AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN - PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11 -

AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS Beperk de milieueffecten van akoestische isolatiematerialen

PRINCIPES BENADERING Akoestisch comfort is een element van de binnenruimten dat vaak over het hoofd wordt gezien. Toch houdt het akoestisch comfort nauw verband met het geestelijke welzijn van de bewoners en de productiviteit van de werknemers. Eerst moet de aard en de bron van de geluidshinder worden geanalyseerd. Die analyse is bepalend voor de keuze van de akoestische techniek. De fiche "CSS05 – Akoestisch comfort" beschrijft de ruimtelijke en bouwkundige principes voor het akoestisch ontwerp van de gebouwen en is een gids met akoestische constructieprincipes en -oplossingen die u zullen helpen bij de keuze van de juiste techniek. In deze fiche hier nemen wij de constructieprincipes van de fiche CSS05 over voor de samenstelling van de akoestische elementen, maar richten we onze keuze op materialen met een gunstige milieubalans, en wel met de bedoeling deze materiaalkeuze steeds gepaard te laten gaan met de vereiste technische details. Het heeft geen zin een strategie voor geluidsreductie alleen op de keuze van een ideaal product te baseren, want op de keper beschouwd kan elk materiaal een akoestische functie vervullen. Meer dan het prestatieniveau van de materialen bepaalt de kwaliteit van hun toepassing de kwaliteit van de akoestische demping. Bij het lezen van deze fiche moet elk materiaalvoorstel in verband worden gebracht met de eerder beschreven technieken. De fiche "MAT05 – Thermische isolatie: gezonde en ecologische materialen kiezen", beschrijft alle thermische isolatiematerialen en hun eigenschappen. Ze vult deze fiche aan, vooral wanneer het isolatiemateriaal zowel een akoestische als een thermische functie vervult, wat vaak het geval is. DE KEUZE VAN DE AKOESTISCHE MATERIALEN VERLOOPT IN TWEE FASEN 1. Bepaal een akoestische strategie die is aangepast aan de aard van het te dempen geluid (lucht-, contact- of technisch geluid), aan zijn volume en zijn golflengte, en aan de functionaliteiten/bestemmingen van het bestaande gebouw. 2. Kies materialen met een gunstige milieubalans op basis van hun functie in het akoestische geheel.

