Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina 7
I N H O U DS TA F E L Over de auteur Inleidende beschouwingen
I II
Deel 1. Het begrip sport
1
Hoofdstuk 1: Sport: definitie en taalkundige verklaring 1. Definiëring 2. Het woord sport in de taal
3 3 6
Hoofdstuk 2: De evolutie van traditionele naar moderne sporten 1. De traditionele spelen 9 2. Traditionele spel/sport – recreatiesporten - moderne sporten 10
9
Deel 2. De innovatie: moderne sport Hoofdstuk 1: Ontstaan van moderne sport 1. Inleiding 2. De socio-economische factoren 3. Engeland als bakermat van het versportingsproces 3.1. De interne machtsverhoudingen in het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk/Duitsland 3.2. Het versportingsproces in Engeland 3.2.1. De 17de–18de eeuw 3.2.2. De 19de eeuw
17 19 19 20 20
Hoofdstuk 2: De internationalisering van de moderne sporten
29
Deel 3. De ruimtelijke verspreiding van de moderne sport
34
Hoofdstuk 1: Inleiding
35
Hoofdstuk 2: De ruimtelijke diffusie van de moderne sporten 1. Theoretische achtergrond 2. Sport en diffusie 2.1. Sport als innovatiediffusie 2.2. Mondiale sporten – regionale sporten 3. De diffusie van bepaalde sporten 3.1. Inleiding 3.2. De innovatoren 3.2.1. Het Verenigd Koninkrijk als oorsprongsgebied 3.2.2. De Verenigde Staten als oorsprongsgebied 3.2.3. De Duitse/continentale sporten 3.3. De wielersport
37 37 40 40 44 44 44 46 46 61 75 80
21 22 21 21
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina 8
INHOUDSTAFEL
3.4.
3.3.1 Het “Franse” wegwielrennen 3.3.2. Het “Vlaamse” veldrijden 3.3.3. Het baanwielrennen: VK en VS 3.3.4. De Amerikaanse “extreme” vormen: mountainbike en BMX De wintersporten: een eigen verhaal 3.4.1. De skisporten 3.4.2. De biatlon 3.4.3. De schaatsvarianten 3.4.4. IJshockey - de Canadese bijdrage 3.4.5. Enkele andere wintersporten 3.4.6. Ruimtelijke verspreiding wintersporten
80 88 90 94 99 99 106 109 114 116 118
Hoofdstuk 3: De impact van nationalisme op de sport 1. Het nationalisme: een theoretisch kader 2. Sportnationalisme 2.1. Sport als expressievorm van culturele identiteit 2.2. Sport en diplomatie 2.3. De relatie sport en nationalisme 2.4. De diverse sportmodellen 2.4.1. Het USSR-model 2.4.2. De Verenigde Staten en sportief nationalisme 2.4.3. Japan en sportief nationalisme 2.4.4. Het Latijns-Amerikaans sportief nationalisme 2.4.5. De functie van sportief nationalisme in Afrika 3. De Olympische Spelen en nationalisme 3.1. De evolutie van het aantal deelnemende landen aan de Olympische Zomerspelen 3.2. Politiek en de Olympische spelen 3.2.1. Politieke inmenging van landen 3.2.2. Olympische spelen als uiting van superioriteit 4. Sport en regionalisme/lokalisme 4.1. Sportief etnisch nationalisme in het Verenigd Koninkrijk 4.1.1. Schotland 4.1.2. Ierland 4.1.3. Wales 4.2. Lokalisme en gemeenschap
121 121 124 124 125 127 129 129 133 136 137 138 139
Hoodfstuk 4: Sport en hegemonische structuren 1. Theoretische achtergrond 2. Sport en hegemonie 2.1. De 19de-eeuwse Europese hegemonische sportstructuur 2.2. De diverse sportmodellen 2.2.1. Het Brits hegemonische sportmodel 2.2.2. Het Centraal-continentale sportmodel 2.2.3. Het Amerikaanse modificerende sportmodel 2.2.4. Het Japanse sportmodel: modificatie en nationalisme
157 157 160 160 164 164 168 171 175
139 143 143 148 151 152 152 153 154 155
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina 9
INHOUDSTAFEL
2.3.
