PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
NIET-DRAGENDE BINNENMUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN Voer ecologische binnenwanden uit die bijdragen aan het thermisch, hygrometrisch en akoestisch comfort van de woning.
PRINCIPES BENADERING De binnenwanden van een gebouw, zowel de zware als de lichte, moeten aan een aantal eisen voldoen: Technische eisen: o Zorgen voor akoestisch comfort. o De doorgangen voor de speciale technieken (verwarming, water, elektriciteit) integreren en vlot toegankelijk houden. o Aan de normen voor brandbeveiliging voldoen. o Temperatuurregulatie door een thermische inertie aan de binnenkant van de verwarmde zone. o Het gebouw moet kunnen evolueren op het vlak van de ruimten, de technologieën en de aanblik. Milieueisen: o Keuze van afwerkingsmaterialen die bijdragen tot het behoud van een gezond binnenklimaat. o Recyclage van de materialen aan het einde van hun levensduur. o Ontwerp van scheidingswanden die bijdragen aan de regulatie van het binnenklimaat. o Gebruik van materialen waarvan de productie en de uitvoering het milieu weinig of niet belasten. Deze fiche biedt de nodige elementen om bij de keuze van de bouwtechnieken van de binnenwanden, de voormelde eisen in aanmerking te nemen. De fiche wordt op veel punten door de fiches MAT02 en MAT06 aangevuld. Zij handelen respectievelijk over de keuzes inzake ruwbouw (onder meer de montagebouw en de demontage) en binnenbekledingsmaterialen (gezondheids- en milieueffecten). Overigens bieden de fiches CSS05 en MAT11 meer specifieke aanbevelingen voor de volledige uitwerking van het akoestische ontwerp van de binnenwanden. Ten slotte legt de fiche MAT13 uit hoe men, door de integratie van overwegingen over de levenscyclus van het gebouw en van zijn componenten, de evolutie van het gebouw in aanmerking kan nemen. In deze fiche hier geven wij een synthese van de klimatische, technische, akoestische en milieuoverwegingen met betrekking tot de binnenwanden. De benadering omvat twee stappen:
BLZ. 1 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – DEC EMBER. 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
1. Keuze van de bouwwijze (massiefbouw of skeletbouw) 2. Nodige milieumaatregelen verbonden aan de bouwwijze (maatregelen ter bevordering van de thermische inertie, de hygrometrieregulatie, de akoestische isolatie en de recyclage). DOELSTELLINGEN
Minimaal: o o
Gebruik voor lichte scheidingswanden zo mogelijk houten eerder dan metalen geraamten en verkies Europees hout met het FSC- of PEFC-keurmerk. Benut voor massieve wanden de reeds aanwezige massa ter verbetering van de thermische inertie van het binnenklimaat, door de toepassing van afwerkingsmaterialen die de warmtetoegankelijkheid tot de massa behouden.
Aangeraden: o o
Bevorder, door de materiaalkeuze, de bijdrage van de binnenwanden aan het thermisch, hygrometrisch en akoestische comfort van de woning. Gebruik materialen en technieken die tijdens de hele levenscyclus van het gebouw een duurzaam beheer van de binnenwanden toelaten (verplaatsbare scheidingswanden, demonteerbare verbindingen, biologisch afbreekbare of volledig recycleerbare materialen).
Optimaal: o o o
Ontwerp binnenwanden met vocht- en temperatuurregulerende werking en die aan de eisen van akoestisch comfort voldoen. Ontwerp assemblages die het mogelijk maken om zonder onnodige afbraak materialen te vervangen en die een vlotte toegang tot de speciale technieken en leidingen bieden. Breng de mogelijke evolutie van de binnenwanden in rekening, anticipeer op veranderingen en denk aan de recyclagemogelijkheden.
ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE TECHNISCHE ASPECTEN > Keuze van de bouwwijze (massiefbouw of skeletbouw) Die keuze is afhankelijk van de technische eisen waaraan de wand moet voldoen: Massieve wand
Wand op geraamte
Lichtheid (draagvermogen van de vloeren)
☺
Brandbeveiliging
☺
Thermische inertie
☺
Buigbaarheid
☺
Inbouwmogelijkheden van technieken
☺
Uitvoeringskost
☺
Akoestische isolatie
☺
Technische eisen
BLZ. 2 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
> Massieve bouwmaterialen o
Zware betonblokken Traditioneel beton is een massief materiaal, samengesteld uit zand, water en een reagens, het cement (7% tot 15%). De milieubelasting van beton is hoofdzakelijk te wijten aan het productieprocédé van het cementpoeder, dat schadelijke vervuilende stoffen afgeeft (zwaveldioxide, stikstofdioxide en een aanzienlijke uitstoot van CO2). Die vervuiling vermindert door het Portlandcement gedeeltelijk te vervangen door hoogovenslak of vliegas. Bij een eventuele afbraak is gebroken betonpuin ook recycleerbaar. Afbeelding: www.creargos.com
o
Gipsblokken De productie van gipspoeder is energievretend. Gipsblokken hebben een hoge brandweerstand maar zijn niet watervast. Ze bieden het voordeel van een snelle verwerking door tand- en groefverbinding van grote elementen. Voorbeelden: Promonta, Knauf, enz. Afbeelding: www.promonta.com
o
Holle baksteen De baksteen heeft een grote massa en een uitstekende levensduur. De holten dragen bij tot zijn lichtheid en thermische eigenschappen. Door zijn grotere massa echter biedt de volle baksteen een betere geluidsisolatie dan de holle baksteen van gelijke dikte. De milieubelasting van baksteen is hoofdzakelijk te wijten aan het feit dat de stenen op hoge temperatuur worden gebakken. Bovendien gebruiken sommige fabrikanten voor een hogere porositeit microbolletjes van polystyreen, wat een bron van luchtvervuiling is. In dit opzicht richt men zich bij voorkeur tot fabrikanten die cellulosestoffen toepassen. Voorbeelden: Porotherm Afbeelding: www.wienerberger.be
o
Cellenbetonblokken Cellenbeton is samengesteld uit zandcement, water en lucht, die samen tot een sterk mineraal product met isolerende eigenschappen worden verwerkt. Het productieprocédé verbruikt bij het bakken van de blokken veel energie. Door hun lichtheid, gemakkelijke zaagbaarheid en hun tand - en groefverbinding, kunnen cellenbetonblokken heel gemakkelijk worden verwerkt. Voorbeeld: Ytong-blok Afbeelding: www.h2lr.fr
o
Kalkzandsteenblokken Kalkzandsteenblokken zijn samengesteld uit zand, water en kalk. Door hun productie – de blokken worden niet gebakken maar gesmoord – behoren kalkzandsteenblokken tot de meest energiezuinige bouwblokken. De blokken zijn zeer sterk en zwaar. Ze worden door verlijming verwerkt. Voorbeeld: Silka-blok Afbeelding: www.xella.be
BLZ. 3 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
o
Blokken van geëxpandeerde kleikorrels De blokken zijn samengesteld uit geëxpandeerde kleikorrels en/of geëxpandeerde glaskorrels zonder enige chemische toeslagstoffen. Door hun minerale samenstelling zijn ze zeer sterk, watervast, vorstbestendig en brandwerend. Bovendien kunnen ze gemakkelijk worden verwerkt en verzaagd. De holten hebben een grotere thermische dan akoestische invloed, immers de wet van de massa overweegt. Voorbeeld: Argex Afbeelding: www.domus-materiaux.fr
o
Ongebakken geperste leemstenen
5
3-4
71
10 tot 15
1
70
1,5
53
1
27
1
68
Gerecycleerd in de vorm van steenslag.