BLZ. 1 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

SOORTEN GELUID (zie fiche CSS05 "Akoestisch comfort") > Luchtgeluid De schreeuw van een kind, een alarm, het autoverkeer, een overvliegend vliegtuig, ontwikkelen zogenaamd "luchtgeluid". Dit geluid plant zich in de lucht voort. De efficiënte demping van luchtgeluid bestaat in een constructie van het "massa-veer-massa"-type en in een goede luchtdichtheid, zelfs tussen binnenlokalen. > Contactgeluid (vb.: een voorwerp valt op de grond) Bij contactgeluid plant het geluid zich in de constructie, via balken, zuilen, muren en vloeren, in de materialen zelf voort. Het betreft trillingen die zich in de elementen voortplanten. Contactgeluid kan worden voorkomen door de akoestische ontkoppeling van de elementen onderling en door het toepassen van trillingsdempers. > Technisch geluid Bij technisch geluid worden de trillingen van huishoudtoestellen, ventilatie, waterleidingen en andere mechanische installaties in het gebouw, op de structuren en de wanden overgedragen, waardoor ze vaak een bron van geluidshinder vormen. Leidingkokers, trilvaste bevestigingen en andere geluiddempers kunnen dat verhelpen. STRATEGIEËN VOOR DE GOEDE PRESTATIE VAN AKOESTISCHE ISOLATIE-EMENTEN Deze strategieën vullen mekaar aan. (zie fiche CSS05 "Akoestisch comfort") o Spelen met massa Het principe is bekend als de "wet van de massa", die de gunstige invloed van massieve materialen op de bouwkundige akoestiek aantoont. Hoe groter de volumieke massa van een materiaal, hoe groter zijn isolatievermogen. De aanwezigheid van massa is vooral efficiënt voor het dempen van luchtgeluid, doordat geluidsgolven die zich in de lucht voortplanten, een massief materiaal moeilijker kunnen doen trillen. o Faseverschuiving van de golven Het spectrum van geluidsgolven bestaat uit een reeks verschillende frequenties en golflengtes. Elk materiaal absorbeert deze golven op selectieve wijze vanwege zijn fysische eigenschappen en zijn massa. De uitvoering van een complex bestaande uit heterogene lagen is dus bijzonder efficiënt om het geluid in al zijn fasen te absorberen. Het gaat erom de dikte en de volumieke massa van de toegepaste materialen in het akoestisch isolerend element te variëren. Dit noemt men het massa-veer-massaprincipe. Belangrijk hier is de volgorde waarin de materialen worden geplaatst. De veer vóór de massa plaatsen zal helemaal niet hetzelfde akoestisch effect hebben en zal de akoestische efficiëntie van de wand sterk verminderen. o Luchtdichting Luchtdichting is ongetwijfeld de allerbelangrijkste strategie. Luchtlekken kunnen de hele akoestische uitvoering van een wand teniet doen. Een bijzondere aandacht moet worden besteed aan het beperken van parasitaire geluidsvoortplanting, door barsten, kokerdoorvoeren, voegen en raamwerk te dichten. Hiervoor is maar weinig nodig. Het principe is eenvoudig : daar waar de lucht doorgaat, gaat ook het geluid door. Een goede akoestische isolatie vereist dus noodzakelijkerwijs een goede luchtdichting, maar die dichting mag niet ten koste gaan van een gezonde ventilatie van de vertrekken. o Akoestische ontkoppeling Om geluidsvoortplanting door de trilling van een structuur te voorkomen, moeten de elementen onderling van elkaar ontkoppeld zijn. Een slechte aansluiting van een raam aan het metselwerk zal zijn akoestisch eigenschappen sterk beperken. Deze ontkoppeling kan bijvoorbeeld worden uitgevoerd door elastische banden langs de omtrek van de wanden, uitzetvoegen en trilvaste ophangingen. Stijve mechanische verbindingen planten het geluid voort.


INDICATOREN > Geluidsverzwakkingsindicatoren De akoestische vereisten die in België van toepassing zijn op gebouwen, betreffen het afgewerkte gebouw. Om de isolatiewaarden tussen lokalen te kennen, moeten ter plaatse metingen worden gedaan. Zo kan men al dan niet verklaren dat een akoestische wand beantwoordt aan de Belgische norm NBN S 01-400-1. We beschouwen twee indexen: de geluidsverzwakkingsindex van luchtgeluid en de contactgeluidsisolatie. o

De geluidsverzwakkingsindex van luchtgeluid (Rw-index) De geluidsverzwakkingsindex is het verschil tussen de gemeten geluidsniveaus aan beide kanten van een wand of materiaal. Deze waarde (Rw) wordt in een laboratorium gemeten en wordt uitgedrukt in decibel (dB). Hoe hoger de index (Rw) van een materiaal, hoe groter zijn geluiddempend vermogen. De berekening van de geluidsverzwakkingsindex van een wand vanaf de individuele Rw-waarden van de materialen die de wand samenstellen, levert een theoretische indicatieve maat op van de prestatie van de wand, maar niet van de akoestische isolatiegraad tussen twee lokalen. De isolatiegraad wordt nog beïnvloed door een aantal verwante parameters zoals de aanwezigheid van loodrechte scheidingsmuren, en hangt dus niet alleen af van de geluidsverzwakkingsindex van de wand. Merken we op dat de fabrikanten de akoestische waarden van hun producten steeds vermelden in verhouding tot het geheel van een typewand. Die waarden zijn op de hele wand van toepassing. Daarom is het belangrijk dat u de fabrikant vraagt in welke opbouw de akoestische prestatie van hun materiaal een bepaalde waarde kan bereiken.

