek wanbedrijf of persdelict betreft, de internering gelasten van een verdachte die een misdaad of een wanbedrijf heeft gepleegd en zich in een van de in artikel 1 bedoelde staten bevindt.1 Dit artikel omschrijft de eerste voorwaarde waaraan voldaan moet zijn om te beslissen tot een internering en bevat een verwijzing naar de tweede. Het spreekt wel voor zich, geloof ik, dat enkel geestesgestoorde delinquenten die zich aan een ernstig misdrijf hebben schuldig gemaakt, dienen geïnterneerd te worden. Misdaden en wanbedrijven beantwoorden aan die omschrijving “ernstig misdrijf”. Overtredingen en gecontraventionaliseerde wanbedrijven bijgevolg niet. 2. Ontoerekeningsvatbaarheid
De tweede voorwaarde kan men terug vinden in twee wetteksten, met name in artikel 71 van het strafwetboek en in artikel 1 van de WBM. Artikel 71 Sw. voert een schulduitsluitende verschoningsgrond in voor de gevallen waarin ‘een beschuldigde of beklaagde op het ogenblik van de feiten in staat van krankzinnigheid was of wanneer hij gedwongen werd door een macht die hij niet heeft kunnen weerstaan.’ Er is in dat geval dus geen sprake van een misdrijf. Dit artikel vormt de basis van de ontoerekeningsvatbaarheid.2 Artikel 1 van de wet tot bescherming van de maatschappij vereist verder dat de verdachte zich op het moment van de berechting bevindt, ‘hetzij in een staat van krankzinnigheid, hetzij in een ernstige staat van geestesstoornis of van zwakzinnigheid, die hem ongeschikt maakt tot het controleren van zijn daden’. 3 Hiermee worden drie categorieën van psychiatrische stoornissen opgesomd die in aanmerking komen voor internering, met name krankzinnigheid, ernstige geestesstoornis en ernstige zwakzinnigheid. De eerste term ‘krankzinnigheid’ vindt men ook terug in artikel 71 van het Strafwetboek. Hiermee worden de zware, meest uitgesproken psychiatrische stoornissen bedoeld, zoals psychotische stoornissen - schizofrenie, paranoïde stoornissen, manisch-depressieve psychose – en bepaalde psycho-organische problemen.4 De term is verouderd en wordt in feite niet meer gebruikt. Het begrip ‘zwakzinnigheid’ verwijst naar een verstandelijk functioneren dat duidelijk onder het gemiddelde ligt en gepaard gaat met aanpassingsproblemen, beginnend op een leeftijd beneden 18 jaar.5 Deze archaïsche verwoording wordt vandaag niet meer gebruikt in de praktijk. In de plaats daarvan hanteert men nu het begrip ‘verstandelijke handicap’. Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) ontfermt zich over deze groep van ‘geïnterneerden met een verstandelijke handicap’, die alle geïnterneerden omvat die volgens het deskundig verslag een IQ hebben dat lager is
1
Art. 7 Wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij, tegen abnormalen en gewoontemisdadigers, BS 17 juli 1964. 2 Dit artikel vindt nog toepassing in uitzonderlijke gevallen, wanneer men ten tijde van de feiten tijdelijk in staat van krankzinnigheid verkeerde of door een onweerstaanbare macht geen controle had over zijn eigen daden, maar op het ogenblik van de berechting opnieuw de controle heeft over zijn daden. 3 Art. 1 WBM. 4 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe interneringswet: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, afl. 114, 22. 5 Deze term is terug te vinden als afzonderlijk omschreven categorie in de psychiatrische classificatie DSM-IV.
20
dan 70. Volgens de American Association of Mental Retardation (AAMR) spreekt men van een verstandelijke handicap wanneer significante beperkingen in het intellectueel functioneren aanwezig zijn (hiermee wordt het IQ lager dan 70 bedoeld), evenals in de adaptatieve vaardigheden en wanneer deze beperkingen niet te wijten zijn aan andere stoornissen of omgevingsfactoren.1 Het VAPH voert sinds enkele jaren een specifiek beleid ten aanzien van geïnterneerden met een verstandelijke handicap. Dit doet ze door het subsidiëren van verschillende ambulante en residentiële zorgprojecten waarvan het succes niet ontkend mag worden. ‘Ernstige geestesstoornis’ is het moeilijkst te omschrijven. Het is een algemene term, die ook terug te vinden is in de wet op de gedwongen opname.2 Bedoeld worden ernstige psychiatrische stoornissen, andere dan ‘krankzinnigheid’ of ‘ernstige zwakzinnigheid’, die leiden tot abnormaal agressief of ernstig onverantwoordelijk gedrag.3 Het gaat om ingewikkelde, problematische persoonlijkheden. Hieronder vallen personen met normale en abnormale kenmerken, personen met psychopathische kenmerken, persoonlijkheidsstoornissen, dubbel-diagnose en mengbeelden, seksuele stoornissen, e.d.4 Het is echter niet voldoende dat de verdachte zich in één van deze staten bevindt; het is bovendien vereist dat die staat hem ongeschikt maakt tot het controleren van zijn daden. Net hierin ligt de essentie van de voorwaarde van ontoerekeningsvatbaarheid. Er dient bijgevolg een causaal verband te bestaan tussen de geestesstoornis en het gepleegde misdrijf. Deze voorwaarde vereist dat de verdachte ontoerekeningsvatbaar wordt geacht. Hij is ontoerekeningsvatbaar omdat de feiten hem niet kunnen worden toegerekend. De rechter dient met andere woorden de schuldvraag te beantwoorden. Met schuld wordt hier juridische verwijtbaarheid van gedrag bedoeld.5 Deze voorwaarde kadert in het schuldstrafrecht, het strafrechtsdenken gebaseerd op de notie schuld en op verantwoordelijkheid, dat het Strafwetboek van 1867 inspireerde. Uitgangspunt is dat wanneer men niet uit vrije wil heeft gehandeld, er geen sprake kan zijn van een misdrijf.6 De interneringsmaatregel wordt hierdoor voorbehouden aan ernstig psychiatrisch gestoorde delinquenten ‘die niet wisten wat ze deden’, die met andere woorden niet over een ‘normaal oordeelsvermogen’ beschikten op het moment van de feiten. De aanwezigheid van een psychiatrische stoornis moet ertoe leiden dat de verdachte niet in staat is zijn of haar daden te controleren. In de praktijk zal de rechter tot ontoerekeningsvatbaarheid beslissen na evaluatie van een aantal elementen, waarvan de meest doorslaggevende het psychiatrisch deskundigenonderzoek is. 3. Sociale gevaarlijkheid
Een derde voorwaarde houdt in dat de verdachte op het ogenblik van de berechting in staat van sociale gevaarlijkheid moet zijn. Deze voorwaarde, die ontwikkeld werd door rechtspraak van het Hof van Cassatie7, toont opnieuw de invloed aan die het sociaal verweer heeft uitgeoefend op het strafrecht.
1
Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 7. 2 Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, BS 27 juli 1990, 14.806 (hierna: wet gedwongen opname). Deze wet regelt de burgerrechtelijke gedwongen opname. 3 J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie” in J. CASSELMAN, P. COSYNS, J. GOETHALS, M. VANDENBROUCKE, D. DE DONCKER en C. DILLEN, Internering, Garant, Leuven/Apeldoorn, 1997, 41 (hierna: J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie”). 4 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe interneringswet: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, afl. 114, 22. 5 J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie”, 40. 6 Dit is een toepassing van het adagium nullum crimen sine culpa: geen misdrijf zonder schuld. 7 Bijvoorbeeld Cass. 18 mei 1976, Arr. Cass., 1976, 1036.
21
Het positivisme stelde niet langer de schuld van de delinquent maar wel zijn sociale gevaarlijkheid centraal. In de praktijk wordt aan het begrip sociale gevaarlijkheid echter een zeer verschillende betekenis toegekend in de strafrechtsbedeling dan in de psychiatrie. De sociale gevaarlijkheid is juridisch verbonden met het recidivegevaar, de kans dat men opnieuw misdrijven zal plegen. Wanneer de beslissende rechter, in geval aan beide voorgaande voorwaarden reeds voldaan is, de kans groot acht dat de betrokken persoon opnieuw strafbare feiten zal plegen, dan zal hij beslissen tot internering. Het spreekt voor zich dat dit geen al te gemakkelijke opdracht is aangezien de rechter het toekomstig gedrag van de verdachte zal moeten voorspellen, zonder absolute zekerheid. In de psychiatrie wordt met sociale gevaarlijkheid eerder de graad van waarschijnlijkheid van fysiek geweld in verband met een psychiatrische stoornis bedoeld. De situatie waarin de betrokkene zich bevindt, is hier van essentieel belang. Het is dus niet gemakkelijk voor de rechter om een prognostische uitspraak te doen met betrekking tot het gevaarlijkheidsrisico.1
3.1.2.3 Onderzoek 2
§
De inobservatiestelling
Om de rechter te helpen bij het nemen van de beslissing al dan niet te interneren wordt de mogelijkheid voorzien een inobservatiestelling te gelasten, met als doel het geestesonderzoek van de verdachte, beklaagde of beschuldigde in de meest gunstige omstandigheden mogelijk te maken en zo tot een correcte diagnose te komen.3 De observatie heeft plaats in de psychiatrische afdeling van de gevangenis. Vereist is dat er gronden zijn om aan te nemen dat de verdachte zich bevindt in een van de staten vermeld in artikel 1 van de wet. In dat geval kan de inobservatiestelling worden bevolen op vraag van de verdachte, beklaagde, beschuldigde of zijn advocaat, op vordering van het openbaar ministerie of zelfs ambtshalve. In geval de verdachte zich reeds in voorlopige hechtenis bevindt, dan is de inobservatiestelling geen titel van vrijheidsberoving maar enkel de organisatie van een reeds bestaande vrijheidsberoving.4 Ze maakt dan een nieuwe beslissing uit over de handhaving van de voorlopige hechtenis. Bevindt de verdachte zich echter nog in vrijheid, dan is voor de beslissing tot inobservatiestelling bovendien vereist dat voor de ten laste gelegde feiten voorlopige hechtenis toegelaten is. De beslissing moet niet met redenen omkleed zijn.5 De onderzoeksrechter of het vonnisgerecht gaat vervolgens over tot de aanstelling van een deskundige en de bepaling van zijn opdracht.6 De betrokken persoon mag tijdens de observatie steeds de adviezen van door hem gekozen geneesheren overleggen.7 Indien dit gebeurt binnen vijftien dagen na de inobservatiestelling of verlenging ervan, dan is de deskundige verplicht zich in zijn verslag uit te spreken over deze adviezen. De observatie duurt ten hoogste één maand, maar kan verlengd worden
1
Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07 nr. 51K2841/001; J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie”, 42. 2 R. DECLERCQ, Beginselen van strafrechtspleging, Antwerpen, Kluwer, 2010, 1826-1850. 3 Cass. 23 januari 1979, Arr. Cass., 1978-79, 580; Cass. 10 februari 1981, Arr. Cass. 1980-81, 651. 4 Cass. 10 februari 1981, Arr. Cass., 1980-81, 651. 5 Cass. 6 september 1945, Pas., 1945, I, 217. 6 Dit vonnis alvorens recht te doen wordt uitgesproken in openbare terechtzitting. 7 Art. 3 WBM.
22
met telkens ten hoogste één maand indien dit nodig zou zijn, met een absoluut maximum van zes maanden.1 Na het beëindigen van de observatie blijft de betrokkene onder aanhoudingsbevel. §
Het (psychiatrisch) deskundigenonderzoek
Een geestesonderzoek is ook altijd mogelijk zonder vrijheidsbeneming en een psychiatrische of een andere expertise kan worden bevolen zonder gebruik te maken van de inobservatiestelling.2 Artikel 9 van de wet biedt aan de onderzoeks- en vonnisgerechten de mogelijkheid om getuigen en deskundigen te horen. De rechter is echter niet verplicht om een psychiatrisch deskundigenonderzoek te laten uitvoeren voorafgaand aan de interneringsbeslissing. Hij kan die beslissing nemen enkel en alleen op basis van het dossier en de vaststellingen tijdens de rechtszitting. In de praktijk is het bevelen van een expertise standaard, terwijl de inobservatiestelling slechts zeer uitzonderlijk wordt toegepast.3 De wet bevat echter geen bepalingen omtrent een psychiatrisch deskundigenonderzoek, terwijl de observatie uitvoerig wordt geregeld. In de praktijk stelt men een psychiater en/of een psycholoog aan, die een advies moet formuleren over de al dan niet toerekeningsvatbaarheid van de verdachte. Dit advies vormt dan het voornaamste element voor de rechter om te beslissen tot de internering. De rechter is er echter niet door gebonden.
3.1.2.4 Beslissing tot internering
Er bestaan in feite twee soorten interneringen. De gewone internering wordt door een onderzoeks- of vonnisgerecht gevorderd en bevolen op basis van artikel 7. De ministeriële of administratieve internering betreft de internering van veroordeelden op verzoek van de minister van Justitie en na een beslissing van de CBM.4 §
De gewone internering
5
De beslissing tot internering wordt in de regel genomen door een rechtbank. Dit kan een vonnisgerecht zijn maar ook, behalve als het een politiek misdrijf of een persmisdrijf betreft, een onderzoeksgerecht. Na afsluiting van het gerechtelijk onderzoek komt de zaak immers terecht bij een onderzoeksgerecht, d.i. bij de raadkamer of de kamer van inbeschuldigingstelling. Het onderzoeksgerecht treedt hier op als vonnisgerecht en moet oordelen of de kwalificatie van de feiten in de vordering voldoende gedetailleerd is om het recht van verdediging te eerbiedigen.6 De vonnisgerechten, met name de correctionele rechtbank, het hof van beroep, het hof van assisen en de militaire rechtbanken, kunnen eveneens de internering gelasten Er bestaat een mogelijkheid voor de onderzoeks- en de vonnisgerechten om op vordering van het openbaar ministerie of op verzoek van de verdachte en zijn advocaat, te gelasten dat getuigen en
1
Art. 6 WBM. De verlengingen van de inobservatiestelling gelden niet, zoals dat wel het geval is bij de aanvankelijke beslissing, als maandelijkse handhaving van de bestaande voorlopige hechtenis. 2 DECLERCQ, R., “Bijzondere rechtsplegingen bij het onderzoeken van een strafzaak” in DECLERCQ, R., Beginselen van strafrechtspleging, Antwerpen, Kluwer, 2010, 1826. 3 METTIOU, N. en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 28. 4 Art. 21 WBM. 5 Hoofdstuk II. ‘De beschikkingen tot internering van de verdachten in staat van krankzinnigheid, zwakzinnigheid of geestesstoornis’. 6 Cass. 14 oktober 2003, AR P.03.1153 N, Arr. Cass., 2003, nr. 500, T. Strafr., 2004, 164.
23
deskundigen zullen worden verhoord.1 Het valt te betreuren dat dit slechts een mogelijkheid is en geen verplichting inhoudt. Een voorafgaande observatie is niet vereist om een beslissing tot internering te nemen. Een deskundigenverslag is wettelijk gezien zelfs niet verplicht.2 De rechter oordeelt op onaantastbare wijze of de verdachte, beklaagde of beschuldigde zich in een van de door de wet bedoelde staten bevindt en of hij een gevaar voor de maatschappij vormt.3 Wanneer de wettelijke voorwaarden vervuld zijn, dan beveelt hij de internering, of verwijst de verdachte door naar een vonnisgerecht. Artikel 10 bevat enkele bijkomende vragen die aan de jury moeten worden gesteld in geval van behandeling voor het hof van assisen. De vragen peilen naar het voorhanden zijn van de voorwaarden om te beslissen tot een internering. Volgens de wet beslist de rechter autonoom over de toerekeningsvatbaarheid. Hij is niet gebonden door het advies van de aangestelde deskundige en kan daar gemotiveerd van afwijken. In de praktijk gebeurt dit bijna nooit. De rechter volgt doorgaans het advies. Voor het nemen van de beslissing tot internering heeft de rechter vier mogelijkheden, naargelang de verdachte al dan niet toerekeningsvatbaar wordt geacht op het ogenblik van de feiten enerzijds en op het ogenblik van de berechting anderzijds.4 1. Wordt de verdachte op beide ogenblikken niet toerekeningsvatbaar geacht, dan besluit men tot internering. 2. Dezelfde beslissing wordt genomen wanneer men op het moment van de feiten wel met vrije wil handelde maar tijdens de berechting niet toerekeningsvatbaar geacht wordt. 3. Was men op het ogenblik van de feiten niet toerekeningsvatbaar, maar heeft men ten tijde van de berechting wel terug de controle over zijn daden, dan wordt de verdachte buiten vervolging gesteld. Dit zal slechts zeer uitzonderlijk voorkomen. 4. Indien men op beide momenten wel toerekeningsvatbaar geacht wordt, dan volgt een veroordeling. Hier verschilt de Belgische wetgeving van die in Nederland, waar men bij verminderde toerekeningsvatbaarheid zowel een straf als een maatregel oplegt. Er blijken grote verschillen te bestaan tussen de beslissingen van Waalse en die van Vlaamse rechters. Zo maken psychopaten en delinquenten met een persoonlijkheidsstoornis in Vlaanderen bijvoorbeeld meer kans om geïnterneerd te worden, terwijl een Waalse rechter hen eerder zal veroordelen tot een gevangenisstraf.5 Bevindt betrokkene zich in voorlopige hechtenis op het moment van een beslissing tot internering, dan blijft hij aangehouden in de psychiatrische afdeling van de strafinrichting waar hij verblijft, in afwachting van de aanwijzing van een instelling door de CBM. Het gerecht dat de internering heeft gelast, spreekt zich ook uit over de burgerlijke rechtsvordering die overeenkomstig artikel 1386bis van het Burgerlijk Wetboek werd ingesteld.6 De rechter de geïnterneerde dus veroordelen tot vergoeding van bewezen schade. Dit kan een gehele of een gedeeltelijke vergoeding betreffen, naar billijkheid, of helemaal geen vergoeding.1 Ook wanneer een
1
Art. 9, eerste lid WBM. Cass. 11 december 1973, Arr. Cass. 1974, 416; Cass. 6 februari 1973, Arr. Cass., 1973, 567. 3 Cass. 2 juni 1992, AR 6649, Arr. Cass. 1991-91, 518; R. DECLERCQ, Beginselen van strafrechtspleging, Antwerpen, Kluwer, 2010, 1833. 4 J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie”, 45. 5 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, afl. 114, 22. 6 Art. 11, eerste en tweede lid WBM. 2
24
beklaagde wordt vrijgesproken wegens ontoerekeningsvatbaarheid op het ogenblik van de feiten, past de rechter de schulduitsluitingsgrond van artikel 71 Sw. toe en moet tevens op grond van artikel 1386bis BW uitspraak doen over de burgerlijke rechtsvordering.2 §
De administratieve internering
De beslissing tot internering van veroordeelden die reeds een gevangenisstraf uitzitten wordt genomen door de minister van Justitie.3 Daarom spreekt men in dit geval van het ministerieel interneringsbevel of de administratieve internering. De internering van veroordeelden maakt, wegens haar afwijkend karakter, het voorwerp uit van een afzonderlijk hoofdstuk VI. §
Rechtspleging
Wanneer de internering gevorderd wordt, is bijstand van een advocaat verplicht. Eventueel wordt ambtshalve een raadsman toegevoegd.4 De afwezigheid ter zitting van de advocaat die regelmatig werd verwittigd vormt echter geen beletsel om de internering te gelasten.5 Zowel het openbaar ministerie als de verdachte of zijn advocaat kan hoger beroep instellen tegen de beschikkingen van de raadkamer of van het vonnisgerecht waarbij de internering gelast of geweigerd wordt.6 De burgerlijke partij kan eveneens hoger beroep instellen, maar enkel tegen de beslissing betreffende de burgerlijke rechtsvordering, niet in zoverre de beslissing het toepassen van de strafvordering betreft.7 Wanneer besloten wordt tot een buitenvervolgingstelling zal de burgerlijke partij bijvoorbeeld wel hoger beroep kunnen instellen.8. Wanneer enkel de beklaagde beroep aantekent tegen een vonnis dat de internering beveelt, dan mag de rechter in hoger beroep de beklaagde niet veroordelen tot een gevangenisstraf. Dat zou immers een verzwaring van zijn toestand zijn.9 Een beslissing die bij verstek genomen is, is uiteraard vatbaar voor verzet. Het laatste rechtsmiddel dat men eventueel kan aanwenden is het cassatieberoep, behalve tegen een beschikking tot internering van de raadkamer aangezien die niet in laatste aanleg is gewezen.10
3.1.2.5 Uitvoering §
1
11
12
Commissie tot bescherming van de maatschappij
Cass. 13 sepmteber 1977, Arr. Cass., 1978, 45 en de noot F.D.; Cass. 24 april 1980, Arr. Cass., 1979-80, 1065, J.T., 1980, 473. 2 Cass. 1 februari 2000, Arr. Cass., 2000, nr. 84. 3 Art. 21 Wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij, tegen abnormalen en gewoontemisdadigers, BS 17 juli 1964. 4 Art. 28 WBM. 5 Cass. 22 augustus 1973, Arr. Cass. 1973, 1083; Cass. 18 januari 1984, AR 3377, Arr. Cass., 1983-84, nr. 263. 6 Art. 8, eerste en tweede lid WBM. 7 K.I. Luik, 13 augustus 2004, R.D.P., 2005, 124. 8 R. DECLERCQ, Beginselen van strafrechtspleging, Antwerpen, Kluwer, 2010, 1836. 9 Cass. 8 september 1982, Arr. Cass., 1982-83, 46; Antwerpen 24 april 1986, R.W. 1986-87, kol. 1833 en de noot L. DECLERCQ. 10 Cass. 13 september 1983, AR 8243, Arr. Cass., 1983-84, nr. 24. 11 Met dank aan de heer Henri Heimans werd een zitting van de CBM te Gent bijgewoond. 12 M. VANDENBROUCKE, “De wereld van de internering en van de geïnterneerden: het functioneren van de commissie ter bescherming van de maatschappij”, Panopticon 2009, afl. 6, 92-97.
25
Van zodra de beslissing tot internering genomen is, valt de geïnterneerde onder de bevoegdheid van een commissie tot bescherming van de maatschappij of CBM. Deze administratieve rechtscolleges werden met de eerste interneringswet in 1930 opgericht om de nodige beslissingen te nemen ten aanzien van geesteszieke delinquenten die een interneringsmaatregel ondergaan. Er zijn in België acht CBM, die over een territoriale bevoegdheid beschikken per hof van beroep. Zo is de CBM Gent bevoegd voor het grondgebied van Oost- en West-Vlaanderen, de CBM Antwerpen voor de provincies Antwerpen en Limburg. In Leuven ontfermt men zich over de geïnterneerden in Nederlandstalig Brabant en in Brussel/Vorst over die in tweetalig Brabant. De Franstalige commissies hebben zitting in Bergen, Jamioulx, Namen en Lantin.1 Samenstelling
Elke CBM is samengesteld uit drie leden, met name uit een magistraat, die het voorzitterschap waarneemt en wordt aangewezen door de eerste-voorzitter van het hof van beroep, een advocaat en een geneesheer-psychiater. Er is één effectieve voorzitter en er zijn twee plaatsvervangers. De advocaat en de psychiater zetelen wisselend, uit een pool aangewezen door de Minister van Justitie. Op de zitting is ook een lid van het openbaar ministerie aanwezig. De leden van de commissies worden benoemd voor een periode van 3 jaar.2 Er is bovendien één Hoge Commissie tot bescherming van de maatschappij, die optreedt als beroepsinstantie in enkele gevallen waarin de wet in hoger beroep voorziet tegen beslissingen van de CBM. De Hoge Commissie bestaat eveneens uit drie leden: een magistraat van het Hof van Cassatie of van een hof van beroep, die voorzitter is, een advocaat en de geneesheer-directeur van de antropologische dienst bij de strafinrichting. De leden worden aangewezen voor een periode van 6 jaar.3 De Hoge Commissie komt eenmaal per maand samen om gemiddeld zo’n vijftiental dossiers te behandelen. Werking
De CBM bepaalt dus hoe de interneringsmaatregel wordt uitgevoerd. Zij dient hierbij rekening te houden met de veiligheid van de maatschappij maar ook met het welzijn van de geïnterneerde. Het vinden van een juiste balans tussen die twee doelstellingen is zeker geen sinecure. De commissies beschikken over een vrij grote beoordelingsvrijheid, met als gevolg dat er soms grote verschillen tussen de manier waarop aan de interneringsmaatregel uitvoering wordt gegeven.4 Ook vallen verschillen te bemerken tussen de twee landsgedeelten.5 In 2009 werd een empirisch onderzoek naar de duur van de internering en de vrijstellingspraktijk bij de verschillende Vlaamse CBM’s uitgevoerd.6. Uit de studie blijkt alvast dat er veel verschillen bestaan tussen de praktijk van de CBM’s, op meerdere vlakken. Deze verschillen komen hieronder aan bod.
1
N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 57. Art. 12 WBM. Beslissingen genomen door een onregelmatig samengestelde commissie zijn nietig. (Cass. 1 maart 1988, Arr. Cass., 1987-88, nr. 401) 3 Art. 13 WBM. De voorzitter van de Hoge Commissie wordt aangewezen door de eerste voorzitter van het Hof van Cassatie. 4 M. VANDENBROUCKE, “De wereld van de internering en van de geïnterneerden: het functioneren van de Commissie ter bescherming van de maatschappij”, Panopticon 2009, afl. 6, 96. 5 zie schriftelijke vraag nr. 5-4216 van 28 december 2011 van Louis Ide aan minister van Justitie + mondelinge vragen Bert Anciaux van 23 februari 2011 waarin verwezen wordt naar een enquête die toen liep bij de zeven CBM’s + vraag Ide 11 februari 2010 over medische adviezen. 6 S. VAN VLAENDEREN, De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden: a never-ending story?, onuitg. masterproef, Vrije Universiteit Brussel, 2009-2010. De gegevens werden verzameld via interviews met commissieleden, observaties van zittingen van de CBM’s en een studie van dossiers van geïnterneerden die in 2
26
Elke geïnterneerde heeft het recht om iedere zes maand te verschijnen voor de CBM met een verzoek tot voorlopige of definitieve invrijheidstelling, tot overbrenging naar een andere inrichting, e.d.1 Verschijning gebeurt op verzoek van de geïnterneerde zelf of zijn advocaat. Verschijning kan ook ambtshalve opgelegd worden door de CBM of op vraag van de psychosociale dienst van de gevangenis of het justitiehuis.2 De commissie heeft wekelijks zitting. Die zitting vindt plaats in de gevangenis voor het horen van opgesloten geïnterneerden. Voor geïnterneerden vrij op proef vindt de zitting plaats in het gerechtsgebouw. Veel geïnterneerden in Vlaanderen verschijnen vrij bij de eerste verschijning voor de commissie omdat ze tijdens de voorhechtenis in vrijheid zijn gelaten door de onderzoeksrechter. Zij verblijven meestal al in een psychiatrische kliniek, waar ze best verder worden verzorgd. De beslissingen betreffende de uitvoering van de internering worden genomen door de voltallige commissie of door de voorzitter, bij hoogdringendheid. Plaatsing
De eerste beslissing die de CBM moet nemen, is het aanwijzen van de instelling waar de geïnterneerde zal verblijven.3 Op basis van het dossier van de geïnterneerde en het resultaat van het deskundigenonderzoek bepaalt zij welke inrichting daartoe het meest gepast is. Volgens artikel 14 wordt in eerste instantie wel gekozen uit de inrichtingen georganiseerd door de regering, maar men kan hier van afwijken om therapeutische redenen, wanneer een andere inrichting meer geschikt lijkt vanuit het oogpunt van veiligheid en verzorging. In concreto kan de internering dus plaatsvinden in het penitentiaire milieu, in een instelling die ressorteert onder de FOD Justitie, zoals een gevangenis met psychiatrische annex, een afdeling tot bescherming van de maatschappij of een instelling tot bescherming van de maatschappij (IBM). Daarnaast kan de internering ook plaatsvinden in een psychiatrisch ziekenhuis, onder de bevoegdheid van een gewest of een gemeenschap, evenals in een particuliere psychiatrische inrichting. De behandeling kan residentieel of ambulant zijn. Voordat de Commissie een beslissing tot plaatsing neemt op basis van artikel 14, of een beslissing tot overbrenging naar een andere inrichting op basis van artikel 15 van de wet, kan ze het advies inwinnen van een door haar gekozen geneesheer. De geïnterneerde kan zich ook, op eigen kosten, laten onderzoeken door een geneesheer naar zijn keuze. Een nieuwe expertise kan bevolen worden. De CBM houdt ook rekening met een eventueel advies van de psychosociale dienst en van de gevangenisdirectie. Voor geïnterneerden vrij op proef is men aangewezen op het advies van de justitiehuizen en rapportage van de voorziening die de geïnterneerde opvangt.4 Deze adviezen zijn uiterst belangrijk om te komen tot een geïnformeerde en rechtvaardige beslissing. In de praktijk zijn nogal wat verschillen merkbaar tussen de twee landsgedeelten met betrekking tot de uitvoering van de interneringsmaatregel. In Wallonië zijn meer geïnterneerden onderworpen aan een effectieve maatregel, waarmee wordt bedoeld dat zij geplaatst zijn in een inrichting tot bescherming van de maatschappij op basis van artikel 14 WBM. In Vlaanderen zijn dat er een stuk minder. Dit
2008 definitief in vrijheid zijn gesteld. Van de CBM van Antwerpen werd enkel een interview afgenomen. De commissie wilde geen observaties of dossierstudies toelaten. 1 zie bijvoorbeeld de artikelen 15 en 18 van de WBM. 2 Art. 18 WBM. 3 Art. 14 WBM. De internering vindt plaats in een inrichting aangewezen door de commissie tot bescherming van de maatschappij. Zij wordt gekozen uit de inrichtingen georganiseerd door de regering. De commissie kan evenwel, om therapeutische redenen en bij speciaal met redenen omklede beslissing, de plaatsing en bewaring gelasten in een inrichting die daarvoor geschikt is uit het oogpunt van veiligheid en verzorging. 4 Art. 16 WBM.
27
heeft te maken met het gegeven dat de Vlaamse geïnterneerden vaak meteen van een vrijheid op proef kunnen genieten, terwijl dat bij de Waalse geïnterneerden doorgaans pas na verloop van tijd mogelijk is. De groep geïnterneerden die niet vrij is op proef bestaat uit geïnterneerden die ofwel zijn opgesloten in instellingen van de FOD Justitie, zonder een aangepaste behandeling; ofwel werden ze geplaatst in diensten voor geestelijke gezondheidszorg, waar zij behandeld worden. Nederlandstalige geïnterneerden worden eerder op basis van artikel 18 WBM, in de vorm van een vrijheid op proef, behandeld in diensten van de reguliere geestelijke gezondheidszorg.1 Doorheen de jaren is er in Vlaanderen een proactieve interactie gegroeid tussen de CBM’s, de psychosociale diensten, de justitiehuizen en de verzorgingsinstellingen om een geschikte instelling voor de geïnterneerden te zoeken.2 De verdachte die op het ogenblik van de internering in observatie is, zal in de psychiatrische afdeling van de gevangenis blijven tot wanneer de CBM een inrichting aanwijst. Ook wanneer de verdachte in hechtenis is dan heeft de internering voorlopig plaats in de psychiatrische afdeling van de strafinrichting waar hij zich bevindt of, bij gebreke daaraan, in een afdeling die door de beslissende rechtbank wordt aangewezen.3 Het is de bedoeling dat de gevangenhouding in de psychiatrische annex van een strafinrichting slechts voorlopig is en dat de geïnterneerde binnen een redelijke termijn naar de aangewezen instelling wordt overgebracht om daar te worden opgenomen voor behandeling.4 §
Uitvoeringsmodaliteiten
De huidige wet vermeldt slechts drie modaliteiten van uitvoering: de halve vrijheid, de invrijheidstelling op proef en de definitieve invrijheidstelling. De commissies hebben in de praktijk echter andere uitvoeringsmodaliteiten ontwikkeld zoals de uitgaansvergunning en de korte of lange verloven. Het gebrek aan een wettelijke basis voor deze modaliteiten moet aangepakt worden in het belang van de rechtszekerheid.5 Halve vrijheid
Het toekennen van de ‘halve vrijheid’ of ‘beperkte detentie’ houdt in dat geïnterneerde werknemers ’s ochtends zelfstandig de gevangenis verlaten en na het aflopen van de werkdag zelfstandig terugkeren.6 Vrijheid op proef
De commissie is ook bevoegd voor het behandelen van de verzoeken om invrijheidstelling, behalve wanneer het gaat om een krachtens artikel 21 geïnterneerde veroordeelde. Zij kan ambtshalve of op verzoek van de procureur des Konings de invrijheidstelling van de geïnterneerde bevelen. Voor het nemen van die beslissing beoordeelt ze in feite of de geestestoestand van de geïnterneerde voldoende verbeterd is en of de voorwaarden voor zijn reclassering vervuld zijn.7 Wanneer aan die twee voorwaarden voldaan is, kan de CBM de geïnterneerde vrij stellen op proef. In dringende gevallen kan
1
P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag, 2005, 5-8. Verslag namens de Commissie voor Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/004, 110. 3 Art. 14, vierde en vijfde lid WBM. 4 Art. 14 WBM; Art. 5.1.e EVRM. 5 De nieuwe WIPG voorziet in een zeer uitgebreide regeling van de voorwaarden en procedures van alle mogelijke uitvoeringsmodaliteiten. 6 Art. 15, laatste lid WBM. 7 Art. 18 WBM; Cass. 19 januari 1993, Arr. Cass., 1993, nr. 37. 2
28
ook de voorzitter voorlopig de invrijheidstelling bevelen; de commissie doet hierover uitspraak op de eerstvolgende vergadering. Volgens artikel 18 van de wet moet de commissie zich op de hoogte houden van de toestand van de geïnterneerde en kan zij zich naar de plaats waar die zich bevindt begeven. Dit zal haar in staat stellen een correcte en goed onderbouwde beslissing te nemen met betrekking tot de invrijheidstelling. Ze moet immers kunnen vaststellen of de geestestoestand van de betrokkene voldoende verbeterd is en of de voorwaarden voor zijn reclassering vervuld zijn.1 De eerste voorwaarde lijkt hier in de praktijk echter niet op zijn plaats te zijn. Het valt immers te betwijfelen of iemands geestestoestand voldoende kan verbeterd zijn na een verblijf in de gevangenis waar zo goed als geen behandeling wordt voorzien. De bedoeling van de vrijheid op proef is net om de geïnterneerde over te brengen naar een instelling of om een therapeutische behandeling op te starten, buiten de gevangenismuren. Wanneer de geestesstoornis al voldoende verbeterd is enkel door opsluiting in de gevangenis, dan zou een verdere internering immers niet meer nodig zijn. De commissieleden nemen deze voorwaarde enkel standaard op in de motivering omdat de wet het vereist.2 De tweede voorwaarde vereist dat er een uitgewerkte reclassering is. Dit kan een residentiële of een ambulante reclassering zijn. De plaatsen waar men kan worden opgenomen, zijn echter zeer beperkt. Het kan zeer lang duren voordat iemands verzoek om te worden opgenomen door een bepaalde instelling wordt ingewilligd. De wachtlijsten zijn zodanig lang dat het tot jaren na de toekenning van de VOP kan duren vooraleer men echt aan een behandeling kan beginnen.3 Waar men terecht kan, hangt af van de gevaarlijkheidsgraad van de geïnterneerde. Wanneer de vrijheid op proef wordt toegestaan, dan wordt de geïnterneerde onderworpen aan een sociaal-geneeskundige voogdij. De commissie bepaalt hoe lang de voogdij zal duren en hoe die zal worden uitgeoefend en de voorzitter geeft hiervan kennis aan de directeur van de inrichting, aan de procureur des Konings en aan de sociale dienst bij Justitie of aan de justitie-assistent.4 Plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten zijn alleszins verplicht om een begeleiding of behandeling te volgen in een dienst die gespecialiseerd is in de begeleiding en behandeling van seksuele delinquenten. Artikel 20bis bevat nog enkele bijkomende bepalingen voor deze delinquenten. In het kader van de sociaal-geneeskundige voogdij wordt een justitie-assistent aangesteld die instaat voor de begeleiding van en het toezicht op de invrijheidgestelde. De justitie-assistent zal nagaan of de opgelegde voorwaarden worden nageleefd en brengt verslag uit aan de commissie, eerst na verloop van een maand en verder telkens hij het nuttig acht of de commissie erom verzoekt, en minstens om de zes maanden.5 Hoe lang de proefperiode moet duren, wordt niet in de wet vermeld. Elke CBM past dus zijn eigen proefduur toe. Drie van de vier Vlaamse CBM’s leggen steeds dezelfde proefperiode op, zonder rekening te houden met de gepleegde feiten. Die termijnen zijn vijf jaar bij de ene, drie jaar bij de tweede. De derde commissie legt geen termijn meer vast. Een andere commissie legt een proefperiode op van drie jaar voor ‘gewone delinquenten’ en vijf jaar voor seksuele delinquenten en plegers van een levensdelict. De exacte reden voor dit onderscheid is niet duidelijk.
1
Volgens art 13 van de bijlage van de ministeriële omzendbrief van 10 november 1964 kan de commissie de invrjheidstelling voorgoed of op proef gelasten als volgende voorwaarden vervuld zijn: 1° een voldoende verbetering van de geestestoestand van de geïnterneerde; en 2° een geheel van gunstige omstandigheden – wederopneming in een familiekring of sociaal milieu, reclasseringsmogelijkheden- die de mening toelaten dat de invrijheidstelling geen ernstig gevaar meer oplevert voor de maatschappij. 2 S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 12. 3 ANAHM, SIMILES en CGKR, Witboek ‘het vergeetputbeleid. Internering van personen met een verstandelijke handicap of een psychische aandoening’, Brussel, 2011, 18-20. 4 Art. 20 WBM; art. 16 van de bijlage van de ministeriële omzendbrief van 10 november 1964. 5 Art. 20, laatste lid WBM.
29
De invulling van de proefperiode gebeurt op vrijwel gelijke wijze bij de vier Vlaamse CBM’s. Er worden standaard een aantal voorwaarden opgelegd waaraan de geïnterneerde zich moet houden. Die voorwaarden kunnen in drie groepen verdeeld worden. In de eerste plaats de therapeutische voorwaarden die betrekking hebben op de gevolgde therapie. Wanneer de geïnterneerde zijn behandeling stopzet kan dit bijvoorbeeld overtreding van deze voorwaarde betekenen. De tweede groep zijn de politionele voorwaarden, bijvoorbeeld een contactverbod als slachtoffergerichte voorwaarde. De controlerende voorwaarden tenslotte houden bijvoorbeeld opvolging door de justitieassistent in, het niet veranderen van verblijfplaats of niet verlaten van het land zonder toestemming van de CBM, enzovoort.1 Het betreft met andere woorden standaardvoorwaarden, die geen individualisering toelaten. Wederopname
Wanneer de op proef vrijgelaten geïnterneerde de hem opgelegde voorwaarden overtreedt of wanneer hij nieuwe strafbare feiten heeft gepleegd, kan de procureur des Konings zijn wederopsluiting in de gevangenis vorderen. Overeenkomstig de wet kan wederopname in de psychiatrische afdeling bevolen worden ten aanzien van een geïnterneerde die vrij is op proef indien in zijn gedragingen of geestestoestand een gevaar voor de maatschappij waarneembaar is. 2 Bedoeling is de maatschappij én de geïnterneerde te beschermen. De maatregel kan echter zeer verstrekkende gevolgen hebben voor de geïnterneerde, die nefast kunnen zijn voor diens geestestoestand. Het is dan ook jammer te moeten vaststellen dat men soms nogal snel overgaat tot wederopname. De beslissing door de procureur des Konings moet nadien bekrachtigd worden door de CBM. Die beslist dan of de wederopsluiting gegrond is of niet, door na te gaan of de wettelijke vereisten vervuld zijn.3. Indien de Commissie de wederopname gegrond acht, dan wijst zij een instelling aan, dit zal een instelling tot bescherming van de maatschappij zijn of een gevangenis. De commissie kan de geïnterneerde ook terug vrij stellen op proef, in geval de beslissing van de procureur niet aangewezen was of indien zij wel gegrond is, maar de reclassering voor het overige vlekkeloos verloopt. De overtreding van de voorwaarden kan ook in een verslag van de Dienst Justitiehuizen worden opgenomen, waarna de CBM eveneens beslist wat met dat verslag precies wordt aangevangen. Uit onderzoek bleek dat er grote verschillen bestaan tussen de verschillende CBM’s qua gevolg dat gegeven wordt aan een wederopname. Wanneer men de geïnterneerde terug vrij stelt op proef, herneemt de ene CBM de reeds lopende proefperiode terwijl de andere de teller terug op nul zet. Dit heeft grote gevolgen voor de totale duur van de internering, die veel langer zal uitkomen wanneer men de proefperiode hernieuwt.4 Definitieve invrijheidstelling
Behalve de twee voorwaarden die ook gelden voor de vrijheid op proef, vermeldt de wet geen aparte criteria op basis waarvan men iemand definitief in vrijheid kan stellen. In de praktijk houden de commissies rekening met een aantal factoren. De verbetering van de geestestoestand wordt enkel als stijlformule opgenomen in de beslissingen tot invrijheidstelling op proef, maar hier worden ze ten
1
S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik, 2010, nr. 128, 13. 2 Art. 20, zevende lid WBM. Tegen de vordering van de procureur des Konings tot wederopneming is geen cassatieberoep mogelijk (Cass. 2 april 1996, Arr. Cass., 1996, nr. 109). 3 Cass. 11 december 1984 en 18 april 1985, AR 9448, Arr. Cass., 1984-85, nrs. 231 en 493. De Commissie kan volgens art. 16, eerste lid WBM het advies van een geneesheer of een verslag van een maatschappelijk assistent vragen, maar zij is hiertoe niet verplicht. 4 S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik, 2010, nr. 128, 14.
30
volle onderzocht. De betrokkene werd immers al behandeld, waardoor de kans op verbetering van de geestestoestand reëel is. Men probeert zo goed mogelijk in te schatten hoe het met de geestestoestand gesteld is, hoewel dit wellicht nooit 100% correct zal zijn. Therapietrouw en zelfinzicht zijn hier bijvoorbeeld van belang. Wat betreft de uitgewerkte reclassering, wordt vaak nog een ambulante begeleiding wenselijk geacht na een residentiële opname, dit om de betrokkene zo lang mogelijk te kunnen opvolgen. In vele gevallen blijft een of andere vorm van behandeling of begeleiding noodzakelijk, omwille van de chronische aard van vele geestesstoornissen en ter bescherming van de maatschappij en zichzelf. Verder houdt men rekening met de sociale gevaarlijkheid van de geïnterneerde en toch ook wel met de ernst van de feiten. Aan de op proef vrijgelaten geïnterneerde wordt bovendien gevraagd of hij last heeft van de maatregel. Vaak zal men sneller geneigd zijn de VOP te verlengen als het antwoord op die vraag nee luidt. Indien de betrokkene aangeeft dat dit misschien wel de beste oplossing zou zijn, lijkt een verdere behandeling wel aangewezen. De vrijwillige verderzetting van de voorwaarden wordt door de commissies op verschillende wijze geïnterpreteerd. De ene leidt hieruit af dat zijn geestestoestand wellicht nog niet voldoende verbeterd is, de andere ziet dit als iets positiefs in het kader van een invrijheidstelling. De CBM neemt haar beslissing op basis van een verslag van de psychiater en een vrij uitgebreid verslag van de justitieassistent. Zij is uiteraard niet gebonden door de maatregelen die daarin worden voorgesteld.1 §
Rechtspleging
Het Hof van Cassatie heeft beslist dat de artikelen 5, 2, 6.1 en 3 EVRM en artikel 14.3 BUPO niet van toepassing zijn op de beslissingen van de commissie.2 De zitting wordt met gesloten deuren gehouden3 en ook de beslissing neemt men niet in het openbaar. Alleen de drie leden van de commissie mogen bij de beraadslaging aanwezig zijn.4 De geïnterneerde moet worden bijgestaan door een advocaat. Geen enkel gerecht, commissie of Hoge Commissie kan een beslissing tot internering of invrijheidstelling nemen wanneer niet aan die verplichting is voldaan. Wanneer de commissie uitspraak doet over een verzoek om invrijheidstelling, dan treedt zij op als een eigenlijk gerecht en moet ze haar beslissing naar recht verantwoorden.5 Voor de behandeling van zijn verzoek om invrijheidstelling moet de geïnterneerde bijgestaan worden door een advocaat, die ter zitting wordt gehoord.6 Ook bij de behandeling van medisch-psychiatrische kwesties is de vertegenwoordiging door de advocaat vereist.7 Wanneer een verzoek om invrijheidstelling wordt afgewezen, dan kan de advocaat van de geïnterneerde hoger beroep instellen bij de Hoge Commissie tot Bescherming van de Maatschappij. De procureur des Konings kan verzet aantekenen tegen een beslissing die de invrijheidstelling wel
1
S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 15-17. 2 Cass. 26 maart 1985, AR 9422, Arr. Cass., 1991-92, nr. 455; Cass. 25 september 1991, AR 9217, Arr. Cass., 1991-92, nr. 47; Cass. 19 januari 1993, AR 7255, Arr. Cass., 1993, nr. 37. 3 Art. 16, vierde lid WBM. 4 Art. 16, laatste lid WBM; Cass. 20 december 1988, AR 2958, Arr. Cass., 1988-89, nr. 243. 5 Cass. 22 augustus 1995, Arr. Cass., 1995, nr. 357, R.D.P., 1996, 427; Cass. 13 juni 1995, Arr. Cass., 1995, nr. 294 en Cass. 26 april 1994, Arr. Cass., 1994, nr. 199. 6 Art. 20 WBM; Cass. 1 maart 1975, Arr. Cass., 1975, 811. Indien de betrokkene geen advocaat heeft gekozen, dan stelt de commissie er een aan. 7 Art. 16, vijfde lid WBM.
31
toekent. Tegen een nadelige beslissing van de Hoge Commissie met betrekking tot de invrijheidstelling kan de advocaat van de geïnterneerde cassatieberoep instellen.1 De beslissing tot hervorming van een invrijheidstelling en handhaving van de internering kan slechts worden genomen met eenparigheid van stemmen.2 De artikelen 5.4 en 6 EVRM zijn niet van toepassing op die beslissing.3
3.1.2.6 De internering van veroordeelden of adm inistratieve internering
Artikel 21 WBM geeft aan de minister van Justitie de bevoegdheid om een veroordeelde die tijdens zijn detentie geestesziek wordt bevonden, te interneren. Vandaar de naam ‘administratieve internering’ of ‘ministerieel interneringsbevel’. De beslissing wordt dus niet door een rechtbank genomen na een procedure ten gronde maar wel bij eenvoudige en eenzijdige beslissing van de minister van Justitie, op eensluidend advies van de commissie tot bescherming van de maatschappij. De CBM velt dit advies op haar beurt op basis van het formulier ‘Staat 100’ van de geneesheer dat de procedure inleidt. In dit formulier moet de geneesheer enkel verklaren dat er redenen bestaan om een bepaalde gewone gedetineerde geestesziek te verklaren. Nadat het advies van de CBM werd ingewonnen, kan de minister eenzijdig de status van gedetineerde wijzigen in de status van geïnterneerde. De minister beschikt hierdoor over een zeer verregaande bevoegdheid om een bij rechterlijke beslissing uitgesproken straf met een bepaalde duur om te zetten in een maatregel van onbepaalde duur. De betrokkene zelf krijgt op geen enkel moment de mogelijkheid om zich te verweren en kan ook geen beroep instellen tegen de beslissing.4 Iedere wegens misdaad of wanbedrijf veroordeelde persoon waarop artikel 21 van toepassing is, wordt overgebracht naar de psychiatrische afdeling die het Bestuur der Strafinrichtingen aanwijst. Indien het bestaan van een geestesstoornis wordt vastgesteld brengt de directeur van de strafinrichting verslag uit aan de voorzitter van de commissie. Op basis van dit advies evenals het advies van de commissie over de wenselijkheid van de internering wordt de beslissing tot internering door de minister van Justitie genomen en ter kennis gebracht van de commissie die bevoegd is voor de verdere uitvoering van de beschikking.5 De internering heeft verder plaats in de inrichting die de CBM aanwijst overeenkomstig artikel 14.6 Tijdens de uitvoering van de interneringsmaatregel loopt de straftijd door maar dit betekent niet dat wanneer de oorspronkelijke straf eindigt, ook de interneringsmaatregel is afgelopen.7 Zolang de looptijd van de oorspronkelijke straf niet is verstreken, wordt de internering aanzien als een modaliteit van strafuitvoering en niet als een rechterlijke beslissing waarbij uitspraak wordt gedaan over de persoonlijke vrijheid van de veroordeelde.8 Zolang de straftijd niet is verstreken, kan de commissie tot bescherming van de maatschappij dus niet oordelen over verzoeken tot invrijheidstelling. Pas na het aflopen van de straf heeft de CBM volle bevoegdheid over de veroordeelde, die voor onbepaalde duur
1
Art. 19, 19bis en 19ter WBM. Art. 31 WBM. 3 Cass. 10 december 2002, Arr. Cass. 2002, nr. 661 en R.D.P., 2004, 1235. 4 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 20. 5 Art. 22 van de bijlage van de ministeriële omzendbrief van 10 november 1964. 6 Art. 21, tweede lid WBM; de artikelen 15 tot 17 zijn eveneens van toepassing. 7 Antwerpen 17 juni 2003, 2003/RK/73, onuitg. 8 Cass. 13 april 1983, Arr. Cass. 1982-83, 986. 2
32
geïnterneerd blijft.1 De enige mogelijkheid om vrij te komen op het moment waarop de oorspronkelijke straf een einde neemt, is dus om eerst genezen verklaard te worden. Indien de commissie voor het verstrijken van de straftijd vaststelt dat de geestestoestand van de geïnterneerde veroordeelde voldoende is verbeterd, dan beveelt de minister van Justitie zijn terugkeer naar de strafinrichting waar hij voordien in hechtenis was. De straftijd loopt gewoon verder.2 Aangezien de beslissing niet genomen wordt door een rechtbank, na een tegensprekelijke procedure, en er geen beroepsmogelijkheden zijn tegen de beslissing, is het duidelijk dat voor deze geïnterneerde veroordeelden maar in een zwakke rechtsbescherming werd voorzien. Dit is zeer betreurenswaardig, zeker aangezien er geen verband bestaat tussen het gepleegde misdrijf en de geestesstoornis. De internering neemt geen einde bij het verstrijken van de oorspronkelijke straf, die opgelegd werd wegens het plegen van het misdrijf, maar blijft voortduren totdat geoordeeld wordt dat zijn geestestoestand voldoende verbeterd is en hij geen gevaar meer vormt voor de samenleving. Het voortduren van de maatregel wordt dus uitsluitend verantwoord omwille van het mogelijke veiligheidsrisico dat de betrokkene vormt voor de samenleving. Dit artikel is dan ook al voorwerp geweest van kritieken en enkele rechterlijke beslissingen. Het heeft de toets van het Grondwettelijk Hof echter doorstaan waardoor het van toepassing blijft tot de inwerkingtreding van de nieuwe wet.3
3.1.2.7 W etswijzigingen
In de jaren negentig werd een aantal wetswijzigingen doorgevoerd, binnen het kader van de bestaande wet, om toch tegemoet te komen aan enkele kritieken. Zo werd de rechtspositie van de geïnterneerde alleszins verbeterd door de wet van 10 februari 1998. Deze wet voerde een recht in om beroep in te stellen tegen de beslissingen van de commissie tot bescherming van de maatschappij tot afwijzing van een verzoek om invrijheidstelling. Hiertoe werd een artikel 19bis aan de wet toegevoegd.4 Doordat de advocaat van de geïnterneerde nu hoger beroep kan instellen, beschikt de geïnterneerde niet meer over een cassatieberoep tegen de beslissing die zijn beroep om invrijheidstelling verwerpt. In het kader van de gebeurtenissen rond Dutroux kwam er ook een regeling i.v.m. seksuele delinquenten met de wet van 13 april 1995 betreffende het seksueel misbruik ten aanzien van minderjarigen.5 De wet voerde een artikel 20bis in dat voorziet dat de invrijheidstelling van geïnterneerden die een minderjarige seksueel misbruikt hebben, enkel mogelijk is na advies van een dienst gespecialiseerd in de begeleiding of behandeling van seksuele delinquenten. De CBM kan bovendien bij invrijheidstelling op proef bijkomende verbodsbepalingen opleggen met betrekking tot eventueel contact met minderjarigen.6
1
Art. 24 van de Ministeriële circulaire van 10 november 1964 bevattende richtlijnen voor de werking van de commissies: “Indien het ministerieel interneringsbevel niet is ingetrokken op de dag waarop de straftijd verstrijkt, blijft het voor een onbepaalde tijd uitwerking hebben”. 2 Art. 21, derde lid WBM. 3 GwH 10 februari 2011, nr. 23/2011. 4 Art. 3 van de Wet van 10 februari 1998 tot wijziging van de wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen en de gewoontemisdadigers teneinde de advocaat van de geïnterneerde het recht toe te kennen beroep in te stellen tegen de beslissing van de commissie tot bescherming van de maatschappij die een verzoek om invrijheidstelling afwijst, BS 18 maart 1998. 5 Wet van 13 april 1995 betreffende het seksueel misbruik ten aanzien van minderjarigen, BS 25 april 1995. 6 Art. 20, laatste lid WBM.