nb
7
Composteerbaar
Gipsblokken (10 cm) Bakstenen (9 cm)
Cellenbetonblokken (9 cm) 2 tot 5 Kalkzandsteenblokken (9 cm)
10 tot 15
Blokken van geëxpandeerde kleikorrels 2 tot 6 (9 cm) Geperste leemstenen zwak (10 cm)
( kWh / m2 )
24
Grijze energie*
1
Massieve materialen
(Rf in uur)
Brandweerstand
Zware betonblokken (9 cm) 4 tot 16
Druksterkte
( N / mm2 )
Deze droge leemstenen zijn uit kleihoudende aarde geperst en ongebakken, soms met toeslag van hennep of kurk en gemengd met een bindmiddel, vaak kalk. De verwerking van deze stenen is eenvoudig en hun verzaging gebeurt met een traditionele zaag. Ongebakken geperste leemstenen kunnen autonoom worden verwerkt, als metselwerk bijvoorbeeld voor een niet-dragende muur.
Materiaalbeheer aan het einde van de levensduur
Gerecycleerd in de vorm van gebroken betonpuin. Recycleerbaar, maar er is geen afname op de Belgische markt voor bouwafval. Gerecycleerd in de vorm van steenslag. Recycleerbaar door de fabrikant, maar wordt op de markt voor bouwafval niet gerecycleerd. Recycleerbaar in de vorm van steenslag maar wordt op de Belgische markt voor bouwafval weinig gerecycleerd.
* Geschatte hoeveelheid nodige energie vanaf de winning van de grondstof tot de verwijdering van het eindproduct. Richtwaarde. Bron: NIBE
BLZ. 4 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
> Materialen voor het geraamte o
Timmerhout Door zijn talrijke milieukwaliteiten wordt hout in duurzaam bouwen veel toegepast. Hout, een product van zon en water, en van nature biologisch afbreekbaar, is een gezond materiaal voor het binnenklimaat. Toch moeten drie aspecten, die zijn milieubalans kunnen schaden, in aanmerking worden genomen: zijn oorsprong, zijn behandeling en het bosbeheer. Rekening houdend met de energiekost van het langeafstandsvervoer, moet inheems hout (uit België en omringende landen) boven geïmporteerd exotisch hout worden verkozen. Wat de behandeling betreft, voor timmerhout van het type naaldhout dat doorgaans voor geraamten van binnenwanden wordt toegepast, is eenvoudigweg geen behandeling vereist. Schimmelrisico’s in dit geval zijn te wijten aan de blootstelling aan vocht vóór de afwerking of aan niet-gerepareerde waterinfiltraties. Het is belangrijk dat het hout op de bouwplaats op een beschutte plaats wordt opgeslagen, want timmerhout moet bij zijn uitvoering een vochtgehalte hebben van minder dan 20%. Indien deze voorwaarde wordt vervuld, zullen de binnenwanden een onbeperkte levensduur hebben. Om zeker te zijn dat het hout op milieuethische wijze werd gewonnen, kan men hout kiezen met een milieukeurmerk. De belangrijkste zijn het FSC-keurmerk (Forest Stewardship Council) en het PEFC-keurmerk (Programme for the Endorsement of Forest Certification), die garant staan voor een duurzaam bosbeheer (ecologisch en sociaal aspect). Zie fiche MAT08 "Een houtsoort kiezen volgens de aard en de toepassing".
o
Metaalprofielen
Plaatselijk timmerhout Metaalprofielen
1 tot 15
Nee
Ja
220
Materiaalbeheer aan het einde van de levensduur
Nee
kWh / m2 )
Ja
Grijze energie
Akoestische isolatie*
(stijlen van 75 mm)
Brandweerstand
Materialen voor de geraamten
Vochtregulatie
Het metalen geraamte is uit lichte staalprofielen samengesteld. De metalen stijlen zelf zijn zuinig in materiaal door hun profilering, maar staal is qua productie nog steeds een van de meest energievretende materialen. Staal is op het einde van zijn levensduur wel recycleerbaar, maar de nuttige toepassing van het afval en de resten is niet zo eenvoudig als voor hout.