o

Contactgeluidsisolatie (L’n,t,w-index)

Geluidsverzwakkingsind ex van luchtgeluid Index contactgeluidsisolatie

Interpretatie

Eenheid

Geluidsverzwakkingsindicatoren

Waarde

L’n,t,w vertegenwoordigt het drukniveau (in dB), het "geluidsniveau" dus, in een lokaal ingevolge een gestandaardiseerd contactgeluid dat is voortgebracht in een ander lokaal. Deze waarde wordt dus in situ gemeten en gewogen volgens de weerkaatsingstijd van het lokaal waar de meting plaatsvindt. Het doel van de ontwerper is een zo laag mogelijke waarde te bereiken, en in ieder geval onder wat de norm voorschrijft. De materialen worden vaak aangeduid met een index voor de verbetering van de contactgeluidsisolatie ∆Lw, ofwel het vermogen van het materiaal om de "L’n,t,w"waarde te verminderen.

Rw

dB

Hoe hoger de index (Rw) van een materiaal, hoe groter zijn geluiddempend vermogen.

L’n,t,w

dBi

Hoe lager het resultaat in dB, hoe beter de contactgeluidsisolatie.

> Akoestische correctie-indicator: de absorptiecoëfficiënt (αW)

De akoestische absorptiecoëfficiënt (αw) geeft het vermogen weer van een bekleding om de energie van een geluidsgolf te absorberen. Dit cijfer varieert van 0 tot 1. Hoe groter het cijfer, hoe groter het absorptievermogen van het materiaal. Het absorptievermogen van een wand is het product van de vermenigvuldiging van

αw met de oppervlakte van de wand.


Belangrijk: De akoestische correctie isoleert niet tegen het geluid maar dempt de echo en de weerkaatsing. De aanwezigheid van absorberende materialen in een lokaal verbetert de interne geluidsesthetiek maar vermindert niet het waargenomen geluidsniveau in de aangrenzende ruimten. DOELSTELLINGEN

Minimaal: o o

Kies een akoestische strategie die aan de aard en de bron van het geluid is aangepast (zie fiche CSS05 "Akoestisch comfort"). Voer de gekozen strategie volledig uit. Elk detail van een akoestisch element vervult een belangrijke functie in de efficiëntie van het geheel.

Aangeraden: o

Kies, afhankelijk van de gekozen strategie (spouwmuren, isolatie tussen de kepers, enz.), ecologische materialen in plaats van de gebruikelijke materialen: kies in plaats van minerale wol, plantaardige of dierlijke wol of isolatiemateriaal op basis van cellulose.

Optimaal: o o

Gebruik ecologische materialen voor de uitvoering van een compleet en goed aangepaste akoestische strategie. De inrichtingen voor akoestische correctie en isolatie moeten omkeerbaar zijn, zodat de materialen en componenten bij een eventuele afbraak achtereenvolgens kunnen worden gedemonteerd en selectief gesorteerd.

ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE TECHNISCHE ASPECTEN > Identificatie van de types wandsamenstellingen volgens hun geluidsverzwakkingsindex Rw. Wij toetsen hier verschillende wandopbouwsystemen en hun ordegrootte van akoestische prestatie. Hierna vindt u lijsten met materialen om die systemen op te bouwen, waarbij wordt gewezen op de milieuvriendelijkheid van de materialen. Opmerking: in de volgende tabellen staan de Rw-waarden vermeld. Die waarden zijn algemeen gesproken de hoogste die kunnen worden verkregen met de verschillende mogelijke technische varianten. Er zit wel een variatie op van 15 tot 20%, onder meer afhankelijk van de volumieke massa en de materiaaldikte. Raadpleeg de technische fiches van de fabrikanten voor de juiste gegevens van de gekozen samenstelling.