33
Een KB van 19 april 1999 voorzag in de oprichting van een residentieel observatiecentrum om de meest complexe psychiatrische deskundigenonderzoeken in de juiste setting te laten uitvoeren1. In dit Penitentiair Onderzoeks- en Klinisch Observatiecentrum of POKO zou men dan tot een uitgebreid en correct advies inzake de toerekeningsvatbaarheid van beklaagden in voorhechtenis moeten kunnen komen. De wet van 7 mei 1999 vulde artikel 20 met betrekking tot de vrijheid op proef aan met de bepaling dat een ambtenaar van de Dienst Justitiehuizen de voogdij van geïnterneerden op proef zal opnemen.2 De wet van 25 februari 2003 verlengde de termijn waarbinnen het beroep tegen een beslissing tot afwijzing van het verzoek om invrijheidstelling moet worden ingesteld. Dit moet nu binnen de vijftien dagen.3 Een andere wet van dezelfde dag voerde een nieuw artikel 19ter in dat bepaalt dat het Cassatieberoep tegen een beslissing van de Hoge Commissie enkel door de advocaat van de geïnterneerde kan worden ingesteld. De wet van 26 april 2007 betreffende de terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbank heeft hoofdstuk VII van de wet, dat de bepalingen met betrekking tot de terbeschikkingstelling van de regering bevatte, opgeheven.4 Recidivisten, gewoontemisdadigers en plegers van seksuele strafbare feiten zullen in de toekomst niet langer ter beschikking van de regering gesteld worden, maar wel van de strafuitvoeringsrechtbank.
3.1.2.8 Evaluatie §
Positief
De wet van 1964 kwam alvast tegemoet aan enkele belangrijke aanbevelingen die voor haar totstandkoming geformuleerd werden. De rechtspositie van de geïnterneerde is wel degelijk verbeterd, door het verplicht stellen van de tussenkomst van een advocaat5 en een uitbreiding van zijn takenpakket. Ter verbetering van de behandelingsmodaliteiten voorziet de wet in de oprichting van een observatiecentrum dat zal toelaten om op een klinische en kwalitatieve wijze aan diagnosestelling te doen. Dit moet echter nog verder worden geoperationaliseerd. Bovendien wordt de individualisering van de maatregel vergemakkelijkt door een uitbreiding van het aantal voorzieningen waar geïnterneerden terecht kunnen. De wet beoogde bovendien een betere bescherming van de maatschappij te voorzien. Verschillende bepalingen komen hieraan tegemoet. De internering wordt immers een maatregel van onbepaalde duur, die pas een einde neemt wanneer de geïnterneerde niet langer een gevaar betekent voor de
1
Koninklijk Besluit van 19 april 1999 tot instelling van een Penitentiair Onderzoeks- en Klinisch Observatiecentrum met het statuut van Wetenschappelijke Inrichting van de Staat, BS 8 mei 1999. 2 Art. 19 van de wet tot wijziging van sommige bepalingen van het Strafwetboek, van het Wetboek van Strafvordering, van de Wet van 17 april 1878 houdende de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering, van de wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en de gewoontemisdadigers, vervangen door de wet van 1 juli 1964, van de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis en van de wet van 5 maart 1998 betreffende de voorwaardelijke invrijheidstelling, BS 29 juni 1999. 3 Wet van 23 februari 2003 tot wijziging van artikel 19bis van de wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten, BS 28 april 2003. 4 Art. 11 van de wet van 26 april 2007 betreffende de terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbank, BS 13 juli 2007. 5 Art. 28 WBM.
34
maatschappij.1 In de procedures voor de CBM en de mogelijkheden tot VOP zijn ook voldoende waarborgen ter bescherming van de maatschappij ingebouwd. De psychiatrische voogdij wordt bijvoorbeeld uitgebreid met een sociale controle. Bovendien worden de voorwaarden om in vrijheid te worden gesteld verzwaard. Op die manier wil men vermijden dat geïnterneerden voorbarig in vrijheid worden gesteld.2 §
Negatief
Hierna volgt een opsomming van de belangrijkste knelpunten inzake de huidige interneringsprocedure. 1. Algemeen
De wet van 1 juli 1964 bevat sterk verouderde en onaangepaste definities en begrippen, die onwerkbaar zijn geworden want niet meer aangepast aan de evolutie van de psychiatrie. De visie op geestesziekten evolueert immers voortdurend, en vereist een constante reflectie.3 De wet bevat ook veel lacunes.4 2. Kwaliteit en eenvormigheid van het deskundigenonderzoek
De gebrekkige organisatie van het psychiatrisch deskundigenonderzoek wordt al decennia lang bekritiseerd.5 De kwaliteit van de psychiatrische expertise wordt onvoldoende gewaarborgd door de wet. Zij bevat geen objectieve criteria, kwaliteitseisen of een vereiste specifieke opleiding inzake het deskundigenonderzoek en de deskundigen.6 De vraagstelling die de wet vermeldt is te weinig gedifferentieerd om een genuanceerd antwoord op te geven. Er worden ook geen criteria opgelegd op basis waarvan het onderzoek moet gebeuren en waarover precies advies moet gegeven worden, waardoor er geen eenvormigheid is in de expertises.7 Zij gebeuren niet steeds even grondig en zijn vaak niet meer dan een momentopname.8 Bovendien is het uitvoeren van een psychiatrisch deskundigenonderzoek niet verplicht voor een beslissing tot internering. Indien wel een werd bevolen, dan is het advies van de deskundige niet bindend voor de rechter. Al deze zaken komen de rechtszekerheid alvast niet ten goede.
1
Art. 18 WBM. De CBM heeft niet langer de verplichting maar wel de mogelijkheid om de geïnterneerde wiens geestestoestand voldoende is verbeterd om aan te nemen dat hij niet langer gevaar vormt voor de maatschappij. 3 Zie bijvoorbeeld de uiteenlopende standpunten rond psychopathie en ontoerekeningsvatbaarheid. Zijn psychopaten ontoerekeningsvatbaar of niet? Wat alleszins wel duidelijk is, is dat deze doelgroep niet vatbaar is voor een therapeutische behandeling. Behandeling kan zelfs ongewilde, tegenstrijdige effecten hebben. De enige plaats waar deze personen bijgevolg kunnen verblijven, is de gevangenis. 4 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 56; N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 28. 5 P. COSYNS, “De psychiatrische expertise in strafzaken is een droeve zaak”, Panopticon 1980, 181-183; M. VANDENBROUCKE, “De psychiatrische expertise in opspraak”, Panopticon 1983, afl. 2, 150-165; P. Cosyns, “Psychiatrisch deskundigenonderzoek in strafzaken” in P. COSYNS en J. CASSELMAN, Gerechtelijke psychiatrie, Leuven/apeldoorn, Garant, 1995, 39-88; C. Dillen, “Het kalf is bijna verdronken”, Panopticon 2001, afl. 22, 529540; C. DILLEN, “Requiem voor een kalf”, Orde van de dag 2006, afl. 34, 7-12. 6 J. BAEKE, “Internering: faites vos jeux!” in METTIOU, N. en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 80. 7 J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie”, 54; C. DILLEN, “Zinvolheid van nieuwe richtlijnen en initiatieven rond internering. Het standpunt van een psychiatrisch-forensisch deskundige”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 43-52. 8 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 56. 2
35
Er bestaan geen erkenningsvoorwaarden waaraan een gerechtspsychiater moet voldoen om zichzelf deskundige te noemen. Gerechtspsychiaters worden veel te weinig betaald, zeker in vergelijking met psychiaters die voor andere departementen werken. Een psychiatrisch deskundige in Nederland verdient zeven maal meer voor een expertise dan in België.1 De inobservatiestelling die de wet voorziet wordt in de praktijk nauwelijks toegepast, bij gebrek aan mankracht en een aangepaste infrastructuur in de psychiatrische annexen van de strafinrichtingen.2 Het KB van 19 april 1999 dat de oprichting van een klinisch observatiecentrum voorzag werd immers nooit uitgevoerd. De inobservatiestelling wordt dan ook vaak omzeild door een psychiatrisch deskundige aan te stellen die een gewone expertise uitvoert. Een multidisciplinaire, klinische observatie biedt echter meer garanties op een correct en kwalitatief oordeel betreffende de geestestoestand van de betrokkene. Bovendien bevatten de bepalingen inzake de expertise minder rechtswaarborgen inzake de verdediging van de verdachte.3 Zo is de expertise niet tegensprekelijk, wat vragen oproept met betrekking tot het recht op een eerlijk proces. 3. Betrouwbaarheid van de beslissing tot internering
Bij geen enkele van de actoren die de interneringsbeslissing voorafgaan of die de beslissingen nemen wordt een grote nauwkeurigheid nagestreefd in het vooronderzoek, zowel op het vlak van de feiten als op het vlak van de wetenschappelijke omschrijving van de stoornis.4 Dit heeft uiteraard zijn gevolgen voor de kwaliteit van de latere beslissing tot internering door de rechter. Bovendien kan ook de raadkamer beslissen iemand te interneren. In dat geval wordt geen deftig onderzoek naar de feiten gevoerd.5 Er is geen eenvormigheid in de beslissingen tot internering. De kans dat men in een procedure voor een rechtbank wordt geïnterneerd varieert van arrondissement tot arrondissement. Eenzelfde persoon zal voor het plegen van hetzelfde feit door de ene rechtbank geïnterneerd worden en door de andere niet. Het is in feite niet meer dan een loterij.6 De verschillen in beoordeling hebben uiteraard te maken met de beoordeling van de toerekeningsvatbaarheid door de psychiater-deskundige. De toerekeningsvatbaarheid is immers een moraalfilosofische en geen psychiatrische diagnostische term, waardoor het in de praktijk niet zo evident is om een sluitend antwoord op die vraag te geven.7 De wet maakt ook geen onderscheid tussen ‘volledig’ ontoerekeningsvatbare en ‘ernstig verminderd’ toerekeningsvatbare delinquenten. Het is alles of niets, terwijl dit in werkelijkheid moeilijker te nuanceren is. De toerekeningsvatbaarheid is een juridisch concept dat onzekerheid en ongelijkheid teweegbrengt omdat er grote onduidelijkheid heerst over de toepassing ervan.8 De ernstige staat van geestesstoornis roept veel vragen op m.b.t. de toerekeningsvatbaarheid. Persoonlijkheidsstoornissen en psychopaten horen volgens bepaalde psychiaters eerder thuis in de gevangenis en zouden dus beter
1
J. BAEKE, “De schandvlek van justitie”, De Standaard 30 en 31 januari 2010, 25. J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie”, 44. 3 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 30. 4 H. HEIMANS, “Het onzekere bestaan van de geïnterneerde” in N. METTIOUI en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, 2011, 45. 5 J. DE CROM, “Hoe kan schizofrenie verbeteren in de cel?”, De Standaard 8 januari 2013, 6. 6 P. LESAFFER en F. VERHOEST, “Internering is een loterij”, De Standaard 30 januari 2010, 24. 7 P. COSYNS, “De forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen op een keerpunt: het licht schijnt in de duisternis?”, in BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDERBEKEN, T., VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 373. 8 K. HANOULLE, “Internering: het antwoord op een onbeantwoorde vraag” in METTIOU, N. en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 107. 2
36
onder het gewone strafrecht vallen.1 Over de begrippen zwakzinnigheid en krankzinnigheid bestaat ook geen eensgezindheid in de psychiatrie. Krankzinnigen zijn de volledig niet-toerekeningsvatbare daders van artikel 71 Sw., terwijl zwakzinnigen en ernstige geestesgestoorden nog een bepaalde mate van verantwoordelijkheid en bijgevolg schuld zouden dragen. Dit alles maakt dat het toepassingsgebied van de wet nogal onduidelijk is.2 4. Samenstelling, werking en besluitvorming CBM
Een ander punt van kritiek betreft de commissies tot bescherming van de maatschappij. De CBM is geen permanent zetelend orgaan. De leden van de commissie hebben meestal nog een andere fulltime job. Dit heeft gevolgen voor de professionaliteit van het orgaan. Gezien het enorme aantal te behandelen dossiers is het onvermijdelijk dat wel eens fouten worden gemaakt.3 De grote autonomie van de CBM bij de uitvoering van de interneringsmaatregel maakt dat de wetgeving nogal uiteenlopend wordt toegepast door de verschillende commissies. Hierdoor wordt een beleidsmatige aanpak verhinderd.4 De wet garandeert geen homogene behandeling wat betreft de opvolging van de internering. Tussen de twee landsgedeelten is een belangrijk verschil te bemerken in de beslissingen van de CBM5, maar ook binnen Vlaanderen verschilt de aanpak enorm. De maatregel is dan ook van onbepaalde duur waardoor de kans op levenslange internering uitsluitend afhankelijk is van de ingesteldheid van de voorzitter. De CBM te Gent hecht bijvoorbeeld meer belang aan de reintegratie van de geïnterneerde, terwijl in Antwerpen de bescherming van de maatschappij primeert bij het nemen van beslissingen. De beide CBM’s leggen een verschil in accent en gaan op een verschillende manier om met de geïnterneerden. Zo zou de rechter in Gent toegankelijk en menselijk zijn, terwijl die in Antwerpen zeer repressief overkomt, en ook repressieve maatregelen treft.6 De afwezigheid van een gemeenschappelijke procedure, een gemeenschappelijk beleid en van overleg tussen de verschillende commissies wordt al jaren bekritiseerd.7 Bovendien blijkt uit de praktijk dat de beslissingen van de verschillende CBM slechts minimaal of helemaal niet gemotiveerd worden. Dit heeft voornamelijk te maken met het feit dat dit de eindverantwoordelijkheid van de voorzitter is, die dit wegens tijdsgebrek niet op uitvoerige wijze kan doen. De leden van de commissies hebben doorgaans naast deze functie immers nog een full-time job, waar zij ook veel tijd in steken. Daarenboven wordt slechts zelden beroep aangetekend tegen de beslissingen van de CBM, waardoor een uitgebreide motivering niet noodzakelijk lijkt.8 5. Voorlopig verblijf in psychiatrische annex
1
In Vlaanderen worden zij doorgaans geïnterneerd; in Wallonië bevinden velen zich in de gevangenis; M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe interneringswet: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, nr. 114, 22. 2 N. METTIOUen BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 27; J. GOETHALS, Abnormaal en delinkwent. De geschiedenis en het actueel functioneren van de wet tot bescherming van de maatschappij, Antwerpen, Kluwer, 1991, 9. 3 S. SOMERS, “Internering is gekkenwerk”, De Morgen, 3 september 2010. 4 J. CASSELMAN, “Internering: huidige situatie”, 55; H. HEIMANS, “Is er nog hoop voor geïnterneerden?”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 15. 5 REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen. Verslag aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers, Brussel, Rekenhof, 2011, 117. (hierna: REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen) 6 D. HUYGE, “Geïnterneerden verdienen beter”, De Standaard, 30 en 31 januari 2010, www.fracarita.org; P. LESAFFER en F. VERHOEST, “Internering is een loterij”, De Standaard 30 januari 2010, 2. 7 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 30. 8 S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik, 2010, nr. 128, 17.
37
Artikel 14 beveelt de tijdelijke plaatsing in de psychiatrische afdeling van de gevangenis, in afwachting op de aanwijzing van de instelling waar de maatregel ten uitvoer zal worden gelegd. Dit voorlopig verblijf in een onaangepaste penitentiaire setting duurt in de praktijk vaak veel langer dan gewenst. Bovendien duurt het soms jaren vooraleer een geïnterneerde voor de eerste maal voor de CBM verschijnt. De langdurige gevangenneming van geïnterneerden houdt een schending in van artikel 5.1 EVRM, op basis waarvan geesteszieke delinquenten moeten opgenomen worden in een inrichting waar zij een aangepaste behandeling ontvangen. Het behoort bovendien tot vaste rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. In 1998 oordeelde het Hof reeds dat een vrijheidsbeneming door de overheid enkel rechtmatig kan zijn indien de omstandigheden in overeenstemming zijn met het doel ervan. Het doel van de internering als vrijheidsbenemende maatregel is volgens het Hof de behandeling van de geïnterneerde. De internering moet bijgevolg plaatsvinden in omstandigheden die voldoen aan internationale psychiatrische standaarden. Daarop oordeelde het Hof dat de ontoereikende psychiatrische behandeling van een geïnterneerde in de psychiatrische afdeling van Lantin de vrijheidsberoving onrechtmatig maakt en dus in strijd met artikel 5.1 EVRM.1 Het Hof verwacht niet dat de plaatsing en behandeling onmiddellijk geschieden. Er moet wel sprake zijn van een redelijk evenwicht tussen de belangen van de overheid en die van de geïnterneerde. Dit jaar heeft het Hof in drie arresten op een dag in dezelfde zin geoordeeld.2 6. De invrijheidstelling wordt op verschillende vlakken bemoeilijkt
De voorwaarden en procedures voor een eventuele invrijheidstelling van de geïnterneerde werden verzwaard, met het oog op een betere bescherming van de maatschappij. Zij geven echter aanleiding tot enkele problemen. Een voldoende verbetering van de geestestoestand als voorwaarde om op proef in vrijheid gesteld te worden lijkt onlogisch en zelfs tegenstrijdig.3 Wanneer de geestesstoornis al voldoende verbeterd is enkel door opsluiting in de gevangenis, dan zou een verdere internering en dus behandeling VOP immers niet meer nodig zijn. De proeftermijn wordt niet langer beperkt, waardoor de CBM volledig vrij kan kiezen hoe lang de proefperiode duurt. Het is nochtans niet aangewezen dat deze periode te lang duurt, met het oog op de re-integratie in de samenleving. Verder worden de voorwaarden die men aan een VOP verbindt als onwerkzaam en zelfs contra-productief beschouwd.4 Het zijn standaardvoorwaarden die moeilijk geïndividualiseerd kunnen worden. Ze bemoeilijken het verloop van de modaliteit en dus de invrijheidstelling. Bovendien wordt door de CBM doorgaans niet toegelicht waarom men een bepaalde voorwaarde opgelegd krijgt. Het valt te betreuren dat niet meer aandacht wordt besteed aan deze voorwaarden, aangezien een overtreding ervan aanleiding kan geven tot een wederopsluiting in de gevangenis.5 Een van de grootste problemen van de internering betreft de opvolging. De justitieassistenten hebben een veel te grote case load. De overheid heeft hier echter amper in geïnvesteerd, waardoor er veel incidenten plaatsvinden in verband met de gebrekkige opvolging van de maatregelen.6
1
EHRM 30 juli 1998, nr. 61/1997/845/1051, Aerts/België. EHRM 10 januari 2013, nr. 4318/09, Claes/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 43653/09, Dufoort/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 53448/10, Swennen/België. 3 S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 12. 4 J. GOETHALS, “De wet tot bescherming van de maatschappij in een historisch perspectief”, 31. 5 Art. 20, zevende lid WBM. 6 Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door WALTER MULS, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/004, 38 en 138. 2
38
De wet bevat verder enkele procedures die de rechtsonderhorige slechts een zwakke rechtsbescherming bieden en dus problematisch zijn vanuit een rechtspositioneel oogpunt. 7. Wederopname na VOP
De wederopname van een op proef vrijgestelde geïnterneerde door de procureur des Konings is problematisch met betrekking tot de rechtspositie van de geïnterneerde doordat de beslissing eenzijdig wordt genomen door de procureur. De maatregel is efficiënt in geval van acuut gevaar maar biedt aan de betrokkene geen garantie op een redelijke tegenspraak.1 Meestal wordt besloten tot een wederopsluiting in een psychiatrische afdeling van een gevangenis. Dit maakt het in de praktijk zeer moeilijk voor de wederopgesloten geïnterneerde om terug buiten de gevangenis te raken. Het duurt vaak vele jaren vooraleer een nieuwe VOP wordt toegekend, en dus vooraleer de geïnterneerde terug een deftige behandeling krijgt. Het verblijf in de gevangenis kan zeer verstrekkende gevolgen hebben voor de geïnterneerde, die nefast kunnen zijn voor diens geestestoestand. Het is dan ook jammer te moeten vaststellen dat men soms nogal snel overgaat tot wederopname. De uitvoering van een interneringsmaatregel is voor de betrokkene doorgaans een verhaal van vallen en opstaan. Een forensisch psychiatrische eenheid waar doorstroming doorheen de verschillende afdelingen op basis van de noden en verantwoordelijkheden van de patiënt mogelijk is, is hier het best voor uitgerust.2 Er is bovendien een onaanvaardbaar gebrek aan noodzakelijk toezicht bij wederopnames. Dit heeft het arrest De Clippel van het EHRM alleszins uitgewezen.3 8. Internering van veroordeelden
De procedure in artikel 21 WBM, die toelaat om veroordeelden tot een vrijheidsstraf tijdens hun detentie te interneren, getuigt van een zwakke rechtspositie voor de geïnterneerde veroordeelde en wordt door verschillende auteurs in strijd geacht met enkele fundamentele mensenrechten.4 De minister van Justitie beslist hiertoe op eenzijdige wijze, zonder tegensprekelijk debat en dus zonder mogelijkheid voor de betrokkene om zich ook maar enigszins te verweren. Bovendien staat geen enkele beroepsmogelijkheid open tegen deze beslissing. Het recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak binnen een redelijke termijn door een onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke instantie ingesteld door de wet is allesbehalve gewaarborgd. De ‘Staat 100’ maakt in feite een manifeste schending uit van enkele fundamentele mensenrechten, met name ‘het recht op persoonlijke vrijheid’ voorzien in artikel 5 EVRM, ‘het recht op een eerlijk proces’ van artikel 6 EVRM en artikel 13 van het Verdrag, dat ‘het recht op toegang tot een rechter’ vastlegt.5 Er werden dan ook reeds verschillende procedures ingeleid bij de rechtbanken die een schending van de mensenrechten inroepen. Daarop wordt meestal geoordeeld dat de maatregel tot internering van een veroordeelde geen straf is en dat de procedure geen betrekking heeft op de strafvervolging, met als
1
H. HEIMANS, “Is er nog hoop voor geïnterneerden?”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 21. A. BOERS, et al., “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 26. Men spreekt in dat verband over een gefaseerd of getrapt vrijheidssysteem. 3 EHRM 6 december 2011, nr. 8595/06, De Donder en De Clippel/België: Tom De Clippel, een schizofreen die geïnterneerd was omwille van het gevaar dat hij voor zichzelf vormde, werd na een VOP wederopgesloten in de gevangenis van Gent, in het gewone regime. In de gevangenis wist men zelfs niet dat hij een geïnterneerde was. De Clippel pleegde even later zelfmoord in zijn cel. Het Hof zag hierin een schending van artikel 2 en van artikel 5,§1 EVRM. 4 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 20; K. WEIS, “Gewikt en gewogen: de internering opgelegd door de Minister”, RW 2009-10, 1114-1124. 5 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 20. 2
39
gevolg dat artikel 6 EVRM niet toepasselijk is. Zolang de minister de voorschriften van de WBM naleeft en zolang hij zijn beslissing motiveert, ziet de Belgische rechtspraak geen schending van de mensenrechten en van het Belgisch recht.1 De uitvoering van deze maatregel is problematisch wanneer de internering blijft voortduren na het einde van de oorspronkelijke straf.2 Dit wordt nergens in de wet zelf uitdrukkelijk voorzien maar men verwijst naar artikel 24 van de ministeriële omzendbrief van 24 november 1964 bevattende ‘richtlijnen voor de werking van de commissies’, wat onverantwoord is aangezien een ministeriële omzendbrief niet op rechtmatige wijze een vrijheidsberoving kan verantwoorden.3 Een vrijheidsberoving op basis van een ministeriële beslissing wordt door de commissie Internering en door verschillende rechtsauteurs in strijd geacht met artikel 7 GW en artikel 5 EVRM met betrekking tot het ‘recht op vrijheid’.4 Een veelgehoorde kritiek betreft het feit dat er geen band is tussen de oorspronkelijke veroordeling en dus de gepleegde feiten enerzijds en de geestesstoornis die aanleiding geeft tot de internering anderzijds.5 Het statuut van de geïnterneerde veroordeelden is ook onderhevig aan kritiek. Zolang de straf niet verstreken is heeft de betrokkene immers geen recht op zesmaandelijkse verschijningen, verloven of een invrijheidstelling op proef.6 Het Grondwettelijk Hof heeft in een prejudiciële vraag met betrekking tot het voortduren van de internering na het verloop van de oorspronkelijke straf echter geoordeeld dat artikel 21 WBM geen schending inhoudt van artikel 12 van de Grondwet, noch van de artikelen 5 en 6 EVRM.7 §
Commissie Internering
De belangrijkste aanbevelingen van de commissie Internering voor een herziening van de huidige wet betreffen8: - een andere opvatting van de abnormaliteit, nl. het begrip ‘geestesstoornis’ - een herstructurering van het psychiatrisch deskundigenonderzoek9: o verplicht maken, laten uitvoeren door mensen met aangepaste vorming en klinische ervaring, en een degelijke honorering o voorzien in drie types van expertise: inobservatiestelling in penitentiair onderzoeks- en klinisch observatiecentrum; gewoon psychiatrisch onderzoek en een multidisciplinair deskundigenonderzoek o kwaliteitsoptimalisatie van de psychiatrische onderzoeken
1
Gent 6 december 2007, T. Strafr. 2008, 392-396. J. GOETHALS en L. ROBERT, “Een nieuwe interneringswet”, Fatik 2007, nr. 114, 6. 3 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 20. 4 L. DUPONT en R. VERSTRAETEN, Handboek Belgisch Strafrecht, Leuven, Acco, 1990, 700; I. DIJKMANS, “De internering van veroordeelden krachtens een beslissing van de minister van Justitie: een maatregel van onbepaalde duur?”, Panopticon 1980, 224. 5 Y. VAN DEN BERGE, “Artikel 21 van de Wet Bescherming Maatschappij doorstaat nu ook de toets van het Grondwettelijk Hof”, T.Strafr. 2011, afl. 4, 262. 6 J. GOETHALS, “Hoopvolle perspectieven met betrekking tot de internering in België?”, Periodiek-VGV 2010, nr. 4, 8. De commissie Internering stelt voor om de veroordeelde geïnterneerde volledig gelijk te stellen met de gewone geïnterneerde. 7 GwH 10 februari 2011, nr. 23/2011. 8 H. HEIMANS, “Is er nog hoop voor geïnterneerden?”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 7-25. 9 DELVA, P. (ed.), Commissie Internering voor de herziening van de wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij. Eindverslag van de werkzaamheden, Brussel, Ministerie van Justitie, 1999, 45-49. 2
40
de inobservatiestelling in het POKO dient volgens de commissie Internering slechts een modaliteit te zijn van het psychiatrisch deskundigenonderzoek, en geen uitvoeringswijze van de voorlopige hechtenis zoals dat nu het geval is. Ondanks alle goede vooruitzichten met betrekking tot het centrum, zijn de plannen er echter nooit door gekomen. De commissie overwoog ook de mogelijkheid om in de toekomst de inobservatiestelling te verrichten in forensische afdelingen van privé psychiatrische instellingen. versterking van de rechten van de verdediging herstructurering van de CBM o oorzaak: inadequate samenstelling (bv advocaat moet niet zetelen maar geïnterneerde bijstaan en vertegenwoordigen), onduidelijkheid mbt juridisch statuut CBM, gebrek aan eenvormigheid beslissingen en motiveringen en grote verschillen mbt werkwijze o herstructurering naar voorbeeld V.I.-commissies, met een voorzitter-magistraat, een psychiater en een assessor sociale integratie, eigen maatschappelijke (justitie)assistenten die instaan voor de opvolging van geïnterneerden en een tussenschakel vormen tussen CBM en de instelling o vorming van de leden, overleg tussen de CBM’s, uitbreiding werkingsmiddelen Hoge CBM o prestatieverbintenis tussen therapeut, CBM en patiënt verbetering van de opvang van geïnterneerden en van de behandelings- en begeleidingsstructuren o ontwikkelen van een medico-psychologisch netwerk (controle) nood aan een wettelijke bepaling van de interne rechtspositie van de geïnterneerde periodieke evaluatie van de toepassing van de wet ontwikkeling van een geldig statisch instrument De commissie zag als hoofdoorzaak voor de gebrekkige functionering van de wet, de ontoereikende opvangmogelijkheden voor de therapeutische behandeling of begeleiding van de geïnterneerden.1
-
-
-
3.1.3 De wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen die
lijden aan een geestesstoornis 3.1.3.1 Ten geleide
Volgend op het eindverslag van de commissie Internering, dat in april 1999 werd ingediend en op 11 mei van hetzelfde jaar aan het publiek werd bekendgemaakt2, werd door minister van Justitie De Clerck een werkgroep binnen de Hoge Raad voor het Penitentiair Beleid belast met de opdracht een voorontwerp van wet voor te bereiden, ter vervanging van de huidige WBM. Tevens werd gestart met de moeizame onderhandelingen tussen de verschillende bevoegde ministeries. In 2001 schreef Oscar Vandemeulebroecke, ondervoorzitter van de commissie Internering, een voorontwerp van wet op basis van het rapport Delva, dat in 2003 door minister van Justitie Verwilghen werd ingediend in het parlement. Er werd echter niet veel aangevangen met het ontwerp. Verschillende parlementairen die zich wel bekommerden om de problematiek en een oplossing wensten dienden daarom eigen
1 2
J. GOETHALS, “Hoopvolle perspectieven mbt de internering in België?”, Periodiek-V.G.V. 2010, nr. 4, 8. Door toenmalig minister van Justitie Tony van Parijs.
41
wetsvoorstellen in.1 Het wetsontwerp dat het uiteindelijk tot wet gehaald heeft, was een initiatief van minister van Justitie Onkelinx en had tot doel om de wet van 1 juli 1964 aan te passen aan de kritiek die er met name na de zaak Dutroux gekomen is, de evolutie van de wetenschappelijke kennis inzake psychiatrie en de hervorming van het strafuitvoeringsrecht.2 Het duurde uiteindelijk tot 21 april 2007 voor de wet betreffende de internering van personen met een geestesstoornis er kwam. Maar daarmee is de kous nog niet af. Om inhoudelijke, technische en budgettaire redenen is de inwerkingtreding van de wet nog steeds uitgesteld en momenteel wordt de tekst herzien.3 In de nieuwe wet werd voor een stuk rekening houden met de aanbevelingen van de commissie Delva. De wetgever wilde bovendien tegemoetkomen aan de talrijke kritieken die op de huidige internering geuit worden door mensen werkzaam in de praktijk van de internering zoals magistraten, gerechtspsychiaters, commissieleden, door het Europees Comité ter Preventie van Foltering en Onmenselijke of Vernederende Behandeling, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, enzovoort.4 Net zoals de huidige wet bepaalt de nieuwe interneringswet de procedure en de voorwaarden waaronder een persoon geïnterneerd kan worden. Hierbij wordt ruim aandacht besteed aan de rechtswaarborgen voor de verdachte en het slachtoffer.5 De belangrijkste wijzigingen in de nieuwe wet betreffen de nieuwe definities van de internering, de introductie van het begrip “geestesstoornis” en het overnemen van de taak van de commissies ter bescherming van de maatschappij door de strafuitvoeringsrechtbanken. Met betrekking tot de psychiatrische deskundigenonderzoeken verandert ook het een en ander. De wet wil zo zorgen voor meer rechtszekerheid en een betere rechtsbescherming voor de geïnterneerden. Het is in de eerste plaats een procedurewet geworden die de gronden tot internering vastlegt en de uitvoering van de maatregel in detail regelt.6 Ze beslaat niet minder dan 157 artikelen. In volgend overzicht worden de krachtlijnen van die nieuwe wet weergegeven.
3.1.3.2 Toepassingsgebied §
Nieuwe definitie begrip ‘internering’
Met het wetsontwerp wil de regering een aangepaste therapeutische begeleiding waarborgen en tegelijk de maatschappij beschermen. In artikel 2 van de nieuwe wet wordt de internering van personen met een geestesstoornis dan ook omschreven als ‘een veiligheidsmaatregel, die tegelijkertijd ertoe strekt de maatschappij te beschermen, en ervoor te zorgen dat aan de geïnterneerde de zorgen worden verstrekt die zijn toestand vereist met het oog op zijn re-integratie in de maatschappij’.7
1
Wetsvoorstel (VERHERSTRATEN, GOUTRY en VAN PARIJS), Parl. St. Kamer 2003-04, nr. 51K0899/001; wetsvoorstel (MULS en BORGINON), Parl. St. Kamer 2004-05, nr. 51K1402/001; wetsvoorstel (GIET, MASSIN, PERPÈTE en DÉOM), Parl. St. Kamer 2004-05, nr. 51K2046/001. 2 D. VANDERMEERSCH, magistraat, professor aan de UCL en FUSL, Colloquium 9 november 2007 in de FUNDP van Namen. 3 Vraag van mevrouw Sonja Becq aan de minister van Justitie over de inwerkingtreding van de wet op de internering van personen met een geestesstoornis, Hand. Kamercommissie Justitie 2012-13, 12 december 2012, nr. 14407, 2. 4 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, nr.114, 11. 5 K. VAN DRIESSCHE, “Wet betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis”, Omnilegie 2007, afl. 4, 447. 6 J. GOETHALS en L. ROBERT, “Een nieuwe interneringswet”, Fatik 2007, nr. 114, 9. 7 Art. 2 WIPG.
42
Hiermee wordt de dubbele doelstelling van de interneringsmaatregel bevestigd. Ze biedt mogelijks een belangrijke meerwaarde aan het zorgaspect van de internering, in die mate dat ze een wettelijke verankering van het recht op verzorging en re-integratie in de maatschappij voor de geïnterneerde inhoudt.1 §
Voorwaarden voor internering
Artikel 8 van de nieuwe interneringswet bepaalt de voorwaarden waaraan moet zijn voldaan om een internering uit te spreken. 1. Bewezen misdaad of wanbedrijf
Opnieuw moet het bewijs geleverd worden dat betrokkene een als misdaad of wanbedrijf omschreven feit heeft gepleegd waarop een gevangenisstraf staat. Opdat een misdrijf als bewezen wordt beschouwd, moeten de constitutieve elementen van de misdaad of het wanbedrijf bewezen worden verklaard. Die elementen omvatten, naast het materieel element, het moreel element van het opzet dat algemeen en/of bijzonder kan zijn. Bij de beslissing tot internering speelt de strafrechtelijke kwalificatie van de gepleegde feiten geen rol.2 2. Ontoerekenbaarheid
Betrokkene moet op het ogenblik van de beoordeling aan een geestesstoornis lijden die zijn oordeelsvermogen of de controle over zijn daden tenietdoet of ernstig aantast;’3 De voorwaarde van ontoerekeningsvatbaarheid blijft onverminderd van toepassing ondanks de vele onduidelijkheden met betrekking tot haar toepassing. Het begrip geestesstoornis vervangt de drie voorgaande omschrijvingen. De nieuwe wet maakt geen gebruik meer van de verouderde verwoording krankzinnigheid, ernstige staat van geestesstoornis of zwakzinnigheid maar wel van het beter aangepaste begrip geestesstoornis. Deze term past veel beter bij de huidige opvattingen van de psychiatrie en omvat zowel de handicaps als de geestesziekten. De term is voldoende omvattend en is internationaal erkend door de Wereldgezondheidsorganisatie en de American Psychiatric Association. Ze sluit ook het best aan bij de aanbevelingen van de commissie Internering.4 De memorie van toelichting bij de wet verduidelijkt het begrip door te stellen dat er een causaal verband moet zijn tussen de begane feiten en de geestesstoornis en dat het moet gaan om een ernstige en aanhoudende geestesstoornis om aanleiding te kunnen geven tot een internering. Indien het niet om een aanhoudende maar wel om een voorbijgaande geestesstoornis gaat, dan kan de rechter zoals vandaag artikel 71 van het Strafwetboek toepassen.5
1
H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, nr.114, 11. Bij de latere uitvoering van de maatregel speelt deze kwalificatie in de praktijk wel een rol bij het vinden van een aangepaste therapeutische setting. 3 Art. 8, §1, tweede streepje WBM. 4 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07 nr. 51K2841/001, 7. 5 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07 nr. 51K2841/001, 7-8. 2
43
In de toekomst kan de rechter niet alleen de wilsvermogens1 van de onderzochte persoon in rekening nemen bij de beslissing tot internering. De nieuwe wet voegt immers een bijkomend criterium in dat verwijst naar de cognitieve vermogens, meer bepaald het intellectueel vermogen en het onderscheidingsvermogen van de betrokkene. Met dit criterium wilde men het opzettelijk aspect van de gepleegde daad niet langer verwaarlozen. Zowel het strafbare gedrag als dusdanig als het opzettelijk aspect van dat gedrag moeten dus in rekening worden genomen. De mogelijkheid bestaat immers dat de uitvoering van een daad feilloos gepland en beheerst wordt uitgevoerd, hoewel zij gebaseerd is op een duidelijke pathologische inhoud, bijvoorbeeld een paranoïde waanzin.2 Artikel 8 vereist daarom dat de betrokkene lijdt aan een geestesstoornis die zijn oordeelsvermogen of de controle over zijn daden tenietdoet of ernstig aantast.3 Deze omschrijving komt overeen met de Nederlandse categorie van sterk verminderde toerekeningsvatbaarheid. Wanneer het niet gaat om een ernstige en aanhoudende geestesstoornis, dan moet de rechter artikel 71 van het Strafwetboek toepassen. Het gaat hier om de situatie waar de persoon ten tijde van de feiten ontoerekeningsvatbaar was maar op het ogenblik van de beoordeling toerekeningsvatbaar geacht wordt. De wetgever heeft de rechter niet de mogelijkheid willen geven om zowel een straf als een beveiligingsmaatregel op te leggen. De internering blijft een strafvervangende maatregel. Zij verplicht de rechter daarentegen om ofwel de internering uit te spreken ofwel naar gemeen recht te straffen, op basis van artikel 71 van het Strafwetboek.4 Deze alles of niets -keuze maakt het niet eenvoudig om bij een verminderde toerekeningsvatbaarheid de juiste beslissing te nemen.5 3.
Sociale gevaarlijkheid
Ten aanzien van de beklaagde moet bovendien het gevaar bestaan dat hij tengevolge van zijn geestesstoornis opnieuw misdrijven zal plegen.6 De voorwaarde wordt nu in de wet opgenomen. De invulling van dit begrip is voor verschillende interpretaties vatbaar. Ze kan gezien worden als een herval in de stoornis, maar ook als een herval in de criminaliteit. De wet spreekt over het gevaar dat tengevolge van de geestesstoornis opnieuw misdrijven zullen worden gepleegd. Samengevat hangt de internering van een verdachte dus af van het bewijs van de feiten, van het aanhoudend karakter van de geestesstoornis, en van het gevaar dat hij voor de maatschappij vormt.
3.1.3.3
1
Onderzoek
Wilsvermogen is het vermogen om zich te beheersen op het ogenblik van de handeling en enkel te handelen als hij het werkelijk wil, met andere woorden de controle hebben over zijn daden. 2 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07 nr. 51K2841/001, 7 en 21. 3 Art. 8,§1 van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, 4 Art. 123 van de wet van 21 april 2007 zal art. 71 Sw. als volgt wijzigen: “Er is geen misdrijf wanneer de beschuldigde of de beklaagde op het tijdstip van de feiten leed aan een geestesstoornis die zijn oordeelsvermogen of de controle over zijn daden heeft tenietgedaan of ernstig heft aangetast, of wanneer hij gedwongen werd door een macht die hij niet heeft kunnen weerstaan”. Ter bescherming van de belangen van de slachtoffers kunnen de vonnis- of onderzoeksgerechten, wanneer zij toepassing maken van artikel 71 Sw. tegelijkertijd uitspraak doen over de burgerlijke vordering (art 16). 5 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, nr. 114, 17. 6 Art. 8, §1, derde streepje WBM.
44
§
Psychiatrisch deskundigenonderzoek
Met betrekking tot het psychiatrisch deskundigenonderzoek bevat de wet een aantal nieuwe bepalingen. De expertise wordt verplicht alvorens tot internering te kunnen overgaan, er worden een aantal inhoudelijke minimumvereisten opgelegd aan het deskundigenverslag en met betrekking tot de deskundige zelf wordt ook het een en ander vereist. Er wordt eveneens een systeem van accreditatie van experten uitgewerkt. Voortaan zal het deskundigenonderzoek inhoudelijk aan een aantal minimale vereisten moeten beantwoorden. Artikel 5 van de nieuwe wet geeft aan de onderzoeksrechter en de onderzoeks- of vonnisgerechten de mogelijkheid om een psychiatrisch deskundigenonderzoek te bevelen om ten minste vast te stellen: 1. dat de persoon op het ogenblik van de feiten en op het ogenblik van het onderzoek leed aan een geestesstoornis die zijn oordeelsvermogen of de controle over zijn daden heeft tenietgedaan of ernstig heeft aangetast; de deskundige zal zich hier dus indirect utspreken over de schuldvraag of de toerekenbaarheid van de betrokkene, hoewel dit een zuiver juridische aangelegenheid is.1 De rechter beslist vervolgens autonoom over de toerekeningsvatbaarheid op basis van de antwoorden van de psychiater maar hij kan er ook gemotiveerd van afwijken. 2. dat er mogelijk een oorzakelijk verband bestaat tussen de geestesstoornis en de feiten; dit betekent echter niet dat de deskundige zich zal uitspreken over de vraag of de feiten bewezen zijn, hetgeen immers tot de exclusieve bevoegdheid van de rechter behoort. De voorwaarde van een oorzakelijk verband vereist geen absolute causaliteit. 3. dat het gevaar bestaat dat betrokkene ten gevolge van de geestesstoornis opnieuw misdrijven pleegt; deze vraag impliceert een door de deskundige uit te voeren risicotaxatie, op basis waarvan de gevaarlijkheidsgraad van de betrokkene wordt vastgesteld.2 4. dat en hoe de persoon kan worden behandeld, begeleid, verzorgd met het oog op zijn re-integratie in de maatschappij.3 Door haar doelstelling van maatschappelijke re-integratie van de geïnterneerde verschilt deze voorwaarde ten gronde van de andere vragen, waarin de belangen van de rechtszaak centraal staan. Het beantwoorden van deze vraag zal voor de deskundige een uitdaging vormen. Hopelijk zullen de deskundigen zich hier niet beperken tot behandelingsmogelijkheden ter voorkoming van het plegen van verdere delicten maar ook de mogelijkheden ter verbetering van de geestestoestand van de betrokkene onderzoeken.4 Deze vraagstelling zal de deskundige toelaten om zijn verslag op een meer genuanceerde wijze op te stellen zodat de magistraat die de expertise heeft bevolen beter ingelicht is over de situatie van de betrokkene. De rechter behoudt uiteraard het recht om andere vragen te stellen. Het psychiatrisch deskundigenonderzoek is voortaan wettelijk verplicht vooraleer een beslissing tot internering wordt genomen.5 Verder vermeldt het artikel nog een aantal kwalitatieve criteria waaraan de deskundige zal moeten beantwoorden om als gerechtsdeskundige te kunnen optreden, namelijk de criteria vermeld in artikel
1
P. COSYNS, S. KOECK en R. VERELLEN, “De justitiabele met een psychische stoornis in Vlaanderen, Tijdschrift voor Psychiatrie 2008, nr. 50, 64. 2 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 21. 3 Deze vraag toont de evolutie aan in de wet van een sociaal verweer naar een sociale re-integratie en herstel. 4 P. COSYNS, S. KOECK en R. VERELLEN, “De justitiabele met een psychische stoornis in Vlaanderen”, Tijdschrift voor Psychiatrie 2008, nr. 50, 65. 5 Art. 8, §2 WIPG.
45
2, §1 van het Koninklijk Besluit nr. 78 van 10 november 1967 betreffende de uitoefening van de gezondheidszorgberoepen.1 De deskundige moet bovendien erkend zijn door de minister van Volksgezondheid (of zijn afgevaardigde). De Koning moet de voorwaarden en de procedure voor die erkenning, evenals de rechten en plichten van de erkende deskundigen en de sancties bij niet-naleving van de voorwaarden nog vastleggen in een KB.2 De gerechtsdeskundige moet een omstandig verslag overleggen aan de rechter, in de vorm van een standaardmodel dat aan iedereen zal worden opgelegd.3 Dit zal wat coherentie brengen in de vorm van de expertises. §
Observatie
Zoals ook in de huidige wet is voorzien, kan de rechter de inobservatiestelling van de verdachte bevelen. Artikel 6 van de nieuwe wet spreekt in dat verband over “het psychiatrisch deskundigenonderzoek met opneming ter observatie”. De inobservatiestelling wordt hierdoor op dezelfde voet geplaatst als het gewone deskundigenonderzoek. Zij is dus niet langer een modaliteit van het bevel tot aanhouding, zoals dit wel het geval is in de huidige wet.4 De toelichting bij dit artikel verduidelijkt dat de inobservatiestelling nog slechts een psychiatrisch deskundigenonderzoek is dat erop gericht is de meest gunstige materiële omstandigheden te scheppen voor het onderzoek naar de geestesgesteldheid van de verdachte. Dit heeft als gevolg dat de observatie niet langer vatbaar is voor hoger beroep, tenzij ze bevolen wordt door een gerecht dat de zaak ten gronde behandelt. Dan betreft het immers een vonnis alvorens recht te doen.5 Een ander gevolg is dat de inobservatiestelling niet meer bevestigd moet worden met het bevel tot aanhouding. Het artikel bepaalt verder de implicaties van de inobservatiestelling op de voorlopige hechtenis. Het valt te betreuren dat de wetgever de aanbevelingen van de commissie Delva terzake niet gevolgd heeft en de plannen met betrekking tot een residentieel observatiecentrum (POKO) duidelijk heeft laten varen. De observatie van de verdachte zal immers nog steeds in de psychiatrische afdeling van de gevangenis geschieden.6 De inobservatiestelling mag maximum vier maanden duren. Na afloop wordt de verdachte in een gevangenis geplaatst, tenzij de rechter de internering uitspreekt. Dan wordt hij voorlopig in een psychiatrische afdeling geplaatst.7
3.1.3.4 Beslissing tot internering
De voorwaarden waaronder de onderzoeksgerechten en de vonnisgerechten de internering kunnen gelasten van een persoon zijn reeds besproken. Wat hier opvalt is dat bij de beslissing tot internering enkel moet gekeken worden naar de geestestoestand op het moment van de beoordeling. Het ogenblik
1
Koninklijk besluit nr. 78 van 10 november 1967 betreffende de uitoefening van de gezondheidsberoepen, BS 14 november 1967. Art. 2, §1 van het KB luidt: “Niemand mag de geneeskunde uitoefenen die niet het wettelijk diploma bezit van doctor in de genees-, heel- en verloskunde, dat werd behaald in overeenstemming met de wetgeving op het toekennen van de academische graden en het programma van de universitaire examens, of die niet wettelijk ervan vrijgesteld is, en die bovendien de voorwaarden gesteld bij artikel 7, (...) niet vervult...”. 2 Art. 5, §2 van de Wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis. 3 Art. 5, §3 WIPG. 4 DE CLERCK, A. en VAN STEENBRUGGE, W., “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 19. 5 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 22. 6 Art. 6, §1, tweede lid WIPG. 7 Art. 6, §2 en §3 WIPG.
46
van de feiten evenals het oorzakelijk verband tussen geestesstoornis en feiten worden hier niet vermeld, zoals dat wel het geval is met betrekking tot het psychiatrisch deskundigenonderzoek. Uit de parlementaire voorbereiding van de wet wordt duidelijk dat, ondanks de grote aandacht voor het oorzakelijk verband, de internering nog steeds mogelijk blijft indien er enkel op het moment van de beoordeling sprake is van een geestesstoornis en van sociale gevaarlijkheid. Minister van Justitie Onkelinx stelde hierbij wel dat indien een dergelijke dader aan een eenvoudig geneesbare aandoening lijdt, de rechter hem moet veroordelen, zodat hij na een korte medische en psychologische verzorging zijn straf verder in de gevangenis kan uitzitten.1 Verder voert de wet de mogelijkheid in om na een beslissing tot internering de onmiddellijke opsluiting te bevelen, om te vermijden dat de geïnterneerde zich aan de uitvoering van de maatregel onttrekt of indien hij mogelijks een ernstig en onmiddellijk gevaar voor de fysieke en psychische integriteit van derden vormt.2 Het feit dat betrokkene een gevaar voor zichzelf betekent, behoort hier dus niet toe. Bedoeling is immers om de maatschappij te beschermen.3 De bepaling vult een lacune in de huidige wetgeving op; de onmiddellijke tenuitvoerlegging van een bevolen internering is momenteel immers onmogelijk als de betrokkene vrij verscheen.4 Artikel 9, tweede lid bepaalt wel dat een onmiddellijke opsluiting enkel mogelijk is indien hier een afzonderlijk debat over wordt gehouden, onmiddellijk na de uitspraak van de internering. Bovendien is tegen deze beslissingen geen hoger beroep of verzet mogelijk. Indien de beklaagde of de beschuldigde op het ogenblik van de interneringsbeslissing reeds aangehouden is in een gevangenis of door de rechter onmiddellijk opgesloten werd, dan vindt de internering voorlopig plaats in de door het onderzoeks- of vonnisgerecht aangeduide psychiatrische afdeling van een gevangenis.5 Hier verandert dus niets in vergelijking met de huidige wet. Wanneer men geïnterneerd wordt wegens seksuele feiten ten aanzien van een minderjarige, dan kan de rechter bovendien enkele bijkomende maatregelen bevelen, die in artikel 15 worden opgesomd.6 Bij overtreding van die bepalingen kan men zelfs tot een gevangenisstraf van een tot zes maanden worden veroordeeld. De onderzoeks- of vonnisgerechten doen bovendien, wanneer zij zich uitspreken over de strafvordering op grond van de Interneringswet of op grond van artikel 71 Sw., tegelijkertijd uitspraak over de burgerlijke rechtsvordering die regelmatig werd ingesteld en over de kosten.7 Deze bepaling wil aan de slachtoffers een betere bescherming bieden. Wanneer de verdachte van de schulduitsluitingsgrond van artikel 71 Sw. geniet, is schadevergoeding voor het slachtoffer nu ook verzekerd.