Hergebruikbaar als grondstof of als brandstof Gerecycleerd, opnieuw smelten van het staal
*Bron: WTCB – Normen Antennes. Vergelijking van twee identieke scheidingswanden met verschillende materiaalkeuze voor het geraamte. De scheidingswand met metaalprofielen biedt een veel betere geluidsisolatie.
BLZ. 5 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
> Afwerkingsmaterialen o
Gipskartonplaten Dit materiaal, doorgaans gipsplaat genoemd, wordt vooral in binnenafwerking toegepast. Het betreft platen met een gipskern, aan beide kanten met karton bekleed. Door de toeslagstoffen en zijn samenstelling, ademt dit materiaal weinig en is het niet vochtbestendig, uitgezonderd speciale plaattypes op cement- en zandbasis. Daarentegen heeft gips een goede brandweerstand. Voorbeeld: Gyproc Afbeelding: www.bpbplaco.com
o
Gipsvezelplaten Het betreft gipsplaat (80 %) versterkt met cellulosevezels (20%) gewonnen uit gerecycleerd papier. Deze platen hebben een grote stijfheid en bieden een betere akoestische isolatie dan de traditionele gipsplaten. De productie van beide plaattypes is echter energievretend. Voorbeeld: Fermacell Afbeelding: www.xella.be
o
Spaanplaat (hdf) Spaanplaten met een hoge volumieke massa, met bindmiddelen op basis van natuurlijke en/of kunstharsen (latex). Voor hun productie wordt afval van de houtindustrie gebruikt. Deze platen zijn zeer stijf maar niet vochtbestendig. Bij dit type materiaal moet vanuit milieuoverwegingen worden gelet op de samenstelling van het bindmiddel. Verkies bindmiddelen op basis van natuurlijke harsen (lignine, zetmeel, paraffine) of van magnesia, vrij van formaldehyde, dat schadelijk is voor de gezondheid. Voorbeeld: Celit 3D 4D, Gutex, Steico, PXD Afbeelding: www.escalebio.com
o
Kleiplaten Platen van juteweefsel met een kern van aarde en droge klei versterkt met plantaardige vezels. Dit materiaal is brandwerend en heeft een regulerende werking op de luchtvochtigheid. Het wordt gebruikt met kalkof leempleisters en kan op elke drager mechanisch worden bevestigd. Voorbeeld: Claytec-platen
Ja
Gipsvezelplaten
Nee
Ja
Materiaalbeheer aan het einde van de levensduur
Nee
(NIBEclassificatie)
Brandweerstand
Gipsplaten
Afwerkingsmaterialen
Milieubalans
Vochtregulatie
Afbeelding: www.escalebio.com
Recycleerbaar, maar wordt op de Belgische markt voor bouwafval niet gerecycleerd. Recycleerbaar door de fabrikant, maar wordt heel weinig gerecycleerd.
BLZ. 6 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
Brandweerstand
Ja
Nee
☺
Hergebruikbaar als grondstof of als brandstof
Kleiplaten
Ja
Ja
☺
Composteerbaar
(NIBEclassificatie)
Materiaalbeheer aan het einde van de levensduur
Vochtregulatie
Spaanplaten
Milieubalans
Afwerkingsmaterialen
> Akoestische isolatiematerialen (zie fiche MAT11 – Akoestische isolatie) > Afwerkingsmaterialen (zie fiche MAT06 – Bekleding van binnenmuren en plafonds)
MILIEUASPECTEN > Principes van hygrometrische regulatie Voor een grotere bijdrage van de binnenwanden aan de vochtregulatie van de binnenlucht, let men op de volgende punten: o
Het gebruik van materialen met een wisselend vochtgehalte Organische materialen zoals hout, kurk en wol absorberen de luchtvochtigheid en bevorderen het hygrometrisch evenwicht. Ook klei heeft een uitstekende vochtregulerende werking, in tegenstelling tot inerte (steen, baksteen) of synthetische (vinyl, latex) materialen.
o
De porositeit van de oppervlakken Om de uitwisseling tussen de lucht en het materiaal mogelijk te maken, moet de vochtigheid in het materiaal kunnen dringen. Het oppervlak moet poreus zijn en niet met een waterdicht synthetisch materiaal bekleed.