Enkelvoudige massieve muur Bouwstenen (zie tabel 1)

Uitvoeringsvoorwaarden: • Afwerking aan beide kanten

- Holle baksteen - Kalkzandsteenblokken - Gipsblokken - Blokken van geëxpandeerde kleikorrels - Cellenbetonblokken - Betonblokken

• Scheidings- en dichtingsband aan de omtrek

Rw ≈ 44 dB * *Voorbeeld akoestische prestatie met betonblokken 140 mm. Bron: Actie Akoestiek BLZ. 4 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

Afwerkingsmaterialen (zie tabel 2)

Wand met enkel geraamte

- Kleiplaat - Houtvezelplaat - Gipsvezelplaat - Gipskartonplaat

Uitvoeringsvoorwaarden: • Scheidings- en dichtingsband aan de omtrek

Isolatiematerialen (zie tabel 3)

• Gipsplaten geplaatst met verspringende voegen

Rw ≈ 52 dB Zonder wol Rw ≈ 45 dB* *Voorbeeld akoestische prestatie voor een wand 120 mm bekleed met gipskartonplaat (2 x 12 mm) + (2 x 12 mm) en 70 mm steenwol. Rapport de synthèse CSTB, bron: SNIP, schema: Isover

- Schapenwol - Verenwol - Hennep- en vlaswol - Houtvezelwol - Gerecycleerd polyester - Geblazen cellulose - Glaswol of steenwol


Wand met dubbel geraamte


Uitvoeringsvoorwaarden: • Scheidings- en dichtingsband aan de omtrek • Verspringende bekledingsgeraamten


• Spouw met een minimale dikte van 7 cm


Rw ≈ 53 dB * Voorbeeld akoestische prestatie voor een wand 120 mm met dubbel geraamte bekleed met gipskartonplaat (1 x 12 mm) + (1 x 15 mm) en 45 mm steenwol. Berekening en schema: Isover

Bouwstenen (zie tabel 1)

Dubbele massieve muur

- Holle baksteen - Kalkzandsteenblokken - Gipsblokken - Blokken van geëxpandeerde kleikorrels - Cellenbetonblokken - Betonblokken

Uitvoeringsvoorwaarden: • Afwerking aan beide kanten • Scheidings- en dichtingsband aan de omtrek


• Beschermpapier tussen het isolatiemateriaal en de mortel

Rw ≈ 73 dB* * Voorbeeld akoestische prestatie voor een wand 350 mm van holle baksteen (1 x 200 mm) + (1 x 35 mm) met isolatie van halfstijve glaswolplaat 100 mm. Bron: PV CSTB AC 02-126/1,



Bekleding op massieve muur

Bouwstenen (zie tabel 1)

- Holle baksteen - Kalkzandsteenblokken - Gipsblokken - Blokken van geëxpandeerde kleikorre - Cellenbetonblokken Isolatiematerialen - Betonblokken (zie tabel 3)

Uitvoeringsvoorwaarden: • Afwerking aan de buitenkant van de massieve muur • Scheidings- en dichtingsband aan de omtrek


• Luchtspleet tussen het isolatiemateriaal en de gipsplaat: 18 mm • Spouw achter de afwerking met een minimale dikte van 7 cm


Rw ≈ 68 dB* * Voorbeeld akoestische prestatie voor een dubbele wand van holle baksteen (1 x 200 mm) bekleed met gipskartonplaat (1 x 12 mm) geschroefd op halfstijve glaswolplaat 100 mm. Bron: PV CSTB AC 02-127, bron schema: Isover


Zwevende dekvloer op massieve vloerplaat Uitvoeringsvoorwaarden: • Invoeging van een dichtingsfolie tussen het isolatiemateriaal en de zwevende dekvloer

Veerkrachtige materialen (zie tabel 4) - Kurkplaat - Hennep- en vlasvilt - Poreuze celluloseplaat - Geëxpandeerd perliet - Geëxpandeerd vermiculiet - Schuimrubber - Piepschuim