3.1.3.5 Uitvoering
1
Amendement (T. GIET) op het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/003; Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door WALTER MULS, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/004, 64-65. 2 Art. 9 van de Wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis. 3 Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door WALTER MULS, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/004, 65-66. 4 Cass. 31 mei 1977, Arr. Cass., 1977, 1007 en de noot A.T.: Cass 19 juni 1979, Arr. Cass., 1978-79, 580 en de noot A. VANDEPLAS; Cass. 29 juni 1988, AR 6857, Arr. Cass., 1987-88, nr. 674; Cass. 22 september 1993, Arr. Cass., 1993, nrs. 368, 368bis en 368ter. 5 Art. 10 van de WIPG. 6 Volgens art. 15 kan aan de geïnterneerde het recht ontzegd worden om deel te nemen aan onderwijsactiviteiten voor minderjarigen, op welke wijze ook deel uit te maken van een vereniging voor minderjarigen of een activiteit uit te voeren waardoor men in een vertrouwens- of gezagsrelatie tegenover minderjarigen wordt geplaatst. 7 Art. 16 WIPG.
47
§
Strafuitvoeringsrechtbank
In de toekomst zal de uitvoering van de interneringsmaatregel niet langer tot de bevoegdheid van de CBM behoren maar wel tot die van de strafuitvoeringsrechtbanken, waar speciale kamers zullen worden opgericht voor de behandeling van geïnterneerden. Voortaan zal dus één rechtbank bevoegd zijn voor de uitvoering van de vrijheidsberovende straffen én van de interneringsmaatregelen. Bovendien zal die rechtbank voor 100% professioneel zijn, in tegenstelling tot de huidige CBM’s die niet voltijds zetelen. Het oordeel wordt dus overgelaten aan een volwaardige rechtbank, maar aangezien ook de Hoge Commissie wordt afgeschaft zal geen tweede aanleg meer mogelijk zijn tegen de beslissingen van de strafuitvoeringsrechtbanken. Men zal enkel nog cassatieberoep kunnen instellen met betrekking tot enkele beslissingen inzake uitvoeringsmodaliteiten, waardoor de geïnterneerde wordt toegelaten de inrichting te verlaten.1 ( Tegen beslissingen tot plaatsing en overplaatsing zal geen beroep meer mogelijk zijn. ) Samenstelling
Er werd gekozen voor een coherent model van strafuitvoeringsrechtbank dat hetzelfde is voor de veroordeelden en voor de geïnterneerden. De strafuitvoeringsrechtbanken zijn samengesteld uit een beroepsmagistraat, een assessor gespecialiseerd in penitentiaire zaken en een assessor gespecialiseerd in sociale re-integratie. De aanwezigheid van een advocaat in het beslissingsorgaan wordt niet langer nodig geacht aangezien de rechten van verdediging in de nieuwe wettekst reeds gewaarborgd worden door de verplichte bijstand van een advocaat tijdens de gehele procedure.2 Na een lange discussie omtrent de rol van de psychiater in het interneringsproces, werd besloten geen psychiater meer te laten zetelen in het beslissend orgaan. Hiermee wenst men een rolvervaging van de psychiater tegen te gaan doordat hij zowel als gerechtelijk deskundige tussenkomt in de onderzoeksfase en nadien een stem krijgt in het beslissende orgaan. De aanwezigheid van de psychiater in de commissies zou een vorm van de-responsabilisering van de beslissingnemende personen met zich kunnen brengen. Momenteel bestaat de rol van de psychiater uit het geven van verduidelijking aan de commissies betreffende de wetenschappelijke aspecten van de geestesstoornis die bij de geïnterneerde werd vastgesteld. In de toekomst zal hij die rol blijven behouden, maar wel uitsluitend in de hoedanigheid van expert. Hij zal het beslissingsorgaan moeten inlichten zodat het de best mogelijke beslissing kan nemen. De twee assessoren in de strafuitvoeringsrechtbank weerspiegelen de dubbele doelstelling van de interneringsmaatregel perfect. Zo zal de assessor voor de strafuitvoering meer rekening houden met de belangen en dus de bescherming van de maatschappij, terwijl de tweede assessor zich meer zal bekommeren om de maatschappelijke wederopname van de geïnterneerde. Zij staan in voor de dagelijkse follow-up van de dossiers en voor het aangaan van een dialoog met de instellingen waar de geïnterneerden verblijven. Bovendien zullen alle magistraten en assessoren een specifieke opleiding
1
Volgens art. 115 van de wet kan het OM of de advocaat van de geïnterneerde cassatieberoep instellen met betrekking tot de toekenning, de afwijzing of de herroeping van de uitgangsvergunningen, verloven, beperkte detentie, elektronisch toezicht en invrijheidstelling op proef; de herziening van bijzondere voorwaarden; de toekenning of weigering van de definitieve invrijheidstelling; de beslissing tot internering van een veroordeelde of de opheffing van de internering van een veroordeelde. 2 Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door de heer MAHOUX, Parl. St. Senaat 2006-07, nr. 3-2094/3, 11. De aanwezigheid van een advocaat was immers gerechtvaardigd door de noodzaak om de rechten van de verdediging te regelen.
48
krijgen inzake geestesstoornissen, die wordt voorbereid in samenwerking met de Hoge Raad voor de Justitie.1 §
Uitvoeringsmodaliteiten
In de artikelen 17-119 zijn een hele reeks strakke procedureregels ten aanzien van oude en nieuwe uitvoeringsmodaliteiten uitgewerkt. Ook de bijhorende voorwaarden worden nu wettelijk vastgelegd. De procedures zijn zoveel mogelijk overgenomen van die in de wet van 17 mei 2006 betreffende de strafuitvoeringsrechtbanken. De wet vermeldt als mogelijke uitvoeringsmodaliteiten: de plaatsing en overplaatsing, de uitgaansvergunning, het verlof, de beperkte detentie, het elektronisch toezicht en de invrijheidstelling op proef. Zij maakt bovendien de herroeping, de schorsing en de herziening van de toegekende modaliteiten, evenals de voorlopige aanhouding mogelijk. De definitieve invrijheidstelling van de geïnterneerde maakt het voorwerp uit van een apart hoofdstuk 4, en wordt dus niet langer op dezelfde wijze geregeld als de vrijheid op proef. De wet bevat veel nieuwe uitvoeringsmodaliteiten maar in feite betreft het hier niet echt een vernieuwing aangezien de CBM’s deze modaliteiten in de praktijk al een tijdje toekennen. Plaatsing en overplaatsing
Binnen de maand na de beslissing tot internering maakt het openbaar ministerie bij het gerecht dat de internering bevolen heeft de zaak aanhangig bij de strafuitvoeringsrechtbank met het oog op het laten aanwijzen van de inrichting waar de maatregel ten uitvoer zal worden gelegd.2 De geïnterneerde moet persoonlijk verschijnen. Hij wordt enkel vertegenwoordigd door zijn advocaat indien persoonlijke medisch-psychiatrische vragen zullen worden gesteld en het schadelijk zou zijn om die in zijn aanwezigheid te behandelen.3 De geïnterneerde en zijn raadsman hebben recht op inzage in het dossier. Zij kunnen het dossier raadplegen en de geïnterneerde kan er bovendien een afschrift van krijgen.4 In de huidige wet wordt deze mogelijkheid niet voorzien. Zij wordt hen nu toegekend naar analogie met de wet betreffende de rechten van de patiënt, waar het recht op inzage in zijn dossier vervat ligt in artikel 9. De zitting vindt nog steeds plaats met gesloten deuren. De SURB beslist binnen veertien dagen en bepaalt in welke inrichting de internering ten uitvoer zal worden gelegd.5 De overplaatsing is de beslissing van de strafuitvoeringsrechtbank of, in dringende gevallen, van de strafuitvoeringsrechter tot aanwijzing van de inrichting waarnaar de geïnterneerde moet worden overgebracht.6 De overplaatsing in dringende gevallen wordt verder geregeld door de bijzondere procedure in artikel 59 en 60 van de interneringswet. De gewone overplaatsing valt onder de algemene toekenningsprocedure die voor de overige uitvoeringsmodaliteiten geldt.7 In beide gevallen wordt de inrichting gekozen uit een federale instelling, een privé-instelling of instellingen ingericht door de gemeenschappen, de gewesten of de lokale overheden. Plaatsing in niet-
1
Verslag namens de Commissie voor Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer, 2006-07, nr. 51K2841/004, 41-43. 2 De beslissing tot plaatsing wordt genomen binnen de twee maanden na het in kracht van gewijsde gaan van de beslissing tot internering. Art. 26 WIPG. 3 Art. 27 WIPG. 4 Art. 26,§4 WIPG. 5 Art. 28 en 30 WIPG. 6 Art. 17, eerste en tweede lid WIPG. 7 Binnen tien tot twaalf maanden na de eerste beslissing tot plaatsing brengt de directeur advies uit over de noodzaak of wens van de geïnterneerde om te worden overgeplaatst.
49
federale inrichtingen is dus niet langer de uitzondering. Er worden verschillende inrichtingen in de wet opgesomd, waardoor het nu ook wettelijk mogelijk wordt geïnterneerden te behandelen in daartoe erkende privé-instellingen zoals psychiatrische ziekenhuizen, psychiatrische verzorgingstehuizen, beschut wonen, onthaaltehuizen, enzovoort.1 De nieuwe wet diende dan ook de wettelijke basis te leggen voor de organisatie van de forensische geestelijke gezondheidszorg die hoofdzakelijk door Volksgezondheid gestuurd wordt.2 Verzorgingsinstellingen kunnen echter nog steeds niet verplicht worden door de strafuitvoeringsrechtbank om een geïnterneerde op te nemen. Bovendien kan de vraag gesteld worden wat er moet gebeuren met een geïnterneerde die voor het eerst vrij verschijnt voor de strafuitvoeringsrechtbank en reeds ergens met succes behandeld wordt. Bij elke strafuitvoeringsrechtbank wordt een coördinator aangesteld die een brugfunctie tussen justitie en de zorgsector moet vervullen en op die manier moet zorgen voor een aangepast therapeutisch aanbod aan de geïnterneerden.3 Om de beste keuze te maken met betrekking tot de instelling waar de geïnterneerde zal verblijven, zal de strafuitvoeringsrechtbank nauw samenwerken met deze netwerkcoördinator, die ervoor zal zorgen dat een aanvraag tot opname bij het netwerk van zorgvoorzieningen terechtkomt en brengt een onderling overleg tot stand om de zorgvraag van de geïnterneerde op zo gepast mogelijke wijze te kunnen beantwoorden. Bij de FOD Justitie wordt bovendien een overlegstructuur inzake de toepassing van deze wet opgericht, die tot taak zal hebben de verschillende instanties die betrokken zijn bij de uitvoering van de interneringsmaatregel samen te brengen om hun samenwerking te evalueren.4 Uitgaansvergunning en verlof
De uitgaansvergunning en het verlof zijn uitvoeringsmodaliteiten die niet in de huidige WBM terug te vinden zijn. Zij zijn overgenomen uit de externe rechtspositie van veroordeelden tot een vrijheidsstraf. De geïnterneerde die over een uitgaansvergunning beschikt mag de inrichting verlaten voor een bepaalde duur van maximum zestien uren, om sociale, morele, juridische, familiale, therapeutische, opleidings- of professionele belangen te behartigen die zijn aanwezigheid buiten de inrichting vereisen; om een medisch onderzoek of medische behandeling te ondergaan; en ter voorbereiding van zijn sociale re-integratie. Met het oog op deze belangen kan een uitgaansvergunning met een bepaalde periodiciteit worden toegekend.5 Het verlof biedt de geïnterneerde nog meer vrijheid dan de uitgaansvergunning en laat toe om de inrichting gedurende minimum één dag en maximum zeven dagen per maand te verlaten. Het verlof kan enkel worden toegekend om de familiale, affectieve en sociale contacten van de geïnterneerde in stand te houden en te bevorderen en om zijn sociale re-integratie voor te bereiden via een geleidelijke terugkeer in de maatschappij.6 Anders dan voor gedetineerden is het verlof voor geïnterneerden geen standaardregime. Dit is minder evident gezien de geestestoestand en de bekwaamheid van
1
Art. 17, derde lid: de niet-federale inrichtingen moeten dan wel voldoen aan de gestelde voorwaarden inzake veiligheid en moet in staat zijn de gepaste zorgen te verstrekken. De Koning zal de veiligheidsvoorwaarden vastleggen. 2 M. KEIRSE, “Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg”, Tijdschrift Klinische Psychologie, nr. 4 december 2002, 268-269. 3 Art. 120, tweede lid WIPG. 4 Art. 120, eerste lid WIPG en Koninklijk besluit van 1 oktober 2008 tot inwerkingtreding en uitvoering van de artikelen 98/1 van de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten en 120, eerste lid, van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, BS 17 oktober 2008. 5 Art. 18 WIPG. 6 Art. 19 WIPG.
50
geïnterneerden. Anderzijds kan de duur van het verlof langer zijn voor geïnterneerden dan voor andere veroordeelden, aangezien de terugkeer in de maatschappij voor een geïnterneerde doorgaans moeilijker verloopt en langer duurt.1 De geïnterneerde moet aan enkele voorwaarden voldoen om een uitgaansvergunning of verlof toegekend te kunnen krijgen.2 Beperkte detentie, elektronisch toezicht en invrijheidstelling op proef
De beperkte detentie laat een geïnterneerde toe op regelmatige wijze de inrichting te verlaten voor maximum twaalf uren per dag en wordt toegekend om therapeutische, professionele, opleidings- of familiale belangen buiten de inrichting. Het elektronisch toezicht laat toe de opgelegde interneringsmaatregel buiten de inrichting te ondergaan volgens een bepaald uitvoeringsplan. De naleving van dit plan wordt onder meer door elektronische middelen gecontroleerd.3 De invrijheidstelling op proef, die in de huidige wet ook voorkomt, wordt nu gedefinieerd als een modaliteit van uitvoering waardoor de geïnterneerde de hem opgelegde veiligheidsmaatregel ondergaat mits hij de voorwaarden naleeft die hem gedurende een bepaalde proeftermijn worden opgelegd.4 Een invrijheidstelling op proef zal men enkel kunnen toekennen aan de geïnterneerde die reeds uitgaanspermissies, verloven, beperkte detentie of elektronisch toezicht heeft genoten.5 De overige uitvoeringsmodaliteiten kunnen op elk moment tijdens de internering worden toegekend, voor zover er in hoofde van de geïnterneerde geen tegenaanwijzingen of contra-indicaties zijn waaraan niet tegemoet kan worden gekomen door het opleggen van bijzondere voorwaarden. Die contra-indicaties worden opgesomd in de wet. Dit is alleszins een stap vooruit aangezien de huidige wet met betrekking tot de vrijlating op proef bijvoorbeeld, slechts twee voorwaarden bevat, terwijl de CBM s in de praktijk reeds meerdere zaken in overweging nemen bij hun beslissing. Anderzijds zijn deze tegenaanwijzingen zo goed als letterlijk overgenomen uit de wet externe rechtspositie.6 Nu worden in de wet als tegenaanwijzingen bij de toekenning van een VOP, evenals de beperkte detentie en het elektronisch toezicht opgenoemd: de afwezigheid van vooruitzichten op sociale reclassering van de geïnterneerde; de onvoldoende verbetering van de geestesstoornis; het risico dat hij ernstige strafbare feiten zou plegen; het risico dat hij de slachtoffers zou lastigvallen; de houding van de geïnterneerde ten aanzien van de slachtoffers van de feiten die tot zijn internering hebben geleid; indien betrokkene geïnterneerd is wegens strafbare seksuele feiten ten aanzien van minderjarigen of met hun deelneming, weigering of ongeschiktheid van de geïnterneerde om een voor hem noodzakelijk geachte behandeling of begeleiding te volgen. De geïnterneerde moet bovendien instemmen met de
1
H. HEIMANS en L. VAN DE VELDE, Grondige vergelijking van de wet van 1 juli 1964 (vervanging van de wet van 9 april 1930) tot Bescherming van de Maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten en het nieuwe wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Hogeschool Gent, 44. 2 Zo wordt de afwezigheid van enkele tegenaanwijzingen vereist, waaraan niet kan tegemoet gekomen worden door het opleggen van bijzondere voorwaarden. Artikel 20 vereist verder dat de geïnterneerde instemt met de algemene en de bijzondere voorwaarden die kunnen worden verbonden aan de modaliteiten overeenkomstig de artikelen 48 en 49 3 Art. 21 en 22 WIPG. 4 Art. 23 WIPG. 5 Art. 25 WIPG. 6 Art. 47, §1 wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten, BS 15 juni 2006.
51
voorwaarden die aan de uitvoeringsmodaliteit worden verbonden krachtens de artikelen 48, 49 en 50.1 De algemene en bijzondere voorwaarden werden hierboven reeds uiteengezet. Artikel 50 bepaalt in geval van toekenning van een beperkte detentie, elektronisch toezicht of VOP dat bepaalde seksuele delinquenten bijkomend de voorwaarde kunnen opgelegd krijgen tot het volgen van een begeleiding of een behandeling bij een dienst gespecialiseerd in de behandeling van seksuele delinquenten.2 Om te vermijden dat sommige geïnterneerden in de “vergeetput” terechtkomen en meerdere jaren opgesloten blijven zonder voor de strafuitvoeringsrechtbank te verschijnen, zijn tal van mogelijkheden tot aanhangigmaking bij de rechtbank voorzien en worden de termijnen van invrijheidstelling op proef beperkt tot een verlengbare termijn van twee jaar.3 Ook zal een periodieke controle van de situatie van de geïnterneerde moeten aanzetten tot het voeren van een proactief beleid bij de behandeling van geïnterneerden. In overeenstemming met de aanbevelingen van de Commissie Internering zal de directeur van de instelling waar de geïnterneerde verblijft periodiek een gemotiveerd advies moeten verstrekken ten aanzien van de strafuitvoeringsrechtbank over alle mogelijke modaliteiten.4 Herroeping, schorsing en herziening
De strafuitvoeringsrechtbanken zullen bovendien de mogelijkheid hebben om de voorwaarden die werden opgelegd bij de toegekende modaliteit te wijzigen, om de modaliteit te herzien of op te schorten. Volgens artikel 66 kan het openbaar ministerie de zaak bij de SURB aanhangig maken, met het oog op de herroeping van een toegekende modaliteit, in zes gevallen: 1° wanneer bij een in kracht van gewijsde gegane beslissing wordt vastgesteld dat de geïnterneerde in de uitvoering van de toegekende modaliteit een misdaad of wanbedrijf heeft gepleegd; 2° wanneer de geïnterneerde een ernstig gevaar vormt voor de fysieke en psychische integriteit van derden; 3° bij niet-naleving van de opgelegde bijzondere voorwaarden; 4° wanneer geen gevolg gegeven wordt aan oproepingen van de strafuitvoeringsrechtbank, het openbaar ministerie of de justitieassistent; 5° wanneer de geïnterneerde zijn adreswijziging niet heeft doorgegeven en 6° wanneer er redenen zijn om aan te nemen dat de geestestoestand van de geïnterneerde in die mate achteruitgegaan is dat de toegekende modaliteit niet langer aangewezen is.5 Wanneer het een herroeping van een VOP betreft of van een elektronisch toezicht, dan wordt de geïnterneerde onmiddellijk in een inrichting geplaatst die de SURB zal aanwijzen. Dit kan de psychiatrische afdeling van een gevangenis zijn, een federale inrichting of afdeling tot bescherming van de maatschappij of een niet-federale inrichting. In geval van herroeping van een andere modaliteit wordt de tenuitvoerlegging ervan onmiddellijk stopgezet.6 In dezelfde gevallen waarin de herroeping mogelijk is kan de SURB bovendien een modaliteit schorsen. Opnieuw wordt de geïnterneerde die vrij was op proef of onder elektronisch toezicht, geplaatst in een inrichting die wordt aangewezen door de SURB. In de andere gevallen wordt de tenuitvoerlegging van de modaliteit stopgezet. Na ten hoogste één maand zal de SURB de modaliteit moeten herroepen of de schorsing opheffen.7 Wanneer zij de schorsing opheft, kan de modaliteit herzien worden conform artikel 69 van de nieuwe wet, indien zij van oordeel is dat de herroeping of de schorsing niet noodzakelijk is in het belang van de geïnterneerde, van de samenleving of van het slachtoffer. Zij kan
1
Art. 24 WIPG. Art.50 WIPG. 3 Art. 54 WIPG; H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 15. 4 Memorie van toelichting bij het Wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 14-15; art. 38 WIPG. 5 Art. 66 WIPG. 6 Art. 67 WIPG. 7 Art. 68 WIPG. 2
52
in dat geval de opgelegde voorwaarden verscherpen of bijkomende voorwaarden opleggen. Indien de geïnterneerde niet instemt met die voorwaarden, dan wordt de modaliteit wel herroepen.1 Voorlopige aanhouding
De wederopsluiting van een op proef vrijgelaten geïnterneerde wordt in de nieuwe wet op uitgebreidere wijze geregeld in artikel 71. In de gevallen waarin herroeping mogelijk is overeenkomstig artikel 66, 1° tot 5° kan de procureur des Konings de voorlopige aanhouding bevelen van een geïnterneerde die zich in zijn rechtsgebied bevindt, onder de verplichting de bevoegde strafuitvoeringsrechtbank en het openbaar ministerie daarvan onmiddellijk in kennis te stellen. De strafuitvoeringsrechtbank beslist vervolgens na een tegensprekelijk debat over een eventuele schorsing van de modaliteit.2 Een voorlopige aanhouding zal dus niet mogelijk zal zijn wanneer de geestestoestand van de geïnterneerde in die mate achteruit gegaan is dat de toegekende modaliteit niet langer aangewezen is.3 In de nieuwe procedure is alleszins veel meer mogelijkheid om de opportuniteit van een wederopsluiting/ voorlopige aanhouding te beoordelen en controleren, zodat geen overhaaste en overdreven beslissingen worden genomen.4 Definitieve invrijheidstelling
Volgens artikel 72 moet een definitieve invrijheidstelling steeds voorafgegaan worden door een vrijheid op proef van minstens twee jaar, net zoals de VOP steeds voorafgegaan moet worden door een andere uitvoeringsmodaliteit. Een geïnterneerde kan definitief in vrijheid gesteld worden door de SURB bij het verstrijken van de proeftermijn van twee jaar én op voorwaarde dat de geestesstoornis die aanleiding heeft gegeven tot de internering voldoende verbeterd is, zodat redelijkerwijze niet te vrezen valt dat de geïnterneerde zich in een gevaarlijke staat bevindt. De artikelen 73 tot 81 bevatten uitgebreide procedureregels betreffende de procedure tot toekenning van de definitieve invrijheidstelling en de beslissing van de strafuitvoeringsrechtbank. Eén maand voor het einde van de VOP beslist de SURB over de definitieve invrijheidstelling. Voor het nemen van die beslissing wordt een nieuw psychiatrisch deskundigenonderzoek uitgevoerd.5 Verder gebeurt de procedure op tegensprekelijke wijze. §
Rechtspleging/ verder beheer van de internering
Zoals de wet voorziet in verschillende voorwaarden voor de verschillende uitvoeringsmodaliteiten bevat zij ook verschillende procedures die moeten worden gevolgd. Die procedures voor de strafuitvoeringsrechtbank stemmen in grote mate overeen met de procedures die voor de gedetineerden
1
Art 69,§1 WIPG. Art 71 WIPG: “In de gevallen waarin overeenkomstig artikel 66, 1° tot 5°, herroeping mogelijk is, kan de procureur des Konings van de rechtbank in het rechtsgebied waarvan de geïnterneerde zich bevindt, zijn voorlopige aanhouding bevelen, onder de verplichting de bevoegde strafuitvoeringsrechtbank en het openbaar ministerie daarvan onmiddellijk de kennis in te stellen. De bevoegde SURB beslist binnen zeven werkdagen na de opsluiting van de geïnterneerde over de schorsing van de toegekende modaliteit. Dit vonnis wordt binnen vierentwintig uur schriftelijk meegedeeld aan de geïnterneerde en zijn raadsman, aan het openbaar ministerie en aan de directeur. De beslissing tot schorsing is overeenkomstig artikel 68, §3, geldig voor de duur van één maand.” 3 Art. 66, 1° tot 6° WIPG. 4 M. VAN DEN BROECK, “Een wettelijk geregelde vergeetput blijft een vergeetput. Nieuwe wet op internering is ontoereikend”, Juristenkrant 2007, nr. 145, 4. 5 Art. 73,§1 WIPG. 2
53
gelden, voornamelijk wat betreft de tegensprekelijke procedure die mondeling wordt gevoerd, het samen te stellen dossier, het advies van de directeur, enzovoort.1 De algemene toekenningsprocedure inzake de overplaatsing, uitgaansvergunning met het oog op sociale re-integratie, verlof, beperkte detentie, elektronisch toezicht en invrijheidstelling op proef neemt een aanvang op advies van de directeur. De beslissing tot toekenning van de modaliteiten wordt vervolgens genomen door de strafuitvoeringsrechtbank.2 De directeur zal op periodieke wijze advies moeten uitbrengen over een eventuele noodzaak of wens van de geïnterneerde om te worden overgeplaatst en over de wenselijkheid om een modaliteit van strafuitvoering toe te kennen, voor het eerst tussen de tien en twaalf maanden na de eerste beslissing tot plaatsing.3 Teneinde zijn advies te kunnen opstellen, stelt de directeur een dossier samen en hoort hij de geïnterneerde.4 Ook het openbaar ministerie stelt vervolgens een gemotiveerd advies op en deelt dit mee aan de SURB, de geïnterneerde en de directeur. Bovendien kan de SURB de Dienst Justitehuizen of het Nationaal Centrum voor Elektronisch Toezicht een beknopt voorlichtingsrapport laten opstellen of een maatschappelijke enquête uitvoeren. Deze periodieke controles en adviezen zullen zeker hun nut bewijzen. De geïnterneerde staat niet langer alleen in voor het opstarten van een procedure voor de SURB, aangezien dit voortaan op initiatief van de directeur van de inrichting zal gebeuren. Dit zou een oplossing moeten bieden voor de huidige situatie waar geïnterneerden soms jarenlang in de gevangenis verblijven zonder voor de SURB te verschijnen. Voor de beslissingen tot overplaatsing om dringende redenen en de toekenning van uitgaansvergunningen om andere redenen dan sociale re-integratie is in een bijzondere procedure voorzien in de artikelen 59-63. De SURB zal in dringende gevallen een voorlopige beslissing nemen met betrekking tot deze modaliteiten. Opvolging en controle
De opvolging en controle van de toegekende uitvoeringsmodaliteiten wordt geregeld in de artikelen 64 en 65. Artikel 64 belast het openbaar ministerie met de controle op de geïnterneerde die een bepaalde uitvoeringsmodaliteit geniet. Bovendien wordt artikel 19 van de wet van 5 augustus 1992 op het politieambt aangepast met als gevolg dat de politiediensten voortaan toezicht zullen moeten houden op de geïnterneerden en hun naleving van de opgelegde voorwaarden.5 Indien aan de geïnterneerde een invrijheidstelling op proef of een elektronisch toezicht wordt toegekend, zal een justitieassistent of het Nationaal Centrum voor Elektronisch Toezicht op periodieke wijze verslag moeten uitbrengen aan de SURB over het verloop van de modaliteit, voor het eerst binnen een maand na de toekenning en nadien ten minste om de zes maanden. Bij toekenning van een uitgaansvergunning, een verlof of een beperkte detentie zal de directeur verslag uitbrengen wanneer hij het nuttig acht of wanneer de SURB erom verzoekt. De SURB kan bovendien de Dienst Justitiehuizen belasten met de evaluatie van een toegekend verlof. Tenslotte wordt nog een specifieke rapporteringsverplichting opgelegd ingeval aan de toegekende modaliteit de voorwaarde wordt gekoppeld om een behandeling te volgen. De dienst
1
K. VAN DRIESSCHE, “Wet betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis”, Omnilegie 2007, afl. 4, 449. 2 Art. 38, §1 WIPG respectievelijk art. 46 WIPG. 3 Art. 38, §2 WIPG. 4 Volgens art. 39 omvat dit dossier: eventueel een afschrift van de opsluitingsfiche, de uiteenzetting van de feiten die tot internering hebben geleid, een afschrift van de vonnissen en arresten, een uittreksel uit het strafregister, een medisch-psychiatrisch verslag, een psychosociaal verslag, eventueel, een gemotiveerde beoordeling van de noodzaak om een behandeling op te leggen door een dienst of persoon gespecialiseerd in de diagnostische expertise van seksuele delinquenten en eventueel, de memorie van de geïnterneerde of zijn raadsman. 5 Art. 145 WIPG.
54
die de behandeling op zich neemt zal op periodieke wijze, ten minste om de zes maanden, verslag moeten uitbrengen aan de SURB en aan de justitieassistent over de opvolging van de behandeling.1 Rechtsmiddelen
Er is geen hoger beroep mogelijk tegen de beslissingen van de strafuitvoeringsrechtbank, zoals nu mogelijk is bij de Hoge Commissie. De afwezigheid van tweede aanleg wordt gecompenseerd met de verplichte periodieke controles waardoor de SURB het dossier moet herbekijken.2 Bovendien wordt het cassatieberoep, dat nu enkel kan worden ingesteld tegen beslissingen van de Hoge Commissie in verband met de VOP, serieus uitgebreid. Artikel 115 geeft aan het openbaar ministerie en de raadsman van de geïnterneerde de mogelijkheid om cassatieberoep in te stellen tegen beslissingen van de SURB met betrekking tot: - de toekenning, afwijzing of herroeping van de uitgaansvergunning met het oog op sociale reintegratie, het verlof, de beperkte detentie, het elektronisch toezicht en de invrijheidstelling op proef, - de herziening van de bijzondere voorwaarden, - de toekenning of weigering van de definitieve invrijheidstelling, - de beslissing tot internering van een veroordeelde of de opheffing van die internering. Cassatieberoep wordt met andere woorden mogelijk tegen elke beslissing met betrekking tot een modaliteit die de geïnterneerde toelaat de inrichting te verlaten. Tegen beslissingen tot plaatsing en overplaatsing zal men niet kunnen optreden omdat het beslissingen betreft die eerder vanuit een therapeutische invalshoek worden genomen. Bijstand door een advocaat is verplicht van zodra de internering gevorderd wordt. De geïnterneerde moet bovendien worden bijgestaan of vertegenwoordigd door een raadsman telkens hij voor de strafuitvoeringsrechtbank moet verschijnen.3 Deze bepaling is een vernieuwing ten opzichte van de huidige wet, die enkel bijstand vereist bij de beslissing tot internering en indien de invrijheidstelling onder voorwaarden of de definitieve invrijheidstelling worden gevraagd.4 De uitbreiding naar alle verschijningen voor de SURB is gerechtvaardigd door het verdwijnen van de mogelijkheid tot hoger beroep en gezien de bijzondere situatie van de geïnterneerde. De bijstand is ook verplicht bij een beslissing tot internering van een veroordeelde.
3.1.3.6 Bepalingen betreffende het slachtoffer
Aan de rechtspositie van de slachtoffers werd ook het een en ander verbeterd, naar analogie met de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van gedetineerden.5 Bepaalde slachtoffers hebben het recht om geïnformeerd en/of gehoord te worden door de strafuitvoeringsrechtbank bij de toekenning van een uitvoeringsmodaliteit aan de geïnterneerde. Artikel 3, laatste lid roept bovendien een nieuwe categorie slachtoffers in het leven. Deze nieuwe categorie betreft de natuurlijke persoon die nadat de internering werd bevolen door een onderzoeksgerecht zijn wens om als slachtoffer te
1
Art. 64, §5 WIPG. Art. 64 WIPG. 3 Art. 118 WIPG. 4 Art. 28 WBM. 5 Titel II WIPG, bestaande uit één artikel 4. 2
55
worden gehoord kenbaar maakt.1 Om de slachtoffers van een dader die geïnterneerd werd door een onderzoeksgerecht niet te benadelen, werd het voor hen mogelijk gemaakt te genieten van dezelfde rechten en mogelijkheden als de andere categorieën, zelfs indien ze zich geen burgerlijke partij gesteld hebben. De mogelijkheden en beschikbare tijd om zich burgerlijke partij te stellen zijn immers een stuk minder wanneer de zaak enkel voor een onderzoeksgerecht werd gebracht. Voor het eerst is er nu ook een wettelijke basis en een specifieke procedure voor de erkenning van het statuut van slachtoffer door de strafuitvoeringsrechtbank of alleenzetelend rechter.2 Ook wordt het verkrijgen van een schadevergoeding door de slachtoffers vergemakkelijkt doordat de strafrechter nu ook uitspraak kan doen over een burgerlijke vordering op basis van artikel 1386bis of 1382-1383 BW en met betrekking tot artikel 71 van het strafwetboek.3 Met deze nieuwe bepalingen wilde de wetgever aan de slachtoffers van een geïnterneerde dezelfde bescherming bieden als de slachtoffers van veroordeelden genieten op grond van de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf.
3.1.3.7 De internering van veroordeelden
De artikelen 82-113 bevatten een uitgebreide regelgeving met betrekking tot de administratieve internering. Zowel de voorwaarden als de modaliteiten van de uitvoering worden beter geregeld. De internering van een gewone gedetineerde bij wie tijdens de hechtenis een geestesstoornis wordt vastgesteld die zijn oordeelsvermogen of de controle over zijn daden teniet doet of ernstig aantast én ten aanzien van wie het gevaar bestaat dat hij tengevolge van zijn geestesstoornis opnieuw misdrijven zal plegen, is voortaan enkel mogelijk op verzoek van de gevangenisdirecteur en na een beslissing van de strafuitvoeringsrechtbank.4 Die zal als een volwaardige rechtbank oordelen over het lot van de geïnterneerde, met alle bijkomende wettelijke en procedurele waarborgen, zoals respect voor het recht op vrijheid en op een eerlijk proces. Er wordt een hele procedure voorzien waarin de geïnterneerde en zijn raadsman worden gehoord. De beslissing tot internering moet bovendien voorafgegaan worden door een psychiatrisch deskundigenonderzoek, dat voldoet aan de nodige vereisten.5 Tijdens die internering kan de strafuitvoeringsrechtbank in functie van de evolutie van de persoon verschillende uitvoeringsmodaliteiten toekennen, op voorwaarde dat de betrokken persoon voldoet aan de voorwaarden van tijd opgelegd door de wet van 17 mei 2006 en na het onderzoek van de vermelde tegenaanwijzingen.6 Bovendien moet de betrokkene instemmen met de voorwaarden die aan de uitvoeringsmodaliteit kunnen opgelegd worden.7
1
Art. 3,6° somt, naast deze categorie, als slachtoffer op: (a) de natuurlijke person wiens burgerlijke vordering ontvankelijk en gegrond wordt verklaard; (b) de persoon die minderjarig, verlengd minderjarig of onbekwaam was op het ogenblik van de feiten en voor wie de wettelijke vertegenwoordiger zich geen burgerlijke partij heeft gesteld; en (c) de natuurlijke persoon die zich wegens een toestand van materiele onmogelijkheid of kwetsbaarheid geen burgerlijke partij heeft kunnen stellen. 2 Art. 4 WIPG. Deze materie werd wel reeds geregeld in twee circulaires van de Procureur-Generaal bij het Hof van Beroep te Gent, nl. nr. 46/96 van 26 december 1996 en nr. 22/97 van 10 juni 1997. 3 Art. 16 WIPG. 4 Art. 82, §1 WIPG. 5 Art. 82, §2 WIPG. Volgens art. 89 bepaalt de strafuitvoeringsrechtbank in welke door de federale overheid georganiseerde inrichting of afdeling tot bescherming van de maatschappij de internering moet worden uitgevoerd. 6 Op die manier wordt rekening gehouden met de beide statuten waarin de geïnterneerde veroordeelde zich bevindt. 7 Art. 91, 92 en 93 maken de uitgaansvergunning, het verlof, het elektronisch toezicht, de beperkte detentie en de invrijheidstelling op proef mogelijk voor de geïnterneerde veroordeelde.
56
De internering van een veroordeelde wordt niet langer beschouwd als een echte interneringsbeslissing, maar als een uitvoeringsmodaliteit van een strafrechtelijke veroordeling. Dit heeft als gevolg dat van zodra de veroordeelde zijn oorspronkelijke straf ondergaan heeft, hij niet langer onder de bevoegdheid van Justitie blijft. Eenmaal de straf uitgezeten is, heeft de veroordeelde zijn schuld ten aanzien van de maatschappij immers betaald. Tot dan verblijft de geïnterneerde in een federale instelling.1 Zes maanden voor het verstrijken van de oorspronkelijke strafduur stelt de directeur van de instelling een advies op. Indien de strafuitvoeringsrechtbank op basis van dat advies oordeelt dat de betrokkene zich nog steeds in een toestand van geestesstoornis bevindt waardoor hij een ernstige bedreiging kan vormen voor andermans leven of integriteit, dan moet het openbaar ministerie haar bevoegdheid uitoefenen volgens de Wet van 26 juni 1990 ter bescherming van de persoon van de geesteszieke.2 Dit houdt in dat zij de zaak aanhangig maakt bij de vrederechter, die de betrokkene dan gedwongen kan laten opnemen in een psychiatrische inrichting. Dit is veel logischer en eerlijker dan het huidige systeem. Wanneer de betrokkene zijn straf heeft ondergaan, wordt hij bovendien in vrijheid gesteld en onttrokken aan de bevoegdheid van de strafuitvoeringsrechtbank, aangezien de gedwongen opname een burgerrechtelijke maatregel is.3 Is de geestesstoornis van de veroordeelde geïnterneerde voor het verstrijken van de oorspronkelijke straf voldoende verbeterd, dan maakt de directeur de zaak aanhangig bij de SURB, die dan de internering kan opheffen en de veroordeelde terug naar de gevangenis stuurt, waar hij zijn oorspronkelijke straf zal uitzitten.4
3.1.3.8 W etswijzigingen
Op 6 november 2008 vernietigde het Grondwettelijk Hof reeds enkele artikels van de nieuwe interneringswet.5 De wetgever had volgens het Hof te weinig oog voor de bijzondere taak en zorg van de advocaat van een geïnterneerde. De artikels werden vernietigd, in zoverre zij niet erin voorzagen dat het advies van de directeur en het advies van het openbaar ministerie worden meegedeeld aan de raadsman van de geïnterneerde6, en in zoverre zij niet voorzagen dat een afschrift van het dossier kan worden verkregen door de raadsman. Bij wet van 21 januari 20097 werden onder andere artikel 53, §4, vierde lid, artikel 58, §3, tweede lid vernietigd, in zoverre zij niet erin voorzagen dat een afschrift van het dossier kon worden aangevraagd en verkregen door de raadsman van de geïnterneerde, en werd artikel 116 aangepast. Wetsvoorstel van CD&V senator Van Hoof van 4 mei 2010 met betrekking tot het psychiatrisch deskundigenonderzoek en tot verbetering van het statuut van de gerechtspsychiaters, waarin Van Hoof pleit voor een snelle inwerkingtreding van artikel 5 van de wet. 8 Ze wil continuïteit garanderen in
1
Art. 89 WIPG. De artikelen 138-144 WIPG brengen de noodzakelijke wijzigingen aan in de Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke. 3 Art. 112 WIPG. De veroordeelde geïnterneerde moet niet meer eerst genezen verklaard worden en terug naar de gevangenis gestuurd om vrij te komen. 4 Art. 113 WIPG. 5 GwH 6 november 2008, nr. 154/2008, BS 10 december 2008, 65675-65678. 6 Zie artikel 39 van de Wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis. 7 Wet van 21 januari 2009 tot wijziging van artikel 116 van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, BS februari 2009. 8 Voorstel van wet tot wijziging van de wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten en de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, met betrekking tot het psychiatrisch 2
57
afwachting van de nieuwe interneringswet, door artikel 5 van die nieuwe wet, dat de regels vastlegt voor het psychiatrisch deskundigenonderzoek, te integreren in de huidige wet. Bij wet van 28 december 2011 werd artikel 157 gewijzigd, waardoor de inwerkingtreding van de wet nogmaals werd uitgesteld, ditmaal tot januari 2013. De wet moet immers nog worden gevolgd door enkele belangrijke uitvoeringsbesluiten, met betrekking tot negen aspecten, nl. de nadere regeling en criteria voor de erkenning van psychiatrisch deskundigen (criteria te bepalen door FOD Volksgezondheid); het standaardmodel van een psychiatrisch deskundigenonderzoek; de veiligheidsvoorwaarden van de externe instellingen waar geïnterneerden kunnen worden geplaatst en die de strafuitvoeringsrechtbanken moeten kennen; het begrip “slachtoffer” en de erkende instanties die de slachtoffers vertegenwoordigen; de inhoud van het verslag dat de justitiehuizen moeten opstellen of van de maatschappelijke enquête; de nadere regeling van het elektronisch toezicht; de overlegstructuur; de nadere voorwaarden voor de subsidiëring van instellingen die low risk geïnterneerden opvangen en de behandeling van de archieven van de Commissies tot Bescherming van de Maatschappij.1 De datum werd eind 2012 nogmaals verlegd, dit keer naar 2015.2
3.1.3.9 Evaluatie
§
Positief
1. Algemeen
De nieuwe wet zorgt in het algemeen voor een betere wettelijke omkadering van de internering. Er worden nieuwe begrippen en definities ingevoerd die beter aangepast zijn aan de huidige realiteit en die toelaten om passend te kunnen werken. Zo kan de inhoud van de term geestesstoornis bijvoorbeeld mee evolueren met de medische of psychiatrische ontwikkelingen. Dit zou niet mogelijk zijn indien men de termen van een nauwkeurige psychiatrische diagnose, zoals in DSM-IV zou hanteren. De evolutie van sociaal verweer naar sociale re-integratie en herstel is zeker en vast toe te juichen vanuit een behandelingsperspectief. De nieuwe procedure houdt meer rekening met de mogelijke “genezing” en terugkeer in de samenleving van de geïnterneerde. Bovendien wordt vanuit een multidisciplinaire benadering meer getracht de verschillende disciplines met elkaar te verzoenen en te laten samenwerken. Bij het opstellen van de nieuwe procedures heeft men duidelijk rekening gehouden met de recente wetenschappelijke ontwikkelingen op het vlak van psychiatrie, psychologie, criminologie, geneeskunde enz.3 2. Kwaliteit en eenvormigheid van het onderzoek beter gegarandeerd
De nieuwe wet komt tegemoet aan enkele essentiële problemen met betrekking tot de psychiatrische expertise en aan de juridische problemen inzake de band tussen voorhechtenis en inobservatiestelling.
deskundigenonderzoek en tot verbetering van het statuut van de gerechtspsychiaters, Parl. St. Senaat 2009-10, nr. 4-1783/1. 1 Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door de heer RENAAT LANDUYT betreffende het Wetsontwerp van 20 december 2011 houdende diverse bepalingen inzake justitie, Parl. St. Kamer 2011-12, nr. 53K1953/004, 4-5. 2 Wetsontwerp houdende diverse bepalingen betreffende Justitie, Parl. St. Kamer 2012-13, nr. 53K2572/001. 3 E. NAESSENS, “Strafrecht en gedragswetenschappen. Strafuitvoeringsrecht en justitiële hulp- en dienstverlening. Een emancipatorisch contract” in W. BRUGGEMAN, E. DE WREE, J. GOETHALS, P. PONSAERS, P. VAN CALSTER, T. VANDERBEKEN, G. VERMEULEN, (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 428-429.
58
De wettelijke verplichting een psychiatrische expertise te laten uitvoeren alvorens een beslissing tot internering wordt genomen is één van de belangrijkste bepalingen terzake.1 Deze wettelijke regeling van de expertise kan men alleen maar toejuichen gezien het essentiële belang van de onderzoeksmaatregel. Dat de expertise van psychiatrische aard moet zijn, wordt door de huidige wet bijvoorbeeld niet vereist. De expertise zal gebeuren op de verantwoordelijkheid van een psychiater, maar er zal ook een beroep kunnen gedaan worden op andere soorten expertises, waaronder psychologische, criminologische en sociale, om de meest pertinente en compleet mogelijke inlichtingen te bekomen met het oog op een onderbouwde beslissing tot internering.2 De wet vermeldt enkele vragen die de deskundige minstens moet stellen en die hem zullen toelaten op meer genuanceerde wijze te antwoorden. Bovendien zorgt de wet voor een zekere professionalisering van de psychiatrische expertise met de opneming van kwalitatieve criteria voor de deskundige, evenals een erkenningsprocedure en een standaardmodel voor het verslag. Het geheel moet echter nog bij koninklijk besluit worden uitgewerkt. Hierbij zal men het pijnpunt van de honorering van de deskundigen niet kunnen ontlopen.3 Die honorering bedraagt vandaag immers veel te weinig, zeker in vergelijking met psychiaters die voor andere departementen dan Justitie werken. 3. Strafuitvoeringsrechtbank
De professionalisering van het beslissend college inzake de uitvoering van de interneringsmaatregel komt tegemoet aan de kritieken op de huidige CBM’s. De leden van de SURB zullen immers voltijds en permanent zetelen inzake geïnterneerden, hetgeen de onafhankelijkheid en de kwaliteit van de beslissingen ten goede zal komen.4 De betrokken actoren zijn op dit vlak in feite verdeeld in twee kampen. Degenen die een professionalisering onderschrijven willen een einde stellen aan de “bricolage” van de CBM, de therapeutische soepelheid die door de bestaande commissies wordt gehanteerd.5 Een andere groep ziet die mogelijkheden van de CBM om soepel en kort op de bal in te spelen op het therapeutische proces net als een positieve manier om structuur aan een behandeling en een persoon te kunnen geven. Zij zien de commissies als “verlichte magistraten” die zowel op het vlak van veiligheid als zorg voor de geïnterneerden exemplarisch kunnen werken, en vrezen dat de huidige soepele werking van die commissies in verband met de behandeling in het gedrang zal komen.6 4. Uitvoeringsmodaliteiten beter uitgewerkt
De verschillende uitvoeringsmodaliteiten die kunnen worden opgelegd worden nu gedetailleerd omschreven, wat een betere controle op de beslissingen van de SURB mogelijk maakt. Vanuit een behandelperspectief zou men deze modaliteiten echter meer moeten kunnen individualiseren per geïnterneerde.7 Plaatsing in niet-federale inrichtingen is niet langer de uitzondering. Er worden nu verschillende inrichtingen in de wet opgesomd. Vereist is enkel dat de inrichting voldoet aan de vereiste
1
Art. 5, §1 WIPG. Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 9. 3 C. DILLEN, “Zinvolheid van nieuwe richtlijnen en initiatieven rond internering. Het standpunt van een psychiatrisch-forensisch deskundige”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 43-52; H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik, 2007, nr. 114, 12. 4 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 14. 5 Het opleggen van een time-out van enkele weken in de gevangenis aan een geïnterneerde die vrij is op proef, is een voorbeeld van dergelijke bricolage. 6 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, nr. 114, 21. 7 LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 5. 2
59
veiligheidsmaatregelen en in staat is de gepaste zorgen te verstrekken, ongeacht of de inrichting georganiseerd is door privé-instellingen, door de gemeenschappen, de gewesten of de lokale overheden. De wettekst is nu eindelijk in overeenstemming met de situatie in de praktijk. Artikel 38, dat het initiatief om de procedure tot toekenning van de meeste uitvoeringsmodaliteiten op te starten bij de directeur van de inrichting legt, betekent een belangrijke verbetering ten opzichte van de huidige wet, waar de geïnterneerde of zijn raadsman zelf het initiatief moeten nemen om te verschijnen voor de CBM, met als gevolg dat veel geïnterneerden vaak jaren lang opgesloten zijn alvorens zij voor de eerste maal voor de commissie verschijnen.1 De bepaling van een maximumduur van twee jaar voor de vrijheid op proef is positief met het oog op de re-integratie van de geïnterneerde. De huidige wet had de beperkte proeftermijn immers afgeschaft waardoor in de praktijk vaak veel langere termijnen opgelegd worden, hetgeen de invrijheidstelling van de geïnterneerde bemoeilijkt. De periode van twee jaar is wel verlengbaar, maar hierdoor zal de geïnterneerde regelmatig moeten verschijnen voor de CBM en dit zal een betere opvolging van de behandeling mogelijk maken. De commissievoorzitters zijn het er bovendien over eens dat een periode van twee jaar wat kort zou kunnen zijn, zeker indien men start met een residentiële behandeling en nog een lange weg af te leggen heeft.2 5. De rechtspositie van de geïnterneerde en zijn/haar slachtoffer wordt beter verzekerd
De bepalingen met betrekking tot het periodieke advies van de directeur van de instellingen, het recht op inzage in het dossier en het cassatieberoep tegen de beslissingen van de strafuitvoeringsrechtbank verbeteren de rechtspositie van de geïnterneerde. Het slachtoffer van de geïnterneerde wordt op dezelfde voet geplaatst als het slachtoffer van een gedetineerde en beschikt in de nieuwe wet over het recht om gehoord en geïnformeerd te worden. 6. Voorlopige aanhouding
Artikel 71, dat de regels voor de voorlopige aanhouding vastlegt, betekent een positieve verandering ten opzichte van de huidige procedure tot wederopsluiting in de psychiatrische afdeling van een strafinrichting. De procedure voor de SURB waarin de nieuwe wet voorziet, via een tegensprekelijk debat, brengt alleszins een verbetering van de rechtspositie van de betrokkenen met zich mee.3 Er zijn nu meer mogelijkheden om de opportuniteit van een wederopsluiting/ voorlopige aanhouding te beoordelen en te controleren, zodat geen overhaaste en overdreven beslissingen worden genomen. Het kan echter nog steeds gebeuren dat men te snel overgaat tot wederopname, aangezien in de wet geen strengere criteria werden opgenomen.4 Bovendien bevat de wet nu verschillende mogelijkheden om met crisissituaties om te gaan.5 De nieuwe mogelijkheid tot voorlopige schorsing van de toegekende
1
C. HERMANS, “Fatik sprak met justitieassistenten Els Baeyens en Mit Van Zaelen over de nieuwe wet op de internering”, Fatik 2007, nr. 114, 27. 2 S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 18. 3 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 15. 4 M. VAN DEN BROECK, “Een wettelijk geregelde vergeetput blijft een vergeetput. Nieuwe wet op internering is ontoereikend”, Juristenkrant 2007, nr. 145, 4. 5 Artikelen 60, 66, 68 en 69 maken de voorlopige overplaatsing, de herroeping, de schorsing en de herziening van een toegekende modaliteit mogelijk.
