Passio Domini nostri Jesu Christum secundum Matthæum

Passio Domini nostri Jesu Christum secundum Matthæum Matthäus-Passion Johann Sebastian Bach 1685-1750 Matthäus-Passion B.W.V. 244 – 1729/1736

Academie Rolduc Vrijdag 11 maart 2016 diaken dr. Gerard Sars

Academielezing Rolduc 11-03-2016

1

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum


2

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum - vooraf -

Korte historische schets: J.S. Bach: Eisenach 1685-Leipzig 1750 1723 Thomascantor te Leipzig 1727 / 1729 Eerste uitvoering van de Matthäus-Passion 1736 herwerkte versie van de MP Na Bach’s dood raken diens werken in vergetelheid 1829 Felix Mendelssohn en ‘Singakademie Berlin’ herontdekken de MP; eerste heruitvoering • 1830 MP in druk verschenen • sinds dan ontelbare uitvoeringen en bewerkingen • • • • • • •

[1829 Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst opgericht in NL] Academielezing Rolduc 11-03-2016

3

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum - vooraf -

Bach’s bijbelcommentaar (zie zijn paraaf rechtsonder) van de orthodox-Lutherse theoloog Abraham Calov (1612-1686). In dit exemplaar zijn notities van de hand van Bach zelf ontdekt. Calov(ius) was professor en later predikant te Wittenberg en bekend verdediger van de standpunten van Maarten Luther.


4

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum - vooraf 2 koren + 3e koor Soprano in repieno 2 orkesten * 2 orgels -Integrale bijbeltekst -Eigentijdse poëzie als commentaar -Choralen (kerkliederen) als samenvattend en afsluitend gebed Introduceerde als streng Lutheraan een piëtistische (toen zeer eigentijds) betrokkenheid van de luisteraars Alle toonsoorten, alle mogelijke muzikale vormen en klankkleursamenstellingen tussen ensembles enz. (vgl. opera) * vanwege de vastentijd zonder Academielezing Rolduc 11-03-2016

trompetten (koperblazers) en pauken 5

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum OVERZICHT VANAVOND

• • • • • • •

1. INLEIDING: overzicht vanavond / J. S. Bach 2. HET BIJBELS GEGEVEN 3. DE OVERLEVERING Ononderbroken traditie 4. OVER TEKST EN MUZIEK De dialoogvorm 5. THEOLOGIE & GEBED 6. SAMENVATTING Meditatie en inspiratie 7. Besluit: vragen / opmerkingen Academielezing Rolduc 11-03-2016

6

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 0. INLEIDING Biografische gegevens 1685-1750 • • • • • • • • • • • • •

JOHANN SEBASTIAN BACH 1685-1695 Eisenach 1695-1700 Ohrdurf bij broer Johann Christoph 1700-1702 Lüneburg school (Latijnse school en ‘betaalde’ chorist) 1703 Weimar lakei aan het hof (muziekdienst) 1703-1707 Arnstadt Organist 1707-1708 Mühlhausen Organist Huwelijk met Maria Barbara 1708-1717 Weimar Hoforganist en “Kammermusiker” 1717-1723 Köthen Kapellmeister Overlijden Maria Barbara (1720) Huwelijk met Anna Magdalena (1721) 1723-1750 Leipzig

•

MATTHÄUS-PASSION

•

Volgens Christoph Wolff 2000 blz. 318:

• • •

1727 Matthäus-Passion versie I 1736 Matthäus-Passion versie II 1742 idem? Academielezing Rolduc 11-03-2016

7

R.A.K. 17.12.2013 Rondom Bach

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 1. HET BIJBELS GEGEVEN • •

• •

•

•

Vier Evangelies: viermaal het lijdensverhaal voorafgaand aan het paasverslag. Beide uitersten komen samen in Jezus’ citaat van psalm 22 Evangelie als verslag en historisch document, als geloofsoverdracht maar ook als actuele deelname voor de luisteraar / latere lezer / filmkijker met telkens de bedoeling een ‘metanoia’ een ‘ommekeer’, een ‘bekering’ ‘een verandering van gedachte’ te bewerken. Omdat er veel menselijke relaties in de evangelieverhalen voorkomen, is een levendige vertelling bijna vanzelfsprekend. De dialoogvorm, waarover straks meer, verlevendigt de vertelling; schept een persoonlijke band. De actualisering en inculturering in een bepaalde (cultuur-)periode garandeert dat de boodschap van de Messias, de Christos, iedere periode overstijgt. De boodschap blijft (mits ongewijzigd overgebracht), de vorm past zich aan. Denk bijv. ook aan “The Passion” OOGGETUIGEN VAN JEZUS De zesde editie - dit jaar (2016) - van The Passion vindt plaats in Amersfoort. De stad zal op 24 maart het decor vormen voor de eigentijdse muzikale vertelling van het lijdens- en paasverhaal. Tijdens de live-uitzending zal de gebruikelijke processie worden gehouden, waarbij ruim duizend deelnemers met het verlichte kruis naar het hoofdpodium lopen. “Meld je aan en doe mee”. Vandaag óók: individualistische benadering → vgl. piëtisme → “Ich und Du” Academielezing Rolduc 11-03-2016

9

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 2. DE OVERLEVERING Ononderbroken traditie Het ‘actuosa participatio’ (het actief deelnemen aan de liturgie) was ook voor de gelovigen in Bach’s tijd aanwezig • Luisteren als actieve deelname, daarna instemmen door stilte en reflectie, en zang / gebed • Deze opbouw gaat terug naar de Joods-bijbelse oorsprong: = bij Bach’s MP: -bijbeltekst = ongewijzigde evangelietekst -beschouwing = poëzie (Picander) recitatieven/aria’s -gebed = koralen - samenzang •

[klein excurs 1] • Het liturgisch (mee-)beleven / vieren van het lijdensverhaal is ons bekend sinds de vierde eeuw, o.a. door het reisverslag van zuster Egeria (vierde eeuw). De toehoorders leefden intens mee met de bijbellezing: • http://users.ox.ac.uk/~mikef/durham/egeria.html Hier vind je de Engelse vertaling van het verslag van de pelgrimstocht van zuster Egeria (soms als Eteria of Aetheria geschreven). zie ook: https://nl.wikipedia.org/wiki/Egeria_(pelgrim)


10

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum


11

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 2. DE OVERLEVERING Ononderbroken traditie

• Gezongen liturgische vorm: • Gregoriaans gezongen lectio door clericus • Gregoriaans (IX. eeuw): Chorale passie met drie tonen en later ook gezongen door 3 clerici (3 rollen) • Meerstemmig koor zonder toevoegingen: (XV. eeuw) Motet of figurale passie (met versieringen) • XVI. eeuw.: Oratorianen in Rome (taalkwestie) • Protestante kringen: Bijbelse Historiën • Heinrich Schütz: dramatische passie met meerstemmige turbae • J.S. Bach Oratorium-Passie (samenvatting) Academielezing Rolduc 11-03-2016

12


• Gregoriaanse traditie zoals die tot in onze tijd nog in gebruik is: • 3 rollen gezongen door 3 clerici: -chronista / evangelist (verteller) -† Christus / Jezus -synagoga / turbae (groepen/menigten zoals de soldaten, de discipelen, de priesters, het volk) en

en soliloquentes (‘alleensprekenden’

verschillende andere personages zoals Petrus, Pilatus, de vrouw bij het vuur)

• De tekst volgt letterlijk het bijbelverhaal zonder weglatingen of toevoegingen. • Schütz voegt een opening en slot toe. • Bach voegt aria’s (beschouwingen) en koralen (gebeden) toe.