• Scheidingsband aan de omtrek

Rw ≈ 65 dB*

* Voorbeeld akoestische prestatie voor een betonnen vloerplaat 140 mm, met zwevende dekvloer 40 mm en steenwolplaat 20 mm. Proef CSTB AC 04-138,


Lichte vloer met isolatie aan de onderkant


Uitvoeringsvoorwaarden: • Verlaagd plafond gedragen door trilvaste ophangingen • Scheidingsband aan de omtrek van het verlaagd plafond


• Een luchtspleet tussen de vloerplaat en het verlaagd plafond verbetert de akoestische prestaties


Rw (C) ≈ 51 dB* * Voorbeeld akoestische prestatie voor een vloerplaat met vloerbalken 230 mm en panelen 22 mm. Het plafond is samengesteld uit gipskartonplaat (1 x 12 mm) geschroefd op opgehangen glaswolplaat 100 mm en dampscherm van pakpapier. Bron: Cated BLZ. 6 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11


Zadeldak


Uitvoeringsvoorwaarden: • Afwerkingspaneel gedragen door trilvaste ophangingen


Rw ≈ 53 dB* * Voorbeeld akoestische isolatie voor een dak met dakbeschot van houtvezelplaat 25 mm, houtwolisolatie 180 mm en gipsvezelplaat 32 mm. Bron: Acoustix test Cedia 06-4861


MILIEUASPECTEN > Keuze van materialen voor akoestische isolatie De onderstaande tabellen beschrijven de milieueigenschappen van de verschillende materialen die kunnen worden gebruikt in de opbouw van de hiervoor beschreven wanden. Materialen voor metselwerk hebben een grote impact op de globale prestatie van de wand. Wij geven de Rw-waarden om de akoestische prestatie te kunnen afwegen tegen de vermelde milieueigenschappen. Let op, zoals voorheen zijn de geluidsverzwakkingscijfers Rw slechts indicatief voor de minimale prestaties. Dikkere of dichtere lagen kunnen de eindscore in hoge mage verbeteren.

Tabel 1 – Bouwstenen MATERIAAL

NIBE-classificatie 2010 afgeraden 5a

Betonblokken

Isolatiewaarde* Rw ≈ 40 dB

Traditioneel beton is een massief materiaal, samengesteld uit zand, water en een reagens, het cement (7% tot 15%). De milieubelasting van beton is hoofdzakelijk te wijten aan het productieprocédé van het cementpoeder, dat schadelijke vervuilende stoffen afgeeft (zwaveldioxide, stikstofdioxide en een aanzienlijke uitstoot van CO2). De vervuiling vermindert door het Portlandcement gedeeltelijk door hoogovenslak of vliegas te vervangen. Bij een eventuele afbraak is gebroken betonpuin recycleerbaar. Afbeelding: www.creargos.com

Gipsblokken

minder goede keuze 4a

Rw ≈ 40 dB

Gipsblokken zijn samengesteld uit gipspoeder, zand en water. De productie van gipspoeder is energievretend. De gipsblokken hebben een hoge brandweerstand maar zijn niet watervast. Ze bieden het voordeel van een snelle verwerking door tand- en groefverbinding van grote elementen. Voorbeelden: Promonta, Knauf, enz. Afbeelding: www.promonta.com

Holle baksteen

minder goede keuze 4a

Baksteen heeft een grote massa en een uitstekende levensduur. De holten dragen bij tot zijn lichtheid en thermische eigenschappen. Volle baksteen biedt door zijn grotere massa dan weer een betere geluidsisolatie dan holle baksteen van gelijke dikte. De milieubelasting van baksteen is hoofdzakelijk te wijten aan het feit dat de stenen op hoge temperatuur worden gebakken. Bovendien gebruiken sommige fabrikanten voor een hogere porositeit microbolletjes van polystyreen BLZ. 7 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