60
modaliteit betekent een vooruitgang. Zij kan immers de situatie voorkomen die vandaag bij enkele CBM voor problemen zorgt waarbij de hele proefperiode terug van nul opgestart wordt.1 7. Internering van veroordeelden
Ook wat betreft de internering van veroordeelden biedt de nieuwe wet een verbetering van de rechtspositie.2 Een uitgebreide regelgeving verbetert de voorwaarden tot deze internering, alsook de modaliteiten van uitvoering ervan, rekening houdend met enkele fundamentele mensenrechten zoals het recht op een eerlijk proces.3 Het overhevelen van de bevoegdheid naar de strafuitvoeringsrechtbank is meer dan logisch, aangezien het niet aan een minister maar wel aan een rechter toekomt te beslissen over een vrijheidsberoving. De wet voorziet nu in een tegensprekelijke procedure, waarbij de veroordeelde en zijn raadsman worden gehoord. De betrokkene moet ook verplicht worden bijgestaan of vertegenwoordigd door een raadsman bij het nemen van de beslissing tot internering door de SURB.4 De geïnterneerde veroordeelde die het einde van zijn straf bereikt en nog niet voldoende genezen is, zal voortaan de garantie van een proces genieten. In geval de maatregel wordt voortgezet, dan vindt de wet gedwongen opname toepassing en kan het OM aan de vrederechter een met redenen omkleed verzoekschrift voor ziekenhuisopname richten aan een psychiatrische instelling.5 §
Negatief
1. Algemeen
De wet van 21 april 2007 werd gedurende jaren grondig voorbereid, maar werd te gehaast door het parlement behandeld, waardoor onvoldoende rekening werd gehouden met belangrijke punten van kritiek.6 De politieke druk lag plots zeer hoog, als gevolg van enkele zaken die veel media-aandacht kregen. Dit heeft zijn gevolgen gehad voor de inhoud en de kwaliteit van de wet De voornaamste kritieken betreffende de wet werden reeds tijdens de hoorzittingen in de kamercommissie justitie geuit, door verschillende experten op het terrein. Het is voornamelijk op die vlakken dat de wet zal worden aangepast. 2. Toepassingsgebied
Het gebruik van de nieuwe, meer algemene term ‘geestesstoornis’ zou ertoe kunnen leiden dat nog meer mensen onder het toepassingsgebied van de wetgeving inzake internering vallen.7 Dit zal bovendien afhangen van het individuele oordeel van de rechters.1
1
S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 19. 2 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 15. 3 Artikelen 82 tot 113 WIPG. 4 Art. 118,§2 WIPG. 5 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 20. 6 J. CASSELMAN, “Dertig jaar forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Over een trein die stilstond en recent in beweging kwam”, 324. 7 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 17.
61
De interneringsmaatregel wordt niet als ultimum remedium aangewend. Momenteel zijn er veel geïnterneerden die al jarenlang opgesloten blijven voor soms zeer banale feiten. Dit zorgt voor grote frustraties bij de betrokkenen.2 3. Te strafrechtelijk gekleurd
De wetgever heeft bewust gekozen om de externe rechtspositie van geïnterneerden in grote mate gelijk te stellen met die voor gedetineerden. Er wordt gesteld dat de wet slechts een ‘knip-en-plaktekstverwerking’ van de wet 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van veroordeelden inhoudt.3 Zo werden verschillende begrippen rechtstreeks overgenomen uit die wet, bijvoorbeeld het begrip onmiddellijke opsluiting terwijl een onmiddellijke plaatsing wellicht beter zou aansluiten bij de maatregel. Ook spreekt men van de uitvoeringsmodaliteit beperkte detentie in plaats van halve vrijheid, terwijl geïnterneerden helemaal niet gedetineerd zijn en zich dus niet in detentie bevinden. Men blijft er voor kiezen om een materie die in de eerste plaats een probleem is van geestelijke gezondheid, in een strafwet te regelen. Hierdoor blijft men vasthouden aan een bestraffingslogica, ook al is de internering geen echte straf.4 De wettekst houdt geen rekening met de realiteit van de interneringstrajecten, vooral dan in de Vlaamse geïntegreerde zorgcircuits. Bovendien, ‘door de bevoegdheden in de voormalige commissies voor de bescherming van de maatschappij en de hoge commissie voor de bescherming van de maatschappij enkel en alleen aan de strafuitvoeringsrechtbank over te dragen, heeft de wetgever een zeer krachtig symbolisch signaal gegeven, dat paradoxaal genoeg van de geïnterneerden opnieuw veroordeelden maakt.’5 De wet lijkt hierdoor voorrang te geven aan de bescherming van de maatschappij, ten nadele van het verstrekken van de nodige zorgen, terwijl de beide doelstellingen samen moeten verwezenlijkt worden. Zij zijn in feite complementair.6 De wet is afgestemd op de Waalse situatie, waar iedere geïnterneerde doorgaans eerst geplaatst wordt en verwezen wordt naar een instelling voor sociaal verweer. Na verloop van tijd kan men dan vrij komen op proef. In Vlaanderen wordt vaak meteen een VOP uitgesproken, waardoor velen al van in het begin vrij op proef behandeld worden in psychiatrische instellingen en dergelijke. De wet houdt echter geen rekening met die ‘vrije geïnterneerden’. Ze lijkt in de eerste plaats geschreven te zijn voor geïnterneerden die vanuit de gevangenis voor de commissie verschijnen.7 In Wallonië is er bovendien, gezien de aanwezigheid van drie overheidsinstellingen die geïnterneerden opvangen, minder nood aan extra voorzieningen en netwerking. In Vlaanderen moet men veel meer beroep doen op private instellingen en voorzieningen van de Vlaamse Gemeenschap. De nieuwe wet komt hieraan echter niet tegemoet.8
1
NATIONALE VERENIGING VOOR HULP AAN VERSTANDELIJK GEHANDICAPTEN, SIMILES VZW EN CENTRUM VOOR GELIJKHEID Witboek ‘Het vergeetputbeleid. Internering van personen met een verstandelijke handicap of een psychische aandoening’, Brussel, 2011, 26. 2 http://home.scarlet.be/~be011079/index.htm. 3 F. VERBRUGGEN en J. GOETHALS, “Van kommercommissie naar kwelrechtbank? De vernieuwing van de internering” in X, Recht in beweging, Antwerpen, Maklu, 2008, 359 e.v. 4 F. VANDER LAENEN, “De toekomst van de forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Voorzichtig hoopvol, maar ‘semper vigilans’” in W. BRUGGEMAN, E. DE WREE, J. GOETHALS, P. PONSAERS, P. VAN CALSTER, T. VANDERBEKEN en G. VERMEULEN (eds.), Van pionier naar onmisbaar. Over 30 jaar Panopticon, Maklu, Antwerpen 2009, 356. 5 R. DE BÉCO, strafpleiter Brussel, voorzitter van de Commissie Gevangenissen van de Liga voor Mensenrechten, voormalig lid Hoge CBM, colloquium van 9 september 2007 in de FUNDP van Namen: de nieuwe wet betreffende de internering van personen met een geestesstoornis. 6 Memorie van toelichting, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 6. 7 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2010, nr. 114, 23. 8 J. GOETHALS, “Hoopvolle perspectieven met betrekking tot de internering in België?”, VGV 2010, nr. 4, 10. VAN KANSEN EN RACISMEBESTRIJDING,
62
4. Kwaliteit van het deskundigenonderzoek
Ondanks de verbeteringen met betrekking tot het psychiatrisch deskundigenonderzoek garandeert de wet nog geen hoogstaande kwaliteit van de expertises. Er wordt nergens in een werkelijke kwaliteitscontrole voorzien.1 De kwaliteit van de expertise bepaalt de kwaliteit van de diagnose, wat belangrijke gevolgen heeft voor het verdere zorgtraject en voor de uiteindelijke re-integratie in de maatschappij.2 Indien de expertise, als toegang tot het systeem van de internering, niet correct verloopt, komen personen in het statuut van geïnterneerde terecht die er niet op hun plaats zijn, terwijl anderen verstoken blijven van de specifieke zorgen die zij nodig hebben.3 Gezien dit enorme belang van de expertise, valt te betreuren dat niet meer rekening gehouden werd met de aanbevelingen van de commissie Delva terzake. De wettekst spreekt niet over de drie voorgestelde vormen van deskundigenonderzoek, met name het eenvoudig psychiatrisch deskundigenonderzoek, het grondig interdisciplinair persoonlijkheidsonderzoek en het residentieel psychiatrisch onderzoek ter observatie.4 De nieuwe bepalingen in artikel 6 betreffende het psychiatrisch deskundigenonderzoek met opneming ter observatie in een psychiatrische afdeling van een gevangenis bieden eigenlijk slechts een pseudooplossing die op papier mooi oogt, maar in de praktijk niet te verwezenlijken valt omdat het geen werkbaar concept is.5 De infrastructuur en het personeel in de psychiatrische afdeling zijn hier immers helemaal niet voor aangepast. Volgens de commissie Delva, evenals de onderzoekscommissie naar aanleiding van de affaire Dutroux, zou de beste oplossing hier, naar analogie met het Nederlandse Pieter Baan Centrum, de oprichting van een gespecialiseerd observatiecentrum zijn. De oprichting van zo’n centrum werd reeds in het vooruitzicht gesteld maar nooit uitgevoerd. Het valt ernstig te betreuren dat die kans met de nieuwe wet niet opnieuw aangegrepen werd. De heer Hugo Vandenberghe diende een amendement in tot wijziging van artikel 6, opdat de verdachte ter observatie zou worden overgebracht naar het POKO in plaats van de een psychiatrische annex. De psychiatrische annexen van de gevangenissen moeten immers een uitsluitend verzorgende functie hebben in plaats van twee tegenstrijdige functies van observatie en behandeling.6 Meer nog, de opsluiting ter observatie van een geestesziek persoon houdt een ernstige aantasting in van de fysieke integriteit van die persoon, en maakt dus een schending uit van het persoonlijkheidsrecht vervat in artikel 8 EVRM.7 De toelichting bij artikel 8,§2 van de nieuwe wet bepaalt dat de beslissing tot internering een vrijheidsberoving van onbepaalde duur tot gevolg heeft, en dat het daarom maar normaal is dat de rechter degelijk wordt voorgelicht over het bestaan van een geestesstoornis vooraleer een beslissing te nemen die medische kenmerken vertoont die niet tot zijn basisopleiding behoren.8 Doordat nu uitdrukkelijk wordt erkend dat de internering een vrijheidsberovende maatregel uitmaakt, is geen discussie meer mogelijk over de al dan niet toepasselijkheid van artikel 6 EVRM. Voortaan moet dit artikel gerespecteerd worden in de procedure tot internering, net zoals bij elke andere
1
J. GOETHALS en L. ROBERT, “Een nieuwe WIPG”, Fatik 2007, nr. 114, 7. F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 57. 3 J. CASSELMAN, “Dertig jaar forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen”, 327. 4 J. CASSELMAN, “Dertig jaar forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen”, 328. 5 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, nr. 114, 12. 6 Amendement (H. VANDENBERGHE) op het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Senaat, 2006-07, ,nr. 3-2094/2. Het amendement werd verworpen met 9 stemmen tegen 1. 7 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, nr. 114,19. 8 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 24. 2
63
vrijheidsberovende maatregel. In het licht van artikel 6 EVRM moet aan een aantal waarborgen worden voldaan, waaronder het recht op tegenspraak en het recht op medische bijstand.1 Recht op bijstand door een eigen medisch raadsman wordt niet voorzien in de interneringswet. Een verdachte die van zijn vrijheid is beroofd en aan een psychiatrisch deskundigenonderzoek wordt onderworpen, kan zich immers al beroepen op artikel 91 van de basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden. Volgens dat artikel heeft elke gedetineerde het recht het bezoek te ontvangen van een arts van zijn keuze. Deze moet dan wel zelf worden betaald, hetgeen meestal niet echt mogelijk is voor de geïnterneerde. In een arrest van 26 oktober 2005 oordeelde het Grondwettelijk Hof dat de onmogelijkheid voor een persoon die niet over voldoende financiële middelen beschikt, om bij een gerechtelijke deskundigenonderzoek kosteloos bijstand te genieten van een technisch raadsman, een ongeoorloofde discriminatie uitmaakt en een inbreuk op artikel 6.1 EVRM.2 Als gevolg van dit arrest werd het Gerechtelijk Wetboek gewijzigd in die zin dat rechtsbijstand voortaan ook het recht inhoudt om kosteloos over de bijstand van een technisch raadsman te beschikken bij een gerechtelijk onderzoek.3 Of deze regeling in de praktijk het recht op kwaliteitsvolle en degelijke medische bijstand zal mogelijk maken, valt echter te betwijfelen. Daartoe moeten genoeg fondsen worden vrijgemaakt om de ‘pro deo’ artsen te betalen.4 Opdat voldaan zou zijn aan de voorwaarde van een waardevol tegensprekelijk debat dient men van bij het begin van de interneringsprocedure te worden bijgestaan door een eigen medisch raadsman, zodat die met voldoende kennis van zaken aan het debat kan deelnemen. Vereist is bovendien dat die raadsman ook effectief kan deelnemen aan de expertise en op nuttige momenten overwegingen en besluiten kan formuleren. Artikel 7 van de wet beoogt zo’n tegenspraak te regelen. Of deze bepaling voldoende waarborgen tot tegenspraak bevat in het licht van artikel 6.1 EVRM, valt te bediscussiëren. Artikel 7, dat de mogelijkheid bevat voor de betrokkene om alle voor het deskundigenonderzoek dienstige inlichtingen van de arts van zijn keuze over te zenden, evenals de verplichting voor de gerechtelijk deskundigen zich over deze inlichtingen uit te spreken voor zij hun beslissing nemen, is in dit opzicht niet voldoende. De regel dat de eigen medisch raadsman op de hoogte moet worden gebracht van de doelstellingen van de psychiatrische expertise is nogal vaag en onduidelijk, waardoor zij een pure formaliteit kan worden die de medisch raadsman toelaat inlichtingen te verstrekken zonder een effectieve mogelijkheid de bevindingen van de deskundige tegen te spreken. Zij garandeert met andere woorden niet dat de raadsman van de verdachte ook daadwerkelijk kan deelnemen aan de expertise en op nuttige momenten overwegingen en besluiten aan de gerechtsdeskundige kan formuleren en vragen kan stellen.5 Op basis van artikel 7 wordt niet alle informatie verkregen uit het deskundigenonderzoek immers doorgegeven aan de eigen arts van de geïnterneerde, indien deze laatste hiertoe geen initiatief neemt. Het is nochtans aan te raden relevante informatie zo snel mogelijk door te geven in functie van de continuïteit van de zorg en de efficiëntie van de behandeling.6
1
A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, nr. 114, 17. 2 Arbitragehof 26 oktober 2005, RW 2005-06, afl. 17, 679; RW 2006-07, afl. 17, 721: artikelen 664, 665 en 692 Ger.W. schenden de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, al dan niet in samenhang gelezen met artikel 23, derde lid, 2° GW en met artikel 6.1 EVRM, in zoverre zij in het kader van een gerechtelijke expertise bedoeld om een medisch geschil te beslechten dat betrekking had op sociale zekerheidsprestaties, aan een sociaal verzekerde die niet over voldoende financiële middelen beschikt, geen kosteloze rechtsbijstand toestaat van een adviserend geneesheer van zijn keuze. 3 Artikelen 10-14 van de Wet van 20 juli 2006 houdende diverse bepalingen, BS 28 juli 2006. 4 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, nr. 114, 18. 5 Ibid. 6 I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie. Voorstellen voor een gecoördineerd zorgtraject voor geïnterneerden, Brussel, Zorgnet Vlaanderen, 2012, 51.
64
De onmogelijkheid hoger beroep in te stellen tegen de beslissing die een psychiatrisch deskundigenonderzoek beveelt is eveneens problematisch in het licht in van een eerlijk proces. De opsluiting ter observatie tast de fysieke integriteit van de betrokkene immers op ernstige wijze aan, waardoor de mogelijkheid om beroep in te stellen des te belangrijker is.1 5. Gegrondheid van de beslissing tot internering
Het valt te betreuren dat de wetgever de toerekeningsvatbaarheid niet heeft herzien. Er bestaan immers nog steeds grote onduidelijkheden over wie wel of niet toerekeningsvatbaar is en moet worden geïnterneerd.2 Dat heeft het proces De Gelder nu nogmaals op pijnlijke wijze bevestigd.3 Zo lang het onderscheid tussen beiden vaag en betwistbaar blijft, valt de ongelijke behandeling van de twee categorieën, veroordeling of internering, niet te rechtvaardigen.4 Wat betreft de mogelijkheid de onmiddellijke opsluiting van een geïnterneerde te bevelen valt te betreuren dat het omgekeerde niet werd geregeld. Een persoon die zich op het ogenblik van de interneringsbeslissing in voorhechtenis bevindt, kan door het onderzoeks- of vonnisgerecht immers voorlopig vrij gelaten worden.5 Artikel 13 bepaalt dat een jury van het hof van assisen uitspraak kan doen over de geestesstoornis van een beschuldigde, met het oog op een eventuele internering. De internering kan echter enkel worden uitgesproken na een psychiatrisch deskundigenonderzoek, maar dat wordt hier niet verplicht opgelegd. De wet is dus tegenstrijdig op dit vlak. 6. Samenstelling van de strafuitvoeringsrechtbank
De professionalisering van het beslissend college is goed, maar het is niet goed dat er geen psychiater meer zetelt in dat college: de rol van de psychiater wordt beperkt tot zijn onafhankelijke en wetenschappelijk-adviserende taak van expert ten aanzien van de strafuitvoeringsrechtbank. De discussie omtrent de rol van de psychiater werd in gang gezet op basis van vermoedens dat er bij de besluitvorming van de Waalse CBM’s rolvermenging ontstond tussen de zetelende psychiater en de opvolgende gevangenispsychiater.6 In Vlaanderen zou dit geen probleem vormen. Zo mag de psychiater die de geïnterneerde opvolgt in Gent bijvoorbeeld niet zetelen in de oordelende CBM.7 De therapeutische soepelheid die door de commissies wordt toegepast zal wegvallen. De keuze van de wetgever om meer procedurele waarborgen en meer rechtszekerheid in de wet te voorzien, naar analogie met de procedures voor gedetineerden, betekent dat de beslissende instanties minder ruimte
1
A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, nr. 114, 19. 2 O.c., 17. 3 B. EECKHOUT, “Proces De Gelder legt zwakte justitie bloot”, De Morgen 23 maart 2013, 1; J. ANTONISSEN, “Wie weet wat toerekeningsvatbaarheid betekent?”, De Morgen 23 maart 2013, 3. 4 K. HANOULLE, “Internering: het antwoord op een onbeantwoorde vraag”, in METTIOU, N. en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 107. 5 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik, 2007, nr. 114, 13. 6 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 13. 7 X, “Interview met Henri Heimans. Voorzitter van de Commissie Bescherming van Gent”, Ad Rem 2010, jaargang 9, themanummer, 33.
65
zullen krijgen om snel en soepel in te spelen op precaire situaties.1 Deze soepelheid wordt door sommigen echter bekritiseerd als “bricolage”.2 7. Voorlopig verblijf in psychiatrische afdeling
De bepalingen met betrekking tot de plaatsing en het voorlopig verblijf in de psychiatrische afdeling van een gevangenis zijn nog steeds in strijd met artikel 5.1, lid e) EVRM. De detentie van geesteszieken is immers enkel rechtmatig indien zij plaatsvindt in een ziekenhuis, een kliniek of een andere aangepaste instelling.3 De laatste jaren heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens deze strijdigheid meermaals bevestigd en er nogmaals op aangedrongen dat de Belgische overheid haar verantwoordelijkheid opneemt om het structureel probleem van een gebrek aan opvangplaatsen voor geesteszieke delinquenten, op te lossen.4 8. Uitvoeringsmodaliteiten
Het traject dat in de wet wordt uitgetekend bevordert niet noodzakelijk een vlotte doorstroming van de geïnterneerde. Er wordt gevreesd dat de veel te zware procedures die de wet bevat het interneringstraject zullen bemoeilijken en de weg naar sociale re-integratie vertragen.5 Experts merkten reeds tijdens de hoorzittingen over het wetsontwerp op dat de uitgetekende procedures de uitstroom vanuit de gevangenis sterk zouden vertragen en dat bijkomende investeringen inzake personeel en middelen nodig zullen zijn.6 De bepalingen zijn te gejuridiseerd en niet aangepast aan de realiteit van een psychiatrisch patiënt.7 Zo staan de statische en stroeve procedures voorzien in de wet haaks op de praktijk ontwikkeld in Vlaanderen waar een zorgcircuit is uitgebouwd dat flexibel is en soepel inspeelt op een persoonsgerichte behandeling.8 De bepalingen betreffende de tenuitvoerlegging van de beslissingen tot internering zijn uiterst gedetailleerd, gelet op de bescherming van de maatschappij en de belangen van de slachtoffers, met als gevolg dat de kwaliteit van de zorgverlening met het oog op de re-integratie van de geïnterneerde in de maatschappij, in het gedrang komt.9 De beslissingsprocessen die in de wet zijn uitgeschreven kunnen immers zeer lang en ingewikkeld zijn. VOP kan niet meer als aanvangsmodaliteit. Een geïnterneerde kan dus niet meer onmiddellijk op proef in vrijheid gesteld worden.10 De SURB moet eerst de plaatsing bevelen. Deze bepaling is een serieuze
1
K. VERPOEST, “Prison complet: de achterdeur als nooduitgang?”, Fatik 2009, nr. 121, 3. M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, nr. 114, 21. 3 EHRM 28 mei1985, nr. 8225/78 , Ashingdane/Verenigd Koninkrijk, 4. 4 EHRM 6 december 2011, nr. 8595/06, De Donder en De Clippel/België; EHRM 2 oktober 2012, nr. 22831/08, L.B./België; EHRM 10 januari 2013, nr. 4318/09, Claes/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 43653/09, Dufoort/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 53448/10, Swennen/België. 5 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 15. 6 Verslag namens de Commissie voor Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer, 2006-07, nr. 51K2841/004, 105. 7 Zo is bijvoorbeeld de termijn van 7 dagen waarbinnen de rechter dringende maatregelen kan nemen te lang. 8 Algemene bespreking, Verslag namens de Commissie voor Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/004, 38. 9 Nationale Raad Orde van geneesheren, advies over de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, 11 december 2010, nr. a132009, Tijdschrift van de Nationale Raad 2011, nr. 132, 6. (hierna: Nationale Raad Orde van geneesheren, advies over de wet van 21 april 2007) 10 Volgens art. 25 van de WIPG moet men eerst andere modaliteiten genoten hebben alvorens een invrijheidstelling op proef kan toegekend worden. 2
66
verstrenging ten opzichte van de huidige wet.1 Momenteel verschijnen nochtans veel geïnterneerden voor de eerste keer vrij voor de commissies ter bescherming van de maatschappij. De wet houdt geen rekening met deze vrije geïnterneerden, die nooit aangehouden geweest zijn en voor het eerst vrij verschijnen of die tijdens het onderzoek, in het kader van vrijheid onder voorwaarden, naar een ziekenhuis of psychiatrische instelling werden verwezen.2 Dit zal met de huidige wettekst niet langer mogelijk zijn voor de strafuitvoeringsrechtbanken. Er wordt geen rekening gehouden met de reële behandelnoden van de geïnterneerde, waardoor veel overbodige en nutteloze plaatsingen zullen bevolen worden. Zo veronderstelt de wet ook dat elke geïnterneerde eerst residentieel dient behandeld te worden, en dan pas ambulant.3 Dit alles zal een nodeloze verzadiging van het forensisch zorgnetwerk in de hand werken.4 Een verplichte residentiële opname of een verblijf in de gevangenis wanneer dit eigenlijk niet noodzakelijk is, kan bovendien nefaste gevolgen hebben voor de genezings- en resocialiseringskansen van de geïnterneerde. Hoe langer men uit de maatschappij verwijderd is, hoe moeilijker de re-integratie wordt.5 Bovendien werd de tegenstrijdige voorwaarde van een voldoende verbetering van de geestestoestand bij het toekennen van een VOP behouden. Er zal geen tweede aanleg meer mogelijk zijn tegen beslissingen met betrekking tot de uitvoering van de interneringsmaatregel. Er zal enkel nog cassatieberoep mogelijk zijn, door het openbaar ministerie of de advocaat van de geïnterneerde, met betrekking tot enkele beslissingen, opgesomd in artikel 115. Deze mogelijkheden zijn dus wel serieus uitgebreid, maar tegen beslissingen tot plaatsing of overplaatsing is beroep bij het Hof van Cassatie niet mogelijk. 9. Implicaties voor behandeling/ Geen garanties voor hoogstaande behandeling
De wet houdt onvoldoende rekening met de therapeutische realiteit, de organisatie van de verzorgingsinstellingen, e.d.6 Zo wordt geen rekening gehouden met de verschillende invulling van een directeur van een gevangenis en een directeur van een inrichting. Er is onduidelijkheid aangaande de rol en bevoegdheid van de directeur van de psychiatrische inrichting versus die van de psychiater verantwoordelijk voor de opname.7 Artikel 120 dat een overlegstructuur inzake de toepassing van de wet invoert, houdt geen rekening met de realiteit van het zorgcircuit. Het regelt enkel overleg op vlak van de strafuitvoering tussen de magistratuur, het DG EPI en het DG Justitiehuizen, maar Volksgezondheid krijgt hierin geen plaats. De nieuwe wet bevat geen garanties voor een kwalitatieve en aangepaste behandeling. Dit hangt uiteraard grotendeels af van de politieke wil. Nergens zijn in de wettekst minimumeisen voor de behandeling opgenomen en er wordt ook niet verwezen naar de principes van behandeling en netwerking die werden vooropgesteld.8 Het is jammer dat de nieuwe wet nog steeds het voorlopig verblijf in de psychiatrische afdeling voorschrijft, in afwachting van een beslissing tot plaatsing. Hierdoor verandert niets aan de huidige
1
S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 18. 2 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe interneringswet: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, afl. 114, 23. 3 Artikel 17, 25 en 38, §2 WIPG.. 4 Nationale Raad Orde van geneesheren, advies over de wet van 21 april 2007, 7. 5 I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie, 52. 6 Verslag namens de Commissie voor Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer, 2006-07, nr. 51K2841/004, 112-113 (K. OOSTERLINCK). 7 I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie, 53. 8 J. GOETHALS en L. ROBERT, “Een nieuwe interneringswet”, Fatik 2007, nr. 114, 9.
67
situatie, waarin geïnterneerden vaak veel te lang in de strafinrichtingen blijven, wanneer geen geschikte instelling gevonden wordt. Bovendien is het onduidelijk of de strafuitvoeringsrechtbanken een voorziening werkelijk kunnen verplichten om een geïnterneerde op te nemen.1 Ook wordt onvoldoende aandacht geschonken aan de belangrijke taak van de justitie-assistenten en politiediensten inzake opvolging en controle. Dit alles garandeert alleszins geen hoogstaande behandeling.2 De uitgebreide mogelijkheden om corrigerend op te treden ingeval zich tijdens de uitvoering van een toegekende modaliteit problemen voordoen zijn teveel overgenomen uit de procedure voor gedetineerden en houden onvoldoende rekening met de behandelnoden van de geïnterneerde en verzekeren niet dat soepel kan worden ingespeeld op gebeurlijke crisissituaties.3 Bij een herroeping en schorsing van de modaliteit is het immers steeds mogelijk om de geïnterneerde in een penitentiaire inrichting te plaatsen. Bij de voorlopige overplaatsing in dringende gevallen en bij de voorlopige aanhouding is dit de regel. Er wordt niet gegarandeerd dat men in de toekomst minder vlug terug in de gevangenis zal belanden. In bepaalde situaties is een time-out naar de gevangenis uiteraard absoluut noodzakelijk, maar er wordt onvoldoende tegemoet gekomen aan de mogelijke negatieve gevolgen voor de behandeling en genezing van de geïnterneerde.4 10. Internering van veroordeelden
Ondanks de vele verbeteringen die de nieuwe wet reeds aanbrengt aan het statuut van de geïnterneerde veroordeelde, zijn er ook nog enkele negatieve punten te bemerken. Deze betreffen meer bepaald de korte inzagetermijn waar de verdediging over beschikt, de afwezigheid van een mogelijk beroep tegen de beslissing tot internering.5 Bovendien heeft een geïnterneerde veroordeelde minder kans op behandeling en resocialisatie dan een gewone geïnterneerde, doordat enkel de plaatsing in een federale inrichting voorzien wordt.6 Het feit dat de internering eveneens ophoudt wanneer de oorspronkelijke straf een einde neemt, kan voor kortgestraften een probleem vormen. Met het einde van de internering kan immers ook het recht op zorg eindigen, indien geen instelling wordt gevonden die bereid is de ex-gedetineerde met een complexere problematiek op te nemen.7
3.1.3.10 Aanbevelingen voor de nieuwe wet 1. Duidelijker onderscheid met gedetineerden
Bij het herschrijven van de tekst zou men wat meer rekening moeten houden met enkele aanbevelingen van de commissie Internering. Er dient een duidelijker onderscheid gemaakt te worden
1
Artikel 17, 30,§2, 37,§2, 47, 67 en 68,§2 WIPG. M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe interneringswet: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, afl. 114, 9. 3 Artikelen 60, 66, 68 en 69 maken de voorlopige overplaatsing, de herroeping, de schorsing en de herziening van een toegekende modaliteit mogelijk. De crisissituaties kunnen zowel van delinquente als van psychopathologische aard zijn. 4 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, nr. 114, 24. 5 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, nr. 114, 20. 6 Art. 89 WIPG: de strafuitvoeringsrechtbank bepaalt in welke door de federale overheid georganiseerde inrichting of afdeling tot bescherming van de maatschappij de internering ten uitvoer gelegd. 7 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, nr. 114, 25. 2
68
tussen de behandeling van geïnterneerden en die van veroordeelden. Zo zou de terminologie moeten aangepast worden bv beperkte vrijheid in plaats van beperkte detentie. Ook de term onmiddellijke opsluiting lijkt hier niet echt op zijn plaatsen. Onmiddellijke plaatsing zou wellicht beter passen. 2. De psychiatrische expertise en observatie verbeteren
Kwaliteitsoptimalisatie van de psychiatrische expertise is absoluut noodzakelijk. De belangrijkste aanbevelingen van de commissie Internering die de wetgever niet heeft opgevolgd betreffen het psychiatrisch deskundigenonderzoek.1 Om dit te realiseren zal artikel 7 grondiger moeten worden uitgewerkt, teneinde de tegensprekelijkheid van de expertise beter te waarborgen. De mogelijkheid een werkelijke tegenexpertise te bevelen op elk gewenst moment zou hieraan tegemoet komen. Het recht op tegenspraak zou vanuit de overheid moeten georganiseerd worden, door bijstand van een advocaat te voorzien reeds bij het politionele verhoor.2 Bovendien moet men rekening houden met de radicale scheiding tussen zorg en expertise die door de basiswet gevangeniswezen van 2005 werd doorgevoerd. Er dient met name een wettelijke regeling uitgewerkt te worden voor de gevallen waarin de deskundige over bepaalde medische inlichtingen moet beschikken.3 Ook in de procedure voor het Hof van Assisen moet een voorafgaand psychiatrisch deskundigenonderzoek worden ingebouwd.4 Een jury is immers niet in staat te oordelen over dergelijke vraag. De observatie met het oog op diagnosestelling moet in een klinisch observatiecentrum gebeuren en moet bovendien multidisciplinair zijn. De oprichting van het POKO moet hier een oplossing bieden. Tot dan zouden observaties al kunnen uitgevoerd worden in de reguliere residentiële geestelijke gezondheidszorg. Een observatie in een zorginstelling zal immers vaak tot heel andere gegevens leiden dan een observatie in een strafinrichting. In de toekomstige forensisch psychiatrische centra zouden ook observaties kunnen gebeuren in een aparte afdeling.5 3. De samenstelling en organisatie in de strafuitvoeringsrechtbanken zal moeten aangepast zijn aan de specifieke behandeling van interneringsdossiers.
De aanwezigheid van een psychiater in de SURB zou de kwaliteit van de beslissingen van de SURB wellicht ten goede komen.6 Het oprichten van een aparte kamer voor de behandeling van geïnterneerden en het organiseren van een specifieke vorming en opleiding van de zetelende rechters zijn noodzakelijke voorwaarden om de overheveling van bevoegdheid te doen slagen. De overheveling van alle dossiers naar de strafuitvoeringsrechtbanken zal enkel kunnen slagen indien er een grondige voorbereiding plaatsvindt door alle actoren, namelijk de rechters en assessoren, de leden van het OM, de griffies en parketsecretariaten, de huidige secretariaten van de CBM’s en de justitiehuizen en bovenal, dit moet gebeuren in grondig overleg met de verzorgingsinstellingen.7 Er zal een proactief beleid moeten gevoerd worden om de best mogelijke behandeling van de geïnterneerden
1
J. CASSELMAN, “Dertig jaar forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Over een trein die stilstond en recent in beweging kwam”, 328. 2 Ibid. 3 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, nr. 114, 24. 4 Art. 13 WIPG. 5 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 57. 6 LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 9. 7 Artikelen 17, 30§2 en 37§2 WIPG; H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik, 2007, nr. 114, 13.
69
te kunnen garanderen. De samenwerking tussen Justitie en de zorginstanties hangt bovendien af van de werking van de nieuwe functie coördinator extern zorgcircuit. 4. Instroom beperken
Het is van belang dat de internering een uitzonderingsmaatregel blijft.1 Om te vermijden dat het aantal personen die onder het toepassingsgebied van de wetgeving kunnen vallen nog meer toeneemt, zou men een minimumgrens kunnen opleggen betreffende de feiten die tot internering aanleiding kunnen geven. Dit zou veel rechtvaardiger zijn, aangezien geesteszieke personen momenteel sneller geïnterneerd worden voor veel banalere feiten, dan gewone delinquenten veroordeeld worden. Veel geïnterneerden en hun familieleden pleiten hier alleszins voor,2 naar analogie met de Nederlandse TBS die slechts wordt opgelegd indien dat het gepleegde delict voldoende ernstig is.3 De bepalingen met betrekking tot de plaatsing en het voorlopig verblijf in de psychiatrische afdeling van de gevangenis moeten gewijzigd worden! Zowel de observatie in de psychiatrische afdeling als de voorlopige plaatsing in de annex van een strafinrichting zijn problematisch.4 5. Vereenvoudiging en versoepeling van de procedures
Een vereenvoudiging en versoepeling van de procedures, voornamelijk betreffende de tenuitvoerlegging van de beslissing tot internering, is zeker aangewezen. Het aantal artikelen mag ook teruggeschroefd worden.5 De wet mag niet meer uitgaan van een trapsgewijze toekenning van strafuitvoeringsmodaliteiten. Het moet daarentegen mogelijk zijn om onmiddellijk ambulant behandeld of begeleid te worden, zoals nu het geval is. Daarvoor zullen de artikelen 17, 25 en 38,§2 moeten aangepast worden. Zo is de termijn van tien maanden minimum opname voor de toekenning van andere modaliteiten veel te lang met het oog op de continuïteit van de gepaste en nodige zorgen, begeleiding en behandeling.6 De strafuitvoeringsrechtbank zou de mogelijkheid moeten hebben om een geïnterneerde onmiddellijk buiten de gevangenis te laten behandelen onder vrijheid op proef.7 Het voorzien van meer mogelijkheid tot individualisering van de uitvoeringsmodaliteiten is aan te raden vanuit een behandelperspectief en zou bijgevolg de doorstroom en uitstroom van de geïnterneerden bevorderen. De SURB zou de voorwaarden bij toekenning van een VOP individueel moeten kunnen vastleggen, in plaats van de standaardvoorwaarden die de wet momenteel bepaalt.8 Er zal een proactief beleid moeten worden gevoerd bij de behandeling van de geïnterneerden om te vermijden dat zij in de vergeetput belanden. De periodieke controle van de situatie van de geïnterneerde moet hiertoe aanzetten. 6. Meer rekening houden met de therapeutische realiteit en de behandelnoden van de geïnterneerde
1
LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 5. Liga voor Mensenrechten, debat ‘Geïnterneerd: cel of zorg?’, 23 november 2012. 3 S. DECOENE, “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie 2007, nr. 2, 84. 4 ANAHM, SIMILES en CGKR, Witboek ‘het vergeetputbeleid. Internering van personen met een verstandelijke handicap of een psychische aandoening’, Brussel, 2011, 30; LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 5. 5 Nationale Raad Orde van geneesheren, advies over de wet van 21 april 2007, 6-8. 6 I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie, 52. 7 De wet voorziet momenteel enkel de onmiddellijke opsluiting in art. 9 maar niet het omgekeerde. 8 LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 5. 2
70
Er moeten minimumeisen betreffende de behandeling worden opgenomen in de wet.1 Ingeval zich tijdens een uitvoeringsmodaliteit crisissituaties voordoen en een tijdelijke wederopsluiting in de gevangenis noodzakelijk is, moet terzelfder tijd ook een therapeutisch scenario op lange termijn kunnen uitgewerkt worden, waarbij na het verblijf in de gevangenis opnieuw een behandelprogramma in de betrokken instelling gepland wordt.2 Er dient een regeling gevonden te worden die een duidelijk onderscheid maakt tussen de medische en de administratieve verantwoordelijkheden, waarbij de beslissingen met betrekking tot individuele patiënten bij de arts en het behandelend team liggen, en niet bij het management.3 Het zorgaanbod voor geïnterneerden dient ook juridisch op maat te worden gedifferentieerd. Bovendien zouden de modaliteiten van plaatsing juridisch moeten worden aangepast aan de realiteit van dat zorgaanbod.4 De opname van een bijkomende uitvoeringsmodaliteit met een mogelijkheid tot opvang in de ambulante zorg is aangewezen. Op die manier wordt vermeden dat het behandelingstraject van de geïnterneerde in conflict komt met de rigiditeit van de regelgeving.5 7. Rechtspositie verder verbeteren?
Er zou een nog grotere rol aan de raadsman van de geïnterneerde moeten worden toegekend. Vertegenwoordiging door een raadsman is steeds aangewezen, gezien de geestelijke toestand van de geïnterneerde.6 Bovendien moet de verplichting in de wet worden opgenomen om bepaalde documenten ook telkens aan de raadsman van de geïnterneerde te bezorgen, zoals het advies van het OM na het advies van de directeur (artikel 40), en het dossier in functie van de definitieve invrijheidstelling (artikel 71, §3). Naar aanleiding van een arrest van het Grondwettelijk Hof geveld op 6 november 2008 werden verschillende bepalingen van de interneringswet vernietigd in zoverre zij niet erin voorzien dat een afschrift van het dossier kan worden aangevraagd en verkregen door de raadsman van de geïnterneerde.7 (art 6 EVRM) Op 15 oktober 2010 werd bovendien een wetsvoorstel ingediend bedoeld tot wijziging van de wet wat het informeren van de raadsman van de geïnterneerde betreft.8 Deze wijzigingen zouden de situatie zeker verbeteren. Er zijn ook nog enkele aanpassingen nodig om de rechtspositie van geïnterneerde veroordeelden op punt te stellen. 3.1.4 Conclusie De hervorming van de internering heeft lang op zich laten wachten. De nieuwe wet op de internering bevat wel enkele positieve aspecten. Zij zorgt voornamelijk voor een betere wettelijke omkadering van de internering. De wet is echter in de eerste plaats een ingewikkelde procedurewet geworden, die een aantal juridisch-technische gebreken uit de vorige wet oplost. Een inhoudelijke verbetering van de
1
S. VAN VLAENDEREN, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 17. 2 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, nr. 114, 25. 3 K. OOSTERLINCK, Verslag namens de Commissie voor Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer, 2006-07, nr. 51K2841/004, 112. 4 H. HEIMANS, “Het onzekere bestaan van de geïnterneerde” in N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouwe Justitia en vrouw Holle, Boskat vzw, 2011, 49. 5 LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 10. 6 I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie, 53. 7 GwH 6 november 2008, nr. 154/2008, BS 10 december 2008, 65675-65678. 8 Wetsvoorstel van 15 oktober 2010 tot wijziging van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis wat het informeren van de raadsman van de geïnterneerde betreft, Parl. St. Kamer 2010-11, nr. 53K0402/001.
71
interneringsproblematiek wordt echter niet gegarandeerd. De nieuwe wet bevat met haar procedurele wijzigingen eerder de randvoorwaarden voor een kwalitatieve behandeling van geïnterneerden.1 De nieuwe interneringswet, met al haar tekortkomingen, wordt al enkele jaren geëvalueerd en herschreven. Op basis van adviezen van verschillende experts en actoren betrokken bij de problematiek heeft een werkgroep internering, opgericht onder leiding van procureur-generaal Visart de Bocarmé van Luik, zich over de wettekst gebogen.2 De werkgroep heeft een eerste lijst opgesteld met bepalingen van de wettekst die moeten gewijzigd worden.3 Op basis daarvan werd in samenwerking met de sector gewerkt aan een herziening van de wettekst, met als gevolg dat begin dit jaar een wetsvoorstel werd ingediend door senator Bert Anciaux.4 De voornaamste kritieken die geuit worden op de huidige externe rechtspositie van geïnterneerden hebben te maken met het recht op een eerlijk proces, rechtsonzekerheid en willekeur en een zwakke rechtsbescherming.5 Hierbij worden enkele fundamentele mensenrechten geschonden. Het gebrek aan een duidelijke omschrijving van wanneer een persoon toerekeningsvatbaar is of niet komt de rechtszekerheid alleszins niet te goede. Er bestaan geen vaste criteria die tot een eenduidig antwoord leiden. De beslissing tot internering hangt dus af van de gestelde diagnose, van de psychiatrische expertise en van de praktijk van het gerecht waardoor men veroordeeld wordt. Deze aspecten hebben echter allen hun eigen gebreken, waardoor men de kwaliteit en de accuraatheid van de beslissing serieus in vraag kan stellen. De problemen betreffende het juridische luik hebben bovendien zware implicaties voor het behandelingsluik. Hierdoor wordt een eventuele genezing van de geïnterneerde in de weg gestaan.
3.2
INTERNE RECHTSPOSITIE
3.2.1 Algemeen De interne rechtspositie betreft de rechtspositie van de geïnterneerde tijdens de bejegening onder het statuut van geïnterneerde. Het zijn de rechten waar een geïnterneerde zich op kan beroepen gedurende de uitvoering van de interneringsmaatregel die hem wordt opgelegd. 3.2.2 Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden De basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden regelt de interne rechtspositie van de gedetineerden. Ze bevat de rechten waarover gedetineerden beschikken binnen de gevangenismuren. Verschillende artikelen van de wet zijn reeds van toepassing. De wet is echter nog niet volledig in werking getreden. Artikel 167,§1 bepaalt dat de wet tijdelijk ook van toepassing is op personen die geïnterneerd zijn zolang hun rechtspositie niet in een aparte wet is geregeld. Tot op heden is er nog geen aparte wet voor geïnterneerden tot stand gekomen, hoewel dit de rechtspositie en –bescherming van de geïnterneerden wel ten goede zou komen.
1
J. GOETHALS en L. ROBERT, “Een nieuwe interneringswet”, Fatik 2007, nr. 114, 9. Straf- en strafuitvoeringsbeleid. Verslag namens de commissie voor de Justitie uitgebracht door mevrouw Mia De Schamphelaere, Hand. Kamer 2009-2010, 24 maart 2010, nr. 52K2501/001, 25. 3 COLLEGE VAN PROCUREURS-GENERAAl, Groupe de travail ‘internement’: note de synthèse, 15 juni 2009. 4 Wetsvoorstel (B. Anciaux et al.) betreffende de internering van personen, Parl. St. Senaat 2012-13, 5-2001/1. 5 HEIMANS, H., “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 15. 2
72
Deze wet beschrijft de inhoud, kwaliteit en organisatie van de gezondheidszorg in een penitentiaire omgeving.1 Ze handelt over curatieve gezondheidszorg, evenals over de geestelijke gezondheidszorg. Er wordt een aantal patiëntenrechten van toepassing verklaard op de gedetineerden2, o.a. een verbod op dwangbehandeling dat voortvloeit uit het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt.3 De wet definieert het recht voor gedetineerden op een gelijkwaardige gezondheidszorg als in de vrije samenleving, met het oog op de re-integratie in de maatschappij. Die zorg moet bovendien aangepast zijn aan de specifieke noden van de gedetineerde.4 Verder voert de wet een splitsing tussen zorg en expertise door in de gevangenissen. Dit is een fundamenteel deontologisch principe van scheiding tussen behandeling en expertise-onderzoek. Volgens artikel 96, §3 basiswet is de functie van zorgverlener onverenigbaar met een opdracht als expert in de gevangenis. Daarom werd voor beide opdrachten een volwaardige en multidisciplinaire equipe opgericht. Dit leidde tot de oprichting van de zorgequipes, die zich bezighouden met de zorgfunctie. De psychosociale diensten nemen de opdracht inzake expertise en evaluatie op zich. Artikel 121, §2 van de code van geneeskundige plichtenleer voorziet in een gelijkaardige bepaling: de functie van arts-deskundige is volgens het artikel onverenigbaar met die van behandelende arts met betrekking tot dezelfde persoon. De scheiding houdt geen verbod in van communicatie tussen de behandelaar en de expert. Met als hoofddoelstelling het garanderen van een gezondheidszorg die gelijkwaardig is met de gezondheidszorg in de vrije samenleving, heeft de minister van Justitie in 2007 ministeriële omzendbrief nr. 1800 uitgevaardigd. Via de aanstelling van multidisciplinaire zorgteams in de psychiatrische afdelingen en IBM’s en de aanstelling van speciaal opgeleid penitentiair personeel werd de splitsing tussen zorg en expertise doorgevoerd.5 Naast gezondheidszorg en gezondheidsbescherming bevat de wet bepalingen m.b.t. de medische expertise en de medico-psychosociale expertise (art 100-101), artikel 102 over sociale hulp- en dienstverlening en artikelen 103-104 m.b.t. rechtshulpverlening en juridische bijstand.
3.2.3 Wet Patiëntenrechten Men dient de groep van geïnterneerden echter ook te bekijken vanuit een niet-forensisch perspectief, met name als geesteszieke patiënten. Vanuit dit perspectief is de wet patiëntenrechten van belang, die algemeen de “rechten van de patiënt” omvat. Het betreft met name6: - Recht op kwalitatieve dienstverlening: de patiënt heeft, - Recht op vrije keuze van zorgverstrekker - Recht op informatie - Recht op toestemming
1
Hoofdstuk 7 van de basiswet van 15 januari 2007 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden, BS 1 februari 2005. 2 Art. 92 basiswet gevangeniswezen. 3 Art. 5 WPR. 4 Art. 88 basiswet gevangeniswezen. 5 Omzendbrief 1800 van 7 juni 2007 betreffende de zorgequipes in de psychiatrische afdelingen van de gevangenissen, in afdelingen en inrichtingen tot bescherming van de maatschappij: doelstelling; samenstelling, werking. De praktische realisatie van het principe wordt echter in de weg gestaan door personeelstekorten. 6 Art. 5-11 van de wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002 (hierna: WPR).
73
- Recht op inzage in dossier - Recht op privacy - Recht op klachtenbemiddeling De wet betreffende de rechten van de patiënt is van toepassing op elke patiënt aan wie gezondheidszorg wordt verstrekt, al dan niet op eigen verzoek. Met gezondheidszorg worden diensten bedoeld, verstrekt door een beroepsbeoefenaar met het oog op het herstellen of verbeteren van de gezondheidstoestand van een patiënt of om de patiënt bij het sterven te begeleiden.1 Zij is dus ook van toepassing op geïnterneerden aan wie gezondheidszorg wordt verstrekt, zowel in de GGZvoorzieningen als in gevangenis, op de relatie van de geïnterneerde met zijn behandelende arts. De basiswet gevangeniswezen bevestigt dit.2 Bovendien verklaart artikel 5, §4 van de nieuwe interneringswet de bepalingen van de wet patiëntenrechten van toepassing op het psychiatrisch deskundigenonderzoek, met uitzondering van artikel 6, dat het recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar vaststelt. Die uitzondering werd om technische redenen toegevoegd, na een opmerking van de Raad van State. Mocht het artikel wel van toepassing zijn, dan zou de betrokken persoon het deskundigenonderzoek immers kunnen weigeren waardoor men niet zou kunnen overgaan tot internering.3 De vrije keuze van beoefenaar van artikel 6 WPR werd reeds beperkt door de wet bescherming maatschappij van 1964. Het staat de geïnterneerde wel steeds vrij op eigen kosten een expertise te vragen van een vrij gekozen arts en die aan het dossier toe te voegen. Volgens de federale commissie “rechten van de patiënt” en de Nationale Raad van de Orde van geneesheren moet bovendien een uitzondering gemaakt worden voor het recht op inzage in het expertisedossier.4 Ingevolge artikel 9, §2 WPR heeft de patiënt recht op inzage in zijn dossier. Aangezien de WPR van toepassing is op de expertisegeneeskunde, zal dit ook het expertisedossier betreffen. In het kader van een strafrechtelijke procedure kan het inzagerecht van de patiënt in het dossier van de expertisearts immers in botsing komen met het beginsel van het geheim van het onderzoek en de beginselen van het strafrecht.5 Er is een verbod van dwangbehandeling, ook voor geïnterneerde patiënten. Elke behandeling moet gebeuren met volle instemming van de patiënt, die volledig en juist geïnformeerd moet worden over zijn gezondheidstoestand, de behandelingsmogelijkheden en de risico’s voor niet behandeling. Het deontologisch principe dat patiënten niet tegen hun wil in behandeld worden geldt ook voor geïnterneerden. Men kan dus niet verplicht worden tot het nemen van medicatie. Het probleem van de dwangbehandeling stelt zich zowel bij vrij opgenomen patiënten (bij gebruik van de isolatiekamers), bij ambulante patiënten (die bijvoorbeeld een verplichte behandeling voor seksuele delinquentie volgen) als bij geïnterneerde of gedwongen opgenomen patiënten. Er zijn twee instrumenten voorhanden om een behandeling onder dwang te bekomen. Ten eerste, artikel 8 5 van de wet patiëntenrechten dat de regeling voor spoedgevallen bevat. Wanneer geen duidelijke voorafgaande wilsuitdrukking aanwezig is, dan dient de zorgverlener onmiddellijk op te treden in het belang van de patiënt. Ten tweede, de wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de
1
Art. 2 WPR. Art. 92 basiswet gevangeniswezen. 3 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 22. 4 Nationale Raad Orde van geneesheren, advies over de wet van 21 april 2007, 6; Nationale Raad Orde van geneesheren, advies betreffende de inzage door de patiënt in zijn medisch dossier door een expertisearts, 26 juni 2010, www.ordomedic.be; 5 Federale commissie “rechten van de patiënt”, advies betreffende de consultatie van het medische dossier dat wordt bijgehouden door de geneesheer-expert in het kader van een strafzaak, 9 oktober 2009, www.ordomedic.be. 2
74
persoon van de geesteszieke.1 In sommige gevallen lijkt de behandeling onder dwang van een opgesloten geïnterneerde patiënt wel wenselijk of zelfs noodzakelijk. Er zal dan aan een aantal voorwaarden moeten voldaan zijn.2
3.3
INTERNATIONAAL PERSPECTIEF
3.3.1 Raad van Europa De Raad van Europa van de Europese Unie houdt zich voornamelijk bezig met het garanderen en beschermen van de mensenrechten van al haar “burgers”. Ook mensen die zich in de gevangenis bevinden, of op een andere manier van hun vrijheid beroofd zijn, behoren hiertoe. Bijgevolg engageert de Raad van Europa zich reeds sinds de jaren 1960 voor het hervormen van de Europese gevangenissen, ter bevordering van de mensenrechten van diegenen die er zich bevinden. In het kader van dit European prison reform wordt gewerkt aan het verbeteren van de situatie en de behandeling van gedetineerden.3 Haar stuur- en expertencomités formuleren algemene regels (‘standards’) op basis van de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, criteria vastgesteld door het Europees Comité ter Preventie van Foltering (CPT) en observaties en aanbevelingen van de Europese Commissaris voor Mensenrechten (Hammerberg). Al deze activiteiten samen geven inhoud aan de conventies, protocols en aanbevelingen van de Raad van Europa en laten toe bepaalde teksten aan te passen aan de wijzigende omstandigheden.4 Ook de Europese Commissie bekommert zich om het lot van de geesteszieke delinquenten in Europa. Het Directoraat-generaal Gezondheid en Consumentenzaken liet een vijftal jaren geleden een onderzoeksproject uitvoeren door het Central Institute of Mental Health, genaamd ‘Mentally disordered persons in European prison systems – needs, programmes and outcomes’. In oktober 2007 werd het eindverslag van dat onderzoek uitgebracht.5 3.3.1.1 Europese gevangenisregels
De Europese gevangenisregels stellen minimum standaarden vast betreffende het gevangenispersoneel, gedetineerden en beklaagden. Aanbeveling R(2006)2 van de Raad van Europa inzake de Europese gevangenisregels6 is hier van belang. Zij bevat verplichtingen voor nationale gevangenisdirecties en kent een aantal
1
ARTEEL, P., e.a., Dicht bij de mensen. Een mozaïek van ideëen en initiatieven omtrent geestelijke gezondheid, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2005, 295. 2 Nationale Raad Orde van geneesheren, advies betreffende dwangbehandeling van psychotische patiënten in de gevangenis, 12 mei 2007, 2-3. Het advies betrof in casu het toedienen van antipsychotica aan psychotische geïnterneerde patiënten als dwangbehandeling. 3 Zie www.coe.int. 4
http://www.coe.int/web/coe-portal/what-we-do/human-rights/european-prisonreform?dynLink=true&layoutId=21&dlgroupId=10226&fromArticleId=. 5 H.J. SALIZE, H. DREßING en C. KIEF, Final report on research project ‘Mentally disordered persons in European prison systems – needs, programmes and outcomes (EUPRIS)’, Central Institute for Mental Health, Mannheim, 31 oktober 2007, 301. 6 Recommendation Rec (2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules, https://wcd.coe.int/wcd/ViewDoc.jsp?id=955747.