13


• De ononderbroken traditie in vier stappen: • 1. Bijbeltekst Mt 26, 17-22 • 2. Gregoriaanse traditie [Reformatie / Concilie van Trente (1545-1563)] • 3. Heinrich Schütz • 4. Johann Sebastian Bach Academielezing Rolduc 11-03-2016

14

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 2.1. DE OVERLEVERING Ononderbroken traditie

• Mt 26, 17-22 Willibrordvertaling 1995 [17] Op de eerste dag van het feest van de ongedesemde broden kwamen de leerlingen Jezus vragen: ‘Waar wilt U dat wij het paasmaal voor U voorbereiden?’ [18] Hij zei: ‘Ga naar de stad, naar die en die, en zeg hem: “De meester laat weten: Mijn tijd is nabij. Bij u wil Ik met mijn leerlingen het paasmaal houden.” ’ [19] De leerlingen deden wat Jezus hun opgedragen had, en ze maakten het paasmaal klaar. [20] Toen de avond gevallen was, was Hij met de twaalf aan tafel.[21] Tijdens de maaltijd zei Hij: ‘Ik verzeker jullie, een van jullie zal Mij overleveren.’ [22] Buitengewoon bedroefd als ze waren, begonnen ze Hem één voor één te vragen: ‘Ik ben het toch niet, Heer?’ Academielezing Rolduc 11-03-2016

15


• De Gregoriaanse traditie Het Gregoriaans kent de drie rollen van -Verteller (Chronista, Evangelista) -Christus -Volk (Synagoga, Turbae) De tekst volgt letterlijk het Bijbelverhaal in het Latijn zonder weglatingen of toevoegingen. Academielezing Rolduc 11-03-2016

16


17 Prima autem Azymorum accesserunt discipuli ad Iesum dicentes: “ Ubi vis paremus tibi comedere Pascha? ”. 18 Ille autem dixit: “ Ite in civitatem ad quendam et dicite ei: “Magister dicit: Tempus meum prope est; apud te facio Pascha cum discipulis meis” ”. 19 Et fecerunt discipuli, sicut constituit illis Iesus, et paraverunt Pascha. 20 Vespere autem facto, discumbebat cum Duodecim. 21 Et edentibus illis, dixit: “ Amen dico vobis: Unus vestrum me traditurus est ”. 22 Et contristati valde, coeperunt singuli dicere ei: “ Numquid ego sum, Domine? ”. Academielezing Rolduc 11-03-2016

17


• Nieuwe vulgaat • Eerdere vulgaatvertaling: de drie rollen/ boeken • https://www.youtube.com/watch?v=w1x_rPJZUUI

• Vanaf 0: 51 begint vers 17


18


19


Heinrich Schütz (1585-1672) vertaalt het bijbelverhaal in het Duits maar houdt de drie genoemde rollen aan. De rol van het volk wordt opgedeeld in voorkomende solo- of koorpartijen. Hij voegt een inleiding en een slot aan de bijbeltekst toe.


20


• http://www.tubechop.com/watch/7766435


21


22


De oratorische passie in de volkstaal komt vanuit Noord- Duitsland (Hamburg) waar de eerste uitgewerkte vertalingen en dichtwerken vandaan komen. Meest vrije protestantisme. Johann Sebastian Bach (1685-1750) bouwt verder op de traditie van Schütz (die zijn kennis in Italië had opgedaan zoals ook Bach’s tijdgenoot G.F. Händel) en opvolgers, en voegt in cantates en oratoria ook tekst aan het bijbels gegeven toe: behalve inleiding en slot volgt na enkele letterlijke bijbelpassages van de verteller meestal een beschouwing in de vorm van een aria door een solist of een afsluitende bevestiging in een toentertijd bekend kerklied. De gezangen hebben deels nieuwe teksten die als piëtistische kenmerk o.a. het algemeen priesterschap van de gemeente benadrukken, door de bidder zich rechtstreeks tot God te laten richten. Academielezing Rolduc 11-03-2016

23


• https://www.youtube.com/watch?v=jm1os4VzTgA • Vanaf 23: 25


24


25


26

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 2. DE OVERLEVERING Ononderbroken traditie - Klein Exkurs (2,1)

hymnologisch excurs

Arnulf van Leuven (1200-1250), Cisterciënserabt van Villers

Salve caput cruentatum Totum spinis coronatum … i.p.v. trinitaire slot: Dum me mori esse necesse, noli mihi tunc deesse; in tremenda mortis hora veni Iesu absque mora …. Vgl. Stabat Mater en Dies irae eindigen ook in ik-vorm

Gegroet hoofd met bloedsporen Geheel met doornen gekroond • O Haupt voll Blut und Wunden. . . Wenn ich einmal soll scheiden so scheide [Du] nicht von mir Wann ich den Tod soll leiden so tritt du dann herfür. Wann mir am allerbängsten wird um das Herze sein so reiss mich aus den Ängsten kraft deiner Angst und Pein.