De “nieuwe” sportmodellen van het “nieuwe” nationalisme 2.3.1. Het Australische sportmodel 2.3.2. Het Chinese staatsmodel
177 177 178
Deel 4: Het huidige wereldsportstelsel
181
Hoofdstuk 1: Homogenisatie of heterogenisatie
183
1. Globalisering en moderne sport 1.1. Westerse dominantie en de homogene “global culture” 1.1.1. Globalisering als homogeniserende factor 1.1.2. Sport als een homogeniserende globale cultuur 1.2. Globalisering en heterogeniteit 1.2.1. Globalisering als stimulerende factor van heterogenisatie 1.2.2. Sport en heterogeniteit
183 183 183 184 185 185 186
Hoofdstuk 2: Het wereldsportstelsel
189
Deel 5: De voetbalsporten in dit kader
193
Hoofdstuk 1: De historische ontwikkeling van de voetbalsporten 1. Inleidende beschouwingen 1.1. De functie van voetbal 1.2. De ontwikkeling van voetbal 2. Het ontstaan van de voetbalsporten 2.1. De versporting 2.2. De pre-ïndustriële varianten 2.2.1. De varianten uit de Oudheid 2.2.2. De Europese pre-industriële voetbalspelen 2.3. Het ontstaan van de moderne voetbalsporten 2.3.1. De eerste reglementering 2.3.2. Het oprichten van de Football Association 2.4. De Rugby Football Union en de Rugby Football League 2.4.1. Historiek 2.4.2. De dieptediffusie van voetbal en rugby in de perifere regio’s van het Verenigd Koninkrijk
195 195 195 199 200 200 201 201 202 204 204 206 210 210
Hoofdstuk 2: De globalisering van de voetbalsporten 217 1. Inleiding 2. De ruimtelijke verspreiding van het voetbal 2.1. De mondiale impact van het voetbal 2.2. De dragers van de ruimtelijke diffusie 2.2.1. Het ruimtelijke diffusieproces 2.2.2 Voetbal in Continentaal-Europa: ruimtelijke diffusie en nationalisme/regionalisme/lokalisme 2.2.3. Voetbal in Latijns-Amerika
212
217 217 218 219 219 220 233
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina 10
INHOUDSTAFEL
2.2.4. Voetbal in Afrika 2.2.5. Voetbal in Azië 2.2.6. Voetbal in Oceanië 3. Voetbal, topofilie en lokalisme
235 240 243 243
Hoofdstuk 3 De internationale “voetbal” organisaties 1. De International Football Association Board(IFAB) 2. De Fédération Internationale de Football Associations (FIFA) 2.1. Historiek 2.2. De regionalisering 2.3. De FIFA en de Noord-Zuid problematiek
245 245 246 246 248 251
Hoofdstuk 4: De andere voetbalsporten 1. Rugby Union – Rugby League 1.1. De ruimtelijke diffusie 1.2. Rugby in Continentaal-Europa 2. “Football” en de “White dominions” 2.1. De aanvaarding 2.2. De adoptiezones in de “White Dominions” 2.3. Rugby Union versus Rugby League 3. De adoptie en modificatiemix in Australië : rugby versus Australian Rules Football 4. De Noord-Amerikaanse modificaties 4.1. American Football 4.2. Canadian Football
257 257 257 259 261 261 261 262
5. De traditionele Footbal sport : Gaelic Football
270
6. De hedendaagse verspreiding van de voetbalsporten
272
Bibliografie
275
Index
287
264 266 266 269
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina i
Over de auteur Trudo Dejonghe (Blankenberge, 5 november 1964) studeerde aan de Universiteit Gent. Hij is licentiaat (Master) in de wetenschappen, Specialisatie Geografie en licentiaat in de (Zuivere) Economische Wetenschappen. Zijn doctoraatstitel behaalde hij aan dezelfde universiteit in 2001 op het onderwerp ‘De noodzaak aan exogeen opgelegde economisch-geografische principes bij het professionaliseren van het door endogene factoren ontstane wereldsportstelsel. Casestudy: Het lokalisatievraagstuk van het topvoetbal in België’. Momenteel is hij docent algemene economie, internationale economie, economisch beleid en sporteconomie aan het Departement handelswetenschappen van Lessius Antwerpen (Associatie KU Leuven). Hij verzorgt tevens enkele gastcolleges aan binnen en buitenlandse instellingen.