75
minimumrechten toe aan gedetineerden, o.a. met betrekking tot de detentieomstandigheden en de gezondheidszorg binnen de gevangenis. De artikelen 39-48 werken de medische zorgplicht uit. Zo moet de gezondheidszorg in de gevangenissen volgens artikel 40 worden georganiseerd in nauw verband met het beheer van de gezondheidszorg in de vrije samenleving. Bovendien moet het gezondheidszorgbeleid in het nationale beleid worden geïntegreerd. Het probleem met deze regels is de beperkte rechtskracht. De regels zijn als soft law niet bindend ten opzichte van staten, maar zijn juridisch gezien slechts aanbevelingen.1 Aanbeveling R(98)7 betreffende de ethische en organisatorische aspecten van de gezondheidszorg in de gevangenissen is ook van belang met betrekking tot de intramurale zorg, eveneens Aanbeveling R(99)22 betreffende overvolle gevangenissen en groei van de gevangenisbevolking Aanbeveling R(04)10 inzake de bescherming van de mensenrechten en de menselijke waardigheid van geesteszieken wil de bescherming van mensenrechten en menselijke waardigheid van geesteszieken, die onderworpen zijn aan een dwangopname of dwangbehandeling, garanderen. Ze bevat enkele concrete richtlijnen die van belang zijn bij een hervorming van de internering en waar men dus rekening mee moet houden.
3.3.1.2 EVRM en het Europees Hof voor de Rechten van de M ens
Het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, het EVRM, bevat enkele artikelen die van belang zijn in het kader van de internering. Zowel op juridisch, procedureel vlak als op het vlak van zorg en behandeling, wordt de schending van fundamentele mensenrechten in ons land reeds jaren aangeklaagd. Artikel 2 EVRM recht op leven 1. Het recht van een ieder op leven wordt beschermd door de wet. Niemand mag opzettelijk van het leven worden beroofd, behoudens door de tenuitvoerlegging van een gerechtelijk vonnis wegens een misdrijf waarvoor de wet in de doodstraf voorziet. 2. De beroving van het leven wordt niet geacht in strijd met dit artikel te zijn geschied ingeval zij het gevolg is van het gebruik van geweld, dat absoluut noodzakelijk is: (a) ter verdediging van wie dan ook tegen onrechtmatig geweld; (b) teneinde een rechtmatige arrestatie te bewerkstelligen of het ontsnappen van iemand die op rechtmatige wijze is gedetineerd, te voorkomen; (c) teneinde in overeenstemming met de wet een oproer of opstand te onderdrukken. Artikel 3 EVRM verbod van foltering Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen. Dit recht wordt geschonden omdat zieke mensen opgesloten blijven in plaats van opgenomen te worden in een verzorgingsinstelling ter behandeling. Artikel 5 EVRM recht op vrijheid en veiligheid
1
G. DE JONGE, “De Europese gevangenisregels zijn vernieuwd. De rechtskracht ervan blijft echter gering”, SANCTIES 2006, afl. 6, 340-354.
76
Een ieder heeft recht op vrijheid en veiligheid van zijn persoon. Niemand mag zijn vrijheid worden ontnomen, behalve in de navolgende gevallen en overeenkomstig een wettelijk voorgeschreven procedure.. Volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is de gevangenhouding van een geesteszieke slechts rechtmatig indien aan drie voorwaarden minstens voldaan is.1 Ten eerste moet een objectieve medische expertise vaststellen dat de betrokkene lijdt aan een reële en voortdurende mentale stoornis (de geestesstoornis moet ernstig en aanhoudend zijn). Ten tweede moet de stoornis van die aard zijn dat zij de detentie kan rechtvaardigen. Een laatste voorwaarde vereist tenslotte dat de internering niet langer mag duren dan de geestesstoornis aanhoudt. De geïnterneerde moet dus de mogelijkheid krijgen om vrij te komen zodra hij “genezen” is. Artikel 6 EVRM recht op een eerlijk proces Artikel 6 schrijft het recht van een ieder op een eerlijk proces voor, bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of wanneer hij het voorwerp uitmaakt van een strafvervolging. Met een ‘eerlijk proces’ worden enkele procedurele waarborgen bedoeld, zoals respect voor de rechten van verdediging, het verzekeren van een effectieve tegenspraak en de beoordeling van zijn zaak door een onpartijdige en onbevooroordeelde rechter. De garantie op een eerlijk proces neemt een aanvang van zodra de betrokkene kennis krijgt van het feit dat er tegen hem een aanklacht loopt dus is het EVRM van toepassing op het vooronderzoek, maar ook de strafuitvoeringsfase wordt beschermd.2 Artikel 8 EVRM recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven Er is geen inmenging van enig openbaar gezag toegestaan in de uitoefening van dit recht, tenzij voor zover bij wet is voorzien en noodzakelijk is in een democratische samenleving in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van rechten en vrijheden van anderen. Men kan de opsluiting ter observatie van een geestesziek persoon zien als een zware beperking op het privéleven van de betrokkene.3
3.3.1.3 Com ité ter voorkom ing van foltering en onm enselijke of
vernederende behandeling of bestraffing (CPT) Het CPT vindt zijn oorsprong in de Conventie ter Voorkoming van Foltering en Onmenselijke of Vernederende Behandeling of Bestraffing, die in 1987 in de schoot van de Raad van Europa tot stand kwam. Het Comité oefent toezicht uit op de detentieomstandigheden in Europese gevangenissen door op periodieke of ad hoc basis plaatsen waar mensen van hun vrijheid worden beroofd te bezoeken. Na elk bezoek maakt het CPT hier een omstandig verslag over op, dat als basis moet dienen voor een dialoog met de betreffende lidstaat. Bij haar bezoeken aan de diensten gezondheidszorg in de gevangenissen laat het Comité zich leiden door verschillende overwegingen die vermeld staan in de CPT Standards 2010.4
1
EHRM 24 oktober 1979, Winterwerp/Nederland. VAN STEENBRUGGE, W., “De internering van delinquenten met een geestesstoornis. Enkele beschouwingen bij het voorontwerp van wet, in het licht van artikel 6 van het EVRM-verdrag”, Orde van de Dag, september 2001, afl. 15, 61-62. 3 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, nr. 114, 19. 4 COUNCIL OF EUROPE, CPT Standards 2010, CPT/Inf/E (2002) 1 - Rev. 2010. 2
77
Het Comité publiceerde reeds meerdere (eerder negatieve) rapporten over de Belgische gevangenissen in 1993, 1997, 2003, 2006 en 2009. De problematiek van de internering en de situatie in de psychiatrische annexen vormt al van bij het eerste bezoek in 1993 een belangrijk pijnpunt.
3.3.2 Verenigde Naties Ook vanuit de Verenigde Naties wordt toegezien op de behandeling van gedetineerden. Daarvoor werden standaardminimumregels voor de behandeling van gevangenen opgesteld.1 Regel 82: ‘Persons who are found to be insane shall not be detained in prisons and arrangements shall be made to remove them to mental institutions as soon as possible’ Het VN- Mensenrechtencomité klaagt al sinds 1998 de verontwaardigende situatie van geïnterneerden in ons land aan, met name het gebrek aan medische en psychosociale begeleiding en het feit dat er na al die jaren nog niets veranderd is.2 In 2010 formuleerde het Comité nogmaals enkele aanbevelingen aan ons land in het kader van de uitvoering van het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten dat onze Staat moet zorgen dat er een einde komt aan de praktijk van detentie van geesteszieken in de gevangenissen en psychiatrische annexen. Bovendien moeten de interneringsplaatsen in de inrichtingen tot bescherming van de maatschappij uitgebreid worden en de levensomstandigheden van de zieken moeten verbeteren.3
3.3.3 Nederland Het hoeft uiteraard niet te verbazen dat onze noorderburen ons alweer een stapje voor zijn in de ontwikkeling van een goed beleid en een goede, operationele wetgeving met betrekking tot deze problematiek.4
3.3.3.1 Terbeschikkingstelling (TBS)
Het Nederlandse equivalent van de internering is de TBS of de terbeschikkingstelling. TBS is een strafaanvullende veiligheidsmaatregel in plaats van een strafvervangende zoals bij ons. Het is een juridische maatregel die door een rechter kan worden opgelegd aan personen met een “stoornis” die een delict hebben gepleegd. Er moet een oorzakelijk verband worden vastgesteld tussen de stoornis en het gepleegde delict, met als gevolg dat de persoon ontoerekeningsvatbaar wordt verklaard. Het delict moet bovendien voldoende ernstig zijn. Het moet bijvoorbeeld gaan om doding, brandstichting,
1
Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, 1995. A. THIENPONT en A. VAN DE WIEL, “De Verenigde Naties als hoeder van de rechten van gedetineerden”, Fatik 2009, nr. 123, 29. 3 Onderzoek van de rapporten voorgelegd door de lidstaten overeenkomstig artikel 40 van het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten, ontwerp van slotopmerkingen van het VNMensenrechtencomité, Genève, 11-29 oktober 2010, 5. 4 S. DE COENE, “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie 2007, nr. 2, 84-96. N.a.v. het proces De Gelder kwam de Nederlandse aanpak van gestoorde delinquenten geregeld in de media. 2
78
enzovoort.1 Er wordt met vijf glijdende gradaties van ontoerekeningsvatbaarheid gewerkt. (itt België waar men slechts keuze heeft tussen volledige toerekeningsvatbaarheid of volledige ontoerekeningsvatbaarheid) Bij verminderde toerekenbaarheid wordt in Nederland zowel een straf als een maatregel opgelegd. In Nederland beschikt men over een residentieel observatiecentrum, naar analogie met het POKO. Het Pieter Baan Centrum in Utrecht is een hoog gekwalificeerde instelling waar de inobservatiestelling van verdachten geschiedt. Daarenboven is er een oriëntatiecentrum, het Dr. F.S. Meijers Instituut. Er werd een gedifferentieerd gamma van specifieke behandelingsinstellingen uitgebouwd, zoals de Dr. Van der Hoeven Kliniek, Forensisch Psychiatrische Klinieken, enzovoort. Bovendien wordt automatisch een schadevergoeding toegekend aan terbeschikkingsgestelden die een wachttijd van zes maanden in de gevangenis hebben doorgemaakt. Men spreekt over een passantenvergoeding.2 De rechter heeft verschillende sanctiemogelijkheden, naargelang de graad van toerekeningsvatbaarheid van de betrokkene. Zo kan desgevallend een veroordeling tot een gevangenisstraf én een terbeschikkingstelling worden uitgesproken. Men noemt dit een combinatievonnis.3
1
S. DE COENE, ., “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie 2007, nr. 2, 84. 2 LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 7. 3 K. HANOULLE, “Te gek om los te lopen of net niet? De vergeten groep van de verminderd toerekeningsvatbare daders in het Belgische strafrecht.” in BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDERBEKEN, T., VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 356-370.
79
4. DE BEHANDELING VAN GEÏNTERNEERDEN 4.1 INLEIDING In het volgende onderdeel wordt het tweede aspect van de internering besproken, het behandelaspect. Eerst worden enkele uitgangspunten betreffende de behandeling van geestesgestoorde delinquenten besproken. Vervolgens worden de recent ondernomen stappen in de uitbouw van een forensisch zorgnetwerk besproken, waarna het huidig zorgaanbod voor geïnterneerden in België geschetst wordt. De verschillende knelpunten die dagelijks in de praktijk rijzen worden weergegeven, waarna enkele aanbevelingen worden geformuleerd.
4.2 UITGANGSPUNTEN De laatste decennia hebben verschillende commissies, werkgroepen en andere instellingen zich gebogen over de behandeling van geïnterneerden. Uit deze verslagen, rapporten en adviezen kan men enkele uitgangspunten betreffende de behandeling van geïnterneerden distilleren. Deze principes worden hieronder besproken.1 Het voornaamste rapport betreft het eindverslag van de Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit, onder voorzitterschap van de heer Cosyns, ook wel het rapport Cosyns genoemd. Het bevat enkele essentiële uitgangspunten voor een nieuw beleid betreffende de uitbouw van een forensisch psychiatrisch zorgcircuit. Het rapport geeft advies aan zowel de minister van Justitie als de minister van Volksgezondheid betreffende de manier waarop de zorg voor de geïnterneerden het best georganiseerd wordt.2 4.2.1 Internering is geen straf Internering is geen straf maar een maatregel ter bescherming van de maatschappij. Geïnterneerden zijn psychiatrisch gestoorde delinquenten die net zoals elke andere burger recht hebben op een adequate en kwaliteitsvolle geestelijke gezondheidszorg. De beschermingsmaatregel beoogt niet enkel controle uit te oefenen op de betrokkenen, maar hen tevens zo veel mogelijk te helpen bij de behandeling en eventuele genezing van hun geestestoestand. Daarom worden geïnterneerden aan een verplichte behandeling onderworpen. Aangezien een dergelijke genezing zelfs een voorwaarde is om vrij te komen, mag het belang van dit aspect zeker niet onderschat worden. Zelfs in een gedwongen juridische context moeten de beginselen eigen aan de gezondheidszorg gerespecteerd worden, naast die van het strafrechtelijk systeem. Men kan behandeling immers niet beschouwen als een strafuitvoeringsmodaliteit die de rechter kan opleggen, aangezien de internering nog steeds een strafaanvullende maatregel is.3 De internering wordt uitgesproken door een rechter, maar de uitvoering ervan moet in eerste instantie plaatsvinden buiten het strafrechtssysteem, in het externe zorgcircuit. Slechts indien dit externe zorgcircuit niet aan de specifieke noden van de geïnterneerde, vnl. op het vlak van veiligheid, kan
1
Het betreft onder andere het eindverslag van de Commissie Internering van 1999, het rapport van de werkgroep Cosyns van 2005, het advies van de VGR van 2004. 2 R. DEMOTTE, minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid, Beleidsnota inzake geestelijke gezondheidszorg, mei 2005, 12. 3 P. COSYNS, S. KOECK en R. VERELLEN, “De justitiabele met een psychische stoornis in Vlaanderen”, Tijdschrift voor Psychiatrie 2008, nr. 50, Jubileumnummer 1959-2008, 64.
voldoen, vindt uitvoering plaats in de strafinrichtingen van de FOD Justitie. De behandeling van geestesgestoorde delinquenten mag geen modaliteit van strafuitvoering worden.1 4.2.2 Geïnterneerden zijn zowel cliënten van justitie als patiënten van volksgezondheid Zij vallen onder de gedeelde verantwoordelijkheid van verschillende overheden en actoren. Om de zorg voor geïnterneerden op een degelijke manier te kunnen cen, zal een diepgaande samenwerking tussen verschillende beleidsniveaus noodzakelijk zijn. De Commissie Internering stelde in 1999 dergelijk tweesporenbeleid voor.2 Volgens de werkgroep Cosyns is Justitie hierbij verantwoordelijk voor het toezicht op het naleven van de verschillende fasen van de interneringsmaatregel en voor de financiering van de beveiligingsaspecten van het zorgcircuit. Volksgezondheid (en welzijn) zijn verantwoordelijk voor de behandeling, begeleiding en rehabilitatie van de geïnterneerde en voor de coördinatie van de zorg.3 Permanent overleg en coördinatie tussen Justitie en Volksgezondheid zullen hiervoor noodzakelijk zijn.4 In de straf- en strafuitvoeringsnota 2010 worden de bevoegdheden van de verschillende overheden in de realisatie van het zorgtraject voor geïnterneerden duidelijk opgesomd. Justitie is bevoegd voor de gerechtelijke fase en de juridische follow-up van het interneringstraject (en dit vanuit de psychiatrische annexen, de PSD en de zorgequipes, evenals de CBM/ strafuitvoeringsrechtbank). Bovendien bepaalt zij de veiligheidsnormen waaraan de verschillende inrichtingen moeten voldoen en draagt ook de kosten daartoe. Volksgezondheid staat in voor de residentiële zorg en behandeling van de geïnterneerden wat, gezien het huidige compleet ontoereikend aanbod de erkenning en subsidiëring van plaatsen voor geïnterneerden in de verschillende GGZ voorzieningen inhoudt. De Gemeenschappen tenslotte, zijn verantwoordelijk voor de ambulante zorg binnen de gevangenissen. Via de centra voor geestelijke gezondheidszorg bieden zij daar aangepaste en toereikende zorgprogramma’s aan en werken reeds vanuit de gevangenis samen met outreachingsdiensten van de psychiatrische centra. Sinds de staatshervorming in 1980 zijn de gemeenschappen immers bevoegd voor de sociale hulpverlening aan gedetineerden en justitiabelen met het oog op hun re-integratie in de maatschappij. In het kader van die opdracht dienen zij aan de gedetineerden de mogelijkheden te waarborgen dat ze, ondanks hun vrijheidsberoving, hun rechten als burger van de samenleving verder zullen kunnen uitoefenen. De gemeenschappen en gewesten gaan op vrij verschillende wijze te werk bij het uitwerken van het aanbod.5 4.2.3 Recht op zorg? Reeds in 1925 gaf de wetgever aan dat, hoewel de nadruk op de bescherming van de maatschappij gelegd wordt, de interneringsmaatregel ook menslievend moet zijn. De geestesgestoorde wetsovertreder is immers in de eerste plaats een patiënt die zorg behoeft.6 En elke patiënt heeft in ons land recht op verzorging, dus ook de geïnterneerde.
1
P. COSYNS, “De forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen op een keerpunt: het licht schijnt in de duisternis?”, 374. 2 J. GOETHALS, “De internering. De aanpak van de ontoerekeningsvatbare delinquent.” in M. BOUVERNE-DE BIE et al. (ed.), Handboek forensisch welzijnswerk, Gent, Academia Press, 2002, 574. 3 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag, 2005, 3. 4 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 15. 5 S. DE CLERCK, Straf- en strafuitvoeringsbeleid: overzicht en ontwikkeling, FOD Justitie, 2010, 34-35. 6 Memorie van toelichting bij ontwerp van wet tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen, de gewoontemisdadigers en de schuldige jeugd, Parl. St. Kamer 1925, nr. 124, 2.
81
Sinds de totstandkoming in 1930 van de eerste wet die de internering regelt beoogt de maatregel dus een dubbele doelstelling. Naast de bescherming van de maatschappij moet ook de geestesstoornis behandeld worden. De geïnterneerde wordt immers veroordeeld tot een verplichte behandeling. Dit recht op zorg voor geïnterneerden werd verder ontwikkeld, mede onder invloed van het EHRM.1 De nieuwe interneringswet vermeldt nu expliciet de dubbele doelstelling die de internering nastreeft. Uit de nieuwe definitie van internering die de wet vooropstelt kan principieel afgeleid worden dat de geïnterneerde recht heeft op verzorging en maatschappelijke re-integratie.2 Dit betekent dat zij een behandeling moeten krijgen die hen zoveel als mogelijk voorbereidt op een terugkeer naar de samenleving. Het verminderen van de kansen dat men opnieuw strafbare feiten zal plegen is hier essentieel. 4.2.3.1 Recht op een gelijkwaardige gezondheidszorg als in de vrije samenleving
Volgens artikel 88 van de basiswet gevangeniswezen van 2005 heeft elke gedetineerde recht op een gezondheidszorg die gelijkwaardig is met de gezondheidszorg in de vrije samenleving en die aangepast is aan zijn specifieke noden. Het gelijkwaardigheidsbeginsel was reeds opgenomen in Resolutie 37/194 van de Algemene Vergadering van de VN van 18 december 1982 houdende de goedkeuring van de beginselen van de medische ethiek. Ook in de Europese gevangenisregels komt het recht uitvoerig aan bod.3 Het behoort bovendien tot de vaste rechtspraak van het EHRM met betrekking tot artikel 5 EVRM.4 Elke geïnterneerde heeft net als andere (psychiatrische) patiënten recht op zorg, op behandeling van zijn ziekte. Hierbij geniet een behandeling buiten de gevangenismuren logischerwijze de voorkeur boven een behandeling in de gevangenis. 4.2.3.2 Recht op zorg op maat, aangepast aan de specifieke behandelnoden
5
De behandeling moet bovendien differentiëren naargelang de specifieke doelgroep. Zo vormen seksuele delinquenten, personen met een mentale handicap, psychotici, personen met een persoonlijkheidsstoornis en psychopaten bijvoorbeeld groepen die op zeer verschillende wijze moeten aangepakt worden.6 De noodzakelijke behandeling dient individueel bekeken te worden. Hier ligt het belang van een juiste indicatiestelling en een kwaliteitsvolle diagnose van de forensische patiënt. Om dit te waarborgen dienen Justitie en Volksgezondheid aan afstemming en overleg te doen met betrekking tot de invulling van de te verlenen zorg. Een indicatiestelling zal moeten worden verricht met het oog op behandeling, waarna men de geïnterneerde kan toewijzen aan een voorziening die daartoe het meest gepast is. De zorg voor geïnterneerden dient vervolgens uitgebouwd te worden naargelang de behandelnoden van de patiënt (low, medium of high care), naargelang het geschatte risico op recidive (low, medium of high risk) en naargelang de noodzaak van beveiliging (low, medium of high security). De memorie
1
K. HANOULLE, “Internering: het antwoord op een onbeantwoorde vraag”, in METTIOU, N. en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 106. 2 Art. 2 WIPG. 3 Aanbeveling R (98) 7 van de Raad van Europa betreffende de ethische en organisatorische aspecten van de gezondheidszorg in het penitentiair milieu, aangenomen door het Ministercomité op 8 april 1998. 4 Zie recent de arresten in de zaken De Donder en De Clippel en L.B. (EHRM 6 december 2011, nr. 8595/06, De Donder en De Clippel/België; EHRM 2 oktober 2012, nr. 22831/08, L.B./Beligë) 5 Dit recht wordt gegarandeerd door de wet patiëntenrechten, evenals door de nieuwe WIPG. 6 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag, 2005, 8.
82
van toelichting bij de nieuwe interneringswet bepaalt in dit verband dat de strafuitvoeringsrechtbank de meest geschikte inrichting zal kiezen in functie van twee elementen, namelijk de vereiste veiligheidsvereisten en de aard van de nodige zorgen. Op basis hiervan spreekt men van drie soorten inrichtingen. In een high risk inrichting gelden dezelfde veiligheidsvereisten als die in de gevangenissen. In een medium risk inrichting gelden dezelfde veiligheidsvereisten als in een psychiatrisch ziekenhuis, maar met bijzondere maatregelen die de dynamische veiligheid moeten waarborgen. En in een low risk inrichting gelden geen bijzondere veiligheidsvereisten, want daar is geen nood aan.1 Geïnterneerden met een laag risicoprofiel moeten in het reguliere zorgcircuit worden opgenomen, terwijl voor geïnterneerden met een gemiddeld of hoog risicoprofiel een meer beveiligde omgeving van een medium of high risk inrichting aangewezen is.2 4.2.4 Een geïntegreerd zorgcircuit Er moet een geïntegreerd zorgcircuit3 uitgebouwd worden, waarin de op elkaar aansluitende behandelingsfasen overeenstemmen met de behoeften van de patiënt4 en een continu zorgtraject vormen. Dit forensisch psychiatrisch zorgcircuit moet de continuïteit van de zorg garanderen. Patiënten moeten dus kunnen doorstromen binnen dit circuit in functie van de resultaten van de behandeling. Daarvoor bestaat het zorgcircuit uit verschillende schakels, die rekening houden met de vijf functies van de GGZ. Cosyns vermeldt als schakels: residentiële forensische behandelafdelingen voor kortdurend of langdurend verblijf5; forensisch psychiatrisch verzorgingstehuis; forensisch beschut wonen; dag of nacht verblijf met zowel een therapeutisch als rehabiliterend karakter en zorg in de thuissituatie en ambulante behandeling of begeleiding. Het forensisch psychiatrisch zorgcircuit moet deel uitmaken van de geestelijke gezondheidszorg, maar vereist een bijzondere deskundigheid die niet aanwezig is in het regulier psychiatrisch zorgcircuit. Geïnterneerden dienen bij voorkeur behandeld te worden in het regulier psychiatrisch zorgcircuit zo mogelijk, in het forensisch psychiatrisch zorgcircuit zo nodig.6 Volgens de werkgroep Cosyns dient het behandelingskader voor gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg uitgebouwd te worden binnen de geestelijke gezondheidszorg volgens de globale gedachte ‘waar kan, regulier’, dwz in de bestaande GGZ-vormen die algemeen toegankelijk zijn, ‘waar moet, specifiek’, dwz in voor de forensische opdracht specifiek georganiseerde GGZ-zorgvormen met een aangepaste omkadering en beveiliging.7 Bovendien moet de behandeling in een zo min mogelijk restrictieve omgeving plaatsvinden. Een ambulante behandeling verdient dus de voorkeur boven een residentiële, en een verblijf in een strafinrichting is eigenlijk niet aanvaardbaa
1
Memorie van toelichting bij de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geesstesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 13-14. 2 Aanbevelingen van de werkgroep van het platform Justitie-Volksgezondheid aan de ministers van Justitie en Volksgezondheid betreffende de behandeling van de geïnterneerden in de forensisch psychiatrisch centrum van Gent en Antwerpen, 25 mei 2009. 3 De commissie Delva omschreef dit begrip als een netwerk van behandelingsplaatsen. 4 Het concept zorgcircuit komt uit de geestelijke gezondheidszorg. (R. DEMOTTE, Beleidsnota inzake geestelijke gezondheidszorg, mei 2005.) Volksgezondheid werkt vanuit de visie van een geïntegreerd zorgcircuit aan een ruimere hervorming van de geestelijke gezondheidszorg in België. Een zorgcircuit omvat het volledige GGZaanbod afgestemd op de specifieke behoeften van een doelgroep en voorziet in alle mogelijke zorgmodules (art. 11 Ziekenhuiswet). 5 Hiermee worden de toekomstige forensisch psychiatrische centra bedoeld. 6 J. GOETHALS en L. ROBERT, “Een nieuwe interneringswet”, Fatik 2007, nr. 114, 7. 7 Vlaamse Gezondheidsraad, advies over de gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen: een globaal concept?, 10 oktober 2004, 8.
83
4.3 DE UITBOUW VAN EEN FORENSISCH PSYCHIATRISCH ZORGNETWERK VOOR GEÏNTERNEERDEN Hoewel de problemen met betrekking tot de wet die de internering regelt en de toepassing ervan al van in het begin bekritiseerd worden vanuit verschillende hoeken, staat de problematiek nog maar sinds enkele jaren werkelijk op de politieke agenda. Dit heeft zeker en vast te maken met de aanhoudende kritieken vanuit Europa, en nationale en internationale veroordelingen. Vanuit Justitie, maar ook vanuit Volksgezondheid en de gemeenschappen, evenals vanuit de GGZ- en gehandicaptensector werden reeds belangrijke initiatieven ondernomen om de behandeling van geesteszieke delinquenten op meer menswaardige wijze te organiseren. Bovendien werden tal van congressen, studiedagen, debatten en andere initiatieven ter sensibilisering van de problematiek op voet gezet.1 Het onderwerp kreeg recent ook veel media-aandacht met het proces De Gelder. 4.3.1 Beleidsinitiatieven Het huidige federale en deelstatelijke beleid met betrekking tot de behandeling van geïnterneerden probeert de aanbevelingen van de werkgroep forensisch psychiatrisch zorgcircuit in de praktijk om te zetten.2 Dit verslag toont duidelijk aan welke zaken dienen gerealiseerd te worden voor de uitbouw van een forensisch psychiatrisch zorgcircuit, waarin geïnterneerden bij voorkeur in de reguliere gezondheidszorg behandeld worden. Dit betekent dat aandacht moet besteed worden aan de drie doelgroepen van geïnterneerden. Voor de geïnterneerden met een hoog veiligheidsrisico beveelt de werkgroep de oprichting van twee forensisch psychiatrische centra aan, evenals de verdere uitbouw van de zorgequipes in de gevangenissen. Bovendien is een verdere uitbreiding van de capaciteit van het externe zorgcircuit voor medium risk geïnterneerden nodig. Voor geïnterneerden met een laag risicoprofiel moet de toegang in de reguliere GGZ verzekerd zijn.3 In de beleidsverklaringen betreffende de uitbouw van het externe zorgcircuit wordt de nadruk doorgaans gelegd op het versnellen van de doorstroom en uitstroom, in overeenstemming met de aanbevelingen in het rapport Cosyns.4 De laatste jaren is alvast een zekere structurele verandering in de aanpak van de geïnterneerden waar te nemen.5 Zo werd in 2001 aangevat met drie pilootprojecten ter behandeling van medium security geïnterneerden, door de oprichting van forensisch psychiatrische afdelingen in de psychiatrische ziekenhuizen te Rekem, Zelzate6 en Bierbeek. Hiertoe werden de krachten van de FOD Justitie, Volksgezondheid en Sociale Zaken en de drie psychiatrische ziekenhuizen gebundeld, wat resulteerde in het opstarten van telkens twee pilootprojecten7: Justitie voorzag een extern zorgcircuit voor de begeleiding, behandeling en verzorging van medium risk geïnterneerden, terwijl de projecten van
1
Op 23 november 2012 heb ik bv. het debat “Geïnterneerd: Cel of zorg?”, georganiseerd door de Liga voor Mensenrechten bijgewoond. Het debat kaderde in een hele campagne, inclusief de uitgave van een zwartboek voor geïnterneerden. 2 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag, 2005, 13 p. 3 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag, 2005, 11-12. 4 REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 131. 5 M. VANDENBROUCKE, “De wereld van de internering en van de geïnterneerden: het functioneren van de commissie ter bescherming van de maatschappij”, Panopticon 2009, afl. 6, 92. 6 Voor meer informatie betreffende het Forensisch Zorgcircuit te Zelzate zie bijlage 1. 7 R.VERMEIREN, “Symposium 5 jaar ontmoeting Justitie-Psychiatrie”, Panopticon 2007, 65-68.
84
Volksgezondheid een intensieve klinische behandeling wilden aanbieden met als doel een zo groot mogelijk resocialisatie van de patiënten.1 De forensisch psychiatrische afdelingen in de psychiatrische ziekenhuizen te Bierbeek, Rekem en Zelzate behandelen voornamelijk geïnterneerden vrij op proef. Op deze projecten werden tal van positieve commentaren geuit, onder andere in het rapport Cosyns en het verslag van het CPT naar aanleiding van een bezoek in Bierbeek. Sinds 2008 worden de projecten daarom elke drie jaar automatisch verlengd, en gefinancierd door Volksgezondheid.2 Deze forensische proefprojecten vormden de eerste schakel in het uitbouwen van een regionaal forensisch zorgcircuit voor geïnterneerden.3 Bovendien werden enkele inspanningen geleverd ter verbetering van de intramurale zorg, namelijk door de oprichting van zorgequipes in de psychiatrische annexen van de gevangenissen en de IBM te Paifve. De oprichting van de multidisciplinaire zorgequipes werd reeds voorzien door de basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden van 2005 in het kader van de splitsing tussen zorg en expertise. De zorgteams werden uiteindelijk opgericht via een omzendbrief van de minister van Justitie in juni 2007.4 Zij vallen onder de bevoegdheid van de Dienst Gezondheidszorg Gevangenissen. De centra voor geestelijke gezondheidszorg leverden ook een bijdrage aan de gezondheidszorg in de Belgische gevangenissen.5 In het kader van het Vlaams Strategisch Plan hulp- en dienstverlening aan gedetineerden werd in de uitbouw van gespecialiseerde ambulante forensische teams voorzien, belast met een aantal opdrachten inzake hulpverlening aan gedetineerden met psychische problemen en aan geïnterneerden, evenals extra-penitentiaire begeleiding, samenwerking met justitiële en welzijnsactoren, forensische beleidsontwikkeling en kennisopbouw. In het masterplan Internering6 van 2006 wordt duidelijk vooropgesteld waar men de komende jaren werk, tijd en geld zal moeten insteken om de situatie voor de geïnterneerden in België te verbeteren. Het masterplan houdt rekening met de aanbevelingen van de werkgroep Cosyns. De voornaamste betreft het creëren van speciale voorzieningen voor die geïnterneerden die niet in de reguliere psychiatrie terecht kunnen. Eén nieuwe instelling zal daarbij niet volstaan. De werkgroep beveelt de oprichting van twee geografisch gespreide instellingen van elk maximum 250 bedden aan. Het masterplan voorziet de oprichting van een forensisch psychiatrisch centrum in Gent en in Antwerpen. De bouwwerken voor het FPC te Gent zijn reeds gestart.7 Met het oog op het bereiken van de doelstelling om alle geïnterneerden op termijn uit de gevangenissen te halen en in voorzieningen van de GGZ te laten behandelen, begeleiden en/of verzorgen, werden door de federale regering twee meerjarenplannen goedgekeurd:
1
R. DE RYCKE en M. DE MEYER, “Forensische proefprojecten in Vlaanderen voor patiënten met een gemiddelde veilgheidsgraad”, Orde van de Dag 2005, nr. 34, 33-37. 2 Federaal Plan Onkelinx-Demotte (2007): uitbouw van een zorgnetwerk voor geïnterneerden. 3 Bij KB van 31 mei 2001 werd een subsidie toegekend aan de instellingen te Rekem, Zelzate en Bierbeek om hen toe te laten de nodige personeelsleden aan te werven voor de uitwerking van een optimaal zorgaanbod voor ‘medium risk’ patiënten. 4 Omzendbrief 1800 van 7 juni 2007 betreffende de Zorgequipes in de psychiatrische afdelingen van de gevangenissen, in afdelingen en inrichtingen tot bescherming van de maatschappij: doelstelling; samenstelling, werking. 5 Omzendbrief van 29 juli 2008 betreffende de bijdrage van de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg tot de uitbouw van de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden in het kader van het Vlaams strategisch plan ‘hulp- en dienstverlening aan gedetineerden’. 6 L. ONKELINX, Masterplan voor geïnterneerden in Vlaanderen, 2006. 7 Interpellatie van de heer Eric Jadot tot de minister van Justitie over het "straf- en gevangenisbeleid", Hand. Kamer 2011-12, 23 mei 2012, nr. 43, 11..
85
Ten eerste, het federaal plan Onkelinx-Demotte van 2007 met betrekking tot de uitbouw van een zorgnetwerk voor geïnterneerden. Ten tweede, het federaal meerjarenplan Vandeurzen-Onkelinx van 2009 betreffende de uitbouw van een forensisch zorgtraject. Om hun opzet te bereiken voorzien de plannen in de uitbreiding van de zorgcapaciteit voor specifieke doelgroepen geïnterneerden én in een gefaseerde realisatie van een zorgtraject voor volwassen geïnterneerden. De plannen handelen over: de forensisch psychiatrische centra, intensieve behandeleenheden (IBE-bedden) in psychiatrische ziekenhuizen (specifiek voor seksuele delinquenten en mentaal gehandicapten), bijkomende PVT-bedden en IBW-bedden, outreachteams. Er wordt bovendien in een financiële vergoeding voorzien voor de opname van low risk geïnterneerden in de reguliere GGZ-voorzieningen. De plannen besteden verder aandacht aan het creëren van een brugfunctie tussen GGZ en Justitie ter bevordering en opvolging van de in- en doorstroom van geïnterneerden uit de gevangenissen naar GGZ, evenals de doorstroming van geïnterneerden van PZ naar PVT en IBW.1 Het plan Onkelinx-Demotte voerde de gewenste uitbreiding voor medium-risk geïnterneerden door en bracht de pilootprojecten onder de bevoegdheid van Volksgezondheid. De financiële stimulans voor de reguliere GGZ werd opgenomen in artikel 121 van de wet van 21 april 2007. Het artikel kent structureel subsidies toe aan instellingen die low risk geïnterneerden opvangen, maar werd nog niet uitgevoerd bij koninklijk besluit. Het tweede meerjarenplan Vandeurzen-Onkelinx voorziet de concrete toewijzing van opdrachten aan GGZ-voorzieningen en –diensten via zogenaamde “B4-overeenkomsten” tussen de psychiatrische ziekenhuizen en de FOD Justitie. De eerste fase van het plan is gerealiseerd in 2009 en had betrekking op seksueel delinquenten. De volgende drie fasen, onder andere met betrekking tot mentaal gehandicapten, moeten nog worden uitgevoerd.2 In 2009 en 2010 werden de forensische projecten in het zorgcircuit uitgebreid met vijf forensische outreachteams, voor de forensische patiënt die op het einde van zijn behandeltraject verdere begeleiding wenst.3
Sam enwerking en financiering De interneringsmaatregel vergt de tussenkomst van twee zeer verschillende beleidsdomeinen. Justitie ontfermt zich over een belangrijk deel van de internering, met name de procedures in de uitvoering van de beschermingsmaatregel. De commissies ter bescherming van de maatschappij, die binnenkort zullen worden vervangen door de strafuitvoeringsrechtbanken vervullen hier de belangrijkste rol. Justitie ziet echter niet enkel toe op de veiligheid, zij is ook voor een stuk verantwoordelijk voor de behandeling van de geïnterneerden, aangezien een groot deel van hen in de (psychiatrische afdeling van een) gevangenis verblijven of in een instelling of afdeling voor sociaal verweer, onder de bevoegdheid van de FOD Justitie. Daar staan de multidisciplinaire zorgteams in voor de behandeling van de geïnterneerden. De ministers van Volksgezondheid en van Welzijn staan in voor de zorg die aan de forensische patiënten geboden wordt, zowel in de forensische zorgvoorzieningen als in de
1
I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie, 11-12. Vr. en Antw. Kamer 2012-2013, 25 juni 2012, 257 (Vr.nr. 462 C. VAN CAUTER). 3 Vr. en Antw. Kamer 2010-11, 16 maart 2011, 15. (Vr. nr. 3342 S. BECQ); N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 160. 2
86
reguliere psychiatrie, en andere zorgvoorzieningen. Zij werken bovendien samen met de andere actoren in de gevangenissen bij het verlenen van intramurale zorg en begeleiding.1 In 2001 werd een protocolakkoord ondertekend tussen de federale minister van Justitie, Marc Verwilghen en de Vlaamse minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen Mieke Vogels, dat de krachtlijnen vastlegde voor de verdere samenwerking op het grensgebied tussen welzijn en justitie.2 Ter bevordering van de samenwerking tussen de verschillende GGZ-actoren zijn zowel binnen Justitie als binnen Volksgezondheid coördinatoren voorzien.3 Er vallen twee functies te onderscheiden. De netwerkcoördinatoren staan mee in voor de uitwerking, opvolging en optimalisatie van de werking van het GGZ-netwerk, naar analogie met de netwerkcoördinatoren van de projecten 107 waar zij ook mee moeten samenwerken. Zij vervullen een brugfunctie tussen Justitie en de zorgsector door met de verschillende zorgaanbieders en andere relevante actoren in overleg te gaan met het oog op samenwerking voor de doelgroep geïnterneerden met een hoog en gemiddeld veiligheidsrisico, en vormen een aanspreekpunt voor de CBM (binnenkort de SURB) voor de aanmelding en doorverwijzing naar een zorgtraject. De zorgtrajectcoördinator staat in voor de individuele en administratieve opvolging van de geïnterneerden, en kan bovendien aangeduid worden als referentiepersoon van een geïnterneerde patiënt. Bovendien worden tussen de voorzieningen en de FOD Justitie/Volksgezondheid ook overeenkomsten gesloten betreffende hun toekomstige samenwerking. Voor de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden is er eveneens sprake van een samenwerkingsconcept tussen Justitie en de Vlaamse Gemeenschap.4 De financiering wordt geregeld in artikel 27 WBM en zal worden geregeld door artikel 121 WIPG.5 Het zorgaanbod wordt gesubsidieerd door de FOD Volksgezondheid. Sinds 1 januari 2005 vallen de kosten voor de behandeling van geïnterneerden in psychiatrische voorzieningen ten laste van de administratiekosten van het RIZIV, op basis van overeenkomsten tussen deze voorzieningen en de ministers van Justitie en Volksgezondheid.6 Momenteel is er nog geen structurele financiering voor de opvang van geïnterneerden in het externe zorgcircuit.7 Volgens artikel 107 van de wet betreffende de ziekenhuizen en andere verzorgingsinstellingen kan de Koning in specifieke financieringswijzen voorzien om, op experimentele basis en beperkt in de tijd, een prospectieve en programmageoriënteerde financiering van zorgcircuits en netwerken mogelijk te maken.8 Met toepassing van dit artikel kan men een deel van de financiële middelen van ziekenhuizen
1
D. JANSSENS, Forensisch Psychiatrisch Centrum. Beveiliging of Zorg?, Just-Care symposium, slides, 22 oktober 2010, 2. 2 Protocolakkoord tussen de federale minister van Justitie, Marc Verwilghen en de Vlaamse minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen, Mieke Vogels houdende de krachtlijnen van de verdere samenwerking op het grensgebied welzijn-justitie, Ministerie van Justitie, 26 maart 2001. 3 Art. 120 WIPG. 4 Samenwerking Vlaamse Gemeenschap-Justitie inzake hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Basisprincipes en organisatie, Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2001, 14. 5 Justitie versus ziekteverzekering versus gemeenschapsfinanciering in de Centra GGZ. 6 De begroting 2005 legde de transfer van de financiering van de gezondheidszorgen aan geïnterneerden naar Volksgezondheid vast. Bovendien werd in de overdracht van de hospitalisatie- en geneesmiddelenfacturen voor alle gedetineerden aan het RIZIV voorzien, in artikel 72 van de programmawet van 27 december 2005 houdende wijziging van artikel 56 van de ZIV-wet. ( 7 REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 128. Dit kadert in de verdere uitvoering van het federaal meerjarenplan Vandeurzen-Onkelinx. 8 Artikel 107 wet van 10 juli 2008 betreffende de ziekenhuizen en andere verzorgingsinstellingen, gecoördineerd op 10 juli 2008, BS 7 november 2008.
87
die vrijkomen opnieuw worden ingezet om het bestaande ggz-aanbod beter aan te passen aan te behoeften van de psychiatrische patiënten.1 De verschillende visies en methoden die de actoren hanteren, evenals de bestaande splitsing tussen zorg en expertise, die nogal strikt wordt toegepast in de praktijk, maken de samenwerking en de beleidsafstemming tussen de verschillende beleidsdomeinen moeilijk en staan zo een efficiënte werking van het interneringssysteem in de weg. Bovendien zijn de bevoegdheden ook nog eens verdeeld over de federale overheid, de gemeenschappen en de gewesten. Die verdeling zorgt voor veel budgettaire en andere discussies. 4.3.2 Initiatieven vanuit de gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg2 Nog voor enig overheidsoptreden hadden verschillende GGZ instellingen zelf al het initiatief genomen om het forensisch zorgaanbod voor geïnterneerden uit te bouwen. Zo ontstonden al vanaf 1993 speciale behandelmodules in psychiatrische ziekenhuizen die, zonder extra financiering van de overheid, een systematisch en omvattend residentieel programma aanbieden voor seksuele delinquenten, bijvoorbeeld te Sint-Truiden, en een algemeen programma zoals in Rekem vanaf 1995.3 De initiatieven vanuit de gehandicaptensector verdienen een specifieke vermelding. Het doel van de VAPH-initiatieven bestaat erin ondersteuning te bieden aan geïnterneerden met een (verstandelijke) handicap om een zo menswaardig en kwaliteitsvol leven te kunnen leiden. Het VAPH subsidieert vooreerst enkele ambulante projecten, die bedoeld zijn om geïnterneerden met een verstandelijke handicap opgesloten in een strafinrichting te begeleiden. Met ambulant wordt hier bedoeld dat zorg aangeboden wordt binnen de gevangenismuren door diensten van buiten de gevangenis. De reintegratie van de geïnterneerde staat in deze projecten centraal. De projecten ‘Ontgrendeld’ en A.B.A.G.G. (Ambulante Begeleiding Aan Geïnterneerden met een verstandelijke beperking in de Gevangenis), mogelijk gemaakt door Centrum OBRA en ’t Zwart Goor, respectievelijk in de gevangenis van Gent en van Merksplas, verdienen hier een bespreking. Naast deze ambulante projecten, subsidieert het VAPH eveneens enkele residentiële units met een erkenning ‘Tehuis niet-werkenden’, waar opvang wordt geboden aan mensen met een verstandelijke handicap die uit de gevangenis komen.
4.4 HET HUIDIG ZORGAANBOD VOOR GEÏNTERNEERDEN IN BELGIË4 In de geestelijke gezondheidszorg wordt een onderscheid gemaakt tussen ‘behandeling’ (cure) en ‘begeleiding’ (care). Met behandeling beoogt men de verbetering, eventueel genezing van de pathologie aanwezig bij de patiënt. Begeleiding heeft eerder betrekking op de psychosociale
1
Interministeriële Conferentie Volksgezondheid 26 april 2010, Gids naar een betere GGZ door de realisatie van zorgcircuits en zorgnetwerken, 17. Een dergelijk exploratieproject bevat zorgfuncties die vertaald moeten worden in zorginhouden en zorgvormen. 2 J. GOETHALS, B. MAES en S. VERLINDEN, “De internering van verstandelijk gehandicapte delinquenten”, Fatik 2010, nr. 126; N. METTIOUI & BOSKAT, Tussen Vrouw Justitia en Vrouw Holle, 111. 3 VERBOND DER VERZORGINGSINSTELLINGEN, De forensisch-psychiatrische patiënt in Vlaanderen. Tussen twee stoelen: zorg en justitie, Brussel, 2005, 4. 4 A. BOERS, S. VANDEVELDE, V. SOYEZ, S. DE SMET en W. TING TO, , “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 17-38 (hierna: A. BOERS et al., “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”).
88
begeleiding, met het oog op het verbeteren en in standhouden van de levenskwaliteit van de patiënt.1 De begeleidingsfunctie wordt op zich genomen door verschillende hulpverlenende instanties, zoals de justitiehuizen, de centra voor algemeen welzijnswerk (CAW), voorzieningen uit de gehandicaptensector, jeugdrechters, enzovoort. Binnen de geestelijke gezondheidszorg wordt onder andere begeleiding geboden in psychiatrische verzorgingstehuizen, beschut wonen, of een of andere vorm van ambulante begeleiding. De behandeling is daarentegen een taak van de geestelijke gezondheidszorg. De verschillende centra voor geestelijke gezondheidszorg, de psychiatrische instellingen en ziekenhuizen nemen deze taak op zich. 4.4.1 Het intramuraal zorgaanbod 4.4.1.1 Psychiatrische annex 2
Een groot deel van de geïnterneerden is opgesloten in inrichtingen van de FOD Justitie, met name in de psychiatrische afdeling van een gevangenis3, in een afdeling tot bescherming van de maatschappij en in instellingen tot bescherming van de maatschappij. De uitgaven voor geïnterneerden maken in deze instellingen deel uit van de algemene uitgaven van de strafinrichtingen.4 De Penitentiaire Gezondheidsdienst binnen het DG Penitentiaire Instellingen van de FOD Justitie staat in voor de gezondheidszorg in de Belgische gevangenissen. Hierna wordt een overzicht gegeven van de intramurale forensische zorg die in deze instellingen aanwezig is. Binnen de gevangenismuren is het begeleiding- en behandelingsaanbod zeer beperkt. De belangrijkste actor op dit vlak is de zorgequipe. §
Zorgequipe
Sinds enkele jaren wordt ook aan de geïnterneerden die in de strafinrichtingen verblijven psychiatrische zorgverlening geboden. De psychomedische zorgequipes die hiervoor in het leven werden geroepen maken sindsdien eveneens deel uit van het forensisch zorgcircuit voor geïnterneerden. Via een omzendbrief van juni 20075 en in het kader van de scheiding tussen zorg en expertise die de basiswet vooropstelt, richtte de FOD Justitie multidisciplinaire zorgteams op in de psychiatrische afdelingen van de gevangenissen en in de inrichtingen tot bescherming van de maatschappij. De zorgteams staan sindsdien in voor de begeleiding en behandeling van gedetineerden, terwijl de reeds bestaande PSD’s enkel nog een adviesverlenende taak vervullen. De teams zijn minstens samengesteld uit een psychiater, een psycholoog, een maatschappelijk assistent, een ergotherapeut, een psychiatrisch verpleegkundige, een bewegingstherapeut en een opvoeder. De
1
Vlaamse Gezondheidsraad, advies over de gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen: een globaal concept?, 10 oktober 2004, 5.langd 2 De psychiatrische annex van een strafinrichting is een intramurale psychiatrische afdeling waarin beklaagden en veroordeelden met psychische stoornissen, evenals geïnterneerden – bij plaatsgebrek in instellingen en afdelingen tot bescherming van de maatschappij – kunnen worden opgenomen met het oog op een acute zorgverlening. De gevangenissen van Antwerpen, Gent, Leuven-Hulp, Merksplas, Turnhout, Vorst, Jamioulx, Lantin, Mons en Namur beschikken over zo’n psychiatrische afdeling. 3 De gevangenissen van Antwerpen, Gent, Leuven-Hulp, Merksplas, Turnhout, Vorst, Jamioulx, Lantin, Mons en Namur beschikken over een psychiatrische afdeling. Turnhout en Merksplas zijn inrichtingen met een afdeling voor sociaal verweer, en het IBM te Paifve is een Instelling tot Bescherming van de Maatschappij. 4 Boek Rekenhof, 155, Deel I (1998-1999), 299. (www.rekenhof.be) 5 Omzendbrief 1800 van 7 juni 2007 betreffende de zorgequipes in de psychiatrische afdelingen van de gevangenissen, in afdelingen en inrichtingen tot bescherming van de maatschappij: doelstelling, samenstelling, werking. De zorgequipes staan onder de bevoegdheid van de Dienst Gezondheidszorg Gevangenissen, die instaat voor de organisatie van een gelijkwaardige en kwaliteitsvolle gezondheidszorg in de gevangenissen.