Rw ≈ 47 dB

Tabel 1 – Bouwstenen MATERIAAL

NIBE-classificatie 2010

Isolatiewaarde*

dat een bron van luchtvervuiling is. In dat opzicht richt men zich bij voorkeur tot fabrikanten die cellulosestoffen toepassen. Voorbeelden: Porotherm, Monomur Afbeelding: www.wienerberger.be

☺ aanvaardbaar 3c Cellenbeton is samengesteld uit zandcement, water en lucht, die samen tot een sterk mineraal product met isolerende eigenschappen worden verwerkt. Vanuit akoestisch oogpunt compenseert de cellenstructuur de lage massa, waardoor toch zeer goede akoestische prestaties mogelijk zijn. Door hun lichtheid, gemakkelijke zaagbaarheid en hun tand- en groefverbinding, kunnen cellenbetonblokken heel gemakkelijk worden verwerkt. Voorbeeld: Ytong-blok

Cellenbetonblokken

Rw ≤ 41 dB**

Afbeelding: www.h2lr.fr

☺ aanvaardbaar 3C Kalkzandsteenblokken zijn samengesteld uit zand, water en kalk. Door hun productie – de blokken worden niet gebakken maar gesmoord – behoren kalkzandsteenblokken tot de meest energiezuinige bouwstenen. De blokken zijn zeer sterk en zwaar, waardoor ze een zeer hoog akoestisch isolatievermogen hebben. Ze worden door verlijming verwerkt. Voorbeeld: Silka-blok

Kalkzandsteenblokken

Rw ≈ 41 dB

Afbeelding: www.xella.be

Blokken van geëxpandeerde kleikorrels

komt niet voor in het klassement De blokken zijn samengesteld uit geëxpandeerde kleikorrels en/of geëxpandeerde glaskorrels zonder enige chemische toeslagstoffen. Door hun minerale samenstelling zijn ze zeer sterk, watervast, vorstbestendig en brandwerend. Bovendien kunnen ze gemakkelijk worden verwerkt en verzaagd. De holten hebben een grotere thermische dan akoestische invloed, immers de wet van de massa overweegt. Voorbeeld: Argex

Rw ≈ 41 dB

Afbeelding: www.domus-materiaux.fr

* voor een wand van 9 cm aan beide kanten bepleisterd; gegevens verschaft door de fabrikanten ** variabel, onder meer volgens dichtheid en textuur. De hier vermelde waarde is een maximum voor blokken van 10 cm dikte en een C4/06 dichtheid.

Afwerkingsmaterialen spelen mee in de realisatie van gehelen volgens het massa-veermassaprincipe. Hun prestatie stijgt evenredig met hun massa, maar zal vooral afhangen van de goede uitvoering van dat principe, waarbij elk stijf contact tussen componenten uitgesloten is. Dit geldt ook voor de materialen van het type isolatiewol, die verderop aan bod komen.

Tabel 2 – Afwerkingsmaterialen MATERIAAL

NIBE-classificatie 2010

komt niet voor in de Kleiplaat classificatie Platen van juteweefsel met een kern van aarde en droge klei, versterkt met plantaardige vezels. Dit materiaal is brandwerend en heeft een regulerende werking op de luchtvochtigheid. Kleiplaat wordt gebruikt met kalk- of leempleisters en kan op elke drager mechanisch worden BLZ. 8 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

bevestigd. Voorbeeld: Claytec-platen Afbeelding: www.escalebio.com

☺ aanvaardbaar 3a Houtvezelplaten met een hoge volumieke massa, met bindmiddelen op basis van natuurlijke en/of kunstharsen (latex). Voor hun productie wordt afval van de houtindustrie gebruikt. Deze platen zijn zeer stijf maar niet even vochtbestendig als gipsplaat. Bij dit type materiaal (evenals bij spaanplaat) moet uit milieuoverwegingen op de samenstelling van het bindmiddel worden gelet. Verkies bindmiddelen op basis van natuurlijke harsen (lignine, zetmeel, paraffine) of van magnesia, vrij van formaldehyde, dat schadelijk is voor de gezondheid. Voorbeeld: Celit 3D 4D, Gutex, Steico, PXD