27


• Mein G’müt ist mir verwirret, das macht ein Jungfrau zart (m: Hans Leo Hassler) • Herzlich tut mich verlangen, die Allerliebste mein * • Herzlich tut mich verlangen, der Allerliebste mein ** • Herzlich tut mich verlangen, nach einem sel’gen End • Herzlich tut mich erfreuen die liebe Sommerzeit, wenn Gott wird schön erneuen alles zur Ewigkeit. Den Himmel und die Erde wird Gott neu schaffen gar, all Kreatur soll werden ganz herrlich, schön und klar. • Herzlich tut mich erfreuen die fröhlich Sommerzeit, all mein Geblüt erneuen, der Mai viel Wollust beut. Die Lerch tut sich erschwingen mit ihrem süßen Schall, lieblich die Vögelein singen, voraus die Nachtigall. •

* en ** apocriefe bron


28


• • • • •

• Bach MP: van de twaalf koralen zijn er vijf met dezelfde melodie: 15 [21] (E) Erkenne mich, mein Hüter, mein Hirte, nimm mich an 17 [23] (Es) Ich will hier bei dir stehen, verachte mich doch nicht 54 [53] (D) Befiehl du deine Wege 62 [63] (F) O Haupt voll Blut und Wunden… [72] (C=a [finalisE]) Wenn ich ein mal soll scheiden… Academielezing Rolduc 11-03-2016

29


• De symmetrieën in de opbouw hebben tot velerlei speculaties geleid. • Vgl.: Hans Brandts Buys:* kruisvorm in de MP • Hierboven al genoemd zijn: - opeenvolgende toonsoorten - 12 koralen voor de gemeente (12 apostelen, leerlingen) - Kruisvorm van de totaalopbouw enz. -

* zie: Hans Brandts Buys: De Passies van Johann Sebastian Bach, Leiden 1950. Academielezing Rolduc 11-03-2016

30

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 3. TEKST EN MUZIEK De dialoogvorm

• De drie verschillende tekstlagen, bijbeltekst, vrije poëzie en koralen zijn door Picander en Bach zo sterk met elkaar vervlochten dat ze vaak naadloos in elkaar overgaan. In het openingskoor reageert de cantus firmus (koraal van het derde koor) “O Lamm Gottes unschuldig” onmiddellijk op de dialoog “Seht ihn! Wie? Als wie ein Lamm!” Daarmee is het openingskoor in feite een samenvatting van de gehele passie, zowel wat betreft muzikale expressie, als wat betreft literaire structuur en theologische betekenis. •

Christoph Wolff, Johann Sebastian Bach. Zijn leven, zijn muziek, zijn genie, Utrecht 200, blz. 324-325. ISBN 90.6131.896.3


31


Doppel-Chor

EERSTE DEEL Openingskoor (dubbelkoor, orkest en koraal door de ‘soprano in ripieno’ = tutti/geen solist) Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen, Kom, uw dochters, deel mijn rouw Sehet - wen ? - den Bräutigam,

Zie - wie ? - de Bruidegom Christus,

Sehet ihn - wie ? - als wie ein Lamm.

Zie Hem - hoe ? - als een lam

Choral

O Lamm Gottes, unschuldig Am Stamm des Kreuzes geschlachtet,

O Lam van God, onschuldig Aan het hout van het kruis geslacht,

Doppel-Chor

Sehet - was ? - seht die Geduld,

Zie - wat ? - zijn geduldige liefde

Choral

Allzeit erfund'n geduldig, Wiewohl du warest verachtet. Seht - wohin ? - auf unsre Schuld.

Immer geduldig bevonden, Hoewel U werd veracht. Zie - waarheen ? - op ons vergrijp

Choral

All Sünd hast du getragen, Sonst müssten wir verzagen.

Alle zonden heeft U gedragen, Anders moesten wij wanhopen.

Doppel-Chor

Sehet ihn aus Lieb und Huld, Holz zum Kreuze selber tragen.

