Privát fény a Ráday utcában Privates Licht in der Ráday utca
Privát fény a Ráday utcában Privates Licht in der Ráday utca
Mischa Kuball, a Goethe Intézet és az utca lakóinak közös projektje Eine gemeinsame Ausstellung von Mischa Kuball, dem Goethe-Institut Budapest und den Bewohnern der Straße
Mischa Im November Kuballal2006 2006sind novemberében wir vom GI Budapest találkoztunk Mischa először. KuballA zum Magyar ersten Képzőművészeti Mal begegnet.Egyetem Er nahm „Models teil an der for Veranstaltungsreihe a fictional Academy”„Models című előadássorozatán for a fictional Academy“ vett részt, an der és nem Ungarischen egyedül Universität érkezett, hanem der bildenden a karlsruhei KünsteZKM und diákjainak er war nichtcsoportjával. allein gekommen, Helyi sondern és külföldi mit diákokkal einer Gruppe együtt von fölfedező Studenten sétákra des ZKMindult aus Deutschland. a magyar fővárosban, Gemeinsam ésmit fölismerte, Studentenhogy aus milyen Budapest, fontos aberszerepe auch mitlehet Studenten a köztéri aus művészetnek anderen europäischen Budapesten. Ländern unternahm Mischa Kuball Exkursionen in der Stadt und entdeckte die Bedeutung, die Kunst im öffentlichen Raum in Budapest haben kann. Amikor meglátogatott bennünket a Goethe Intézetben, nem csak 1980 és 2007 között született projektjeinek Beim Besuchpazar im GI katalógusát hinterließ erhagyta uns zum itt einen nekünk, dendewunderbaren egy ötletet Katalog vagy víziót ..in progress. is: teremtsünk Projekte a Ráday 1980-2007 utca adott und die szakaszán Idee, inolyan unserem ideiglenes Straßenabschnitt fényhelyzetet, der amely Ráday radikálisan utca eine Vision megváltoztatja umzusetzen, az utca nämlich hangulatát. befristetAkasszunk, eine Lichtsituation hangzott zu a látomás, schaffen,ember die dienagyságú Atmosphäre hengereket in der Straße a hagyományos einschneidend utcai verändert. világítás Neben mellé, der s a üblichen hengerekbe Straßenbeleuchtung függesszünk egy-egy solltenlakószobai an Abspannseilen csillárt. Amannshohe csillárok fénye Zylinder az otthonosság hängen, diemelegét jeweils mit adhatja einerhozzá Wohnraumleuchte a neoncsövek hűvös, bestücktipari sind. fényéhez. Ihr LichtA sollte lakószobákból dem kühlen kölcsöntechvett nischen világítótestekről Licht der Leuchtstoffröhren leolvasható beszerzésük eine warme kora, wohnliche tulajdonosuk Komponente ízlése, hinzufügen. társadalmi háttere Jede Leuchte vagy saját solltehozzáadott mit der Ablesbarkeit kreativitása, vons Moden így mindenkori zur Zeit der birtokosukról Anschaffung, csak vonnagy Geschmackspräferenzen, vonalakban, a helyi miliő Sozisokszínűségéről alisationshintergründen viszont annál oder konkrétabban eingebrachterárulkodnak. Kreativität vage von seinen Eigentümern, sehr konkret jedoch von der Vielfalt des lokalen Milieus sprechen. Nagyon megtetszett nekünk az ötlet, és többé nem hagyott nyugodni. Közel másfél évvel később sikerült Uns hatvalóra dieseváltanunk, Idee sehr fasziniert és erre büszkék und sievagyunk. hat uns nicht mehr losgelassen. Nun, beinahe anderthalb Jahre später konnten wir sie in die Wirklichkeit umsetzen und wir sind stolz darauf.Gabriele Gauler a budapesti Goethe Intézet igazgatója Gabriele Gauler Leiterin des Goethe-Instituts Budapest
Im November 2006 sind wir vom Goethe-Institut Budapest Mischa Kuball zum ersten Mal begegnet. Er nahm teil an der Veranstaltungsreihe „Models for a fictional Academy” an der Ungarischen Universität der bildenden Künste und er war nicht allein gekommen, sondern mit einer Gruppe von Studenten des Zentrums für Kunst und Medientechnologie Karlsruhe. Gemeinsam mit Studenten aus Budapest, aber auch mit Studenten aus anderen europäischen Ländern unternahm Mischa Kuball Exkursionen in der Stadt und entdeckte die Bedeutung, die Kunst im öffentlichen Raum in Budapest haben kann. Beim Besuch im Institut hinterließ er uns zum einen den wunderbaren Katalog „...in progress. Projekte 1980–2007” und die Idee, in unserem Straßenabschnitt der Ráday utca eine Lichtsituation zu schaffen, die die Atmosphäre in der Straße einschneidend verändern würde. Neben der üblichen Straßenbeleuchtung sollten an Abspannseilen mannshohe Zylinder hängen, jeweils mit einer Wohnraumleuchte bestückt. Ihr Licht sollte dem kühlen technischen Licht der Leuchtstoffröhren eine warme wohnliche Komponente hinzufügen. Jede Leuchte sollte von Moden zur Zeit der Anschaffung, von Geschmackspräferenzen, Sozialisationshintergründen oder eingebrachter Kreativität, vage von seinen Eigentümern, sehr konkret jedoch von der Vielfalt des lokalen Milieus sprechen.