> Principes van thermische inertie De binnenwanden kunnen de rol van thermische inertie vervullen, door het teveel aan warmte in de lucht op te slaan en vervolgens vrij te geven wanneer de temperatuur daalt. Dit nivelleren van temperatuurpieken draagt aanzienlijk bij aan het comfort van de woning, zowel in de zomer als in de winter. Zie desgewenst de fiches "ENE08 – Zorgen voor thermische inertie" en "ENE03 – Een koudestrategie ontwikkelen". o
Aanwezigheid van massa Zware materialen met een hoge volumieke massa zoals beton, baksteen of klei, hebben een grote thermische inertie. Betonnen dekvloeren, draagstructuren en massieve muren zorgen voor een grote massahoeveelheid.
o
Toegankelijkkheid van de massa De blootstelling van de massa is een vereiste voor de warmte-uitwisseling tussen de massa en de lucht. Zo moeten de bekledings- en afwerkingsmaterialen het contact en de geleidbaarheid van de warmte tussen deze massa en de bewoonde ruimte bevorderen.
o
De plaats Een grote inertie is niet in elk type van lokaal aangewezen, onder meer in lokalen die weinig of enkel ‘s nachts worden gebruikt, zoals een slaapkamer van volwassenen. Integendeel zorgt een grote inertie voor een beter comfort in druk bezette lokalen of in ruimtes met een grote interne warmtetoevoer en die veel zonlicht opvangen. BLZ. 7 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
> Principes van akoestische isolatie Vier strategieën kunnen de akoestische eigenschappen van de wanden bevorderen: zie desgewenst de fiche "CSS05 – Akoestisch comfort". o
Massa scheppen Dit principe is bekend als de "wet van de massa". Hoe groter de volumieke massa van een materiaal, hoe meer het geluid wordt gedempt, doordat de geluidsgolven het materiaal minder kunnen doen trillen.
o
Faseverschuiving van de golven Door zijn fysische eigenschappen en zijn massa, kan elk materiaal een selectief gedeelte van de geluidsgolven absorberen. Door de dikte en de volumieke massa van de toegepaste materialen te variëren, wordt het geluid veel minder voortgeplant. Dit noemt men het massa-veer-massaprincipe.
o
Luchtdichting Dit is ongetwijfeld de allerbelangrijkste strategie. Een slechte luchtdichting kan de hele akoestische uitvoering van een wand teniet doen. Een grote aandacht moet worden besteed om parasitaire geluidsvoortplanting te beperken, door barsten, kokerdoorvoeren, voegen en raamwerk te dichten. Er is maar weinig nodig. Kortom, daar waar de lucht doorgaat, gaat ook het geluid door. Een goede akoestische isolatie vereist noodzakelijkerwijs een goede luchtdichting, maar die dichting mag niet ten koste gaan van een gezonde ventilatie van de vertrekken.
o
Onderling gescheiden Om geluidsvoortplanting door de trilling van een structuur te voorkomen, moeten de elementen onderling van elkaar gescheiden zijn. Deze scheiding kan bijvoorbeeld door elastische banden aan de omtrek van de wanden, uitzetvoegen en trilvaste hangsystemen worden uitgevoerd. Stijve mechanische verbindingen planten het geluid voort.