[i]
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina ii
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina iii
Inleidende beschouwingen “The whole area of sport and international relations has been largely neglected by sport scholars and general historians. And yet it involved more players, spectators and officials than any other social movement.” (Riordan, 1998:1)
De wetenschappelijke wereld negeerde gedurende een lange periode het fenomeen sport. Sinds de jaren 80 van de vorige eeuw heeft sport door de welvaartsstijging, een toename van de vrije tijd en het ontstaan van een “work and spend”-cyclus een belangrijke positie verworven in ons maatschappijbestel. Toch wordt het in vele gevallen gelinkt aan ontspanning en plezier en staat het volgens een deel van de wetenschappers lijnrecht tegenover het “ernstige” wetenschappelijk onderzoek. De oorzaak van deze denkwijze is terug te vinden in het verleden. Het beoefenen van sport was in historische tijden een onnuttige anti-economische bezigheid van de rijke “leisure class” waar weinig interesse uit de academische hoek voor was. Het later plaatsen van sport in de alomtegenwoordige populaire cultuur van het alledaagse leven is eveneens niet vreemd geweest aan deze stellingname. De betekenis van sport in onze huidige samenleving is overduidelijk. Naast de steeds meer toenemende invloed van economische wetmatigheden1 op sport gaat ze nog steeds over trots, lokale-regionale of nationale identiteit, eer, herkenning en erkenning van ideologieën en/of regimes. Sport kent bovendien een belangrijke interactie met nationaliteit en het fenomeen nationalisme. In de huidige wereld van naties is sport een onderdeel van de “global popular culture” die de onderlinge competitie promoot. Sport en maatschappij zijn bovendien via sociale bindingen en het 1
Lees hiervoor o.a. Dejonghe T. (2007) Sport en economie: een aftrap, Nieuwegein, Arko Sports Media
[ iii ]
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina iv
Inleidende beschouwingen
creëren van sportmythes met elkaar verbonden en verweven. Een mooi voorbeeld van een dergelijke sportmythe in België is het doelpunt van Georges Grün op 13 november 1985 tegen de Nederlanders in de barragewedstrijd voor de kwalificatie voor het WK in Mexico. Met dit “prachtig” kopbaldoelpunt kwalificeerden de Belgen zich ten koste van de “aartsrivaal” Nederland voor het WK in Mexico waar ze uiteindelijk 4de eindigden. In de internationale context werden de sportkarakteristieken van machtige landen gekopieerd en overgenomen door landen in hun invloedssfeer. De relatie tussen sportbeoefening en aan de andere zijde staatsvorming en het beschavingsproces is verbonden met de internationale verspreiding van sport. De vraag die we ons hierbij stelden is: “Waarom zijn bepaalde sporten populair in het ene land en bijna niet gekend in een ander land?” Met andere woorden is er een logische verklaring voor de hedendaagse verspreiding van de moderne sporten. Waarom heeft voetbal een meer mondiaal karakter en kunnen we veldrijden en schaatsen eerder als een regionale of zelfs lokale sport beschouwen? Waarom is ons voetbal in de VS niet populair en wat in ‘s hemelsnaam is cricket? Deze en andere vragen leidden tot het bestuderen van een gamma aan literatuur, waar we tot de vaststelling kwamen dat het overgrote deel van de gepubliceerde werken “populair” en “onwetenschappelijk” zijn. De verheerlijkende verhalen van spelers, clubs en sporten vertegenwoordigen het grootste deel van deze publicaties. In de wetenschappelijke wereld merken we eveneens een kentering. Het organiseren door het EASM (European Association for Sportmanagement) van congressen over sportmanagement waarvan de 18de editie doorgaat in september 2010 te Praag en het organiseren door het IASE (International Association of Sports Economists) van congressen over sporteconomische onderwerpen, zijn hier twee voorbeelden van. De oprichting in 1999, in navolging van Nederland, van een opleiding “Expert Class Professioneel Sportmanagement”, het opstarten in 2002 van het voltijdse Postgraduaat “Sport, Economie en Communicatie”, dat vanaf het academiejaar 2006-2007 werd overgenomen door de Vrije Universiteit Brussel, en het opstarten van een professionele bachelor “Sport en Cultuur Management” in 2005 aan het KHBO te Brugge zijn voorbeelden van Vlaamse initiatieven in het sportmanagement gerelateerde hoger onderwijs. De doorlichtingen van de belangrijkste Europese voetbalcompetities door Deloitte & Touche, de interesse van de UEFA voor de economische wetmatigheden in het Europese voetbal, de noodzakelijke studies over behoefte, haalbaarheid en impact van sporttempels en het ontstaan, de raadplegingen van diverse overheden van sportacademici en het bestaan van meerdere wetenschappelijke “Journals” over de diverse facetten van sport zijn andere signalen die wijzen op de toenemende interesse voor sport als studie-, investerings- en onderzoeksdomein.