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
Uns hat diese Idee sehr fasziniert und sie hat uns nicht mehr losgelassen. Nun, beinahe anderthalb Jahre später, konnten wir sie in die Wirklichkeit umsetzen und wir sind stolz darauf. Gabriele Gauler Leiterin des Goethe-Instituts Budapest
Az utcai közvilágítás története a gázlámpákkal kezdődött, s az elektromos áram szállíthatósága nyomán vált általánossá a 19. század végétől. Korábban legföljebb magánházak ablakából szűrődhetett némi fény a közterekre, hirdetve a tulajdonosok gazdasági státusát vagy árulkodva életmódjáról. A nagyvárosok közterei, utcái, parkjai, reprezentációs vagy közösségi területei természetesen mindig legalább kétféle, ünnepi és hétköznapi üzemmódban működtek, vagyis az alkalmi fiesták, fesztek és demonstrációk díszletei célirányosan alakították át ismétlődő vagy eseti rítusok szükségletei szerint a megszokott arculatot. Mischa Kuball munkásságának jól azonosítható, visszatérő sajátosságai a fényhez és a köztéri-közösségi („public art”) művészeti jelenléthez kapcsolódnak legalább két évtizede. E két jellegzetesség ötvöződött abban a helyspecifikus műben, melyet egy hónapon keresztül, 2008 tavaszán Budapesten láthattak magányos sétálók, flaneurök, céltudatos kiállításlátogatók,
01
02
03
04
6p privát fény
A Fuksz házaspár lámpája Die Lampe des Ehepaars Fuksz
a Ráday utca lakói és vendégeik egyaránt. A mű egy igen egyszerű eszme és egy bonyolult, hosszantartó előkészítő- szervező munka eredménye, mint a köztéri, közösségi alkotások általában: A művész elhatározta, hogy a választott útszakasz standard közvilágítását úgy alakítja át, hogy megkéri az utca lakóit, engedjék át számára lakásaik megszokott csillárját, mely az adott időszakban az utcán fog majd világítani s egyúttal láthatóvá válni. A lakosok és az áramszolgáltató, közterület-fenntartó és még ki tudja, milyen illetékes hivatalok meggyőzését követően a privát lámpák időlegesen utcai világítótestekké minősültek át, míg a kölcsönző-résztvevő családok időlegesen egyen-cserelámpát kaptak. Kétféle standard metszetében érdemes talán egy első pillantást vetni a jelenetre: az egyik az utcai lámpatestek sorozata, mely legalábbis utcánként vagy területenként azonos, ez a szokás, ezt tartja megfelelőnek a városképi gyakorlat, míg a lakások számára (ugyancsak általában
05
06
07
08
8p privát fény
Markó Zsuzsa és lámpája Zsuzsa Markó und ihre Lampe
sorozatban gyártott) csillárok egyéni választás nyomán kerülnek a szobákba, s viszonylag ritkább esetben fordul elő az, hogy egy bérház lakóinak teljesen azonos az izlése, s mindenki ugyanazt választja, nem is szólva az időszakonként változó dizájn, gyártási szabványok, társadalmi rendszerek módosító befolyásáról. Egy csillárbolt az 1930-as években, az ‘50-es években vagy az ezredfordulón más-más kinálatot nyújt, míg a megvásárolt termékek évtizedekig lóghatnak változatlanul a nagyszoba plafonjáról, kitéve a megszokás és felejtés figyelemelterelő állapotainak. Világos, nem a lámpát szoktuk nézni, hanem fényét alkalmazva éljük át, használjuk a világítást. Ezek a többgenerációs lámpatestek most a figyelem újfajta terébe állítva váltak nem pusztán kiállítási, de funkcionális műtárggyá: működésük nem, a körüllévő tér viszont radikálisan változott. A családi kör helyett az utca embere, a hatoldalú szoba-doboz helyett a házak paralellái s az utcakő padlózat került más megvilágításba.