Zie Hem, uit liefde en genade, Zelf het kruishout dragen.

Choral

Erbarm dich unser, o Jesu !

Heb medelijden met ons, o Jezus.

Doppel-Chor


32


theologische inhoud Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen, Sehet den Bräutigam, aus Lieb und Huld, Holz zum Kreuze selber tragen.


33


barokke vorm

Sehet Sehet ihn Sehet Seht

- wen ? - wie ? - was ? - wohin ? -

den Bräutigam, als wie ein Lamm. seht die Geduld, auf unsre Schuld.

Academielezing Rolduc 11-03-2016 34


bestaand lied voor de gemeente O Lamm Gottes, unschuldig Am Stamm des Kreuzes geschlachtet, Allzeit erfund'n geduldig, Wiewohl du warest verachtet. All Sünd’ hast du getragen, Sonst müssten wir verzagen. Erbarm’ dich unser, o Jesu!


35



36

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 4. Bruidsmystiek – theologie en gebed

• • • • • • •

Bruidsmystiek in de bijbel: Hooglied Jeremia, Jesaja, Apocalyps (volgende dia) Israel (volk van God), is als een ontrouwe Bruid Bernardus van Clairveaux (XII.s) 1090-1153 Hadewych (XIII.s) 1210? -1260? Catharina van Siena (XIV.s) 1347-1380 Maarten Luther (XV.) 1483-1546: de Bruiloft van het Lam (Bijbelboek Apocalyps) Academielezing Rolduc 11-03-2016

37

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 4. Bruidsmystiek – theologie en gebed

• • • • • • • •

Bruidsmystiek in de Bijbel – enkele suggesties ter verdieping: Hooglied: Inleiding Jesaja 54,5; 62,4.5 Jeremia 2,2; 3,1-12; 3,20; 31,22 Hosea 1,2 Matteüs 25, 1-13 (lijdensverhaal is 26 en 27) Efeziërs 5, (31-)32 Apocalyps 19, 7; 21,9; 22,17 Academielezing Rolduc 11-03-2016

38

Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Matthæum 4.Bruidsmystiek

• Openingskoor als samenvatting • Tekst: vgl. -Apocalyps 19, 7 en 21,9 -Johannes 1, 29 https://www.youtube.com/watch?v=jm1os4VzTgA Vanaf het begin


39

Hy droech onse smerten

T'en zijn de Joden niet, Heer Jesu, die u cruysten, Noch die verradelijck u togen voort gericht, Noch die versmadelijck u spogen int gesicht, Noch die u knevelden, en stieten u vol puysten, [builen] T'en sijn de crijchs-luy niet die met haer felle vuysten Den rietstock hebben of den hamer opgelicht, Of het vervloecte hout op Golgotha gesticht, Of over uwen rock tsaem dobbelden en tuyschten: [dobbelden] Ick bent, ô Heer, ick bent die u dit heb gedaen, Ick ben den swaren boom die u had overlaen, [den swaren boom: het kruis] Ick ben de taeye streng daermee ghy ginct gebonden, De nagel, en de speer, de geessel die u sloech, De bloet-bedropen croon die uwen schedel droech: Want dit is al geschiet, eylaes! om mijne sonden. Academielezing Rolduc 11-03-2016

40

• Jacobus Revius, 1586-1658,Over-Ysselsche sangen en dichten, (ed. W.A.P. Smit). 2 delen, Uitgeversmaatschappij Holland, Amsterdam 1930 en 1935 • Jacobus Revius of Reefsen(ius (Deventer, november 1586 -Leiden, 15 november 1658), geboren als Jakob Ree(f)fsen en ook bekend onder de naam Jacques de Rèves, was een Nederlands predikant, dichter, vertaler en (kerk)historicus. In de periode 1614 tot 1641 was hij predikant in zijn geboortestad Deventer en werkte hij mee aan de Statenvertaling en publiceerde hij zijn voornaamste gedichtenbundel, de Over-ysselsche Sangen en Dichten (1630), die een hoogtepunt van de Nederlandse barok vormt. Academielezing Rolduc 11-03-2016

41

Passio Domini nostri Jesu Christum secundum Matthæum

Recommend Documents