Houtvezelplaat

Afbeelding: www.escalebio.com

aanvaardbaar volgens

Gipsvezelplaat

NIBE Het betreft gipsplaat (80 %) versterkt met cellulosevezels (20%), gewonnen uit gerecycleerd papier. Dit materiaal heeft een grote stijfheid en biedt betere akoestische prestaties dan de traditionele gipsplaat. De productie van beide soorten plaat is echter energievretend. Gipsvezelplaat heeft bovendien een uitstekende brandweerstand. Voorbeeld: Fermacell

Afbeelding: www.xella.be

minder goede keuze

Gipskartonplaat

Dit materiaal, doorgaans gipsplaat genoemd, wordt vooral in binnenafwerking toegepast. Het betreft platen met een gipskern, aan beide kanten met karton bekleed. Door de additieven en de samenstelling ademt dit materiaal weinig en is het niet vochtbestendig, uitgezonderd voor speciale plaattypes op basis van cement en zand. Daarentegen heeft gips een goede brandweerstand. Voorbeeld: Gyproc Afbeelding: www.bpbplaco.com

Tabel 3 – Isolatiematerialen MATERIAAL

NIBE-classificatie 2010 voor toepassing in muren

☺ 1b tot 2a: goede tot betere keuze Steenwol wordt geproduceerd op basis van een mengsel van mineralen (vulkanisch gesteente, basalt, dolomiet, slak) dat op hoge temperatuur wordt gesmolten en in draden getrokken. Vervolgens bindt men de gevormde vezels met een hars. De productie van glaswol volgt een soortgelijk procédé maar op basis van zand of gerecycleerd glas, kalksteen en gecalcineerde soda. Het nadeel van deze materialen is dat tijdens hun manipulatie fijne vezels vrijkomen die de huid, de slijmvliezen en de luchtwegen irriteren. Hun akoestisch vermogen is niet groter dan dat van andere isolatiewol.

Glaswol en steenwol

Afbeelding: Energie +

Schapenwol

☺ 1b: betere keuze

Schapenwol is een natuurlijk product en vergt dus heel weinig energie voor zijn productie. De wol is vochtbestendig, schimmelwerend en BLZ. 9 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

Tabel 3 – Isolatiematerialen MATERIAAL

NIBE-classificatie 2010 voor toepassing in muren

heeft een zeer hoge brandweerstand. De meeste milieuproblemen verbonden aan wol zijn te wijten aan de chemische additieven tegen schimmelvorming of brand, terwijl schapenwol deze eigenschappen van nature bezit. Wol kiezen zonder additieven is dus een logische keuze. Voorbeeld: Daemwool, Doscha Afbeelding: www.doscha.nl

komt niet voor in de classificatie Verenwol is samengesteld uit 70 % veren, 10 % wol en 20 % smeltbare bindvezels, en combineert prestatie, gezondheid en milieubescherming. De veren worden op een temperatuur van 150°C behandeld en van alle allergene stoffen ontdaan. De soepelheid van het materiaal bevordert de akoestische isolatie aanzienlijk. Voorbeeld: Batiplum

Verenwol

Afbeelding: www.batiplum.com

Hennep- en vlaswol

☺ 3a: aanvaardbaar

Hennepisolatiemateriaal is samengesteld uit een mengsel van hennep en jute, en is ofwel geweven ofwel met gesmolten polyester gebonden. Wol van plantaardige vezels is niet-irriterend en heeft een regulerende werking op de binnenluchtvochtigheid. Bovendien is deze wol niet aan rot onderhevig en is ze bestendig tegen insecten en knaagdieren. Van alle isolatiematerialen uit plantaardige vezels (hennep, kokos, vlas, katoen), domineert hennep om economische redenen veruit de markt. Voorbeelden: Isonat Chanvre, Batichanvre, Terrachanvre, Thermolin, Natilin Afbeelding: www.escalebio.com