09
10
11
12
10p privát fény
Tóth Katalin és lámpája Katalin Tóth und ihre Lampe
Az utcai lámpát sem nézegetjük, hacsak nem produkál valami rendelleneset: itt mindegyik kicserélt lámpás másként világított, vagyis az egyesült izzók sorozata egyedi anomáliák (pislákol, színes, árnyéka más, stb.) sorozatával alakult s vált ezért – lámpaságának ellentmondva – láthatóvá. A jelenség magyarázat nélkül is érthető, evidencia-értéke olyan fokú, hogy előbb megérti bárki arrajáró, mintsem hogy gondolkodni kezdjen azon, hogy mi is történik vele. Ugyanakkor, a kikerülhetetlen felismerésből adódóan („ezek a csillárok hogy kerültek ide?”) alkalmasint lehetséges, hogy valami kunsztra kezdjenek gyanakodni: a kitett csillársorozat minden bizonnyal céltudatos emberi cselekvés eredménye. A lámpatulajdonosok egyénileg és – egyszerre, egyúttal – mint kollektíva váltak a mű részeseivé: döntéseik egyediek, de a döntés – a hozzájárulás – azonossága és látható eredmény révén akaratlanul is egy kis közösség képződésének résztvevőivé, alakítóivá váltak. A művészi üzenet, ha szabad ezt most így mondani,
13
14
15
16
12p privát fény
Ráday utca 63. fodrászüzlet, Koltai Zoltán és munkatársa Ráday utca 63. Friseursalon, Zoltán Koltai und sein Mitarbeiter
ezen a ponton válik tettenérhetővé: az ötlet kitalálásától a kondíciók megteremtésén át a megvalósulásig vezető út számbavétele során a művész a végső eredmény, a közönség és a speciális nézői közösség felől tekint az alkotásra, egy önmagában akár értelmetlennek is nevezhető, s mindenképpen veszélytelen, ártalmatlan, szelíd akció révén oltja be résztvevőkbe és nézőkbe a társadalmi cselekvés lehetőségét. A megvalósulás intenzív emléke, mint potenciális cselekvésre felszólító gesztus. „... nem fogom Önt zavarni, csak odaállok az utcai lámpa alá, s akkor máris lehetetlen, hogy lásson engem. Hiszen mindig csak annyira vagyunk szégyenlősek, amennyire mi látunk...” – írja Kierkegaard a Vagy-vagy egy helyén (A csábitó naplója, Április 4.) Pontosan így vált a Ráday utcai Privát fény alkotója is művészként láthatatlanná.