> Aanpasbaarheidprincipes Ter bevordering van een gemakkelijk en duurzaam aanpassingsvermogen van de binnenwanden, moeten de volgende principes worden toegepast: Zie desgewenst de fiche "MAT13 – Levensduur van bestaande en toekomstige gebouwen en hun componenten". o
Anticipeer op verandering Bied op de meest waarschijnlijke scenario’s van gebruiksverandering een antwoord en stel efficiënte renovatiemogelijkheden voor.
o
Ontwerp demonteerbare assemblages Ontwerp demonteerbare assemblages die, zonder onnodige afbraak, het mogelijk maken materialen te vervangen en een vlotte toegang tot de technieken bieden.
o
Kies materialen die aan het einde van hun levensduur op ecologische wijze kunnen worden verwijderd Gebruik ik de demonteerbare assemblages recycleerbare of biologisch afbreekbare materialen.
> Zuinig omspringen met materiaal o Kies een bouwwijze met een licht geraamte o Recupereer materiaalresten
BLZ. 8 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
ECONOMISCHE ASPECTEN > Het voordeel van lichte wanden voor de uitvoering Lichte wanden zorgen voor aanzienlijke tijdsbesparing bij de uivoering. Die tijdsbesparing kan voor een woonproject tot enkele weken oplopen en qua arbeidsloon en andere kosten verbonden aan de opleveringstermijn, een aanzienlijke kostenbesparing met zich brengen. Overigens is er geen groot prijsverschil tussen wanden met een houten of een metalen geraamte. > Kost van massieve materialen en hun uitvoering Wat de massieve wanden betreft is hun kost afhankelijk van de uitvoeringstijd en -techniek van het gekozen materiaal. Kost (€/m2) Excl. BTW, plaatsing inbegrepen
Massieve materialen Zware betonblokken
Plaatsingswijze
33 – 44
Cementmortel Tand/groefverbinding en lijmmortel Tand/groefverbinding en lijmmortel Tand/groefverbinding en lijmmortel Tand/groefverbinding en lijmmortel
Gipsblokken
28 - 38
Bakstenen
35 – 56
Cellenbetonblokken
38 – 50
Kalkzandsteenblokken
45 – 60
Blokken van geëxpandeerde kleikorrels
33 – 50
Cementmortel
Geperste leemstenen
40 – 65
Klei- of kalkmortel
SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN > Gebrek aan ervaren vaklui voor alternatieve technieken De bouwindustrie reageert bijzonder traag op verandering. De uitvoering van oplossingen zoals kleiwanden, luchtkalkpleisters of tadelakt, stoten vaak op het gebrek aan bevoegde arbeidskrachten. In dit opzicht kan de leverancier of fabrikant voor de uitvoering van zijn product de gegevens van ervaren vaklui meedelen. Telkens minder gebruikelijke oplossingen worden uitgevoerd, is het noodzakelijk dat men, voor een adequaat toezicht op de werken, vooraf kennis neemt van de gebruiksinstructies van de fabrikant.
BLZ. 9 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
DE JUISTE KEUZE MAKEN
Gewenste eigenschap Hygrometrische regulatie Thermische inertie
Geluidsisolatie Bevordering van recyclage
Ideaal
Uitgesloten
Vochtdoorlatende materialen
Vochtwerende materialen
Constructie van massieve materialen
Afwerking met isolerende materialen
Constructie van massieve materialen Luchtdichte afwerking Vulling met isolatiemateriaal
Luchtdoorlatendheid
Demonteerbare assemblages
Niet-recycleerbare materialen
BLZ. 10 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
IN DE PRAKTIJK In de verschillende ontwikkelingsfasen van het project moeten maatregelen worden genomen: BIJ HET ONTWERP > Milieumaatregelen voor massieve wanden: o
Maatregelen ter bevordering van de hygrometrische regulatie Waterdampdoorlatende afwerking. Vb.: tadelakt, klei- of kalkpleisters en -verven. Zie fiche MAT06: Bekleding van binnenmuren en plafonds. Kleiconstructie met ongebakken geperste leemstenen.
o
Maatregelen ter bevordering van de thermische inertie Minerale afwerking. Vb.: tegels, tadelakt, kalkpleisters. Volumieke massa van het massief materiaal. Vb.: voor hetzelfde volume hoopt een baksteen meer warmte op dan een cellenbetonblok. Dikte van de muur.
o
Maatregelen ter bevordering van de akoestische isolatie Elastische band aan de omtrek voor de scheiding tussen de wand en de rest van het gebouw. Plafonnering (bevordert de dichtheid). Volumieke massa van het massief materiaal. Dubbele wand wanneer een optimale akoestische isolatie is gewenst. Dikte van de muur. Dikte van de spouw tussen de dubbele muur.