89
equipes zetten zich in om binnen de gevangenismuren een gezondheidszorg te garanderen die gelijkwaardig is met de zorg in de vrije samenleving. Daarom gaan zij tewerk volgens de algemene principes van de gezondheidszorg, zoals daar zijn het gelijkwaardigheidsprincipe, het recht op professionele hulpverleners en de toepassing van de regels inzake medische ethiek en deontologie. De patiënten van de zorgequipes krijgen een behandelplan of een weekschema voorgelegd, dat zoveel mogelijk rekening houdt met de persoonlijke behoeften van de geïnterneerden.1 Voor het bereiken van de behandeldoelen werken de equipes nauw samen met de penitentiaire bewakingsassistenten. De omzendbrief voorzag bovendien in de aanstelling van speciaal aangeworven en opgeleid penitentiair personeel. Het zorgteam wordt bijgestaan door de zorgbeamten (PBA’s zorg).2 §
Psychosociale dienst (PSD)
In elke gevangenis is een psychosociale dienst aanwezig, die instaat voor de psychosociale begeleiding van de gedetineerden. De PSD is bevoegd voor de reclassering van de geïnterneerden. Bovendien neemt zij de rol van wetenschappelijk expert op in het verlenen van advies aan beslissende instanties zoals de minister van Justitie, de gevangenisdirectie, de strafuitvoeringsrechtbanken en uiteraard de commissies ter bescherming van de maatschappij. Om haar adviserende opdracht ten aanzien van de CBM naar behoren te vervullen, voert de PSD een grondig persoonlijkheidsonderzoek en een psychosociale enquête uit, met bijzondere aandacht voor psychodiagnostiek, criminogenetische factoren, diagnose, prognose en risicotaxatie.3 Vroeger vervulde de psychosociale dienst ook een therapeutische opdracht ten aanzien van geïnterneerden, aangezien er geen andere hulpverlening voor deze personen aanwezig was in de gevangenis. Sinds de invoering van de zorgequipes in 2007 is haar rol voornamelijk beperkt tot het uitwerken en evalueren van het reclasseringsplan en tot het geven van advies aan de CBM.4 De PSD ressorteert onder de FOD Justitie. Bijgevolg hebben haar medewerkers meldingsplicht en zijn zij onderworpen aan het beroepsgeheim.5 Ten aanzien van de vertegenwoordigers van de FOD Justitie heeft de meldingsplicht wel steeds voorrang op het beroepsgeheim. Dit is dus het geval wanneer de PSD advies moet verlenen aan de CBM. De meldingsplicht bemoeilijkt de samenwerking met de dienst wel op het vlak van begeleiding en zorgverlening. Ten aanzien van psychiatrische instellingen geldt deze voorrang niet, waardoor er soms moeilijkheden ontstaan met betrekking tot de informatieuitwisseling met deze diensten.6 §
Hulp- en dienstverleningsaanbod
In het kader van het Vlaams Strategisch Plan hulp- en dienstverlening aan gedetineerden, dat in 2000 werd goedgekeurd voor een periode van 10 jaar, is de Vlaamse overheid gestart met de uitbouw van een maatschappelijk hulp- en dienstverleningsaanbod in alle gevangenissen in Vlaanderen en Brussel.
1
N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, 2011, 68. De zorgequipes bieden meer in concreto: psycho-medische begeleiding; crisisopvang of ondersteuning; sociaal-administratieve ondersteuning; individuele begeleiding (bv. psychotherapie); groepsaanbod; het aanbieden van structuur (dagindeling, activiteiten,..) en het motiveren van patiënten. 2 F. LAUWAERT, Zorgequipes Internering, GGZ-congres, slides, 2012, 18. 3 N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 64. 4 De PSD geeft advies aan de CBM omtrent de toekenning van uitgaansvergunningen, penitentiaire verloven, halve vrijheid, voorlopige en definitieve invrijheidstellingen. 5 Art. 458 Sw. 6 Zie bijlage 1 met betrekking tot het forensisch zorgcircuit te Zelzate.
90
Elke gevangenis heeft hiervoor een beleidsmedewerker van de Vlaamse Overheid verantwoordelijk voor de uitvoering van het plan, en de coördinatie van het hulp- en dienstverleningsaanbod ter plaatse. Ook de centra algemeen welzijnswerk (CAW) nemen in het kader van het Strategisch Plan enkele opdrachten van sociale hulp- en dienstverlening op, via het justitieel welzijnswerk1. In elke gevangenis worden organisatieondersteuners ter beschikking gesteld, die instaan voor de uitbouw en praktische ondersteuning van het aanbod in de gevangenis, evenals enkele trajectbegeleiders, bevoegd voor de individuele begeleiding van de gedetineerden. De verschillende centra voor geestelijke gezondheidszorg bieden bovendien hulpverlening aan gedetineerden met een ernstige psychische problematiek, via hun forensische teams die hulp- en dienstverlening aan geïnterneerden bieden zowel binnen als buiten de gevangenis.2 Ook centra voor personen met een handicap bieden ondersteuning aan in de gevangenissen.3 Zo financiert het VAPH drie ambulante teams die zorg bieden aan personen met een handicap in de gevangenis, met name het project “Ontgrendeld” van het centrum OBRA in de Gentse gevangenis, “ABAGG” van DC Zwart Goor in de gevangenis van Merksplas, en in de gevangenis van Antwerpen DCB Open Lucht Opvoeding.
4.4.1.2 Inrichtingen tot bescherm ing van de m aatschappij 4
Er bestaan twee soorten inrichtingen voor sociaal verweer. In de eerste plaats bieden de instellingen tot bescherming van de maatschappij (IBM) of établissements de défense sociale (EDS), als aparte bijzondere strafinrichting opvang aan geïnterneerden. Er zijn in België drie IBM, namelijk in Paifve, in Doornik en in Bergen. Opvallend is dat deze instellingen zich allen op Waals grondgebied bevinden, waardoor de opnamemogelijkheden en de plaatsingspraktijk van de CBM’s voor de geïnterneerden in beide landsgedeelten nogal verschillen.5 In Vlaanderen beschikken enkele gewone strafinrichtingen over een aparte afdeling voor sociaal verweer, waar geïnterneerden gescheiden van de “gewone” gedetineerden kunnen geplaatst worden. De gevangenissen van Merksplas en van Turnhout beschikken over een dergelijke Afdeling tot bescherming van maatschappij. Ook in Brugge is er een aparte afdeling. De verschillende IBM bieden samen 936 plaatsen voor de opvang van geïnterneerden, waarvan 37% in Vlaanderen. §
IBM
De instellingen tot bescherming van de maatschappij (IBM of EDS) bevinden zich zoals gezegd alle drie in het Franstalig landsgedeelte. Het zijn medico-legale structuren bestemd voor de opvang van
1
Het justitieel welzijnswerk (JWW) beoogt, als een van de forensische opdrachten van de CAW, het welzijn van verdachten of daders en van hun directe omgeving te bevorderen door hen individueel en structureel te ondersteunen met het oog op hun sociale re-integratie. Het Forensisch welzijnswerk binnen de CAW omvat verder: hulp- en dienstverlening aan slachtoffers van misdrijven; hulpverlening aan seksuele delinquenten. 2 Er zijn in Vlaanderen 20 centra voor geestelijke gezondheidszorg, erkend door het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid. De helft van de CGG’s heeft een forensisch team dat werkt met gedetineerden. 3 N. PATERSON, “Adviesnota m.b.t. het decreet hulp- en dienstverlening aan gedetineerden”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 1. Zie verder hoofdstuk 5. 4 Een Instelling tot Bescherming van de Maatschappij is een bijzondere strafinrichting voor de opvang van geïnterneerden. Een Afdeling tot Bescherming van de Maatschappij is een speciaal deel van een instelling, meestal een strafinrichting, waar geïnterneerden worden geplaatst. 5 COSYNS, P. (ed.), Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, FOD Justitie, 2005, 7-12.
91
geïnterneerden met een matig en hoog veiligheidsrisico. C.R.P. Les Maronniers te Doornik en C.H.P. Le Chène aux Haies te Bergen vallen onder de bevoegdheid van het Waalse Gewest, en bieden opvang aan enkele honderden respectievelijk mannelijke en vrouwelijke geïnterneerden. De gespecialiseerde instellingen in Tournai en Mons zijn deels erkend als psychiatrisch ziekenhuis, deels als gevangenis en/of instelling van sociaal verweer. Zowel Justitie als Volksgezondheid als de Franse Gemeenschap en het Waalse Gewest investeren hierin. De financiering is immers een gedeelde verantwoordelijkheid van het RIZIV, Justitie en Volksgezondheid.1 De IBM te Paifve is de enige die ressorteert onder de FOD Justitie. Het regime in de inrichting houdt het midden tussen een gewoon penitentiair regime en dat in een psychiatrische instelling. Justitie staat hier alleen in voor de financiering van de verzorging, begeleiding en behandeling. Dit heeft uiteraard gevolgen voor het aanbod in de instelling, dat helemaal niet tegemoetkomt aan de behandelnoden van de geïnterneerden.2 Aangezien deze IBM zich allen in Wallonië bevinden heeft ons landsgedeelte al jaren dringend nood aan gelijkaardige instellingen. Wel bestaan er in Vlaanderen drie forensische eenheden in psychiatrische centra, die voorzien in een gespecialiseerde opvang voor geïnterneerden. Deze eenheden behandelen voornamelijk geïnterneerden die vrij zijn op proef. In Wallonië beslist men zeer vaak tot plaatsing van geïnterneerden in een instelling ter bescherming van de maatschappij. Men verwijst daar wel veel minder naar een psychiatrisch ziekenhuis, wat wellicht ook te maken heeft met het feit dat de internering zich in het Zuiden eerder richt naar ernstige delicten met een ernstige pathologie.3 §
Afdelingen tot bescherming van de maatschappij
Sinds 2009 beschikt de strafinrichting te Merksplas over een aparte afdeling voor de opvang van 60 mentaal gehandicapte geïnterneerden. De nieuwe cellenvleugel kreeg niet zomaar de naam ‘De Haven’, een naam die symbool staat voor een veilige plaats, maar ook een plaats waar je na je aankomst opnieuw kan vertrekken; een plaats met perspectief op de toekomst. Doelstelling is dan ook om verzorging en rust aan te bieden in een veilige omgeving en tevens perspectief te bieden op persoonlijke ontplooiing en ontwikkeling.4 Gezien de specifieke behoeften van de doelgroep die in de afdeling voor beveiligde zorg opgevangen wordt, werkt de FOD Justitie voor de dagelijkse werking samen met het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH), en kan zij rekenen op hulp van dienstverleningscentrum ’t Zwart Goor. In een van de drie vleugels van de gevangenis van Turnhout worden geïnterneerden met een psychotische problematiek opgenomen en begeleid. Het Penitentiair Complex te Brugge biedt eveneens opvang aan een specifieke groep binnen de geïnterneerden, met name vrouwen, in de ‘Afdeling Hoge Veiligheid’. In Vlaanderen is dit de enige plek waar vrouwelijke geïnterneerden die een verhoogd veiligheidsrisico vormen vrij op proef terechtkunnen.
1
De EDS Tournai en Mons hebben een RIZIV-conventie die de financiering van de opvang, verzorging, begeleiding en behandeling van de geïnterneerden regelt. 2 FOD JUSTITIE, Paifve. Instelling van sociaal verweer, Brussel, Regie der Gebouwen, 2009, 4. Voor meer informatie zie bijlage 2. 3 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe WIPG: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, nr. 114, 23. 4 http://www.buildingsagency.be/realisatieberichten_nl.cfm?key=147#7.
92
4.4.2 Het extern zorgaanbod Geïnterneerden die werden geplaatst op basis van artikel 14 WBM worden behandeld in diensten van het forensische of reguliere psychiatrische zorgcircuit. Dit kan in een van de IBM, bijvoorbeeld te Doornik en te Bergen.1 Een aanzienlijk deel van de geïnterneerden is echter vrij op proef op basis van art 18 WBM. Zij worden behandeld in diensten van de forensische of de reguliere geestelijke gezondheidszorg. Het betreft hier voornamelijk Nederlandstalige geïnterneerden, die behandeld worden in één van de forensische psychiatrische eenheden, in algemene psychiatrische ziekenhuizen en psychiatrische verzorgingstehuizen, homes, beschut wonen, en dergelijke meer. Een geïnterneerde die werd opgenomen met toepassing van artikel 18 valt onder de gewone ziekteverzekering. Dit betekent dat het RIZIV en de patiënt zelf instaan voor de kosten van de opname. Indien de patiënt hiertoe niet in staat is, zal het OCMW zijn deel ten laste nemen. Slechts in uitzonderlijke gevallen, indien een patiënt geen aanspraak zou kunnen maken op ziekteverzekering, passen de Nederlandstalige CBM’s artikel 14 toe. De kosten vallen dan ten laste van Justitie.2 4.4.2.1 Forensisch psychiatrisch zorgcircuit
Buiten de gevangenismuren heeft zich een aanbod van zorgnetwerken en zorgcircuits ontwikkeld, specifiek voor de behandeling van geïnterneerde patiënten.3 Bedoeling is om de persoon te oriënteren naar een structuur die aangepast is aan zijn specifieke behoeften, antwoorden « op maat » te vinden, en daarbij toe te zien op de continuïteit van de zorgverlening. Als de sociale re-integratie van de geïnterneerde overwogen kan worden, zou het zorgtraject hem geleidelijk moeten voorbereiden op een re-integratie in zijn leefomgeving of ten minste vertrouwder moeten maken met het leven in de maatschappij.4 Forensische geestelijke gezondheidszorg is vaak langdurige zorg. Sommige patiënten blijven hun hele leven nood hebben aan een vorm van behandeling of begeleiding. Daarom bestaan er ook forensisch psychiatrische verzorgingstehuizen, afdelingen bedoeld voor long stay. Er blijft dan ook steeds een gerechtelijke instantie verantwoordelijk voor de patiënt, namelijk de Dienst Justitiehuizen.5 §
Forensisch psychiatrische eenheden
De forensisch psychiatrische eenheden in enkele psychiatrische centra zijn de pilootprojecten van Justitie en Volksgezondheid die voorzien in open en gesloten opvang voor medium risk geïnterneerden met psychotische of persoonlijkheidsstoornissen.6 In de tweede bijlage is meer
1
C.R.P. Les Maronniers te Doornik en C.H.P. Le Chêne aux Haies in Bergen. REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 117. 3 Een zorgcircuit omvat het volledige GGZ-aanbod afgestemd op de specifieke behoeften van een doelgroep en voorziet in alle mogelijke zorgmodules. Zo is een zorgcircuit voor de opvang van low tot medium risk geïnterneerden een cluster van voorzieningen, gaande van ambulante begeleiding tot residentiële opvang. Dit geheel van zorgprogramma’s en andere zorgvoorzieningen wordt gerealiseerd door een netwerk van zorgaanbieders of zorgnetwerk die samen één of meerdere zorgcircuits aanbieden in het kader van een samenwerkingsovereenkomst. (artikel 11 Ziekenhuiswet) 4 ANAHM, SIMILES en CGKR, Witboek ‘Het vergeetputbeleid. Internering van personen met een verstandelijke handicap of een psychische aandoening’, Brussel, 2011, 20. 5 Vlaamse Gezondheidsraad, advies over de gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen: een globaal concept?, 10 oktober 2004, 6. 6 Een zorgcircuit voor de opvang van low tot medium risk geïnterneerden is een cluster van voorzieningen, gaande van ambulante begeleiding tot residentiële opvang. 2
93
informatie terug te vinden over de werking van de forensisch psychiatrische afdeling van het psychiatrisch centrum Sint-Jan-Baptist te Zelzate. Er zijn bovendien forensisch psychiatrische afdelingen, gespecialiseerd in de begeleiding en behandeling van seksuele delinquenten. Deze specialisatie is een gevolg van een samenwerkingsakkoord dat tussen de federale staat en de Vlaamse werd gesloten en dat voorziet in een gespecialiseerde adviesverlening en verplichte behandeling in het kader van de voorwaardelijke invrijheidstelling van gedetineerden en de invrijheidstelling op proef van geïnterneerde daders van seksueel misbruik tegenover minderjarigen. De verplichte behandeling die de rechter kan opleggen moet plaats hebben bij een gespecialiseerde dienst terzake. Als gevolg van het akkoord werden gespecialiseerde psychosociale teams in drie strafinrichtingen en een afdeling ter bescherming van de maatschappij geïnstalleerd, die een speciale deskundigheid bezitten m.b.t. daders van seksueel misbruik.1 §
In de toekomst: Forensisch Psychiatrische Centra
De nog op te richten forensische psychiatrische centra zullen de zorgketen voor geïnterneerden volledig maken.2 Men is reeds gestart met de bouw van het FPC te Wondelgem. Er is echter nog niet voorzien in een uitbater. Het intern circuit in het centrum zal bestaan uit vier afdelingen, namelijk een Forensisch Oriëntatie- of Observatiecentrum, een forensisch behandelingscentrum, een afdeling voor pre-resocialisatie en een Forensisch re-integratie-, resocialisatie- en rehabilitatiecentrum3.. Ook in Antwerpen komt er een FPC. De federale regering heeft reeds het nodige geld vrijgemaakt (53 miljoen euro) voor de bouwwerken die zullen starten in 2013.4 Iedere patiënt doorloopt een individueel behandelingstraject, naargelang hun psychische toestand. Bij hun aankomst in het centrum worden ze opgenomen in de observatie- en oriëntatie- eenheid. Ze worden er gescreend en voor iedere patiënt wordt een specifiek, individueel behandelingstraject uitgestippeld. Patiënten die tijdelijk onhandelbaar zijn, worden opgenomen in de crisisafdeling. In de intensieve behandelingseenheid krijgt iedere patiënt de aangepaste psychiatrische begeleiding en therapie; de algemene verpleegeenheid voorziet in de (para)medische begeleiding van elke patiënt. Nadat de patiënt genezen wordt verklaard, wordt hij heropgenomen in de samenleving.5
4.4.2.2 Regulier psychiatrisch zorgcircuit
Geïnterneerden met een lage veiligheidsgraad kunnen worden behandeld in het regulier psychiatrisch zorgcircuit. Zij kunnen ook doorstromen vanuit het forensisch zorgcircuit naar het regulier. Er zijn residentiële GGZ-voorzieningen die geïnterneerden opnemen, evenals ambulante projecten. Het gaat om plaatsen in algemeen psychiatrische ziekenhuizen en psychiatrische verzorgingstehuizen, om
1
R. VERELLEN; “Het samenwerkingsakkoord tussen de Federale Staat en de Vlaamse Gemeenschap inzake begeleiding en behandeling van daders van seksueel misbruik: een stand van zaken”, Fatik 2008, nr. 119, 12-14. 2 Hand. Senaat 2011-12, 16 mei 2012, nr. 5-152COM, 5. 3 http://www.pfpcg.be/. 4 P. VAN DE PERRE, “Bouw psychiatrisch centrum aan Beatrijslaan in 2013”, Gazet van Antwerpen 15 september 2012, 1. 5 http://www.buildingsagency.be/realisatieberichten_nl.cfm?key=158#6.
94
tehuizen voor niet-werkenden.1 Daarnaast wordt nog ambulante opvang georganiseerd door de Centra voor Algemeen Welzijnswerk, de Centra GGZ, het VAPH, enzovoort. Er bestaan ambulante projecten voor plegers van zedenfeiten, evenals voor geïnterneerden met een verstandelijke beperking.
4.5 KNELPUNTEN De vele knelpunten die bestaan met betrekking tot de behandeling van en de zorg voor geïnterneerden werden al in verschillende rapporten en adviezen beschreven. Verschillende auteurs en instanties hebben zich over dit onderwerp gebogen en hebben de problemen die rijzen in de praktijk netjes opgesomd. In wat hierna volgt worden de belangrijkste punten uiteengezet. 1. Internering wordt ervaren als een straf
Hoewel de interneringsmaatregel in wezen grondig verschilt van een gevangenisstraf, wordt zij door vele geïnterneerden op dezelfde manier ervaren. Een groot deel van hen blijft immers verstoken van de nodige verzorging en begeleiding waar zij recht op hebben. De tijdelijke plaatsing op basis van artikel 14 WBM in de psychiatrische annex van een gevangenis, in afwachting van een overplaatsing naar een beter aangepaste inrichting of afdeling tot bescherming van de maatschappij duurt in de praktijk vaak veel te lang. Door een chronisch tekort aan plaatsen in de IBM’s en de andere psychiatrische instellingen worden de geïnterneerden in de gevangenis gehouden, waar zij helemaal niet de zorg krijgen die zij nodig hebben, en waardoor de duur van de interneringsmaatregel onnodig verlengd wordt. Aangezien ook de gevangenissen met een capaciteitsprobleem te kampen hebben, belanden velen tijdens hun verblijf zelfs tussen de gewone gedetineerden, vaak in overvolle cellen. Een (langdurig) verblijf in dergelijke onaangepaste en ontoereikende omstandigheden zal uiteraard nefaste gevolgen hebben voor de psychische gesteldheid van de geïnterneerde persoon en komt de verbetering van diens geestestoestand zeker en vast niet ten goede. Dit valt ten zeerste te betreuren, aangezien dergelijke verbetering door de wet als noodzakelijke voorwaarde vereist wordt voor een eventuele invrijheidstelling. Zo wordt de internering vaak een langdurige en uitzichtloze maatregel die inhoudelijk niet veel verschilt van de gewone vrijheidsstraf.2 Voor geïnterneerden met zeer complexe psychiatrische problematieken is het ongelooflijk moeilijk om een geschikte instelling te vinden die de juiste specifieke therapeutische behandeling biedt. Men ziet hierin de zeer triestige paradox dat geïnterneerden met de meest complexe problematiek die de meest gespecialiseerde zorg behoeven, terechtkomen in de minst aangepaste setting.3 Jammer genoeg bevat de nieuwe interneringswet ook geen werkelijke garanties voor een behandeling buiten de gevangenismuren, aangezien de internering nog steeds voorlopig plaatsvindt in de door het onderzoeks- of vonnisgerecht aangeduide psychiatrische afdeling, in afwachting van een beslissing tot plaatsing.4
1
Zo zijn er drie woonprojecten die een erkenning door het VAPH genieten als tehuis voor niet-werkenden voor de opvang van mannelijke geïnterneerden met een verstandelijke beperking. 2 K. HANOULLE, “Internering: het antwoord op een onbeantwoorde vraag”, in N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 106. 3 K. DE BLONDE, “De centra voor algemeen welzijnswerk” in N. METTIOU en BOSKAT, Tussen Vrouw Justitia en Vrouw Holle, Herentals, Boskat VZW, 2011, 168. 4 Zie de artikelen 6, 10 en 17 van de nieuwe WIPG, volgens dewelke de internering voorlopig plaatsvindt in de door het onderzoeks- of vonnisgerecht aangeduide psychiatrische afdeling van een gevangenis, tot zijn
95
2. Problemen mbt de intramurale zorg
De opvang van geïnterneerden in de psychiatrische afdelingen verloopt uiteraard niet ideaal en is in vele gevallen onaanvaardbaar. Een gevangenis is een on(aan)gepaste setting voor psychiatrische patiënten, zowel wat betreft de infrastructuur als het personeel. Ze krijgen hier geen of onvoldoende behandeling. Wegens plaatsgebrek door de overbevolking in de gevangenissen bevinden vele geïnterneerden zich dan nog niet eens in de psychiatrische annexen, maar tussen de gewone gedetineerden. Het is duidelijk dat er sprake is van een structureel probleem met betrekking tot de opvang (of eerder het gebrek aan opvang) van geïnterneerden. Sinds een arrest van het EHRM in 2011, waarin de Belgische staat veroordeeld werd wegens de wederopname van een geïnterneerde die in de gevangenis van Gent tussen de gewone gedetineerden terechtkwam, en enkele dagen later zelfmoord pleegde, kunnen deze geïnterneerden, die zijn opgesloten in een gewoon regime of zonder een aangepaste behandeling, aan de hand van dit arrest opkomen voor hun mensenrechten door bij de CBMs hun opname in een gespecialiseerde instelling te eisen.1 Ook in de instellingen voor sociaal verweer is een adequate therapeutische begeleiding afwezig. Volgens het rapport Cosyns verschilt de behandeling in de IBM niet van die in een gewone gevangenis. Ook daar is de geboden zorg ondermaats. Ondanks de realisatie van de vooropgestelde maatregelen van de omzendbrief nr. 1800 blijkt dat de zorgteams en het gevangenispersoneel in de psychiatrische afdelingen in de praktijk helemaal niet volstaan om aan de therapeutische noden van de geïnterneerden te voldoen.2 De hoofddoelstelling van de circulaire, namelijk het garanderen van een «gelijkwaardige gezondheidszorg als die in de vrije samenleving» is alleszins nog niet bereikt. De zorgequipes sluiten niet genoeg aan binnen het forensisch zorgcircuit.3 Daar zal in de toekomst nog wat werk moeten geleverd worden. De verblijfsomstandigheden in de psychiatrische afdelingen zijn ongehoord. De psychiatrische afdelingen beschikken over een gebrekkige omkadering, die niet in de vereiste zorg voorziet voor de beklaagden, de veroordeelden met een psychiatrische problematiek en de geïnterneerden. In 2007 beschikte geen enkele Vlaamse gevangenis over een psychiatrische afdeling die aan de normering voor psychiatrische ziekenhuizen voldoet.4 Net zoals in de psychiatrische afdelingen van de strafinrichtingen het geval is, is er in de inrichtingen tot beschermingen van de maatschappij een serieus personeelstekort. De aangestelde zorgteams en het gevangenispersoneel volstaan helemaal niet om te kunnen voldoen aan de behoeften van de aanwezige geïnterneerden. De multidisciplinaire teams zijn dan wel goed opgeleid, maar ze zijn ontoereikend. Daarenboven is er een schrijnend tekort aan plaatsen. Zo moet een geïnterneerde die wil overgeplaatst worden naar de IBM van Paifve gemiddeld 4 jaar wachten.5 Het CPT stelt naar aanleiding van een bezoek aan de psychiatrische annexen van Lantin en Jamioulx in 2009 nog steeds een nijpend gebrek aan psychiatrische bijstand in de gevangenissen vast, zodat het het onmogelijk is om aan de geïnterneerden dezelfde medische zorgen te bieden als in de vrije samenleving.6
overplaatsing naar een inrichting of afdeling tot bescherming van de maatschappij of een inrichting die in staat is de gepaste zorgen te verstrekken, aangewezen door de strafuitvoeringsrechtbank. 1 EHRM 6 december 2011, nr. 8595/06, De Donder en De Clippel/België, noot L. LAVRYSEN. 2
S. DE CLERCK, Straf- en strafuitvoeringsbeleid, overzicht en ontwikkeling, FOD Justitie, 2010, 34; P. COSYNS, “De forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen op een keerpunt: het licht schijnt in de duisternis?”, 372. 3 H. BEEUWSAERT, I. COGNEAU en J. DE RIDDER, Forensische zorg: circuit of kortsluiting?, GGZ-congres, slides, 19 september 2012, 6. 4 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe interneringswet: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, afl. 114, 23. 5 ANAHM, SIMILES en CGKR, Witboek ‘het vergeetputbeleid. Internering van personen met een verstandelijke handicap of een psychische aandoening’, Brussel, 2011, 18-20. 6 CPT, Rapport 23 juli 2010.. Zij hebben daar nochtans recht op ingevolge vaste rechtspraak van het EHRM.
96
Het sociaal statuut van de geïnterneerden vormt de basis van het probleem wat betreft de intramurale zorg.1 Volgens de RIZIV-wet van 1960 stopt de sociale zekerheid aan de gevangenispoort. De ziekteverzekering komt niet tussen, wat betekent dat de gevangenissen zelf instaan voor de zorg. Aangezien zorgverlening niet bepaald tot de expertise van Justitie behoort, heeft dit zijn gevolgen voor de kwaliteit van de geboden zorg. De instellingen van de FOD Justitie hebben immers andere prioriteiten, namelijk op het vlak van bewaking en bewaring. De behandeling daarentegen is een zaak van Volksgezondheid, terwijl de financiering binnen de sociale zekerheid zou kunnen gebeuren. Als gevolg van de aanhoudende budgettaire problemen waar Justitie steeds mee te maken heeft, zijn de gezondheidszorgen die in de Belgische gevangenissen geboden worden een rechtsstaat onwaardig. Bovendien lijkt er geen verbetering in de situatie te zullen komen, zonder een financiële tegemoetkoming van de sociale zekerheid. In januari 2004 maakte minister van Justitie Onkelinx reeds duidelijk dat zij het nodige overleg zou plegen en een akkoord zou trachten te sluiten met Volksgezondheid en met Sociale Zaken.2 De splitsing tussen zorg en expertise die de basiswet gevangeniswezen doorvoerde in de instellingen van de FOD Justitie lijkt voor problemen te zorgen in de praktijk. De scheiding wordt daar zeer strikt toegepast, en is nadelig voor de coherentie en consistentie in de uitwerking van het forensisch zorgaanbod, evenals voor de continuïteit van de zorg.3 Het belang van samenwerking tussen alle actoren vergroot hierdoor. Het gaat over verschillende diensten die elkaar niet goed begrijpen en niet goed weten wat ze nu mogen zeggen tegen wie. Bovendien is de positie van de penitentiair beambten in dit verhaal niet duidelijk.4 3. Het zorgaanbod is ontoereikend
Een gebrek aan opvangcapaciteit in het externe psychiatrisch zorgcircuit zorgt ervoor dat de uitstroom van geïnterneerden uit de gevangenis problematisch is.5 De zorgvraag is immers groter dan het zorgaanbod. Er is sprake van een structureel probleem met betrekking tot de opvang van geïnterneerden. Verschillende auteurs hebben er al op gewezen dat de zorg voor geïnterneerden in België onvoldoende uitgebouwd is.6 Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft dit structureel probleem reeds aangekaart, onlangs nog in de zaak L.B en drie arresten in januari 2013.7 Immers, het juridische luik van de WBM wordt wel dagelijks toegepast, maar het behandelingsluik is grotendeels dode letter gebleven.8 Er is een schrijdend tekort aan residentiële en ambulante opvangmogelijkheden.9 Er zijn onvoldoende specifieke residentiële voorzieningen voor de begeleiding van geïnterneerden, zowel voor low-risk, medium- als high-risk patiënten. Hoe lager de veiligheidsgraad van de betrokkene is, hoe meer kans men heeft om opgenomen te worden in het regulier psychiatrisch zorgcircuit. Geïnterneerden met een
1
Mondelinge vragen aan minister van Justitie Onkelinx, Hand. Senaat 2003-04, 22 januari 2004, 8-9. Mondelinge vragen aan minister van Justitie Onkelinx, Hand. Senaat 2003-04, 22 januari 2004, nr. 3-159, nr.3161 en nr. 3-163, 11. 3 S. DECOENE, “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie, afl. 37, nr. 2 juni 2007, 91. 4 Zie bijlage 2 met betrekking tot de IBM te Paifve. 2
5
F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, Verslag van een multidisciplinair panelgesprek over de mogelijkheden voor justitie en zorg in hun samenwerking rond internering, ‘Just-Care’ congres, 22 oktober 2010, www.pfpcg.be. 6 P. COSYNS, D. DE DONCKER en C. DILLEN, “De geïnterneerden en hun behandeling”, 74; S. DECOENE, “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie, afl. 37, nr. 2 juni 2007, 84-96. 7 EHRM 2 oktober 2012, nr. 22831/08, L.B./België. 8 H. HEIMANS, “Is er nog hoop voor geïnterneerden?”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 9. 9 A. BOERS et al., “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 34.
97
verhoogde veiligheidsgraad kunnen momenteel enkel terecht in de drie forensische eenheden in de psychiatrische centra te Bierbeek, Rekem en Zelzate. Alle voorzieningen zijn serieus overbevraagd. Ook de overbevolking in de gevangenissen zorgt voor problemen. Het capaciteitsprobleem stelt zich vooral in Vlaanderen, als gevolg van het verschillend zorgaanbod in beide landsdelen. Het EHRM heeft deze situatie reeds meermaals aangeklaagd.1 Het zorgaanbod is bovendien onvoldoende gedifferentieerd.2 Er wordt onvoldoende of geen opvang voorzien voor bepaalde doelgroepen. Alle Vlaamse vrouwelijke geïnterneerden verblijven in de gevangenis van Brugge. Ondanks de effectieve oprichting van zo’n 600 plaatsen in het externe zorgcircuit is het aantal geïnterneerden in de gevangenissen en IBM’s sinds 2000 onophoudelijk gestegen. Het aantal is zelfs bijna verdubbeld, van 640 in maart 2000 tot 1.103 in maart 2011. Het versnellen van de uitstroom en doorstroom kan maar nuttig zijn als tegelijk de instroom van geïnterneerden in de gevangenis niet toeneemt. De nieuwe interneringswet bevat alvast belangrijke bepalingen die het beslissingsproces aan de instroomkant professionaliseren.3 Zo wordt aan bepaalde problemen met betrekking tot de kwaliteit van het psychiatrisch deskundigenonderzoek een oplossing geboden door een systeem van accreditatie of erkenning van de experts in te voeren.4 De overheveling van de taken van de CBM’s naar de strafuitvoeringsrechtbanken zal tot een grotere eenvormigheid in de besluitvorming van het uitvoerend orgaan moeten leiden.5 GGZ-voorzieningen zijn vaak nog steeds niet bereid geïnterneerden of geïnterneerden met een bepaalde problematiek op te nemen.6 De instelling, de patiënten of de buurtbewoners staan vaak afkerig tegen de opname van patiënten met een gerechtelijke achtergrond. Bepaalde doelgroepen stromen niet of nauwelijks door vanuit de gevangenissen. Zo worden seksuele delinquenten die de gepleegde feiten totaal ontkennen geweigerd door residentiële voorzieningen.7 De versnippering van het Vlaamse (forensisch) zorglandschap bemoeilijkt de doorstroming doorheen het zorgtraject, evenals de uitstroom. Het forensisch zorglandschap bestaat uit eilandjes die nauwelijks met elkaar verbonden zijn. De PSD en de zorgequipe in de gevangenis, de residentiële voorzieningen, de justitieassistenten, de centra voor geestelijke gezondheidszorg en de CAW’s worden allen gefinancierd vanuit verschillende regelgevingen en overheidsdiensten.8 De verdere ontwikkeling van een gespecialiseerd forensisch zorgnetwerk zal hieraan tegemoet moeten komen.9 Het zorgaanbod in de verschillende voorzieningen moet zoveel mogelijk op elkaar worden afgestemd. Ook de zorgequipes moeten beter aansluiten. 4. Spanningsveld justitie vs zorg
1
EHRM 2 oktober 2012, nr. 22831/08, L.B./België.
2
S. DECOENE, “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie, afl. 37, nr. 2, 92/ 3 REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 119. 4 Art. 5, §2 WIPG. 5 REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 119. 6 E. MICHIELS, “De gespannen relatie tussen Justitie en Psychiatrie: een beschrijvend onderzoek”, Fatik 2007, nr. 115, 5. 7 A. BOERS et al., “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 34. 8 S. DECOENE, “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie 2007, nr. 2, 89. 9 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 58.
98
De behandeling van geestesgestoorde delinquenten bevindt zich op het grensgebied tussen justitie en volksgezondheid. Men werkt steeds in een spanningsveld van veiligheid (risicobeheersing en controle) versus zorg (psychiatrische behandeling met het oog op gedragsverandering en re-integratie). Dit maakt dat behandeling geen eenduidig begrip is.1 Bovenop de problemen betreffende de ministeriële verantwoordelijkheid, speelt eveneens een communautaire dimensie. Er zijn grote verschillen te bemerken tussen Vlaanderen en Wallonië.2 De combinatie van de twee aspecten is van cruciaal belang, zowel voor de samenleving als voor de geïnterneerde zelf. In de praktijk lijken beiden echter niet zo gemakkelijk met elkaar te verzoenen, gezien de twee aspecten een compleet verschillende finaliteit hebben. De juridische context begrenst de behandeling en positioneert de behandelaar in een aantal spanningsvelden, waardoor de therapeutische vrijheid van de behandelaar voor een deel beknot wordt. Forensische behandeling bevindt zich op het grensgebied tussen dwang en vrijwilligheid. Behandeling in de geestelijke gezondheidszorg is immers gestoeld op vrijwilligheid van handelen en verantwoordelijkheid. Als gevolg van de dubbele finaliteit van de interneringsmaatregel heeft de behandeling niet alleen een therapeutische maar ook een maatschappelijke functie. De behandelaar moet verantwoordelijkheid nemen door de best mogelijke behandeling in veilige omstandigheden aan te bieden.3 Momenteel is er een te sterke oriëntatie op risicobeheersing en controle4, wat natuurlijk de hoofdopdracht van Justitie is. De extramurale gezondheidszorg, in voorzieningen van de GGZ en Waalse IBM’s enz. vallen onder Volksgezondheid, terwijl de gezondheidsdiensten van de gevangenissen nog tot de bevoegdheid van de FOD Justitie behoren. Dit zorgt voor zeer ingewikkelde en onlogische gevolgen. In het licht van het gelijkwaardigheidsbeginsel e.d. is het ongehoord dat de gezondheidszorg nog tot Justitie behoort. Volksgezondheid is niet de specialisatie van Justitie, waardoor vaak ondoordachte en verkeerde beslissingen worden genomen en aanbevelingen worden geformuleerd. Bovendien is er een serieuze onderfinanciering van de gezondheidsdiensten in de gevangenissen.5 5. Afdwingbaarheid van het recht op zorg
Om te kunnen spreken van een werkelijk recht op zorg, moet dat recht ook juridisch afdwingbaar zijn. Deze afdwingbaarheid is echter niet gegarandeerd. Er bestaat in België geen echte wettelijke verplichting voor GGZ-instellingen om patiënten op te nemen. De nieuwe interneringswet bepaalt ook niet echt duidelijk in welke mate (bepaalde) zorginstellingen verplicht kunnen worden om geïnterneerden op te nemen. De artikelen 17 en 47 betreffende de beslissing tot plaatsing en overplaatsing bevatten geen sluitend antwoord op die vraag en kunnen zelfs aanleiding geven tot een dubbelzinnige interpretatie. De heer Hugo Vandenberghe zag in beide artikelen een absolute opnameplicht die zich uitstrekt tot private instellingen en diende daarom twee amendementen in tot wijziging van deze artikelen, vanuit de overweging dat de zorginstellingen in de eerste plaats vanuit hun eigen knowhow zelf moeten kunnen aangeven wat ze
1
A. BOERS, et al., “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 35. J.C. GOORDEN en T.I. OEI, “Tbs en internering, actuele ontwikkelingen in België”, Proces 2007, afl. 1, 20. 3 A. BOERS, et al., “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 31-32. 2
4
S. DECOENE, “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie 2007, nr. 2, 89. 5 Vraag om uitleg van mevrouw Lieve Van Ermen aan de vice-eersteminister en minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid en aan de minister van Justitie over de bevoegdheden van de FOD Justitie binnen de gezondheidsdiensten van de gevangenissen, Hand. Senaat 2010-11, 4 maart 2010, nr. 4-1528, 1.
99
onder passende zorg en vereiste veiligheidsmaatregelen verstaan.1 De amendementen werden niet aanvaard omdat er volgens de regering geen absolute opnameplicht in de tekst vervat zit.2 De GGZ wil alleszins niet aan een dergelijke algemene opnameplicht onderworpen worden. Ze beroepen zich op enkele elementen die tegen dergelijke absolute plicht zouden pleiten, onder andere het capaciteitsprobleem in de zorginstellingen, de doelgroepwerking, het gevaarscriterium, de motivatie voor behandeling, enzovoort. Zij is wel bereid tot een engagementsverklaring, zoals een protocolakkoord tussen FOD Justitie en de zorgactoren met het engagement van behandeling en de realisatie van een zorgcircuit.3 Indien men zijn recht op zorg wenst af te dwingen, kan men uiteraard steeds naar de rechter stappen. De laatste jaren werden verschillende vonnissen en arresten geveld ter afdwinging van het recht op zorg. Rechtspraak met betrekking tot de opvang van geïnterneerden klaagt meestal het gebrek aan behandeling in de psychiatrische afdelingen in de gevangenissen aan, evenals een gebrekkige doorstroom van geïnterneerden naar psychiatrische instellingen. Uit de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens van de laatste decennia valt een en ander af te leiden over de manier waarop geesteszieke delinquenten in Europa behandeld worden. Het Europees Hof heeft de Belgische staat al meerdere malen veroordeeld voor de manier waarop ze met haar geïnterneerden omgaat. In 1998 velde het Hof het arrest Aerts4: Volgens het Hof kan een vrijheidsbeneming door de overheid enkel rechtmatig zijn indien de omstandigheden in overeenstemming zijn met het doel ervan. Het doel van de internering als vrijheidsbenemende maatregel is volgens het Hof de behandeling van de geïnterneerde. De internering moet bijgevolg plaatsvinden in omstandigheden die voldoen aan internationale psychiatrische standaarden. Daarop oordeelde het Hof dat de ontoereikende psychiatrische behandeling van een geïnterneerde in de psychiatrische afdeling van Lantin de vrijheidsberoving onrechtmatig maakt en dus in strijd met artikel 5, §1 EVRM. Een arrest van het EHRM op 6 december 2011 in de zaak De Clippel heeft het afdwingen van dit recht beter mogelijk gemaakt doordat de inhoud van het arrest kan gebruikt worden door geïnterneerden, die kunnen aantonen dat zij in een Belgische gevangenis zijn opgesloten in een gewoon regime of zonder dat hen een aangepaste behandeling wordt geboden.5 Zij kunnen dit doen door bij de commissies tot bescherming van de maatschappij hun opname in een gespecialiseerde instelling te eisen. De voorzitters van de CBM zullen die instellingen dan wellicht moeten verplichten tot de opname van geïnterneerden. Die verplichting tot opname is niet zo evident, gelet op het gebrek aan opvangmogelijkheden. Het Europees Hof heeft dit probleem al meermaals aangekaart. In de zaak L.B. van 2 oktober 2012 stelde ze nog een structureel probleem met betrekking tot de opvang en behandeling van geïnterneerden vast, wegens een langdurig verblijf in de gevangenis waar de detentieomstandigheden niet aangepast zijn aan de noden van geesteszieke patiënten. Dit jaar werden nogmaals drie arresten in dezelfde zin geoordeeld en werd een schadevergoeding toegekend aan de benadeelde partijen.6
1
Amendement (H. VANDENBERGHE) op het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Senaat 2006-07, nr. 3-2094/2, 3: Hand. Senaat 2006-07, 29 maart 2007, nr. 3-212, 2 Verslag over het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Senaat 2006-07, nr. 3-2094/3, 39. 3 Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer 200607, nr. 51K2841/004, 113. 4 EHRM 30 juli 1998, nr. 61/1997/845/1051, Aerts/België. 5 EHRM 6 december 2011, nr. 8595/06, De Donder en De Clippel/België. 6 EHRM 2 oktober 2012, nr. 22831/08, L.B./België; EHRM 10 januari 2013, nr. 4318/09, Claes/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 43653/09, Dufoort/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 53448/10, Swennen/België.
100
In 2010 oordeelde het Hof van Cassatie dat het hoofddoel van de internering de bescherming van de maatschappij is, waaraan de behandeling van de geïnterneerde ondergeschikt is. Volgens dit arrest is de vrijheidsbeneming van een geïnterneerde die geen behandeling krijgt dan ook niet onrechtmatig, aangezien nog steeds aan het hoofddoel is voldaan.1 Dit arrest strookt echter niet met de rechtspraak van het EHRM. Na het Europees Hof heeft ook het Belgisch Grondwettelijk Hof in 2009 geoordeeld dat de langdurige gevangenneming van geïnterneerden een schending uitmaakt van het recht op vrijheid en dat deze schending bovendien sanctioneerbaar is.2 Volgend op dit arrest heeft de CBM Gent voor het eerst een instelling gedwongen tot opname van een geïnterneerde, op kosten van de staat.3 De weg werd zo geopend om via de burgerlijke rechter de opname van een geïnterneerde in een zorginstelling te eisen.4 Zo veroordeelde een Gentse kort geding rechter in 2004 voor het eerst de minister van Justitie tot zorgverstrekking aan een geïnterneerde.5 Bij een bezoek aan de Gentse gevangenis stelde hij immers vast dat er geen wezenlijk verschil is tussen het regime van de gewone gedetineerden en dat van de geïnterneerden. De Belgische staat werd verantwoordelijk gesteld voor het gebrek aan behandeling en kreeg zes maanden tijd om voor een aangepaste verzorging en begeleiding van de geïnterneerde in de gevangenis te zorgen.6 De rechter stelde hierbij het subjectief recht op verzorging vast, en zag de opgelegde sanctie tot zorgverstrekking binnen de zes maanden als ‘een herstel in natura van de schadeverwekkende onwettelijkheid’.7
4.6 AANBEVELINGEN VOOR DE TOEKOMST 1. Instroom in gevangenis beperken
Op basis van artikel 8, §1 kunnen alle personen met een mentale beperking geïnterneerd worden. Deze personen hebben echter niet altijd een bijkomende psychiatrische problematiek, in welk geval begeleiding door een voorziening van het VAPH beter aangewezen is. Het rapport Cosyns beveelt een aan mentaal gehandicapten via aangepaste eenheid in een FPC te laten doorstromen naar het reguliere circuit.8 Om de instroom van geïnterneerden in de gevangenis te beperken, zouden nieuwe instrumenten kunnen worden ontwikkeld voor externe voorzieningen om op te treden in geval bepaalde regels worden overtreden, zonder de voorlopige aanhouding of een andere gerechtelijke maatregel te moeten vorderen. In het forensisch zorgcircuit zou een tijdelijke overplaatsing van de geïnterneerde naar een
1
Cass. 8 september 2010, nr. P.10.1058.F. GwH 17 september 2009, nr. 142/2009. 3 A .DECLERCK en H. HEIMANS, “Is de zorg voor een geïnterneerde juridisch afdwingbaar? Het grondwettelijk hof geeft de aanzet”, Juristenkrant september 2010, 4. 4 X, “Interview met Henri Heimans, voorzitter van de Commissie Bescherming Maatschappij van Gent”, Ad Rem 2010, speciale editie, 34. 5 KG Gent 1 september 2004, NJW 2004, nr. 79, 884-887.253. 6 H. PANKEN, “Gents vonnis wijst Belgische staat op zijn verplichtingen ten aanzien van geïnterneerde: een kleine stap in de goede richting”, Fatik 2004, afl. 104, 21. 7 R. DE CORTE, “Rechter veroordeelt minister tot zorgverstrekking aan geïnterneerde”, Juristenkrant 2004, afl. 93, 1. 8 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag, 2005, 12. 2
101
gesloten afdeling in het eigen zorgcircuit bijvoorbeeld een oplossing bieden.1 Op die manier wordt de uitvoering van de interneringsmaatregel grotendeels aan Justitie onttrokken.2 2. Het intramuraal zorgaanbod moet verbeterd worden
Bovendien moet ook het intramuraal zorgaanbod beter worden uitgewerkt. Zolang er extern nog niet voldoende plaatsen zijn, verblijven vele geïnterneerden immers in een penitentiaire omgeving waar zij momenteel nog niet de zorgen krijgen waar zij recht op hebben. Er moet meer verzorgend personeel aangeworven worden, en er moeten meer psychiaters aanwezig zijn in de gevangenissen. Momenteel vervullen de penitentiaire beambten verschillende taken waar zij niet of onvoldoende voor zijn opgeleid. Men zou bij de aanwerving van penitentiair personeel voorrang kunnen geven aan personen met een psychiatrisch verpleegkundig diploma of met ervaring op enige andere wijze.3 De gezondheidsdiensten in de gevangenissen moeten onder de bevoegdheid van de FOD Volksgezondheid gebracht worden zodat zij zo optimaal mogelijk kunnen functioneren.4 Gedetineerden en geïnterneerden mogen niet langer worden uitgesloten van de sociale zekerheid. Zij moeten een volwaardig statuut in de verplichte ziekteverzekering krijgen, zodat ze dezelfde rechten hebben als sociaal verzekerden in de vrije samenleving. De commissie Internering stelde reeds een in die zin voor. Zij verwees hierbij naar Frankrijk, waar de psychiatrische afdeling van de gevangenis van Fresnes wordt gerund door een psychiatrisch ziekenhuis uit de omgeving. Het systeem lijkt daar immers goed te functioneren.5 In 2010 werd binnen het RIZIV een werkgroep opgericht, met vertegenwoordigers van de FOD Justitie en het RIZIV, waarin wordt nagegaan op welke manier gedetineerden en geïnterneerden een volwaardig statuut in de verplichte ziekteverzekering kunnen krijgen. De werkgroep onderzoekt bovendien de wenselijkheid om een afzonderlijke categorie voor gedetineerden en geïnterneerden te creëren, in het kader van de continuïteit van hun rechten.6 Een integratie van de gezondheidszorg in de gevangenissen zoveel als mogelijk conform de normen van de gezondheidssector verdient hierbij een aanbeveling, aldus het advies van de Penitentiaire Gezondheidsraad.7 Ook de Raad van Europa adviseert in haar aanbevelingen betreffende de Europese gevangenisregels dat de gezondheidszorg moet worden georganiseerd in nauw verband met het beheer van de gezondheidszorg in de vrije samenleving en dat het gezondheidszorgbeleid in de gevangenissen geïntegreerd moet worden in het
1
F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 58. 2 Zie bijlage 1. 3 J. BAEKE, “Voorwoord” in LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Geïnterneerd: cel of zorg?, Gent, Liga voor mensenrechten, 2012, 12. 4 Dit kadert in een aanbeveling van 1998 (van het Comité van Ministers) van de Raad van Europa betreffende de ethische en organisatorische aspecten van de gezondheidszorg in de gevangenis (R(98)7) + advies 2009/1 van de Penitentiaire Gezondheidsraad aan de minister van Justitie betreffende de hervorming van de gezondheidszorg in de gevangenissen. 5 Hoorzitting over het eindverslag van de werkzaamheden van de Commissie internering van het Ministerie van Justitie. Verslag namens de Commissie voor Welzijn, Volksgezondheid en Gelijke Kansen uitgebracht door de heer JAN VAN DUPPEN, Parl. St. Vl.Parl.1999-2000, nr. 137/1, 5. 6 Vraag om uitleg van mevrouw Lieve Van Ermen aan de vice-eersteminister en minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid en aan de minister van Justitie over de bevoegdheden van de FOD Justitie binnen de gezondheidsdiensten van de gevangenissen, Hand. Senaat 2010-11, 4 maart 2010, nr. 4-1528, 2. 7 In uitvoering van artikel 98 Basiswet werd een Penitentiaire Gezondheidsraad opgericht, bestaande uit aan de gevangenis verbonden geneesheren, psychiaters, tandartsen en verpleegkundigen. De raad verleent adviezen aan de minister van Justitie ter bevordering van de kwaliteit van de gezondheidszorg in de gevangenissen, in het belang van de gedetineerde patiënt.