17
Peternák Miklós
18
19
20
14p privát fény
Gegesy Ferenc, a IX. kerület polgármestere Ferenc Gegesy, Bürgermeister des IX. Bezirks
Privates Licht Die Geschichte der öffentlichen Straßenbeleuchtung begann mit den Gaslampen und setzte sich im großen Maßstab ab Ende des 19. Jahrhunderts dank der Transportierbarkeit elektrischer Energie fort. Früher konnte höchstens durch die Fenster der Privathäuser ein wenig Licht in den öffentlichen Raum dringen, Licht, das sowohl von der ökonomischen Macht der Eigentümer kündete als auch ihre Lebensweise bloßstellte. Die öffentlichen Räume der Großstädte, ihre Straßen und Parks sowie ihre repräsentativen und sozialen Bereiche wurden natürlich schon immer zu alltäglichen und feierlichen Zwecken genutzt, ihr Erscheinungsbild durch die Relikte verschiedener regelmäßiger oder unregelmäßiger Feste und Zusammenkünfte umgestaltet. In Mischa Kuballs Arbeiten tauchen Bezüge zum Licht
21
22
23
24
16p Privates Licht
Andrássy Dorottya és lámpája Dorottya Andrássy und ihre Lampe
und zur künstlerischen Präsenz im öffentlichen und gesellschaftlichen Raum („Public Art”) seit mehr als zwei Jahrzehnten als klar erkennbares konstantes Merkmal auf. In seiner ortsspezifischen Arbeit, die im Frühjahr 2008 in Budapest entstand und von Fußgängern aller Art, von einsamen Flaneuren wie von zielbewussten Ausstellungsbesuchern, von den Bewohnern der Ráday utca wie von ihren Gästen monatelang besichtigt werden konnte, erscheinen diese beiden Bezüge vereinigt. Die Arbeit ist, wie das bei Kunstwerken für den öffentlich-sozialen Raum oft der Fall ist, das Produkt einer ganz und gar einfachen Idee und komplizierter, langwieriger Vorbereitungsund Organisationsarbeit: Der Künstler nahm sich vor, die BewohnerInnen der Straße zu bitten, ihm die Hängeleuchten aus ihren Privatwohnungen auszuleihen, die Straße mit den damit „freigegebenen” und öffentlich sichtbar gemachten Leuchtkörpern zu bestrahlen und die normale öffentliche Beleuchtung des ausgewählten
25
26
27
28
18p Privates Licht
Tamásy Sára és lámpája Sára Tamásy und ihre Lampe
Straßenabschnitts für den festgelegten Zeitraum auf diese Weise zu verändern. Nachdem die Einwohner, der Energieversorger, die Gesellschaft für die Wartung öffentlichen Grundes und all die anderen zuständigen Behörden überzeugt werden konnten, verwandelten sich die privaten Leuchten vorübergehend in Leuchtkörper für die Straße - und die an der Ausleihaktion beteiligten Haushalte wurden vorübergehend mit uniformen Ersatzleuchten versorgt. Wir sollten uns die Situation in ihren beiden Standardversionen kurz vor Augen führen: Zum einen die Reihe der Leuchtkörper über der Straße, die zumindest innerhalb einer Straße oder eines Bezirks einheitlich ist (weil es so üblich ist oder weil das in den Augen der Stadtplaner als richtig erscheint), zum anderen die für die Einwohner bestimmten (und meist ebenfalls serienweise hergestellten) Leuchten, die aufgrund individueller Entscheidungen in die Zimmer kommen. Es kommt nur
29
30
31
32
20p Privates Licht
Ördögh József és lámpája József Ördögh und seine Lampe
selten vor, dass die Einwohner eines Mietshauses alle den gleichen Geschmack haben und die gleiche Lampe wählen – der Einfluss periodischer Veränderungen im Design, in den Produktionsnormen und den Gesellschaftssystemen sei gar nicht erwähnt. Ein Lampengeschäft wies in den 1930er Jahren ein weitgehend anderes Angebot auf als in den 50er Jahren oder zur Jahrtausendwende, während die einmal erworbenen Produkte jahrzehntelang unverändert an den Wohnzimmerdecken hängen können, wo sie dann den aufmerksamkeitsschwächenden Zuständen der Gewöhnung und des Vergessens schonungslos ausgeliefert sind. Man betrachtet ja normalerweise nicht den Leuchtkörper selbst; man bedient sich seines Lichts und freut sich am möglichen Beleuchtungserlebnis. Nun, im Frühjahr 2008, wurden diese zum Teil bereits mehreren Generationen dienenden Leuchtkörper in einen neuartigen Raum der Aufmerksamkeit gehängt und dadurch zu Kunstobjekten. Nicht bloß zu