[ iv ]
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina v
Inleidende beschouwingen
Doelgroepen en opzet van het boek De hervorming van het hoger onderwijs naar het professionele bachelor, bachelor en master systeem zorgde voor een vernieuwing in het onderwijslandschap. Een bijkomend pluspunt van de hervorming is het ontstaan van de mogelijkheid om vlugger te kunnen inspelen op nieuwe maatschappelijke trends waarvan de toenemende vrijetijdsbesteding en de hieraan gekoppelde “leisure industry” een voorbeeld is. Dit handboek is bedoeld als inleiding voor studenten in de sportgerelateerde studiedomeinen, als lectuur voor mensen in het professionele sportlandschap en alle andere die in de sportwereld geïnteresseerd zijn. Het handboek vult een leemte in op de Nederlandstalige markt en is een poging om een verklaring te geven voor het huidige wereldsportstelsel. Om het boek leesbaar te maken werd gekozen om de tekst zo weinig mogelijk te onderbreken en de theoretische concepten tot het noodzakelijke minimum te beperken. Alleen bij citaten en figuren is bronvermelding vermeld. Aan het einde van het boek is een lijst weergegeven van de geciteerde werken, de geraadpleegde werken en de gebruikte internetsites. Een praktische trefwoordenlijst maakt het de lezer/student bovendien eenvoudiger om bepaalde onderwerpen terug te vinden in het boek.
Overzicht van het boek Het boek is opgebouwd uit 5 delen. Het 1ste inleidende deel “Het begrip sport” definieert en onderscheidt moderne sporten van de traditionele sporten of volksspelen. Het 2de deel “De innovatie moderne sport” bespreekt het historisch ontstaan van de “moderne” sporten. Vanuit socio-economische hoek zoeken we een verklaring voor het definiëren van Engeland of het Verenigd Koninkrijk als bakermat van het versportingsproces in de wereld. In het 3de deel “De ruimtelijke verspreiding van moderne sport” gaan we via typische voorbeelden uit de bakermat van de moderne sport, het Verenigd Koninkrijk en uit de secundaire ontstaansgebieden zoals de Verenigde Staten, Canada, Duitsland, Frankrijk, Scandinavië en de Alpenlanden bestuderen. Bovendien zal eveneens aandacht besteed worden aan de impact van de Olympische Spelen op de ruimtelijke verspreiding en populariteit van de moderne sporten. In dit kader bespreken we tevens de “regionale” sporten zoals onder andere veldrijden, schaatsen, handbal, lacrosse en de diverse skidisciplines. De verscheidenheid in verspreiding van de sporten zullen we in een verdere fase linken met het fenomeen “nationalisme” en de analyse van het “wereld-systeem van Wallerstein”. De ruimtelijke verspreiding van sport kunnen we op deze manier kop-
[v]
Sport in de wereld
27-09-2010
12:44
Pagina vi
Inleidende beschouwingen
pelen aan het verschijnsel “nationalisme” en “culturele of nationale identiteit”. Bepaalde autoritaire machten en “nieuwe” gedekolonialiseerde landen gebruik (t)en het sportnationalisme/regionalisme/lokalisme en verbinden hun sportprestaties met politieke en/of economische belang in de wereld. De toevoeging van het wereld-systeem van Wallerstein dient om een verklaring te vinden voor de dominantie van bepaalde sporten in de wereld: het belang van de Britse ten opzichte van de Duitse, het aanvankelijke verzet tegen de Engelse sporten en de later te situeren opkomst van de Amerikaanse en meer recent de Japanse/Aziatische moderne sporten passen we in deze theorie in. De combinatie van het ruimtelijke diffusieproces, het nationalisme en het wereldsysteem van Wallerstein, resulteren in het in het 4de deel besproken huidige wereldsportstelsel waarbij zowel homogeniserende als heterogeniserende krachten de verklarende factoren zijn voor de hedendaagse mondiale sportbeoefening. In het 5de deel wordt ter ondersteuning van de gevonden verklaringen van het bestaande wereldsportstelsel het principe toegepast op de diverse voetbalvarianten in de wereld.
[ vi ]