102
nationale beleid.1 Het lijkt er echter op dat het nog zeker enkele jaren zal duren vooraleer concrete stappen ter hervorming van de gezondheidszorg in de gevangenissen en de verplichte geneeskundige verzekering voor gedetineerden zullen worden genomen.2 3. Zorgaanbod afstemmen op zorgvraag
Het zorgaanbod dient nog beter afgestemd te worden op de vraag, kwantitatief maar ook kwalitatief. Om aan alle – huidige en toekomstige - geïnterneerden opvang te kunnen bieden moeten dringend meer plaatsen gecreëerd worden in het forensische en in het reguliere psychiatrisch zorgcircuit. De nieuwe forensisch psychiatrische centra zullen reeds een groot deel van de geïnterneerden met een verhoogd veiligheidsrisico kunnen opvangen, maar er zullen blijvende inspanningen nodig zijn om het lot van alle geïnterneerden veilig te stellen. Alle bevoegde overheden en instanties zullen hun steentje moeten bijdragen om een continu globaal en geïntegreerd zorgcircuit te vormen dat aansluit bij de behoeften van elke individuele patiënt. Daarbij moet het zorgaanbod binnen de verschillende voorzieningen zo goed mogelijk op elkaar worden afgestemd. De bereidheid van de psychiatrische instellingen om forensische patiënten op te nemen kan nog steeds beter. Een financiële incentive voorzien voor het opnemen van low risk geïnterneerden zal alvast helpen, evenals meer aandacht voor de behandeling van forensische patiënten in de opleidingen in de reguliere GGZ en stages in de forensische sector.3 Er moet verder gewerkt worden aan de uitbouw van een gedifferentieerd zorgaanbod. Daarbij verdienen enkele doelgroepen geïnterneerden omwille van hun specificiteit en extra zorgbehoeften bijzondere aandacht, waaronder mentaal gehandicapten, seksuele delinquenten e.d.4 Er moeten voldoende plaatsen voorzien worden voor vrouwen en voor patiënten met een mentale handicap.5 De nieuwe centra moeten zoveel mogelijk binnen een behandellogica werken en niet vanuit een bewakingsmodel.6 De verdere ontwikkeling van een gespecialiseerd forensisch zorgnetwerk zal de doorstroming en uitstroom doorheen het zorgcircuit stimuleren.7 Het zorgaanbod in de verschillende voorzieningen moet zoveel mogelijk op elkaar worden afgestemd. Ook de zorgequipes moeten beter aansluiten. Gezien de bijzondere situatie van deze forensische patiënten is het van belang dat men in de praktijk zoveel mogelijk tracht te handelen zowel vanuit het penitentiaire als vanuit het therapeutische aspect van de maatregel. Onderzoek heeft uitgewezen dat een dergelijke gecombineerde of hybride aanpak het meest effectief is.8 Een evenwichtige combinatie van de beide doelstellingen is ook geen
1
Artikel 40 Recommendation Rec (2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules, 11 januari 2006, https://wcd.coe.int/wcd/ViewDoc.jsp?id=955747. 2 Vr. en Antw. Senaat 2011-12, 12 juni 2012, .. (Vr. nr. 5-6455 B. ANCIAUX). 3 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 59. 4 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag, 2005, 8; A. BOERS, “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 35. 5 R. VERMEIREN, “Symposium 5 jaar ontmoeting justitie-psychiatrie”, Panopticon 2007, 67. 6 Ibid. 7 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 58. 8 J. HERMANNS en A. MENGER, Walk the line. Over continuïteit en professionaliteit in het reclasseringswerk, Amsterdam, SWP, 2009.
103
onmogelijke opdracht. Beveiliging en zorg kunnen elkaar ontmoeten in de uitbouw van het forensisch zorgnetwerk, indien de toepasselijke wetgeving bovendien soepel inspeelt op dat zorgnetwerk.1 Men zal een coherente en consistente visie op forensische zorg, circuitvorming en de realisatie van een interneringstraject moeten ontwikkelen om de continuïteit van de geboden zorg te garanderen.2 De doorstroming naar reguliere settings moet steeds gegarandeerd blijven, om te vermijden dat de nieuwe FPC’s in korte tijd dichtslibben zoals vandaag het geval is in de forensisch psychiatrische eenheden.3 Ondanks de creatie van zo’n 600 plaatsen in het externe circuit is het aantal geïnterneerden in de Belgische gevangenissen niet verminderd.4 4. Verdere uitvoering federaal meerjarenplan Vandeurzen-Onkelinx
Het federaal meerjarenplan Vandeurzen-Onkelinx zal verder moeten uitgevoerd worden met het oog op de uitbouw van een volledig aangepast en toereikend zorgaanbod en op een betere in- en doorstroom doorheen het zorgcircuit.5 Een verdere uitbreiding van de plaatsingsmogelijkheden voor geïnterneerden in het externe zorgcircuit, als gemeenschappelijk project van alle bevoegde overheden, is hierbij onontbeerlijk. Uiteraard zal dit verdere financiële inspanningen vergen. Ook moet het nodige budget worden vrijgemaakt om de verbouwingsplannen voor het IBM te Paifve uit te voeren. Er dient nog steeds een exploitant aangeduid te worden voor het FPC in Wondelgem. Zorgnet Vlaanderen pleit voor de uitbating door een private rechtspersoon, bijvoorbeeld een vzw, met een raad van bestuur bestaande uit een multidisciplinair forum met verschillende relevante actoren, opnieuw ter bevordering van de doorstroming naar andere GGZ-actoren teneinde een dichtslibbing van het FPC te voorkomen.6 De federale meerjarenplannen voorzien in de toekenning van een forfaitaire financiële vergoeding per opname van een geïnterneerde in de reguliere zorg. De budgettaire middelen hiervoor werden reeds voorzien in de begroting van 2010, maar de uitbetaling van de vergoeding is uitgesteld tot de inwerkingtreding van de nieuwe interneringswet. Deze financiële vergoeding is nochtans van belang om de reguliere GGZ te ondersteunen en te stimuleren om geïnterneerden op te nemen en te behandelen. De netwerk- en zorgcoördinatoren zullen een zeer belangrijke taak uitoefenen. Hun belang en dat van de overlegstructuur waarin de nieuwe wet voorziet, mag dan ook zeker niet onderschat worden. Het voorzien van deze per werkingsgebied van het hof van beroep is aan te raden.7 5. De afdwingbaarheid van het recht moet beter gewaarborgd worden
Er zouden bijvoorbeeld bindende Europese normen moeten komen voor de behandeling van gedetineerden en geesteszieken. De bestaande aanbevelingen van de Raad van Europa zijn immers niet dwingend. Het CPT moet ook meer controle uitoefenen. Er moet een soort van opnameplicht komen voor de psychiatrische voorzieningen, maar die moet bovendien uitvoerbaar zijn.1 Een ideale situatie zou zijn dat de CBM of de SURB eenzijdig een
1
D. JANSSENS, Forensisch Psychiatrisch Centrum. Beveiliging of Zorg?, Just-Care symposium, slides, 2010, 1. A. BOERS, S. VANDEVELDE , V. SOYEZ, S. DE SMET, W. TING TO, “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 34. 3 R. VERMEIREN, “Verslag workshop “Recht en geestelijke gezondheidszorg””, Panopticon 2010, afl. 1, 61-64; MAES, B., GOETHALS, J., VERLINDEN, S. EN LAMBEIR, B., “Begeleiding van geïnterneerden met een verstandelijke handicap”, Alert 2009, nr. 4, 69. 4 Vr. en Antw. Kamer 2011-12, 25 juni 2012, 258 (Vr. nr. 462 C. VAN CAUTER). 5 I. MOENS, en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie, 26-29. 6 I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting, maar sleutels tot re-integratie, 28. 7 I. MOENS, en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie, 29. 2
104
inrichting kan aanduiden die de geïnterneerde verplicht moet opnemen, naar analogie met de wet gedwongen opname. Gezien de niet-bereidheid van de GGZ-sector om een algemene verplichting tot opname op zich te nemen, verdient het eerder aanbeveling zo snel mogelijk werk te maken van een protocolakkoord tussen het FOD Justitie en de zorgsectoren met engagement van zorg betreffende de realisatie van het extern zorgcircuit. Bovendien zal men steeds voorafgaand overleg moeten organiseren tussen de SURB en de instelling alvorens een beslissing tot plaatsing te nemen.2 Hier ligt het belang van een “onderhandelde plaatsing” waarbij de strafuitvoeringsrechtbank voorafgaand aan de beslissing tot plaatsing overleg pleegt met de GGZ om zo goed mogelijk aan de zorgvraag van de geïnterneerde tegemoet te komen. De nieuwe functie van coördinator extern zorgcircuit zal hier een belangrijke rol spelen. Bedoeling is de samenwerking tussen Justitie en de zorgsector te vergemakkelijken, initiatieven te ontwikkelen ter verbetering van de opvang en het stimuleren van de uitstroom van geïnterneerden.3 Men zou bijvoorbeeld ook quota kunnen bepalen voor de opvang van geïnterneerden, waardoor de zorginstellingen een financiële beloning krijgen of bestraft worden.4 Het federaal meerjarenplan Onkelinx-Demotte van 10 oktober 2006 voorziet in een financiële stimulans voor de reguliere GGZ. Het betreft een vergoeding per opname evenals een eenmalige vergoeding bij de eerste aanmelding door de CBM van een nieuwe patiënt. Er zou bovendien een automatische schadevergoeding kunnen worden toegekend na een bepaalde wachttijd in een gevangenis, naar het voorbeeld van de Nederlandse passantenvergoeding.5
1
In het IBM te Paifve wordt steeds een drietal bedden vrijgehouden ingeval een op proef vrijgelaten geïnterneerde opnieuw wordt opgenomen, en voor het geval de instelling verplicht wordt tot opname van een geïnterneerde. Daar vormt een dergelijke opnameplicht dus geen probleem. 2 Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door de heer WALTER MULS, Parl. St. Kamer 200607, nr. 51K2841/004, 113. 3 Art. 120, tweede lid WIPG; A. DECKERS, Internering: Analyse dossiers vanuit brugfunctie justitie-zorgsector, GGZ-congres, slides, 2012, 4. 4 LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 7. 5 Ibid.
105
4.7 CONCLUSIE De politieke wil om het lot van de geïnterneerden op menswaardige manier te verbeteren is er al jaren. Het kan echter een hele tijd duren vooraleer politiek engagement zich vertaalt in concrete actie en effectieve realisaties van doelstellingen.1 Op termijn zouden geïnterneerden die nu in de Belgische strafinrichtingen verblijven een plaats moeten krijgen in het externe forensische of reguliere zorgcircuit; de psychiatrische afdelingen van de gevangenissen zouden blijven bestaan voor de inobservatiestelling, inverdenkinggestelden met geestesstoornis of de geïnterneerden die opnieuw opgesloten worden ter afwachting van een zitting voor de CBM.2 De politiek heeft vooropgesteld dat de opsluiting van geïnterneerden in penitentiaire instellingen, zonder een aangepaste behandeling, niet aanvaardbaar is.3 De overheid wil dat alle geïnterneerden die opgesloten zijn in instellingen van de FOD Justitie, behandeld worden binnen voorzieningen van de FOD Volksgezondheid. Zowel justitie als de zorgsector worden geconfronteerd met een uiteenvallend maatschappelijk draagvlak, wat leidt tot meer nieuwe taken voor beide actoren.4 Om de doelstellingen te bereiken zal een degelijke samenwerking tussen justitie en welzijn/volksgezondheid noodzakelijk blijven, en dienen de nodige middelen te worden vrijgemaakt om alle initiatieven te kunnen verwezenlijken. De vervanging van de oude wet tot bescherming van de maatschappij van 1964 door een nieuwe, modernere interneringswet betekent alvast een grote stap in de hervorming van de internering. De vele problemen met betrekking tot het juridisch statuut van de geïnterneerden, de regels inzake de uitvoering van de internering en de werking van de commissies ter bescherming van de maatschappij werden hier alvast mee aangekaart. Maar zoals minister van Justitie Onkelinx bij de bespreking van de nieuwe wet ook aangaf kan die juridische hervorming pas volledig werkzaam zijn indien daarbij een geheel van maatregelen wordt uitgewerkt, die een betere behandeling en begeleiding van de geïnterneerden op therapeutisch vlak in de praktijk mogelijk maken.5 Het recht op zorg, waar ook geïnterneerden over beschikken, dient immers gewaarborgd te zijn. Om de kans op recidive zoveel mogelijk te verkleinen hebben geïnterneerden nood aan een aangepaste verzorging, die kan bestaan uit een medische of psychologische behandeling, opleidingen, maatschappelijke hulp, enzovoort. De verschillende regeringen hebben, boven alle partijgrenzen heen, al aangegeven bereid te zijn om zware financiële inspanningen te leveren voor een betere therapeutische opvang van geestesgestoorde delinquenten, aangezien dit eveneens in het belang van de maatschappelijke veiligheid is.6 Er moet een globaal aanbod ontwikkeld worden, dat niet enkel de ziektetoestand van de geïnterneerde en diens levenskwaliteit wil verbeteren, maar bovendien het risico op herval in de geestestoestand evenals in de delinquentie tracht te verminderen.7
1
P. BOLLEN, “Van vrijblijvende reflectie tot concrete actie. Recente beleidsinitiatieven tegen de verwaarlozing van geïnterneerden”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 25. 2 Federaal meerjarenplan Vandeurzen-Onkelinx (2009) betreffende de uitbouw van een forensisch zorgtraject; Federaal plan Onkelinx-Demotte (2007) betreffende de uitbouw van een zorgnetwerk voor geïnterneerden. 3 COSYNS, P. (ed.), Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, FOD Justitie, 2005, 5; S. DE CLERCK, Straf- en strafuitvoeringsbeleid, overzicht en ontwikkeling, FOD Justitie, 2010, 24. 4 B.A. ARRIGO, Punishing the mentally ill, a critical analysis of law and psychiatry, Albany, State University of New York, 2002; F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 56. 5 Verslag over het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/004,15. 6 Mondelinge vragen aan minister van Justitie Onkelinx, Hand. Senaat 2003-04, 22 januari 2004, nr. 3-159, nr.3161 en nr. 3-163, 11. 7 Verslag over het wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Parl. St. Kamer, 2006-07, nr. 51K2841/004, 12.
Om het lot van de geïnterneerden blijvend veilig te stellen zal de hele samenleving moeten gemobiliseerd worden. Sensibilisering omtrent de problematiek is hier een eerste stap. Het betreft immers een maatschappelijk probleem dat de hele bevolking aangaat. Bovendien kan de hervorming onmogelijk slagen indien zij niet gepaard gaat met financiële tegemoetkomingen. De regering heeft al veel initiatief getoond, maar het kwam nooit tot een werkelijke uitvoering omdat de nodige middelen nooit zijn vrijgemaakt. De herziening van de nieuwe interneringswet moet samengaan met een verdere uitbreiding en verbetering van het zorgaanbod voor geïnterneerden. Hiervoor zal het nodige budget moeten vrijgemaakt worden. Tot dan zullen de geïnterneerden moeten verder leven in precaire omstandigheden, in afwachting van een betere toekomst.
107
5. A LGEMEEN BESLUIT 5.1 RECHTSPOSITIE Het huidige interneringssysteem wordt al jaren vanuit verschillende hoeken bekritiseerd. Naast het gebrek aan therapeutische voorzieningen voor geïnterneerden wordt de afwezigheid van een modern juridisch instrument voor de gerechtelijke en uitvoeringsfase van de internering aangeklaagd.1 De huidige WBM hanteert ten eerste een verouderd en onaangepast begrippenkader en zij bevat veel lacunes die de rechtszekerheid uiteraard niet ten goede komen.2 De problemen beginnen al in de onderzoeksfase, waar de kwaliteit van het psychiatrisch deskundigenonderzoek onvoldoende gewaarborgd wordt. De wet bevat geen objectieve criteria, kwaliteitseisen of een vereiste specifieke opleiding inzake het deskundigenonderzoek en de deskundigen.3 Het statuut van gerechtsdeskundige is onvoldoende uitgewerkt. Er worden immers geen erkenningsvoorwaarden of andere vereisten opgelegd aan een gerechtspsychiater.4 Daarenboven liggen de honoraria voor gerechtsdeskundigen bijzonder laag en Justitie laat geregeld op zich wachten om deze te betalen.5 De onaantrekkelijkheid van en het gebrek aan respect voor de functie heeft zeker en vast gevolgen voor de gemotiveerdheid van de gerechtspsychiater. De inobservatiestelling geschiedt in de psychiatrische afdelingen van de gevangenissen, die helemaal niet aangepast zijn om dergelijke onderzoeken uit te voeren.6 Zij zou moeten gebeuren in het bij KB voorziene maar niet opgerichte penitentiair onderzoeks- en klinisch observatiecentrum.7 Aangezien de beslissing om al dan niet te interneren grotendeels afhangt van de conclusies van de gerechtspsychiater over de geestestoestand van de betrokkene, heeft een gebrekkig onderzoek gevolgen voor de hele duur van de maatregel, inclusief de behandeling.8 Het orgaan bevoegd voor de verdere uitvoering van de interneringsmaatregel, de CBM, is ook onderhevig aan enkele kritieken. Zowel de samenstelling als de werking ervan zorgen voor problemen. Er is een gebrek aan eenvormigheid in de beslissingsprocessen van de commissies, als gevolg van de grote autonomie die zij genieten.9 Procedureel-juridisch bevat de wet ook enkele tekortkomingen, die moeilijk te rijmen vallen met de procedurele waarborgen van het recht op een eerlijk proces vervat in artikel 6 EVRM. De bepalingen met betrekking tot de wederopname van op proef vrijgelaten
1
H. HEIMANS, “Is er nog hoop voor geïnterneerden?”, P. BOLLEN, M. VANDENBROUCKE en J. CASSELMAN, “Begint er licht te schijnen aan het einde van de duistere tunnel?”, W. VAN STEENBRUGGE, “De internering van delinquenten met een geestesstoornis. Enkele beschouwingen bij het voorontwerp van wet, in het licht van artikel 6 van het EVRM-verdrag”, C. DILLEN, “Zinvolheid van nieuwe richtlijnen en initiatieven rond internering. Het standpunt van een psychiatrisch-forensisch deskundige”, Orde van de Dag 2001, afl. 15, themanummer ‘Internering, Eindelijk met zorg behandeld?’. 2 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 56. 3 J. BAEKE, “Internering: faites vos jeux!” in METTIOU, N. en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 80. 4 C. DILLEN, “Zinvolheid van nieuwe richtlijnen en initiatieven rond internering. Het standpunt van een psychiatrisch-forensisch deskundige”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 43-52. 5 J. BAEKE, “Internering: faites vos jeux!” in METTIOU, N. en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 81. 6 Art. 1, derde lid WBM. 7 Koninklijk Besluit van 19 april 1999 tot instelling van een Penitentiair Onderzoeks- en Klinisch Observatiecentrum met het statuut van Wetenschappelijke Inrichting van de Staat, BS 8 mei 1999. 8 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 57. 9 M. VANDENBROUCKE, “De wereld van de internering en van de geïnterneerden: het functioneren van de Commissie ter bescherming van de maatschappij”, Panopticon 2009, afl. 6, 96.
geïnterneerden en met betrekking tot de internering van veroordeelden bieden een zwakke rechtsbescherming.1 De wet laat de huidige situatie toe, waar geïnterneerden “tijdelijk” in de psychiatrische afdeling van een gevangenis ondergebracht worden, in afwachting van een plaatsing in een IBM of andere instelling. Daar verblijven zij soms jarenlang zonder voor de CBM te verschijnen. Deze situatie is in strijd met artikel 5 van het EVRM.2 Bovendien komt aan de internering pas een einde wanneer de geestestoestand van de geïnterneerde zodanig verbeterd is dat hij geen gevaar meer vormt voor de samenleving. Maar hoe kan die geestestoestand nu verbeteren als men geen behandeling krijgt voor de geestesziekte? Om vrij te komen moet men genezen, maar men wordt wel het recht op behandeling ontzegd. Op die manier komen geïnterneerden in een uitzichtloze situatie terecht die bestendigd wordt door de regering die hen daar geplaatst heeft en die in wezen niet veel verschilt van de situatie van gedetineerden.3 Een genezing en terugkeer in de maatschappij zal zelfs met behandeling niet steeds mogelijk zijn. Sommige psychiatrische stoornissen zijn immers chronisch van aard. Zo kan je volgens de klassieke psychiatrie bijvoorbeeld niet “genezen” van schizofrenie.4 In vele gevallen is dus een langdurige zorg voor en opvolging van de patiënt nodig.5 De ‘nieuwe’ interneringswet van 2007 zorgt in het algemeen voor een betere wettelijke omkadering van de internering, aangepast aan de huidige omstandigheden. Er wordt een wettelijke definitie van de internering gegeven en het meer algemene begrip geestesstoornis wordt geïntroduceerd, ter vervanging van de verouderde begrippen krankzinnigheid, ernstige staat van geestesstoornis en zwakzinnigheid. Men zal er wel op moeten letten dat het gebruik van deze meer algemene term niet zal leiden tot een toename van het aantal personen die onder het toepassingsgebied van de internering vallen. Dit zal afhangen van het individuele oordeel van de rechters. 6 De rechtspositie van zowel de geïnterneerde als zijn/haar slachtoffer worden verbeterd maar wel in grote mate gelijkgesteld met die van gedetineerden en hun slachtoffers.7 De wet bevat belangrijke bepalingen die het beslissingsproces aan de instroomkant willen professionaliseren. De nieuwe bepalingen betreffende het deskundigenonderzoek zullen wellicht tot een verbetering van de kwaliteit van deze onderzoeken leiden maar ook van de beslissing tot internering aangezien de expertise voortaan verplicht wordt.8 De professionalisering van het beslissend college inzake de uitvoering van de interneringsbeslissing is een ander positief aspect van de interneringswet. De bevoegdheden van de CBM worden immers overgeheveld naar de strafuitvoeringsrechtbank. Beslissingen over de verschillende uitvoeringsmodaliteiten worden voortaan, in het kader van een tegensprekelijke procedure, bij unanimiteit genomen, op advies van de directeur van de inrichting waar de geïnterneerde verblijft. De gedetailleerde omschrijving van de verschillende uitvoeringsmodaliteiten en procedures zal voor meer
1
Art. 20, zevende lid WBM bepaalt heel summier hoe een op proef in vrijheid gestelde geïnterneerde op vordering van de procureur des Konings opnieuw kan worden opgenomen/opgesloten in een psychiatrische afdeling, nl. indien in zijn gedragingen of zijn geestestoestand een gevaar voor de maatschappij waarneembaar is, met name wanneer hij de opgelegde voorwaarden niet naleeft. 2 Zie o.a. EHRM 30 juli 1998, nr. 61/1997/845/1051, Aerts/België. 3 K. HANOULLE, “Internering: het antwoord op een onbeantwoorde vraag”, in N. METTIOU en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 106. 4 M. VANDENBROUCKE, “De nieuwe interneringswet: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, afl. 114, 25. 5 Vlaamse Gezondheidsraad, advies over de gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen: een globaal concept?, 10 oktober 2004, 6. 6 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 17. 7 J. CASSELMAN, “Dertig jaar forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen”, 325. Volgens art. 4 WIPG kunnen bepaalde slachtoffers worden geïnformeerd en/of gehoord bij de toekenning van een modaliteit van strafuitvoering. In de huidige WBM beschikken slachtoffers over geen enkel recht. 8 Art. 8, §2 WIPG.
109
eenvormigheid in en controle op de beslissingen van het uitvoerend orgaan zorgen. De nieuwe bepalingen met betrekking tot aanhangigmaking van zijn zaak bij de SURB evenals de verplichte periodieke controles voorafgaand en tijdens de uitvoering van de verschillende uitvoeringsmodaliteiten betekenen een enorme verbetering ten aanzien van de huidige situatie.1 De directeur van de inrichting waar de geïnterneerde verblijft krijgt een aantal belangrijke taken op zich. Hij zal op periodieke wijze advies moeten uitbrengen aan de SURB met betrekking tot een eventuele toekenning van strafuitvoeringsmodaliteiten en is verantwoordelijk om de procedure op te starten.2 Hopelijk zullen de directeurs deze verantwoordelijkheid op een degelijke en rechtvaardige manier op zich nemen. Verder verbetert de nieuwe interneringswet de rechtspositie van geïnterneerden bij het bevel tot een wederopname in de gevangenis dat voortaan de voorlopige aanhouding wordt genoemd.3 De internering van veroordeelden wordt ook geregeld met meer aandacht voor de rechtspositie van de betrokkene, in een tegensprekelijke procedure voor de strafuitvoeringsrechtbank, met alle bijkomende procedurele waarborgen.4 Bovendien worden de problemen betreffende het voortduren van de internering na verloop van de oorspronkelijke straf opgelost door de wet gedwongen opname van toepassing te verklaren. Indien de geïnterneerde-veroordeelde nog niet voldoende genezen is, dan wordt de zaak aanhangig gemaakt bij de vrederechter die de betrokkene gedwongen kan laten opnemen in een psychiatrisch ziekenhuis.5 Op procedureel vlak worden veel vernieuwingen aangebracht die tegemoetkomen aan de meeste bezwaren met betrekking tot het recht op een eerlijk proces.6 Een groot minpunt met betrekking tot de procedures is dat zij te veel overgenomen werden van de procedures voor gedetineerden. De wet gaat teveel uit van een strafrechtelijke benadering, en bevat onvoldoende garanties voor een gepaste, hoogstaande behandeling van de geïnterneerden.7 Teneinde tegemoet te komen aan de beide doelstellingen van de interneringsmaatregel, namelijk de bescherming van de maatschappij én de behandeling van de geestesstoornis met het oog op de sociale re-integratie van de geïnterneerde, zal de nieuwe wet op enkele belangrijke punten gewijzigd moeten worden en zullen bijkomende politieke en financiële inspanningen geleverd moeten worden. Aanbevelingen Ten eerste moet de externe rechtspositie van geïnterneerden duidelijker onderscheiden worden van die van gedetineerden. Beiden zijn immers fundamenteel verschillend, waardoor een gelijkschakeling qua rechtspositie niet gerechtvaardigd is. Zo zou men beter een andere terminologie gebruiken dan de
1
Zo bepaalt art. 26, §1 dat het openbaar ministerie binnen de maand na de beslissing tot internering de zaak aanhangig maakt bij de SURB met het oog op het laten aanwijzen van de inrichting waar de internering ten uitvoer zal worden gelegd. 2 Art. 38 en verder WIPG. 3 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 15. 4 De internering van veroordeelden wordt op uitgebreide en gedetailleerde wijze geregeld in de artikelen 82-113 WIPG. 5 Art. 112, §2 WIPG; A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 20. 6 A. DE CLERCK en W. VAN STEENBRUGGE, “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, nr. 114, 20. 7 J. GOETHALS en L. ROBERT, “Een nieuwe interneringswet”, Fatik 2007, nr. 114, 9; F. VERBRUGGEN en J. GOETHALS, “Van kommercommissie naar kwelrechtbank? De vernieuwing van de internering” in X, Recht in beweging, Antwerpen, Maklu, 2008, 359 e.v.; F. VANDER LAENEN, “De toekomst van de forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Voorzichtig hoopvol, maar ‘semper vigilans’” in W. BRUGGEMAN, E. DE WREE, J. GOETHALS, P. PONSAERS, P. VAN CALSTER, T. VANDERBEKEN en G. VERMEULEN (eds.), Van pionier naar onmisbaar. Over 30 jaar Panopticon, Maklu, Antwerpen 2009, 356.
110
begrippen die rechtstreeks overgenomen werden uit de wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van veroordeelden. In dit opzicht verdient het ook aanbeveling zo snel mogelijk werk te maken van een aparte wet die de interne rechtspositie van geïnterneerden regelt.1 De bijzondere kwetsbaarheid van de groep geïnterneerden binnen de gevangenis vereist een bijzondere bescherming van hun rechtspositie, bovenop de basisrechten voor gedetineerden.2 Er moet over het algemeen meer aandacht worden besteed aan het behandelaspect van de internering. Het valt te betreuren dat de nieuwe wet niet meer rekening houdt met de aanbevelingen van de commissie Internering, voornamelijk met betrekking tot het psychiatrisch deskundigenonderzoek.3 De kwaliteit van de expertise wordt door de nieuwe wet wel beter gewaarborgd en het statuut van de deskundige wordt aangepakt maar het geheel moet nog bij KB worden uitgewerkt. Het deskundigenonderzoek moet nu verplicht worden uitgevoerd voorafgaand aan een beslissing tot internering.4 Dit zal de kwaliteit van de beslissing zeker ten goede komen. Het recht op tegenspraak wordt onvoldoende gegarandeerd tijdens het deskundigenonderzoek.5 De mogelijkheid voor de verdachte om een tegenexpertise te laten uitvoeren moet grondig worden uitgewerkt. Hierbij moet het deskundigenverslag aan een erkende derde kunnen worden voorgelegd. Ook in de procedure voor het hof van assisen moet een voorafgaand psychiatrisch deskundigenonderzoek worden ingebouwd.6 De bepalingen met betrekking tot de observatie schieten ruim tekort. De observatie met het oog op diagnosestelling moet in een klinisch observatiecentrum gebeuren en moet bovendien multidisciplinair zijn. De oprichting van het POKO zal hier een oplossing bieden. Tot dan zouden observaties al kunnen uitgevoerd worden in de reguliere residentiële geestelijke gezondheidszorg. In de toekomstige forensisch psychiatrische centra zouden ook observaties kunnen gebeuren in een aparte afdeling.7 In het licht van artikel 6.1 EVRM verdient het bovendien aanbeveling om hoger beroep mogelijk te maken tegen een bevel tot een expertise en een observatie. Met de overheveling van de bevoegdheden van de huidige CBM naar de strafuitvoeringsrechtbanken wordt een professionalisering en eenmaking van het beslissend college beoogd. In het licht van de procedurele waarborgen van het recht op een eerlijk proces, valt deze professionalisering zeker toe te juichen. De SURB is immers een volwaardig rechtscollege met permanent zetelende leden.8 De afwezigheid van een psychiater in het college kan de kwaliteit van de beslissingen eventueel nadelig beïnvloeden. De psychiater speelt in de huidige CBM immers een niet onbelangrijke rol, als enige specialist inzake geestelijke gezondheidszorg. Bovendien zal de therapeutische soepelheid die in de besluitvorming van vele commissies terug te vinden is, in de strafuitvoeringsrechtbanken verloren
1
Momenteel wordt de interne rechtspositie immers geregeld door de wet die de interne rechtspositie van veroordeelden vastlegt, nl. de basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, BS 1 februari 2005. 2 F. VANDER LAENEN, “De toekomst van de forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Voorzichtig hoopvol, maar ‘semper vigilans’, 346 3 P. DELVA, Commissie Internering voor de herziening van de wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij. Eindverslag van de werkzaamheden, Brussel, Ministerie van Justitie, 1999; J. CASSELMAN, “Dertig jaar forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Over een trein die stilstond en recent in beweging kwam” in W. BRUGGEMAN, E. DE WREE, J. GOETHALS, P. PONSAERS, P. VAN CALSTER, T. VANDERBEKEN en G. VERMEULEN (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 328. 4 Art. 8, §2 WIPG. 5 Art. 7 WIPG. 6 Art. 13 WIPG bepaalt dat een jury uitspraak kan doen over een internering, zonder dat een voorafgaand deskundigenonderzoek verplicht wordt. Deze tegenstrijdigheid moet weggewerkt worden. 7 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 57. 8 H. HEIMANS, “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 14.
111
gaan, waardoor minder rekening zal gehouden worden met de specifieke behandelnoden van de geïnterneerden.1 De bepalingen betreffende de tenuitvoerlegging van de beslissingen tot internering zijn uiterst gedetailleerd, gelet op de bescherming van de maatschappij en de belangen van de slachtoffers, met als gevolg dat de kwaliteit van de zorgverlening met het oog op de re-integratie van de geïnterneerde in de maatschappij, in het gedrang komt.2 De zware en ingewikkelde procedures voor de toekenning van modaliteiten van uitvoering moeten worden vereenvoudigd, teneinde een vlotte doorstroming van de geïnterneerden te verzekeren. Er moet over het algemeen meer rekening worden gehouden met de individuele behandelnoden van de geïnterneerde. Dit is enkel mogelijk indien uitgebreide mogelijkheden tot individualisering van de maatregel voorzien zijn.3 De nieuwe interneringswet bevat die mogelijkheden onvoldoende, naar analogie met de procedures voor gedetineerden. Het voornaamste probleem dat zich stelt met betrekking tot de behandeling van geïnterneerden betreft het langdurige verblijf in de gevangenis dat een schending van artikel 5.1 van het EVRM uitmaakt en al meerdere malen door het Europees Hof voor de rechten van de mens werd aangeklaagd. Geïnterneerden zouden immers nooit in de gevangenis mogen terechtkomen. Maar aangezien de observatie in vele gevallen plaatsheeft in de psychiatrische annex en geïnterneerden daar “voorlopig” kunnen geplaatst worden komen velen van hen daar toch terecht.4 Een van de grootste minpunten van de nieuwe interneringswet is dat deze mogelijkheid nog steeds voorzien wordt.5 Volgens artikel 25 van de nieuwe wet zal een geïnterneerde slechts op proef in vrijheid gesteld kunnen worden indien hij reeds genoten heeft van een andere uitvoeringsmodaliteit. Deze bepaling impliceert dat elke geïnterneerde in de regel van zijn vrijheid beroofd moet worden en is een duidelijke verstrenging ten opzichte van de huidige wet.6 Ze wordt beter opgeheven, gelet op het belang om soepel in te spelen op de specifieke behandelnoden van de geïnterneerden. Men zou beter afstappen van de trapsgewijze toekenning van de uitvoeringsmodaliteiten en de mogelijkheid om onmiddellijk een ambulante begeleiding of behandeling te genieten moet ingebouwd worden.7 Het traject van uitvoering dat momenteel in de wet wordt uitgetekend bevordert wellicht geen vlotte doorstroming.
5.2 ZORG De combinatie van de twee doelstellingen van de interneringsmaatregel die op de grens tussen justitie en de zorgsector balanceert, evenals een continu gebrek aan opvangcapaciteit en middelen maken dat het recht op zorg waar deze personen ontegensprekelijk recht op hebben, in de praktijk niet gewaarborgd wordt en vaak op schrijnende wijze wordt geschonden. Er werden de laatste jaren reeds
1
K. VERPOEST, “Prison complet: de achterdeur als nooduitgang?”, Fatik 2009, nr. 121, 3. Nationale Raad Orde van geneesheren, advies over de wet van 21 april 2007, 6. 3 LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 5. 4 Art.1, derde lid WBM bepaalt dat de inobservatiestelling plaatsheeft in de psychiatrische afdeling van een strafinrichting; art. 14, vierde en vijfde lid WBM schrijven de voorlopige plaatsing in een psychiatrische afdeling voor, in afwachting van een plaatsing in een door de CBM aangewezen inrichting. 5 Volgens art. 6,§1, tweede lid WIPG vindt de inobservatiestelling immers nog steeds plaats in de psychiatrische afdeling van een gevangenis en volgens art. 6,§3 wordt de verdachte na afloop van de observatie opnieuw in de gevangenis geplaatst; art. 10 betreft de voorlopige plaatsing in de aangeduide psychiatrische afdeling indien betrokkene op het ogenblik van de beslissing tot internering aangehouden is in een gevangenis of onmiddellijk opgesloten. 6 S. VAN VLAENDEREN en K. BEYENS, “De definitieve invrijheidstelling van geïnterneerden… a never ending story?”, Fatik 2010, nr. 128, 18. 7 De artikelen 17, 25 en 38, §2 zullen moeten aangepast worden. I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie. Voorstellen voor een gecoördineerd zorgtraject voor geïnterneerden, Brussel, Zorgnet Vlaanderen, 2012, 52. 2
112
belangrijke stappen ondernomen ter hervorming van het huidige interneringssysteem. Bij de hervorming van de pragmatische kant baseerde de overheid zich in de eerste plaats op de operationele aanbevelingen van het rapport Cosyns van 2005.1 De belangrijkste aanbeveling uit dit rapport betreft het creëren van bijkomende plaatsen voor geïnterneerden, vooral langs Vlaamse kant. De uitbouw van een extern forensisch psychiatrisch zorgnetwerk nam een aanvang in 2001, met de oprichting van forensische eenheden in drie psychiatrische ziekenhuizen, nl. in Bierbeek, Rekem en Zelzate. Het betreft de forensische proefprojecten voor geïnterneerden met een gemiddelde veiligheidsgraad. Deze projecten werden zeer goed geëvalueerd, onder andere in het rapport Cosyns en het verslag van het CPT naar aanleiding van een bezoek in Bierbeek. Sinds 2008 worden de projecten daarom elke drie jaar automatisch verlengd, en gefinancierd door Volksgezondheid.2 Zij hebben echter niet geleid tot een daling van het aantal geïnterneerden die in de gevangenis verblijven. Ondanks de creatie van circa 600 plaatsen in het externe zorgcircuit tegen 2011, is het aantal geïnterneerden in de gevangenissen en IBM onophoudelijk blijven toenemen.3 Zowel Justitie als Volksgezondheid hebben reeds hun steentje bijgedragen. Een voorlopig laatste etappe in de uitbouw van een geïntegreerd zorgnetwerk dat continuïteit van de zorg garandeert betreft de oprichting van twee forensisch psychiatrische centra in Vlaanderen. Of deze centra zullen volstaan valt te betwijfelen. De instroom van geïnterneerden in de gevangenis moet verder beperkt worden. Mentaal gehandicapten zouden nooit in de gevangenis mogen terechtkomen en worden beter behandeld in een voorziening van de VAPH.4 De nieuwe wet garandeert niet dat men minder snel zal overgaan tot een voorlopige aanhouding en wederopsluiting in de gevangenis. De uitgebreide mogelijkheden voor het openbaar ministerie om corrigerend op te treden indien zich tijdens de uitvoering van een modaliteit problemen voordoen zijn overgenomen uit de procedures voor gedetineerden en houden onvoldoende rekening met de therapeutische noden van de geïnterneerde. Er zou in alternatieve mogelijkheden moeten worden voorzien om corrigerend op te treden zonder een wederopsluiting van de geïnterneerde.5 De tijdelijke overplaatsing naar een gesloten afdeling in het forensisch zorgcircuit zou hier bijvoorbeeld aan tegemoet komen.6 Het intramuraal zorgaanbod moet verbeterd worden. De oprichting van de zorgequipes7 betekende alvast een verbetering maar het is duidelijk dat een gevangenis niet de juiste omgeving is voor de opvang van personen met een psychische aandoening. De zorgteams en het gevangenispersoneel kunnen niet aan de therapeutische noden van de geïnterneerden voldoen.8 De strikte scheiding tussen zorg en expertise die in de instellingen van de FOD Justitie werd doorgevoerd in uitvoering van de Basiswet gevangeniswezen blijkt in de praktijk voor problemen te zorgen. Vooral het beroepsgeheim en de meldingsplicht zorgen voor onduidelijkheden, en lijken de samenwerking en
1
P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, 13 p. Federaal Plan Onkelinx-Demotte (2007): uitbouw van een zorgnetwerk voor geïnterneerden. 3 Het aantal is gestegen van 640 in 2000 tot 1.103 in 2011. Vr. En Antw. Kamer 2011-12, 25 juni 2012, 258 (Vr. Nr. 462 C. VAN CAUTER). 4 P. COSYNS, Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, 12. 5 Zie bijlage 1 betreffende het forensisch zorgcircuit te Zelzate. 6 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 58. 7 Omzendbrief 1800 van 7 juni 2007 betreffende de zorgequipes in de psychiatrische afdelingen van de gevangenissen, in afdelingen en inrichtingen tot bescherming van de maatschappij: doelstelling; samenstelling, werking. 8 S. DE CLERCK, Straf- en strafuitvoeringsbeleid, overzicht en ontwikkeling, FOD Justitie, 2010, 34; P. COSYNS, “De forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen op een keerpunt: het licht schijnt in de duisternis?”, 372. 2
113
afstemming tussen de verschillende actoren te bemoeilijken.1 Het is bovendien niet duidelijk wat de positie van de penitentiair beambten is in het hele verhaal.2 De laatste jaren is er een verschuiving in het beleid waarneembaar waarbij zorg principieel uitbesteed wordt naar de sector van de gezondheidszorg en dus niet langer wordt verleend in puur penitentiaire context. Om de kwaliteit van het intramuraal zorgaanbod beter te laten afstemmen op de gezondheidzorg die in de vrije samenleving geboden wordt moet de gezondheidszorg in de gevangenissen overgeheveld worden naar Volksgezondheid en gedetineerden en geïnterneerden moeten onder de verplichte ziekteverzekering van het RIZIV vallen.3 De wet patiëntenrechten moet het leven van de geïnterneerde binnen de gevangenismuren volledig bepalen. Zij is nu reeds van toepassing op geïnterneerden vrij op proef en tijdens de observatie, met uitzondering van een aantal bepalingen. Het zorgaanbod moet worden afgestemd op de zorgvraag. Verder overleg met de GGZ en de welzijnssector zijn noodzakelijk om te kijken waar en hoe de resterende noden dienen worden ingevuld. De GGZ-sector zal verder moeten worden gestimuleerd om bijkomende plaatsen te creëren. De doorstroming doorheen het forensisch zorgcircuit en de uitstroom moeten gestimuleerd worden door de verdere ontwikkeling van een gespecialiseerd forensisch zorgnetwerk.4 De verdere uitvoering van het federaal meerjarenplan Vandeurzen-Onkelinx zal hier alvast verbetering brengen. De afdwingbaarheid van het recht op zorg moet beter gewaarborgd worden. Er bestaat immers geen wettelijke verplichting voor de GGZ om een geïnterneerde op te nemen. Verdere samenwerkingsakkoorden tussen Justitie en Volksgezondheid en de GGZ-voorzieningen zullen bijgevolg noodzakelijk zijn. De bereidheid van de psychiatrische instellingen om geïnterneerden op te nemen zal moeten gestimuleerd worden via financiële tegemoetkomingen, het opleggen van quota, enzovoort. Er zou ook automatisch schadevergoeding kunnen toegekend worden aan geïnterneerden die een bepaalde wachttijd in de gevangenis hebben ondergaan, naar het voorbeeld van de Nederlandse passantenvergoeding.5 Bij afwezigheid van een werkelijke opnameplicht, moet werk gemaakt worden van “onderhandelde plaatsing” waarbij de strafuitvoeringsrechtbank voorafgaand aan de beslissing tot plaatsing overleg pleegt met de GGZ om zo goed mogelijk aan de zorgvraag van de geïnterneerde tegemoet te komen. De nieuwe functie van coördinator extern zorgcircuit zal hier een belangrijke rol spelen. Bedoeling is de samenwerking tussen Justitie en de zorgsector te vergemakkelijken, initiatieven te ontwikkelen ter verbetering van de opvang en het stimuleren van de uitstroom van geïnterneerden.6 Volgens de rechtspraak van het EHRM en het Grondwettelijk hof maakt de langdurige gevangenneming van geïnterneerden immers een schending uit van artikel 5 EVRM en is die schending bovendien sanctioneerbaar. Geïnterneerden die in de gevangenis verblijven verstoken van de nodige zorg, vaak zelfs onder de gewone gedetineerden, moeten hun recht op zorg kunnen afdwingen.7
1
S. DECOENE, “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie, afl. 37, nr. 2 juni 2007, 91. 2 Zie bijlage 2 met betrekking tot de IBM te Paifve. 3 Artikel 40 Recommendation Rec (2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules, 11 januari 2006, https://wcd.coe.int/wcd/ViewDoc.jsp?id=955747; Vr. en Antw. Senaat, 12 juni 2012, .. (Vr. nr. 5-6455 B. ANCIAUX). 4 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 58. 5 LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 6-7 6 Art. 120, tweede lid WIPG; A. DECKERS, Internering: Analyse dossiers vanuit brugfunctie justitie-zorgsector, GGZ-congres, slides, 2012, 4. 7 EHRM 6 december 2011, nr. 8595/06, De Donder en De Clippel/ België; GwH 17 september 2009, nr. 142/2009.
114
De nieuwe wet op de internering brengt belangrijke verbeteringen aan op elk punt van kritiek dat geleverd wordt op de huidige wet. Ze faalt zij echter op enkele essentiële vlakken, waardoor ze oppervlakkig blijft en onwerkbaar wordt. De wet lijkt voorrang te geven aan de bescherming van de maatschappij, ten nadele van het verstrekken van de nodige zorgen, terwijl de beide doelstellingen samen moeten verwezenlijkt worden.1 Men moet immers enerzijds rekening houden met de misdrijven die deze mensen gepleegd hebben en de veiligheid van de maatschappij. Anderzijds hebben de geïnterneerden ook recht op de juiste zorg voor hun problematiek. De samenleving is echter ook gebaat bij een correcte behandeling. Immers, de grootste garantie op veiligheid is het bieden van de juiste zorg aan de forensische patiënten, zodat hun geestestoestand zoveel mogelijk wordt verbeterd. Daardoor zal het risico op herval verminderen en zullen hun kansen op integratie in de samenleving vergroten.2 De steeds stijgende tendens in het aantal geïnterneerden zal de structurele problemen met betrekking tot hun opvang niet ten goede komen. Een fundamenteel probleem dat eerst zal moeten worden opgelost betreft de visie van onze samenleving op het strafrecht en op de interneringsmaatregel, die nog te frequent als een gunstregime wordt beschouwd.3 Er zal voor moeten gewaakt worden dat de nieuwe wet niet in hetzelfde schuitje belandt als haar voorganger, die ook goede bepalingen en intenties bevatte maar die zonder gevolg is gebleven omdat er onvoldoende materiële en personele middelen voorhanden waren.
1
Memorie van toelichting, Parl. St. Kamer 2006-07, nr. 51K2841/001, 6. K. DE BLONDE, “De Centra voor Algemeen Welzijnswerk” in N. METTIOU en BOSKAT, Tussen Vrouw Justitia en Vrouw Holle, Herentals, Boskat VZW, 2011, 169. 3 K. HANOULLE, “Internering. Het antwoord op een onbeantwoorde vraag” in N. METTIOU en BOSKAT, Tussen Vrouw Justitia en Vrouw Holle, Herentals, Boskat VZW, 2011, 107. 2
115
B IBLIOGRAFIE 1. WETGEVING Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden, ondertekend te Rome, goedgekeurd bij wet van 13 mei 1955, BS 19 augustus 1955, http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/655FDBCF-1D46-4B36-9DAB-99F4CB59863C/0/DutchNéerlandais.pdf. Wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij, tegen abnormalen en gewoontemisdadigers, BS 17 juli 1964. Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, BS 27 juli 1990. Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002. Wet van 15 januari 2007 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden, BS 1 februari 2005. Wet van 21 april betreffende de internering van personen met een geestesstoornis, BS 13 juli 2007. Koninklijk Besluit van 19 april 1999 tot instelling van een Penitentiair Onderzoeks- en Klinisch Observatiecentrum met het statuut van Wetenschappelijke Inrichting van de Staat, BS 8 mei 1999. Omzendbrief 1800 van 7 juni 2007 betreffende de zorgequipes in psychiatrische afdelingen van de gevangenissen, in afdelingen en inrichtingen tot bescherming van de maatschappij: doelstelling, samenstelling, werking. Omzendbrief 1800 Bijlagen van 11 april 2007 betreffende de splitsing zorg/expertise, interneringszorg en beroepsgeheim. Wetsvoorstel (B. ANCIAUX et al.) betreffende de internering van personen, Parl. St. Senaat 2012-2013, nr. 52001/1.
2. VOORBEREIDENDE DOCUMENTEN EN ADVIEZEN SALIZE, H.J., DREßING, H. en KIEF, C., Final report on research project ‘Mentally disordered persons in European prison systems – needs, programmes and outcomes (EUPRIS)’, Central Institute for Mental Health, Mannheim, 31 oktober 2007, 301, SANCO DG, http://ec.europa.eu/health/ph_projects/2004/action1/docs/action1_2004_frep_17_en.pdf) COLLEGE VAN PROCUREURS-GENERAAl, Groupe de travail ‘internement’: note de synthèse, 15 juni 2009. COSYNS, P. (ed.), Werkgroep Forensisch Psychiatrisch Zorgcircuit. Syntheseverslag mei 2005, FOD Justitie, 2005, 13 p. DELVA, P. (ed.), Commissie Internering voor de herziening van de wet van 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij. Eindverslag van de werkzaamheden, Brussel, Ministerie van Justitie, 1999, 120 p. DE CLERCK, S., Straf- en strafuitvoeringsbeleid, overzicht en ontwikkeling, FOD Justitie, 2010, 64 p. Nationale Raad Orde van geneesheren, advies betreffende dwangbehandeling van psychotische patiënten in de gevangenis, 12 mei 2007, nr. A1170007, Tijdschrift van de Nationale Raad 2007, nr. 117, 5 en www.ordomedic.be. Nationale Raad Orde van geneesheren, advies betreffende de inzage door de patiënt in zijn medisch dossier door een expertisearts, 26 juni 2010, www.ordomedic.be. Nationale Raad Orde van geneesheren, advies over de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, 11 december 2010, nr. a132009, Tijdschrift van de Nationale Raad maart 2011, nr. 132, 6-8. en www.ordomedic.be Nationale Raad Orde van geneesheren, advies in verband met het voorstel “Heimans” tot wijziging van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, 8 december 2012,
116
nr. a140005, http://www.ordomedic.be/nl/adviezen/advies/voorstel-heimans-tot-wijziging-van-de-wet-van-21april-2007-betreffende-de-internering-van-personen-die-lijden-aan-een-geestesstoornis. Nationale Raad voor Ziekenhuisvoorzieningen, advies betreffende de uitbouw van een forensisch zorgtraject in de geestelijke gezondheidszorg (G.G.Z.) voor de behandeling en de begeleiding van de geïnterneerde, 2004, ref. NRZV/D/PSY/241-2, 13 p. Vlaamse Gezondheidsraad, advies over de gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen: een globaal concept?, 10 oktober 2004, http://www.wvg.vlaanderen.be/vgr/pdf/2004/advies%20forensische%20GGZ%20def.pdf.
3. RECHTSPRAAK EHRM 24 oktober 1979, Winterwerp/Nederland. EHRM 28 mei 1985, nr. 8225/78, Ashingdane/Verenigd Koninkrijk. EHRM 30 juli 1998, nr. 61/1997/845/1051, Aerts/België. EHRM 13 oktober 2009, nr. 27428/07, De Schepper/België. EHRM 6 december 2011, nr. 8595/06, De Donder en De Clippel/België, noot L. LAVRYSEN. EHRM 2 oktober 2012, nr. 22831/08, L.B./België. EHRM 10 januari 2013, nr. 4318/09, Claes/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 43653/09, Dufoort/België; EHRM 10 januari 2013, nr. 53448/10, Swennen/België. CPT, “Rapport au Gouvernement de la Belgique relatif à la visite effectuée en Belgique par le Comité européen pour la prévention de la torture et des peines ou traitements inhumains ou dégradants (CPT)”, 25 november tot 7 december 2001, http://www.cpt.coe.int/documents/bel/2002-25-inf-fra.pdf. CPT, “Rapport de suivi du Gouvernement Belge en réponse au rapport du Comité européen pour la prévention de la torture et des peines ou traitements inhumaines ou dégradents (CPT) relatif à sa visite en Belgique du 31 août au 12 septembre 1997", www.cpt.coe.int/documents/bel/1999-11-inf-fra.pdf. CPT, Rapport au Gouvernement de la Belgique relatif à la visite effectuée en Belgique par le Comité européen pour la prevention de la torture et des peines ou traitements inhumains ou dégradants (CPT) du 28 septembre au 7 octobre 2009, CPT/Inf (2010)24. GwH 6 november 2008, nr. 154/2008, (Tijdschrift voor bestuurswetenschappen en publiekrecht 2009, afl. 9, 541-545, noot Debaedts, F.), BS 10 december 2008. GwH 17 september 2009, nr. 142/2009. GwH 10 februari 2011, nr. 23/2011. Cass. 8 september 2010, nr. P.10.1058.F. Cass. 26 maart 2010, nr. C.09.0330.F.
4. RECHTSLEER 4.1 BOEKEN EN ANDERE WERKEN ARTEEL, P., e.a., Dicht bij de mensen. Een mozaïek van ideëen en initiatieven omtrent geestelijke gezondheid, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2005, 321 p. (www.kbs-frb.be) BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDERBEKEN, T. en VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 793 p.