33
34
35
36
22p Privates Licht
Dányi Erzsébet lámpája Die Lampe von Dányi Erzsébet
Ausstellungszwecken, sondern auch mit praktischer Funktionalität: Ihre Funktion änderte sich nicht, der sie umgebende Raum hingegen änderte sich radikal. Statt der Familie rückten die Menschen auf der Straße, statt des sechsseitigen Zimmerkastens rückten die Häuserfassaden und das Straßenpflaster in ein neues, anderes Licht. Man widmet ja der Straßenbeleuchtung normalerweise keine besondere Aufmerksamkeit, es sei denn, sie produziert etwas Unnormales. In diesem Fall leuchtete jedes ausgetauschte Licht anders, das heißt, die Reihe der vereinigten Glühbirnen* wurde in eine Reihe individueller (flackernder, farbiger, unterschiedliche Schatten werfender) Anomalien verwandelt, und sie wurde dadurch, ihrer Leuchtkörpernatur widersprechend, sichtbar. Das Phänomen ist ohne jede Erklärung verständlich, sein Evidenzwert ist so hoch, dass es von jedem Vorbeigehenden sofort verstanden wird, ohne dass er darüber nachdenken muss,
37
38
39
40
24p Privates Licht
Varga Antalné és lámpája Frau Varga und ihre Lampe
was ihm da gerade passiert. Gleichzeitig kann die unausweichliche Erkenntnis (Wie kamen denn diese Hängeleuchten hierher?) eventuell dazu führen, dass man irgendein Kunststück hinter ihnen zu ahnen beginnt: Klar, eine solche Reihe von Hängeleuchten im öffentlichen Raum kann nur das Ergebnis zielbewussten menschlichen Handelns sein. Die Besitzer der Leuchten sind einzeln und gleichzeitig auch zusammen als Kollektiv zu Beteiligten am Kunstwerk geworden: Ihre Entscheidungen waren individuell, durch die Gleichheit ihrer Entscheidung, die Zusage, und durch das sichtbare Ergebnis jedoch sind sie nolens volens zu Mitwirkenden an der Bildung einer kleinen Gemeinschaft geworden. An diesem Punkt lässt sich die künstlerische Botschaft, wenn ich es so formulieren darf, identifizieren: Der Künstler blickt während der ganzen Zeit, indem er den Weg von der Ideenfindung über das Schaffen der Bedingungen bis zur Realisierung begeht,
41
42
43
44
26p Privates Licht
Brassó Istvánné és lánya, Preil Béláné Frau Brassó mit ihrer Tochter, Frau Preil
vom endgültigen Ergebnis, vom Publikum und von der spezifischen Betrachtergemeinschaft her auf das Kunstwerk, er infiziert sozusagen die Mitwirkenden und die Zuschauer mit Hilfe einer an sich, wenn man will, sinnlosen, auf jeden Fall ungefährlichen, unschuldigen, sanften Aktion mit der Möglichkeitgesellschaftlichen Handelns. Die intensive Erinnerung der Realisierung als Geste des Aufrufs zur potentiellen Handlung. „...ich will Sie nicht stören, ich bleibe dort unter der Straßenlaterne stehen, dann können Sie mich unmöglich sehen, und man wird doch nur dann verlegen, wenn man weiß, dass man gesehen wird…”, schreibt Kierkegaard im Entweder-Oder (Das Tagebuch des Verführers, 4. April). Genau auf diese Weise ist der Erzeuger des Privaten Lichtes in der Ráday utca als Künstler unsichtbar geworden. Miklós Peternák
45
46
47
48
28p Privates Licht
Fellegi Borbála és Benedek Balázs Borbála Fellegi und Balázs Benedek
01 – 48 > Hangulatképek a kiállítás megnyitójáról Impressionen über die Ausstellungseröffnung
Köszönjük a Ráday utca lakóinak együttműködését, az E.ON Energie AG és az E.ON Hungária Zrt. támogatását. Das Goethe-Institut bedankt sich bei den Straßenbewohnern für die Kooperation, bei E.ON Energie AG und E.ON Hungária Zrt. für die Unterstützung.
1092 Budapest, Ráday u. 58. Tel.: 374 4070 www.goethe.de/budapest
[email protected]
Impresszum Impressum kiadó Herausgeberin: Dr. Gabriele Gauler, a Goethe Intézet igazgatója Leiterin des Goethe-Instituts szerkesztők Redaktion: Nagy Márta, Sárossi Bogáta, Wild Mária grafika Grafik: Bogdán Csilla