BLZ. 11 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
o
Maatregelen ter bevordering van de demonteerbaarheid met het oog op recyclage Kies blokken met een groter recyclagepotentieel (holle baksteen, zware betonblokken, geperste leemstenen).
> Milieumaatregelen voor wanden uitgevoerd op een geraamte: o
Maatregelen ter bevordering van de hygrometrische regulatie Poreuze, waterdampdoorlatende platen. Vb.: natuurlijk behandelde spaanplaten, kleiplaten. Waterdampdoorlatende afwerking. Vb.: natuurlijk behandeld hout, tadelakt, kalk/henneppleisters. Zie fiche MAT06: Bekleding van binnenmuren en plafonds. Gebruik een houten geraamte. Kies voor de eventuele akoestische isolatie een materiaal van organische oorsprong. Vb.: Cellulose, hout-, hennep-, schapen- en pluimwol. Zie fiche MAT11 - Akoestische isolatie.
o
Maatregelen ter bevordering van de thermische inertie
Opvulling met metselwerk van ongebakken geperste leemstenen en afwerking van klei.
BLZ. 12 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
o
Maatregelen ter bevordering van de akoestische isolatie Elastische band aan de omtrek voor de scheiding tussen de wand en de rest van het gebouw. Volumieke massa en dikte van de platen. Vb.: dubbele spaanplaten zorgen voor een grotere massa en een betere akoestische isolatie. Isoleer schakelaars en stopcontacten en doe ze verspringen. Metaalprofielen en soepele speciale houtprofielen bieden betere akoestische prestaties. Toevoeging van een isolatiemateriaal in bulk of wolisolatie. Vb.: Cellulose in bulk, hennepwol, schapenwol, enz. Dubbele wand indien een optimale akoestische isolatie is gewenst. Afdichtingsvoeg aan de omtrek.
o
Maatregelen ter bevordering van de demonteerbaarheid om te worden gerecycleerd
Uitvoering met geschroefde eerder dan genagelde of verlijmde elementen.
BLZ. 13 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
> Hoe bouwt men binnenwanden van klei? o
Techniek voor niet-dragende wanden Massieve kleiwand opgebouwd uit ongebakken geperste leemstenen. Deze techniek biedt het voordeel van een grote eenvoudigheid. Ongebakken geperste leemstenen met een grote volumieke massa, met klei gemetseld.
Het is belangrijk het dynamisme van de kleiwand te behouden door een afwerking uit te voeren die eveneens ademt. Gebruik hiervoor een kalkpleister of leemverf.
o
Techniek voor dragende wanden Een eenvoudige methode om een dragende kleiwand te bouwen bestaat in de uitvoering van een dragend houten geraamte dat men vervolgens met ongebakken geperste leemstenen opvult en met klei afwerkt. Houten geraamte Lichte, ongebakken geperste leemstenen, met klei gemetseld. 1. Kalkpleister of leemverf (pleisters die ademen), in verschillende lagen direct op de stenen en het hout aangebracht. Een wapening zorgt voor de samenhang van de voegen. OF 2. Kleiplaat (klei + vezels), geschroefd op het hout en bedekt met een klei- of kalkpleister.