117
CASSELMAN, J., COSYNS, P., GOETHALS, J., VANDENBROUCKE, M., DE DONCKER, D. en DILLEN, C., Internering, Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 1997, 125 p. COSYNS, P. en CASSELMAN, J., Gerechtelijke psychiatrie, Leuven, Garant, 1995, 108 p. DECLERCQ, R., Beginselen van strafrechtspleging, Kluwer, Antwerpen, 2010, 1826-1850. HEIMANS, H., BRAD, P., Internering doorgelicht – internationaal perspectief 2001-2002-2003: België versus USA, Nederland, Engeland en Canada, Brussel, Koning Boudewijnstichting in samenwerking met de Commissie tot Bescherming van de Maatschappij van Gent, 2003, 73 p. HEIMANS, H. en VAN DE VELDE, L., Grondige vergelijking van de wet van 1 juli 1964 (vervanging van de wet van 9 april 1930) tot Bescherming van de Maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten en het nieuwe wetsontwerp betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis, Hogeschool Gent, 199 p. LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Manifest internering. Een betere behandeling voor geïnterneerden, 28 juli 2011, 10 p. (download van www.mensenrechten.be) LIGA VOOR MENSENRECHTEN, Geïnterneerd: cel of zorg?, Gent, Liga voor mensenrechten, 2012, 100 p. METTIOU, N. en BOSKAT, Tussen vrouw Justitia en vrouw Holle, Herentals, Boskat vzw, 2011, 186 p. MOENS, I. en PAUWELYN, L., Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie. Voorstellen voor een gecoördineerd zorgtraject voor geïnterneerden, Brussel, Zorgnet Vlaanderen, 2012, 54 p., http://www.zorgnetvlaanderen.be NATIONALE VERENIGING VOOR HULP AAN VERSTANDELIJK GEHANDICAPTEN, SIMILES VZW en CENTRUM VOOR GELIJKHEID VAN KANSEN EN RACISMEBESTRIJDING, Witboek ‘Het vergeetputbeleid. Internering van personen met een verstandelijke handicap of een psychische aandoening’, Brussel, 2011, 94 p., http://www.anahm.be. REGIE DER GEBOUWEN, Paifve. Instelling van sociaal verweer, Brussel, FOD Justitie, 2009, 14 p. REKENHOF, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen. Verslag aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers, Brussel, Rekenhof, 2011, 173 p., (https://www.ccrek.be/NL/Publicaties/Fiche.html?id=1ebadf21-41a6-4ef2-8e93-18a0fb) (25/04/2012), 117-132. ROTTHIER, K., Gedwongen opname. De rechtsbescherming van de psychiatrische patiënt, Brugge, Die Keure, 200,59 p. VANDEN HENDE, M., CARIS, K. en DE BLOCK-BURY, L., Ontgrendeld: beschrijvend wetenschappelijk onderzoek naar geïnterneerden met een verstandelijke handicap en hun verblijf in de Vlaamse gevangenissen, Gent, Academia Press, 2005, 211 p. VAN ZYL SMIT,
D., Rapport ‘Strategies for improving prisoners’ rights and prison conditions in Europe’, www.coe.com, 2010, 46 p. VERBOND DER VERZORGINGSINSTELLINGEN, De forensisch-psychiatrische patiënt in Vlaanderen. Tussen twee stoelen: zorg en justitie, Brussel, Zorgnet Vlaanderen, 2005, 25 p., www.zorgnetvlaanderen.be. VERHAEGHE, P., Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Slottoespraak studiedag Just-Care, Gent, ’t Pand, okt 2010, PFPCG. VERLINDEN, S., MAES, B., GOETHALS, J., Personen met een verstandelijke handicap onderhevig aan een interneringsmaatregel, Leuven, Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, 2009, 102 p. VEYS, M.-N., De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie. (In opdracht van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu), Brussel, Larcier, 2008, 256 p.
4.2 BIJDRAGEN IN VERZAMELWERKEN CASSELMAN J., “Dertig jaar forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Over een trein die stilstond en recent in beweging kwam” in BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER,
118
P., VANDERBEKEN, T., VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 320-340. COSYNS, P., “De forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen op een keerpunt: het licht schijnt in de duisternis?” in BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDERBEKEN, T., VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 371-377. HANOULLE, K., “Te gek om los te lopen of net niet? De vergeten groep van de verminderd toerekeningsvatbare daders in het Belgische strafrecht.” in BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDERBEKEN, T., VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 356-370. SNACKEN, S. “30 jaar strafuitvoering in België”, in BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDERBEKEN, T., VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar, Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 264-290. VANDENBROUCKE, M., “Geïnterneerde: wie bent u? Een vraag naar de diagnose van de geïnterneerde in België” in CASSELMAN, J., COSYNS, P., GOETHALS, J., VANDENBROUCKE, M., DE DONCKER, D., DILLEN, C., Internering, Garant, Leuven 1997, 125 p. VANDER LAENEN, F., “De toekomst van de forensische geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen. Voorzichtig hoopvol, maar ‘semper vigilans’” in BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDERBEKEN, T. en VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar. Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 342-355. VERBRUGGEN, F en GOETHALS, J., “Van kommercommissie naar kwelrechtbank? De vernieuwing van de internering (en de TBS)” in X, Recht in beweging, Antwerpen, Maklu, 2008, 359-378.
4.3
BIJDRAGEN IN TIJDSCHRIFTEN
ANTONISSEN J., “Wie weet wat toerekeningsvatbaarheid betekent?”, De Morgen 23 maart 2013, 3. BOERS, A., VANDEVELDE, S., SOYEZ, V., DE SMET, S. en TING TO, W., “Het zorgaanbod voor geïnterneerden in België”, Panopticon 2011, afl. 2, 17-38. BOLLEN, P., “Van vrijblijvende reflectie tot concrete actie. Recente beleidsinitiatieven tegen de verwaarlozing van geïnterneerden”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 25-31. CASSELMAN, J., “Forensisch Psychiatrische Eenheden: nu of nooit!”, Tijdschrift voor Klinische Psychologie 2000, nr. 3, 148-152. CAUWELAERT, R., “Falende justitie”, Knack, 3 mei 2012, 30-31. COSYNS, P., KOECK, S. en VERELLEN, R., “De justitiabele met een psychische stoornis in Vlaanderen”, Tijdschrift voor Psychiatrie 2008, nr. 50, Jubileumnummer 1959-2008, 63-68. DAEMS, T., “Gekooid recht voor de gekooide mens. Stand van zaken basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden”, T. Strafr. 2011, afl. 5, 337-345. DAEMS, T., “Recht stopt nog steeds aan de gevangenispoort”, Juristenkrant 2010, 11. DAEMS, T. en ROBERT, L., “Europees toezicht op vrijheidsberoving in België”, Fatik 2009, nr. 123, 19-24. DEBAEDTS, F., noot onder GwH 6 november 2008, nr. 154/2008, Tijdschrift voor bestuurswetenschappen en publiekrecht 2009, afl. 9, 541-545. DECLERCK, A. en HEIMANS, H., “Is de zorg voor een geïnterneerde juridisch afdwingbaar? Het grondwettelijk hof geeft de aanzet”, Juristenkrant september 2010, 5 p. en www.pfpcg.be/Juristenkrant%20sep%20%202010%20internering.doc. DE CLERCK, A. en VAN STEENBRUGGE, W., “Het wetsontwerp internering: het lijden eindelijk verlicht?”, Fatik 2007, afl. 114, 16-20.
119
DECOENE, S., “Aanbevelingen voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvol forensisch zorgcircuit”, Tijdschrift Klinische Psychologie 2007, nr. 2, 84-96. DE CORTE, R., “Rechter veroordeelt minister tot zorgverstrekking aan geïnterneerde”, Juristenkrant 2004, afl. 93, 1. DE JONGE, G.,
“De Europese gevangenisregels zijn vernieuwd. De rechtskracht ervan blijft echter gering”, SANCTIES, 2006, afl. 6, 340-354. DE RIDDER, S. en SCHEIRS, V., “Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen: een audit door het Rekenhof”, Fatik 2012, afl. 133, 28-32. DE RYCKE, R., “Geïnterneerden verdienen beter”, De Standaard, 30 janauri 2010, 1. DE RYCKE, R. en DE MEYER, M., “Forensische proefprojecten in Vlaanderen voor patiënten met een gemiddelde veiligheidsgraad”, Orde van de Dag 2004, afl. 34, 33-37. (cursus FWZW) DE STOOP, C., “De kerkers van de geest”, Knack 17 maart 2010, 30-35. DE WANNEMACKER, F. en HEIMANS, H., “Balie komt op voor humane behandeling van geïnterneerden”, Juristenkrant 2002, afl. 51, 12. DE WIT, J., “Het probleem van de geïnterneerden in de gevangenis”, Gazet van Antwerpen, 7 oktober 2012, 5, http://www.gva.be/nieuws/experts/johndewit/aid1255403/het-probleem-van-de-geinterneerden-in-degevangenis.aspx. DE WIT, J., “De Clerck's zeven prioriteiten in de strafuitvoering”, Gazet van Antwerpen 5 maart 2010, (http://www.gva.be/nieuws/experts/johndewit/aid907977/de-clerck-s-zeven-prioriteiten-in-destrafuitvoering.aspx) DE WIT, J., “Kamer wijzigt internering”, Juristenkrant 2007, afl. 144, 8. DE WIT, J., “Toezichtsraad Gevangenissen: jaarrapport van 2010”, Gazet van Antwerpen, 19 december 2011. DILLEN, C., “De psychiaters-deskundigen in strafzaken: de apen van justititie?”, in BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDERBEKEN, T., VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar. Over 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, 186-191. DILLEN, C., “Zinvolheid van nieuwe richtlijnen en initiatieven rond internering. Het standpunt van een psychiatrisch-forensisch deskundige”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 43-52 DOCKX, J., “De internering anno 2010 in België”, VGV 2010, nr. 2, 12-15. EECKHOUT B., “Proces De Gelder legt zwakte justitie bloot”, De Morgen 23 maart 2013, 1. GHYS, I., “Dit dreigt gevangenis te worden. Nieuw psychiatrisch centrum voor geïnterneerden zoekt dringend uitbater”, De Standaard, 13 oktober 2011, 10. GOETHALS, J., “Hoopvolle perspectieven met betrekking tot de internering in België?”, Periodiek-VGV 2010, nr. 4, 7-11. GOETHALS, J., MAES, B., VERLINDEN, S., “De internering van verstandelijk gehandicapte delinquenten”, Fatik 2010, nr. 126, 16-22. GOETHALS, J. en ROBERT, L., “Een nieuwe interneringswet”, Fatik 2007, nr. 114, 4-29. GOORDEN, J.C. en OEI, T.I., “Tbs en internering, actuele ontwikkelingen in België”, Proces 2007, nr. 1, 1-25. HANOULLE, K. en VERBRUGGEN, F., “Rechts-hulp-behoevend: Grondwettelijk Hof onderstreept belang rechtsbijstand geïnterneerden”, Fatik 2009, nr. 121, 28-29. HEIMANS, H., “Is er nog hoop voor geïnterneerden?”, Orde van de dag 2001, afl. 15, 7-24. HEIMANS, H., “Is er opnieuw hoop voor de geïnterneerden?”, Fatik 2007, afl. 114, 10-15. HERMANS, C., “Fatik sprak met justitieassistenten Els Baeyens en Mit van Zaelen over de nieuwe wet op de internering”, Fatik 2007, afl. 114, 26-27.
120
HERMANS, C., “Rapport CPT 2009”, Fatik 2010, nr. 128, 21-32. KEIRSE, M., “Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg”, Tijdschrift Klinische Psychologie 2002, nr. 4, 267-270. KETELS, B. en VANDER BEKEN, T., “Internering: elk om beurt of ook haasje-over?”, Juristenkrant 2010, afl. 220, 20. LESAFFER, P. en VERHOEST, F., “De gevangenis als vergeeput voor psychiatrische patiënten – De schandvlek voor Justitie”, De Standaard, 30 januari 2010, 24-27. LESAFFER, P. en VERHOEST, F., “Internering is een loterij”, De Standaard, 30 januari 2010, 2. MAECKELBERGH, B., “5.000 euro per maand dat geïnterneerde ‘in vergeetput’ zit. Rechter veroordeelt justitieminister voor gebrek aan behandeling in gevangenis”, De Morgen 3 mei 2013, 6. MAES, B., GOETHALS, J., VERLINDEN, S. en LAMBEIR, B., “Begeleiding van geïnterneerden met een verstandelijke handicap”, Alert 2009, nr. 4, 60-66. (http://steunpuntwvg.be/20072011/swvg/_docs/nieuws%20en%20links/ALERT_2009_internering.pdf). MERCKX, T. en VERBRUGGEN, F., “Geen mensenrechten zonder gevangenispersoneel: verplicht Straatsburg de wetgever in de te grijpen?”, Fatik 2011, 5-8. MICHIELS, E., “De gespannen relatie tussen Justitie en Psychiatrie: een beschrijvend onderzoek”, Fatik 2007, nr. 115, 5-13. NYS, H., “De ontwikkeling van het gezondheidsrecht in 2007 en 2008”, Tijdschrift voor gezondheidsrecht, 200910, 87-116. PANKEN, H., “Gents vonnis wijst Belgische staat op zijn verplichtingen ten aanzien van geïnterneerde: een kleine stap in de goede richting”, Fatik 2004, afl. 104, 21. PATERSON, N. “Adviesnota m.b.t. het decreet hulp- en dienstverlening aan gedetineerden”, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 11 juni 2012, 6 p. ROBERT, L., “Wat een gekte! Beleidsvorming over geïnterneerden in Vlaanderen”, Fatik 2006, 3-4 ROTTHIER, K., “De vrederechter en de geïnterneerde. Enige commentaar bij de nieuwe wet van 21 april 2007 op de internering van personen met een geestesstoornis”, T. Vred. 2007, afl. 11-12, 438-448. SALIZE, H.J., DREßING, H. en KIEF, C., Final report on research project ‘Mentally disordered persons in European prison systems – needs, programmes and outcomes (EUPRIS)’, Central Institute for Mental Health, Mannheim, 31 oktober 2007, 301, http://ec.europa.eu/health/ph_projects/2004/action1/docs/action1_2004_frep_17_en.pdf). TASSIER, M., “Geen schuld, wel straf? Kunnen foto’s de internering redden?”, Fatik 2010, nr. 126, 27-30. TEGENBOS, G., “Internering is absoluut geen prioriteit voor Justitie”, De Standaard, 30 januari 2010, 2. THIENPONT, A., “Geïnterneerden in de kijker”, Fatik 2008, 23-26. THIENPONT, A. en VAN DE WIEL, A., “De Verenigde Naties als hoeder van de rechten van gedetineerden”, Fatik 2009, nr. 123, 24-29. THUYN, D., “Geïnterneerden in beeld aan het woord. Fotoproject met geïnterneerden gevangenis Turnhout.”, Similes 2008, nr. 123, 17-24. TUBEX, H., “Internering: vooruitgang aan het tempo van de processie van Echternach”, Ad Rem 2004, themanummer Internering, 40-49. TUBEX, H. en JANSSENS, F., “Het debat geopend”, Orde van de dag 2006, 3-6. TUBEX, H., “’What works’ in Belgium? Behandeling in strafrechtelijke context- verslag van de studiedag die op 6/6/2006 werd georganiseerd door de VUB – Vakgroep Criminologie”, Panopticon 2006, 88-96. VAN DAELE, I., “Internering. Ze hadden nooit in de cel mogen zitten en ze raken er nooit uit”, Knack extra, 2 november 2011, 22-25.
121
VAN DEN BERGE, Y., “Artikel 21 van de Wet Bescherming Maatschappij doorstaat nu ook de toets van het Grondwettelijk Hof”, T.Strafr. 2011, afl. 4, 261-264. VAN DEN BERGE, Y., “Het gevreesde artikel 21 van de Wet Bescherming Maatschappij doorstaat de rechterlijke toets, maar hoort het nog thuis in het Belgisch penitentiair recht?”, T.Strafr. 2008, afl. 5, 396-39 VANDENBROUCKE, M., BRAUN, P.C. en VANDEMEULEBROUCKE, O., “Recht en geestelijke gezondheidszorg. Forensische psychiatrie in ontwikkeling. UPC Sint-Kamillus Bierbeek 2 april 2003”, Panopticon 2003, 397-399. VAN DEN BROECK, M., “Een wettelijk geregelde vergeetput blijft een vergeetput. Nieuwe wet op internering is ontoereikend.”, Juristenkrant 2007, nr. 145, 4. VANDENBROUCKE, M., “De nieuwe interneringswet: enkele kanttekeningen”, Fatik 2007, afl. 114, 21-25. VANDENBROUCKE, M., “De wereld van de internering en van de geïnterneerden: het functioneren van de Commissie ter bescherming van de maatschappij”, Panopticon 2009, afl. 6, 92-97 en http://www.maklu.be/panopticon/ (31 december 2009). VAN DE PERRE, P., “Bouw psychiatrisch centrum aan Beatrijslaan in 2013”, Gazet van Antwerpen 15 september 2012, 1. VANDER LAENEN, F. en DE CAUWER, B., “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 55-59. VANDER LAENEN, F., CASSELMAN, J., KLERCKX, J. en VERMEIREN, R., “Terwijl we wachten op de FPC's: de organisatie van de forensische geestelijke gezondheidszorg”, Panopticon 2011, afl. 6, 43-48. VANDEVELDE, S., SOYEZ, V., VANDER BEKEN, T., DE SMET, S., BOERS, A. en BROEKAERT, E., “Mentally ill offenders in prison: The Belgian case”, International Journal of Law and Psychiatry 2011, afl. 1, 71-78. VAN DRIESSCHE, K., “Wet betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis”, Omnilegie 2007, afl. 4, 447-450. VANDER LAENEN, F. en DE CAUWER, B., “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 55-59. VANDER LAENEN, F., CASSELMAN, J., KLERCKX, J. en VERMEIREN, R., “Terwijl we wachten op de FPC's: de organisatie van de forensische geestelijke gezondheidszorg”, Panopticon 2011, afl. 6, 43-48. VANDEVELDE, S., SOYEZ, V., VANDER BEKEN, T., DE SMET, S., BOERS, A., BROEKAERT, E., “Mentally ill offenders in prison: The Belgian case”, International Journal of Law and Psychiatry 2011, afl. 1, 71-78. VAN DRIESSCHE, K., “Wet betreffende de internering van personen die lijden aan een geestesstoornis”, Omnilegie 2007, afl. 4, 447-450. VAN ZYL SMIT,
D., “The 2006 European Prison rules”, Greifswald, juni 2006, 19 p.
VERELLEN, R., “Het samenwerkingsakkoord tussen de Federale Staat en de Vlaamse Gemeenschap inzake begeleiding en behandeling van daders van seksueel misbruik: een stand van zaken”, Fatik 2008, nr. 119, 289295. VERHAEGHE, P., “De effecten van een neoliberale meritocratie op identiteit en interpersoonlijke verhoudingen”, Oikos 56, afl. 1, 2011, 4-22, http://www.psychoanalysis.ugent.be/pages/nl/artikels/artikels%20Paul%20Verhaeghe/De%20effecten%20van.p df. VERMEIREN, R., “Colloquium Bescherming van de maatschappij”, Panopticon 2006, 104-107. VERMEIREN, R., “Symposium 5 jaar ontmoeting justitie-psychiatrie”, Panopticon 2007, 65-68. VERMEULEN, P., “Prison make, take a break”, Orde van de dag, 2009, afl. 48, 21-24. VERNIEST, R., “Een overzicht van de GGZ in Vlaanderen”, Similes 2003, 21-27. VERPOEST, K., “Prison complet: de achterdeur als nooduitgang?”, Fatik 2009, nr. 121, 3-4.
122
VERSTRAETE, A. en VALGAREN, I., “Waarom komt Godot maar niet? Het leven van geïnterneerden in de gevangenis anno 2011: een tranendal”, Ad Rem 2011, afl. 3, 10-13. WEIS, K., “Rechten 'geïnterneerde veroordeelden moeten op de kaart gezet worden”, Ad Rem 2011, afl. 2, 31-37. WEIS, K., “Veroordeelde kan na einde straftijd geïnterneerd blijven”, Juristenkrant 2011, afl. 224, 2 WOUTERS, A., “Ontoerekeningsvatbaarheid: een achterhaalde notie?”, Neuropraxis 2006, vol. 10, afl. 5, 136139. X, “De nieuwe interneringswet: een stap vooruit?”; Overspil 2008, nr. 38, 8-9. X, “Interview met Henri Heimans, voorzitter van de Commissie Bescherming Maatschappij van Gent”, Ad Rem 2010, speciale editie, 30-35.
4.4 POWERPOINTS AUDENAERT, K., Just-care, Just-Care symposium, slides, 2010, 41 p. DECKERS, A., Internering. Analyse dossiers vanuit brugfunctie justitie-zorgsector, GGZ-congres, slides, 2012, 29 p. DECLERCQ, F., Zorg voor juristen, Just-Care symposium, slides, 2010, 24 p. DE CUYPER, R., De ontmoeting tussen recht en psychiatrie, Just-Care symposium, slides, 2010, 12 p. HEIMANS, H., Internering in beweging. Commissie tot bescherming van de maatschappij te Gent, slides, 2008, 54 p. (www.pfpcg.be, rubriek Congres ‘Just-Care’) HEIMANS, H., De werking van de CBM, Just-care symposium, slides, 2010, 2 p. LAUWAERT, F., Zorgequipes internering, GGZ-congres, slides, 2012, 20 p. VANDER BEKEN, T. en VAN STEENBRUGGE, W., Internering. Recht voor hulpverleners, Just-Care symposium, slides, 22 oktober 2010, 18 p.
4.5 WEBSITES/ ONLINE VINDPLAATSEN www.mensenrechten.be (Liga voor Mensenrechten) Internering.wikidot.com http://www.patientrights.be www.obra.be www.overlegplatformsggz.be http://www.popovggz.be/ (overlegplatform GGZ Oost-Vlaanderen) www.transversaaloverleg.be www.cpt.coe.int/en/default.htm www.coe.int/t/commissioner/default_en.asp. http://www.buildingsagency.be/realisatieberichten_nl.cfm?key=147#7 http://www.overlegplatformsggz.be/ http://www4wvg.vlaanderen.be/wvg/welzijnensamenleving/Paginas/Default.aspx
123
http://www.zorg-en-gezondheid.be/Zorgaanbod/Geestelijke-gezondheidszorg/Centra-voor-geestelijkegezondheidszorg/ http://www.0029.be/http___www.0029.be/HOME.html (actie ‘Geïnterneerden: cel of zorg?” Liga voor Mensenrechten) www.ggzcongres.be www.vvp-online.be (forensische psychiatrie) www.psy107.be http://www.mensenrechten.be (Liga voor Mensenrechten) http://www.pfpcg.be/ (Platform Forensisch Psychiatrisch Centrum Gent vzw) http://www.vvp-online.be (Vlaamse Vereniging voor Psychiaters)
124
B IJLAGE 1
«FORENSISCH ZORGCIRCUIT ZELZATE»
Om het zorgaanbod buiten de gevangenismuren van dichterbij te kunnen zien, ben ik eens gaan kijken in het Forensisch Zorgcircuit te Zelzate. Ik heb daar een gesprek gehad met de zorgcoördinator Christophe Busch, en met Lies, een medewerkster van de criminologische dienst. Op basis daarvan heb ik enkele vaststellingen kunnen doen met betrekking tot de organisatie van het zorgaanbod, zowel inhoudelijk als procedureel.
1. DE INSTELLING Het Forensisch Zorgcircuit te Zelzate bestaat uit een samenwerking tussen het Psychiatrisch Centrum Sint-Jan-Baptist en vzw De Vlier. De behandeling van geïnterneerden in deze forensisch psychiatrische eenheid startte met de pilootprojecten van Justitie en Volksgezondheid in 2001. Beide departementen hadden elk hun eigen project, maar met verschillende finaliteit. Zo moesten de patiënten zelfs op een aparte afdeling opgenomen worden. In 2006 is men begonnen met de uitbouw van een eigen zorgcircuit, zodat de geïnterneerden ter plaatse kunnen doorstromen. Sindsdien heeft de instelling verschillende capaciteitsuitbreidingen gekend. Momenteel voorziet het forensisch zorgtraject door middel van een circuit van afdelingen en woningen, in een beveiligende zorg voor 125 medium risk geïnterneerde patiënten en bewoners. Binnen dit circuit werden de procedurele en materiële beveiligingsaspecten verankerd. De forensische eenheid bevindt zich op een grote campus, waar men een eigen forensisch zorgcircuit aanbiedt in een rustige, aangename omgeving. Dat circuit bestaat momenteel uit vier schakels.
2. DE PATIËNTEN De forensisch psychiatrische eenheid organiseert de begeleiding en behandeling van geïnterneerden met een gemiddeld risicoprofiel. De meeste forensische patiënten zijn vrij op proef. Er zijn ook enkele geïnterneerden aanwezig die geplaatst werden door de CBM op basis van artikel 14 van de Wet Bescherming Maatschappij, maar dit aantal is altijd zeer beperkt. De instelling vangt ook enkele geïnterneerde veroordeelden op. Het centrum is de enige instelling die vrouwelijke geïnterneerden opneemt voor behandeling.1 De instelling heeft gekozen voor een gemengde werking naar geslacht en pathologie (sinds 2006), vanuit de visie om de aangeboden zorg maatschappelijk representatief in te richten. Sinds enkele jaren worden ook mentaal gehandicapten opgenomen. Deze groep heeft nood aan een heel specifieke zorg.
3. HOE VERLOOPT DE UITVOERING VAN DE INTERNERINGSMAATREGEL IN DE PRAKTIJK? a. Circuitwerking
1
Er is een akkoord met Justitie voor de opname van high risk vrouwen. Dit maakt echter geen onderdeel uit van het circuit. Onderhandelingen met Volksgezondheid voor de financiering van een derde Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) voor vrouwen zullen hiervoor noodzakelijk zijn.
125
Het doel van een behandeling in de instelling is niet, zoals in de reguliere psychiatrie, de pathologiebehandeling, d.i. behandeling aan te bieden door de symptomen (en eventueel de oorzaak) proberen weg te nemen en de levenskwaliteit van de patiënt te verbeteren. In het forensisch zorgcircuit ligt de focus daarentegen op de daling van het delictgevaar van mid naar low, om de patiënt vervolgens te kunnen laten doorstromen naar de reguliere psychiatrie.1 De uiteindelijke bedoeling is uiteraard het bevorderen van een zo normaal mogelijke re-integratie in de maatschappij. Hiertoe richt men zich vooral op criminogene en dynamische factoren, volgens het RNR Model (Risk Need Responsivity)2. Eerst zal de patiënt ter plaatse kunnen doorstromen naar een meer open setting, of omgekeerd. Bedoeling is dat die trajectdoorstroming zo vlot mogelijk gebeurt. Daarom werd het zorgtraject georganiseerd volgens de specifieke noden van elke bewoner. Het circuit voorziet momenteel in vier schakels: • • • •
Forensisch ziekenhuis Forensisch psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT-F), dat bestaat uit een open en een gesloten afdeling (Esperanza’s) bedoeld voor long stay Forensisch beschut wonen (vzw De Vlier) Forensische dagkliniek: hier worden een twintigtal geïnterneerde patiënten ambulant begeleid, aan de hand van outreaching
Elke afdeling beschikt over een eigen sociotherapeutisch team en een eigen psychiater. Elke schakel is bovendien georganiseerd volgens een eigen niveau van draagkracht en verantwoordelijkheid. Op basis van een soort “learning by doing” (‘lagere school model’) vindt doorstroming plaats tussen de verschillende afdelingen, naargelang het risico op herval en de behandelbaarheid van de patiënt toeneemt of daalt. Bij een positieve behandeling of bij een daling van het delictgevaar zal men doorstromen naar een afdeling met een grotere individuele verantwoordelijkheid. Is echter sprake van een verhoogde risico-inschatting, dan dient men te verhuizen naar een afdeling die meer bescherming biedt. b. Hoe ziet het zorgtraject eruit? Vooraleer een geïnterneerde kan worden opgenomen in het FPZ, voert de criminologische dienst een eerste screening uit, op basis van het deskundigenverslag en het verslag van de psychosociale dienst van de gevangenis. De beslissing om een persoon al dan niet op te nemen wordt genomen op basis van het risico op herval en de behandelbaarheid van de betrokkene. Dit gebeurt op basis van enkele inclusiecriteria, en vooral exclusiecriteria. Zo maken geïnterneerden met een hoog vluchtgevaar, met een groot drugprobleem en zwaar mentaal gehandicapten, psychopaten en seksuele delinquenten zeker al geen kans. Op basis van deze exclusiecriteria beslist de Opname- en Mutatiecel met wie er een intakegesprek wordt gevoerd. Dit wordt dan meegedeeld aan
1
In de forensische eenheid te Bierbeek focust men op pathologiecluster, zoals in de reguliere psychiatrie. Het FPZ Zelzate heeft hier bewust niet voor gekozen, vanwege de gebreken die de benadering stelt. Het is immers niet omdat bijvoorbeeld de psychose weg is, dat het recidiverisico daarmee gedaald is, en dat men geen misdrijven meer zal plegen. 2 Het ‘Risk-Need-Responsivity Model’ omschrijft de beginselen van effectieve interventies gericht op de vermindering van recidive. Volgens het ‘risk’-principe moet de intensiteit van het aangeboden programma afgestemd worden op het risico van herval. Het ‘need’-principe stelt dat de interventies zich moeten richten op dynamische risicofactoren, d.i. beïnvloedbare factoren die de recidive vergroten. Het ‘responsivity’ –principe stelt tenslotte dat de behandeling aangepast moet worden aan de leerstijl, mogelijkheden en motivatie van de patiënt.
126
de PSD. Vervolgens bepalen de inclusiecriteria wie op de wachtlijst terecht komt.1 Dit zullen dus geïnterneerden met een gemiddelde veiligheidsgraad zijn. Uiteraard is een goede indicatiestelling hier van belang, die gebeurt aan de hand van een diagnostiek van de criminogene factoren2 (zoals geweld en agressie, seksuele problematiek, verslavingsproblematiek, enzovoort). Tot welke categorie van gevaarlijkheidsgraad iemand behoort wordt door de instelling zelf nagegaan, op basis van een risicotaxatie3. Vervolgens begint de forensische patiënt aan een startersprogramma in de crisisafdeling van de instelling, waar hij met de verschillende therapieën leert kennismaken, zodat de best aangepaste therapie kan bepaald worden. Soms volgt daarop een zeer vlotte doorstroming binnen het circuit. Andere patiënten blijven echter nood hebben aan opvolging en begeleiding en blijven soms werkelijk voor onbepaalde duur onderworpen aan de interneringsmaatregel. c. Hoe wordt het zorgprogramma4 ingevuld? Het zorgcircuit biedt een therapieprogramma op maat aan, waarin algemene modules aanwezig zijn voor iedereen (zoals bijvoorbeeld hervalpreventie, risicotaxatie, delictanalyse), maar er worden ook specifieke modules voorzien naargelang de noden en de risicokenmerken van de patiënt.5 De laatste jaren wordt meer en meer aandacht besteed aan het relationele aspect, en blijft de focus niet langer op de individuele patiënt. De Cel Onderzoek en Beleid doet binnen de instelling aan beleidsvoorbereiding en onderzoek met betrekking tot de impact van nieuwe technieken, het invoeren van nieuwe zorgmethodes, e.d. d. Hoe is de zorg aangepast aan de specifieke noden van de geïnterneerden, in het kader van de beveiliging? De interneringsmaatregel beoogt niet enkel de psychiatrische behandeling van de geïnterneerde, met het oog op zijn re-integratie, maar wil daarnaast de maatschappij beschermen, door de geesteszieke delinquenten uit de samenleving te verwijderen. Bovendien biedt de instelling onderdak aan geïnterneerden met een gemiddeld veilgheidsrisico, waardoor bijkomende veiligheidsmaatregelen noodzakelijk zijn. Om een vlotte trajectdoorstroming zowel als een maatschappelijke bescherming te garanderen, heeft men gekozen voor een intern open circuit, dat sterk beveiligd is naar buiten toe. De beveiliging is georganiseerd vanuit een zorgconcept. Er wordt eerst en vooral in een relationele beveiliging voorzien, vervolgens in een procedurele en pas als laatste in een materiële beveiliging. Deze materiële beveiliging bestaat dan bijvoorbeeld uit het plaatsen van camera’s, en dergelijke. Dit is in feite het omgekeerde van hoe de beveiliging in de gevangenissen wordt georganiseerd.
1
Kandidaat-patiënten staan gemiddeld gedurende 6-9 maanden op deze wachtlijst. Diagnostiek van de criminogene factoren houdt in dat men op grond van gegevens uit het gerechtelijk dossier, een gesprek met de geïnterneerde en informative van andere actoren een criminogenese of delictanalyse opmaakt. Een screening van specifieke criminogene factoren, zoals geweld en agressa, seksuele problematiek, gebeurt op basis van gestandaardiseerde vragenlijsten en schalen. 3 Risicotaxatie is gericht op het identificeren van statische en dynamische risicofactoren en op het inschatten van het recidiverisico. De risicotaxatie gebeurt door de criminologische dienst. 4 Het zorgprogramma geeft de inhoudelijke omschrijving van de verschillende zorgtrajecten die in een zorgcircuit aangeboden worden. 5 Forensisch Zorgcircuit Zelzate, brochure Jaarverslag 2010. 2
127
4. KNELPUNTEN a. Hoe verloopt de samenwerking met Justitie? De samenwerking met Justitie is afhankelijk van het niveau waarop men werkt, en van de betrokken actoren. Zo verlopen de contacten met het Justitehuis te Gent bijvoorbeeld op een goede manier. Met de CBM is er ook een goede samenwerking, die vaak via justitieassistenten gebeurt.1 De psychosociale diensten van de gevangenissen zitten gezien de splitsing van zorg en expertise met enkele interne problemen. Zij mogen niet te veel informatie doorgeven aan de zorginstanties, wat de samenwerking tussen beiden uiteraard bemoeilijkt. Men dan extra informatie vragen aan de psychiater, maar dit verloopt doorgaans ook niet echt vlot. b. Het zorgaanbod komt niet tegemoet aan de vraag Er komen te veel opname aanvragen binnen, waaraan onmogelijk kan voldaan worden. Daarom moet men een selectie doorvoeren onder de geïnterneerden die zich in de gevangenissen bevinden. Bovendien is de wachttijd voor een opname veel te lang. Het zorgcircuit moet nog verder uitgebouwd worden. Dit gebrek aan opvangcapaciteit is spijtig genoeg een algemeen gegeven in ons land. Er is een chronisch gebrek aan plaatsen waar geïnterneerden kunnen worden opgevangen. c. De doorstroming naar de reguliere psychiatrie en naar ambulante voorzieningen is vaak problematisch De psychiatrische ziekenhuizen willen de patiënten soms niet opnemen, of bieden geen behandeling, die aangepast is aan hun specifieke noden. Velen keren terug omdat het gewoon niet lukt. Daarom werd binnen het PC te Zelzate een eigen forensisch zorgcircuit uitgebouwd. De patiënten kunnen op die manier ter plaatse doorstromen naar Beschut Wonen, , en dergelijke. Op die manier blijft er ook een grotere sociale controle aanwezig op de geïnterneerden. De betrokkenen worden ook niet van hier naar daar verhuisd, waardoor er een grotere constante aanwezig blijft in hun leven.
5. WORDEN DE DOELSTELLINGEN BEREIKT? a. Bescherming van de maatschappij/ veiligheid De veiligheid in de instelling wordt gewaarborgd doordat het intern open circuit naar buiten toe sterk beveiligd is. Maar deze beveiliging is wel opgevat vanuit een zorgconcept, in tegenstelling tot de beveiliging in de gevangenissen. Binnen het circuit vindt trajectdoorstroming op basis van een daling van het delictgevaar of van een verhoogde risico-inschatting. Hierdoor wordt de samenleving ook beschermd, aangezien men constant rekening houdt met het risico op herval, om te bepalen wanneer en of iemand kan “vrijkomen”. b. Behandeling van de geestesstoornis/ zorg
1
De CBM van Antwerpen vereist wel een nadere samenwerking. Zo wil zij bij het nemen van elke stap vergaderen over de situatie, waardoor de verschillende stappen dan ook wat langer duren.
128
Het zorgaspect wordt ingevuld door de begrippen zorg, bescherming (draagkracht) en verantwoordelijkheid. Er is een ideale combinatie gevonden voor het bereiken van beide doelstellingen. Maar er blijft wel nood aan een continue streven naar kwaliteitsverbetering van de zorg. c. Volgens de geïnterneerden zelf? Dit valt moeilijk te beoordelen. Veel geïnterneerden weten niet echt goed wat internering inhoudt. Geïnterneerden die specifiek naar de mid security voorzieningen werden doorverwezen, beoordelen de maatregel doorgaans wel positief.
6. Op welke wijze zou de huidige situatie kunnen bijgestuurd worden? ZIJN ERGENS AANPASSINGEN NODIG? a. De informatiedoorstroming met de verschillende actoren kan beter b. Een optimalisering van de selectie kan aangewezen zijn De screening en selectie kunnen op een eerlijker manier gebeuren, naar de kandidaten toe, door meer aandacht te hechten aan de diagnostiek en de mate waarin zorg nodig is. => Er zouden bijvoorbeeld duidelijke afspraken of richtlijnen kunnen gemaakt worden over de exclusiecriteria die worden gehanteerd, evenals tussen de verschillende GGZ-voorzieningen over de opname van een geïnterneerde.1 c. De beperkte mogelijkheden om te gaan met problemen Momenteel is enkel een wederopname2 en een time-out mogelijk, wanneer men problemen ondervindt met een geïnterneerde. Het opleggen van een time-out houdt in dat de patiënt even in de gevangenis verblijft, om wat af te koelen als het ware.3 De CBM Gent vindt zo’n time-out meestal geen slecht idee. Zij is dan ook geen voorstander van een wederopname, die nogal verstrekkende gevolgen kan hebben en daarom zeker niet altijd aangewezen is. In bepaalde gevallen zijn de instellingen verplicht tot rapportering aan de CBM. Soms leidt dit tot een wederopname, hoewel dit volgens de instelling niet noodzakelijk was. De nieuwe Interneringswet maakt een herroeping, schorsing en herziening van de toegekende modaliteit mogelijk en werkt de mogelijkheid tot wederopname (‘voorlopige aanhouding’) beter uit, waardoor de rechtspositie van de geïnterneerde beter gewaarborgd is. ð het forensisch zorgcircuit zou zelf moeten kunnen optreden bij de overtreding van bepaalde regels, zonder terug te vallen op Justitie. De tijdelijke overplaatsing van de geïnterneerde naar een gesloten afdeling in het eigen zorgcircuit zou bijvoorbeeld een goed alternatief vormen voor de wederopname in de gevangenis.4
1
I. MOENS en L. PAUWELYN, Geen opsluiting maar sleutels tot re-integratie. Voorstellen voor een gecoördineerd zorgtraject voor geïnterneerden, Brussel, Zorgnet Vlaanderen, 2012, 19. 2 Art. 20, zevende lid WBM. 3 De time-out is niet wettelijk geregeld, maar werd ontwikkeld door de praktijk van de CBM’s. 4 F. VANDER LAENEN en B. DE CAUWER, “Just-care, justitie en zorg in dialoog over internering”, Panopticon 2011, afl. 3, 58.
129
B IJLAGE 2
«ETABLISSEMENT DE DEFENSE SOCIALE TE PAIFVE»
Ik wilde graag ook wat meer te weten komen over hoe de opvang en behandeling van geïnterneerden er in een instelling van de FOD Justitie aan toe gaat. Daarom heb ik een gesprek gehad met (mijn neef) Jean-Jacques Bernkens, die als penitentiair beambte in de instelling voor sociaal verweer te Paifve werkt. Op die manier kreeg ik ook een beter inzicht in de situatie van de geïnterneerden in Wallonië.
1. DE INSTELLING a. Inrichting tot bescherming van de maatschappij (IBM) te Paifve De instelling van sociaal verweer te Paifve is de enige in haar soort die onder de FOD Justitie ressorteert. Zij wordt dus niet gefinancierd door het RIZIV of door Volksgezondheid. Zij beschikt momenteel over een opvangcapaciteit van 208 bedden. In de toekomst zouden er zo’n 300 plaatsen bij gecreëerd worden. De renovatieplannen liggen al klaar maar het nodige budget moet nog worden vrijgemaakt. b. Korte geschiedenis In 1972 werd de instelling officieel geopend.1 Sinds 1976 vervult ze haar functie van instelling voor sociaal verweer. Ze is gelegen te Paifve, op enkele honderden meters van de taalgrens. Er werd bewust voor deze ligging kozen omdat de instelling aanvankelijk bedoeld was voor de opvang van zowel de Franstalige als de Nederlandstalige geïnterneerden. c. Infrastructuur Het IBM is gelegen in een park van 16 hectaren dat omheind is door een muur van 6 meter hoogte en 1800 meter lengte. Ze bestaat uit verschillende gebouwen, met name een ingangsvleugel, een multifunctionele vleugel (kantoren, vergaderzalen, bezoekzalen en keuken), een atelier en twee cellengebouwen, het gemeenschappelijk paviljoen (PCO) en het cellenpaviljoen (PCE). Deze laatste twee vleugels beschikken elk over medisch-sociale diensten en verzorgingslokalen, sport- en recreatiezalen, refters en keukens, ergotherapieateliers, eredienstplaatsen en leslokalen. Op het domein zijn verder wandelkoeren, een voetbalterrein, landbouwtuintjes, en een “vita” parcours te vinden, die ter beschikking staan van de bewoners.2 De gebouwen zijn verouderd en op sommige plaatsen aan dringende renovatie toe. Een groot deel van de infrastructuur wordt momenteel niet gebruikt. d. Qua omgeving, sfeer..?
1
De Regie der Gebouwen startte begin jaren ’70 met de bouw van de instelling die reeds in de jaren ’50 was ontworpen. 2 FOD JUSTITIE, Paifve. Instelling van sociaal verweer, Brussel, Regie der Gebouwen, 2009, 4.
130
One flew over the cuckoo’s nest. Met deze vergelijking wordt de omgeving en de sfeer die heerst in de instelling blijkbaar het best omschreven. Je kan de IBM niet vergelijken met een gevangenis maar ook niet met een instelling onder de bevoegdheid van de FOD Volksgezondheid.
2. DE PATIËNTEN De instelling biedt opvang aan 205 Franstalige mannelijke geïnterneerden, verdeeld over twee paviljoenen (waar drie regimes gelden.1) De meeste patiënten werden hier door de CBM geplaatst op basis van artikel 14 WBM. Er bevinden zich ook enkele geïnterneerde veroordeelden op grond van artikel 21 van de wet. Er worden steeds drie bedden vrij gehouden ingeval een op proef vrijgelaten geïnterneerde op vordering van de procureur des Konings wederopgenomen wordt, evenals ingeval de opname van een geïnterneerde wordt opgelegd door de rechter. Zij beschikken dus over een soort voorrang ten opzichte van de andere geïnterneerden. Er worden dan wel enkel mannelijke geïnterneerden opgenomen, qua pathologie wordt geen onderscheid gemaakt. Als federale overheidsinstelling mag men niemand weigeren op die basis waardoor er een zeer gemengde werking is qua ziektebeeld. Al de mogelijke doelgroepen, zoals mentaal gehandicapten en seksuele delinquenten worden er door elkaar opgevangen. Welke feiten de geïnterneerden gepleegd hebben, daar hebben noch de penitentiair beambten noch het verzorgend personeel weet van. In de open afdeling of gemeenschapspaviljoen (PCO) verblijven de bewoners niet in cellen, maar in kamers. Zij worden verder zoveel als mogelijk als patiënten en niet als gedetineerden behandeld.
3. HOE VERLOOPT DE UITVOERING VAN DE INTERNERINGSMAATREGEL IN DE PRAKTIJK? a. Werking? De instelling stelt als haar opdracht voorop: de mentale stabilisering van de patiënten en de geleidelijke voorbereiding van een terugkeer naar de maatschappij met inachtneming van de openbare veiligheid. Sinds enkele jaren werkt de IBM ook samen met enkele externe voorzieningen. Als gevolg van de dubbele doelstelling die de wet op de internering voorschrijft, ligt het regime in de instelling tussen dat van een gevangenis en dat van een psychiatrische kliniek. De geïnterneerden zijn verdeeld over twee paviljoenen waar drie verschillende regimes gelden, gaande van klassiek cellulair tot een gemeenschapsregime. In het cellenpaviljoen (PCE), waar zo’n 80 geïnterneerden verblijven, heerst een gesloten regime, analoog aan dat in een gevangenis. De geïnterneerden spenderen hier zo’n 22 uur per dag binnen. In het gemeenschapspaviljoen (PCO) heerst een open regime. De deuren gaan open vanaf 7 uur ’s ochtends en de 125 bewoners die hier verblijven moeten enkel terug binnen zijn om te eten. Het regime steunt zich ook op de evaluatie van de resultaten van de medische, psychologische en sociale opvolging van de geïnterneerden. Eenmaal per maand worden vergaderingen gehouden met al het personeel, maar ook met patiënten,2 over de leefomgeving in de instelling. Er wordt gewerkt aan de hand van een puntensysteem. b. Personeel
1
http://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/gevangenissen/belgische_gevangenissen/gevangenissen/meer _info/paifve/ 2 bij de vergaderingen met de patiënten is het penitentiair personeel niet aanwezig.
131
De adviseur-generaal – gevangenisdirecteur wordt bijgestaan door directiemedewerkers (criminologen, juristen, psycholoog). Het personeel behoort tot de algemene Directie van de Penitentiaire Inrichtingen. Het grootste deel van de personeelsleden bestaat uit penitentiaire beambten die instaan voor het toezicht en de beveiliging in de inrichting, maar bovendien nauw samenwerken met het verzorgingsteam. Verder is er een administratief team, een technisch team, een zorgteam en een expertiseteam. Het verzorgingsteam bestaat uit psychiaters, psychologen, maatschappelijik assistenten, verplegers, opvoeders, ergotherapeuten, een tandarts, een logopedist, een huisarts en kinesitherapeuten. Het expertiseteam (de PSD) bestaat uit psychiaters, psychologen en maatschappelijk assistenten. Er zijn 178 cipiers tewerkgesteld in de EDS, de PSD bestaat uit 11 personeelsleden en er zijn 26 medische personeelsleden aanwezig. Elke dag is er wel zo’n 30% van het penitentiair personeel niet aanwezig, mede omwille van de vele ongevallen die er in de instelling plaatsvinden. Sinds enkele jaren wordt er geïnvesteerd in een specifieke opleiding voor het bewakingspersoneel en wordt meer toenadering gezocht via een betere samenwerking met het externe zorgcircuit.1 c. Hoe ziet het zorgtraject eruit? Nieuwe bewoners maken eerst een observatieperiode van 72 uur door in het cellenpaviljoen, waar 1 maal per dag psychiaters en verpleegkundigen een kijkje komen nemen. Daarna wordt men georiënteerd worden naar het best passende regime, open of gesloten. Er zijn geen inclusie- of exclusiecriteria. Iedereen kan worden opgenomen, mits er plaats is uiteraard. Er wordt minder (snel) medicatie toegediend dan vroeger. Aangezien het een instelling onder de FOD Justitie is, kan men de geïnterneerden, net zoals in de gevangenis, niet verplichten om medicatie te nemen. De bewoners kunnen 3 dagen per week bezoek ontvangen. Zo’n 80% krijgt echter nooit iemand over de vloer. Er wordt wel vaak penitentiair verlof toegekend, evenals andere modaliteiten van uitvoering buiten de inrichting. Sinds mei 2011 kunnen de bewoners deelnemen aan hippotherapie, therapie met paarden, op een manège in de buurt.2 d. Hoe wordt de beveiliging georganiseerd? Hoewel de gebouwen en de infrastructuur dezelfde zijn als in een gevangenis, verloopt de beveiliging veel soepeler. Zo werden de wachttorens op het domein nog nooit gebruikt. Er wordt veel socialer en relaxter omgegaan met de bewoners. Controles worden minder strikt toegepast. Kortom, de geïnterneerden worden eerder als bewoners behandeld dan als gedetineerden. Zij verblijven ook niet in cellen, maar in kamers, waar zij over meer vrijheid beschikken dan in een gevangenis. Het cachot wordt niet vaak gebruikt.
4. KNELPUNTEN
1 2
DG EPI, Activiteitenverslag 2010, FOD Justitie, 2011, 41 en 125. DIRECTORAAT-GENERAAL PENITENTIAIRE INRICHTINGEN, Activiteitenverslag 2011, FOD Justitie, 2012, 145.
132
a. Infrastructuur De infrastructuur is onaangepast voor het behandelen van psychiatrische patiënten. Het is immers een gevangenisgebouw dat niet mag dienen als gevangenis. De gebouwen zijn verouderd (een groot deel ervan wordt zelfs niet meer gebruikt).
b. Personeel Ook het personeel is ontoereikend om een hoogstaande behandeling te verzekeren. Het zorgteam en de medische personeelsleden doen hun best, maar zijn niet in staat de nodige zorgen te verlenen wegens een groot tekort aan verzorgend personeel. De cipiers doen in feite het meeste werk en gaan het meest om met de geïnterneerden, maar zijn het minst opgeleid om dit te doen. Zij krijgen wel een bijzondere opleiding, maar die is niet praktisch en specifiek genoeg. Er wordt uitleg gegeven over de verschillende pathologieën e.d. maar hoe je precies moet omgaan met de patiënten wordt niet toegelicht.1 c. Splitsing zorg en expertise De splitsing tussen zorg en expertise en het bijhorende beroepsgeheim wordt nogal strikt toegepast en bemoeilijkt het werken in de IBM. Het penitentiair personeel bevindt zich ergens tussen zorg en expertise. Het is niet goed duidelijk wat hun positie precies is en wat zij mogen vertellen tegen wie..
5. WORDEN DE DOELSTELLINGEN BEREIKT? a. Bescherming van de maatschappij? <
> De maatschappij wordt alleszins beschermd. Er is veel controle in de instelling, waar de geïnterneerden vaak voor een groot deel van hun leven opgesloten zitten. b. Behandeling van de geestesstoornis? <> Neen, het is duidelijk dat de inrichting niet is aangepast voor het verlenen van de nodige zorgen aan psychiatrische patiënten. De situatie is wel beter dan in de psychiatrische annex van een gevangenis. Er is immers geen overbevolking in de IBM. Elke bewoner heeft zijn eigen plek en dit wordt hem ook gegarandeerd. Er worden zelfs steeds drie bedden vrijgehouden voor het geval een op proef vrijgelaten geïnterneerde wegens schending van zijn voorwaarden of het plegen van nieuwe feiten door de procureur des Konings weder opgenomen wordt. Bovendien zorgen de periodieke evaluatie en vergaderingen met het personeel en met de patiënten zelf voor een continue verbetering van de leefomstandigheden in de inrichting, in de mate van het mogelijke uiteraard.
6. Welke aanpassingen zouden de situatie kunnen verbeteren? (AANBEVELINGEN)
1
Bijvoorbeeld, of je de patiënten best in de ogen kijkt of niet.
133
Bijkomend verzorgend personeel is noodzakelijk. De opleiding van de penitentiair beambten, die het meest contact hebben met de geïnterneerden, zou praktischer moeten zijn. De strikte scheiding tussen zorg en expertise moet herbekeken worden. De rol van de verschillende actoren moet duidelijker worden afgelijnd en het moet een werkbaar geheel vormen. Conform de aanbeveling in het rapport Cosyns zou de IBM te Paifve moeten worden omgevormd tot een psychiatrisch ziekenhuis door haar overheveling van de FOD Justitie naar de FOD Volksgezondheid. Een penitentiaire omgeving en personeel zijn niet aangepast voor de behandeling van psychiatrische patiënten.
134