o
Technieken van natte uitvoering Er bestaan andere meer ambachtelijke technieken (adobe, stampaarde of pisé, stroleem) waarbij de aarde nat wordt bewerkt en vervolgens in gietvormen ter plaatse wordt gedroogd of voorgedroogd. Deze technieken vergen tijd en zijn voorbehouden voor personen die bereid zijn het materiaal uit te proberen. De grootste moeilijkheden: o De correcte samenstelling van het mengsel o De voorbereiding van het mengsel vóór de plaatsing o De uitvoeringstijd en de droogtijd
BLZ. 14 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
TOEZICHT OP DE WERKEN > Gebruik timmerhout op gezonde en duurzame wijze o o o
Controleer de certificatie van het hout met FSC- of PEFC-keurmerk. Zorg ervoor dat het timmerhout op de bouwplaats op een beschutte plaats wordt opgeslagen. Eis en controleer op de bouwplaats of het hout een vochtgehalte heeft van minder dan 20% om zwamaantasting te vermijden.
> Bevorder mechanische bevestigingen (scheiding van de elementen) o o
Geef nogmaals de voorkeur aan afwerkingen met mechanische bevestiging (lambrisering, platen). Verlijmd of gevoegd metselwerk is moeilijk te demonteren, terwijl een geraamte in principe de recuperatie van elk onderdeel toelaat.
AANVULLENDE INFORMATIE ANDERE AANDACHTSPUNTEN Andere infofiches die met de keuze van de binnenwanden verband houden: o MAT02 - Ruwbouw: rationele en spaarzame technieken en bouwmaterialen kiezen, rekening houdend met hun milieubalans o MAT06 - Bekleding van binnenmuren en plafonds: gezonde en ecologische materialen kiezen o MAT08 - Een houtsoort kiezen volgend de aard en de toepassing o MAT11 - Akoestische isolatie: kies gezonde materialen met een gunstige milieubalans. o MAT13 - Levensduur van bestaande en toekomstige gebouwen en hun componenten o CSS05 - Akoestisch comfort o CSS09 - Lijm en verf: aandacht schenken aan hun invloed op gezondheid en milieu o ENE03 - Een koudestrategie ontwikkelen o ENE08 - Zorgen voor thermische inertie BESCHIKBAARHEID VAN DUURZAME MATERIALEN In Brussel: Ecobuild, de Brusselse cluster voor duurzaam bouwen, die vaklui, bedrijven en kleinhandelaars van de sector van duurzaam bouwen groepeert (www.brusselsgreentech.be) In Vlaanderen: De verkooppunten van duurzame materialen zijn lid van het VIBE (http://www.vibe.be/) In Wallonië: De belangrijkste verkooppunten zijn lid van de Cluster Éco-Construction (http://clusters.wallonie.be/ecoconstruction/fr/) BRONVERMELDINGEN Algemene literatuur over de materialen: o
Jutta Schwarz, L’écologie dans le bâtiment – Guides comparatifs pour le choix des matériaux de construction, 1998
o
Friedrich Kur, L'Habitat écologique, quels matériaux choisir ?, Terres vivantes, 2000
o
Michiel Haas, Milieuclassificatie Bouwmaterialen, Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie te Naarden (NIBE) BLZ. 15 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
o
Suzanne et Pierre Déoux, Le guide de l’habitat sain, Uitg. Medieco
Voor meer informatie over houtstructuren: o
www.woodforum.be/
o
www.houtinfobois.be/
o
Voor een lijst van leveranciers van FSC-hout in België: http://fsc.wwf.be
o
Een gids van het hout, de leveranciers en de producten met het PEFC-keurmerk: www.pefc.be
Voor meer informatie over alternatieve bouwwijzen: o
Bouwen met aarde: het onderzoekscentrum CRAterre (http://terre.grenoble.archi.fr)
o
Leveranciers voor leembouw: Akterre (http://www.akterre.com) of Claytec (http://www.claytec.be)
o
Hennepbeton: vzw voor de promotie van hennep in de bouw (http://www.chanvrewallon.be/)
BLZ. 16 VAN 16 – NIET-DRAGENDE MUREN EN TUSSENWANDEN: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS KIEZEN – SEPTEMBER 2007 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT10 -