komt niet voor in de classificatie Wol van houtvezel, uit gerecycleerd krantenpapier of direct uit hout gewonnen. Een behandeling met boorzout beschermt de wol tegen insecten, zwammen en brand. Houtvezelwol is soepel, veerkrachtig, gemakkelijk te verwerken en onschadelijk voor de gezondheid. Verkies producten zonder chemische verduurzaming en die met hun eigen hars zijn gebonden. Bovendien heeft houtvezel een regulerende werking op de binnenluchtvochtigheid. Voorbeelden: Gutex, Inthermo, Pavatex, Steico, Homatherm, Panterre

Houtvezelwol

Afbeelding: www.homatherm.be

Gerecycleerd polyester

☺ 2b: goede keuze

Er bestaat isolatiewol geproduceerd op basis van plastic (PET) gewonnen uit gerecycleerde flessen. Dit isolatiemateriaal levert vergelijkbare prestaties als glaswol maar is niet-irriterend. Het betreft plastic dat opnieuw in vezels wordt gesmolten en vervolgens op zichzelf met spinners wordt geweven. Doordat dit isolatiemateriaal uitsluitend polyester bevat, is het aan het einde van zijn levensduur volledig recycleerbaar. Het behoudt zijn vorm en eigenschappen in de tijd. Voorbeeld: Deltafiber Afbeelding: www.inmsulco.be

Geblazen cellulose

☺ 1c: betere keuze

In te blazen isolatiemateriaal, samengesteld uit cellulosevezels zonder bindmiddelen, gewonnen uit gerecycleerd krantenpapier en/of houtvezels. Een behandeling met boorzout beschermt het materiaal tegen insecten, zwammen en brand. De uitvoering ervan vereist echter BLZ. 10 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

Tabel 3 – Isolatiematerialen NIBE-classificatie 2010 voor toepassing in muren

MATERIAAL

een ademhalingsbescherming tegen het stof. Voorbeelden: Isofloc, Thermofloc, Homatherm Afbeelding: www.ageka.fr

*In akoestiek vertonen de diverse isolatiematerialen geen opmerkelijke prestatieverschillen.

Tabel 4 – Veerkrachtige materialen MATERIAAL Kurkplaat

Zie tabel 5 – kurk

Cellulose-vlasvilt

Zie tabel 3 – houtvezelwol

Hennepvilt

Zie tabel 3 – hennep- en vlaswol

Poreuze celluloseplaat Poreuze platen samengesteld uit cellulose of andere plantaardige vezels zoals vlas. Sommige fabrikanten gebruiken enkel natuurlijke bindmiddelen zodat de platen geen formaldehyde bevatten. De platen hebben een poreuze aanblik maar een zeer robuuste structuur. Ze zijn zeer drukvast en weerstaan zware belastingen. Soms worden de platen op een gipsplaat aangebracht. Vermijd verlijmde bekleding, want die is moeilijk los te maken voor latere recyclage. Voorbeelden: Pavatex-pavapor-pavastep, Steico unterboden, Panterre, Acoustix Afbeelding: www.pavatex.fr

Geëxpandeerd perliet Perliet is vulkanisch gruis dat door verhitting expandeert en poreuze korrels vormt. De grondstof wordt uit Griekenland geïmporteerd. Perliet is stabiel, inert en drukvast. Zijn akoestische prestaties zijn echter niet bijzonder interessant. Voorbeelden: Fesco Board, Sibli Afbeelding: www.travellersgarden.com

Geëxpandeerd vermiculiet Vermiculiet is een gesteente dat uit mica wordt gewonnen en het wordt uit Afrika geïmporteerd. Vermiculiet is in twee vormen beschikbaar: geëxfolieerd (met bitumen omhuld) of geëxpandeerd (uitgezet). Uit milieuoverwegingen moet de voorkeur worden gegeven aan geëxpandeerd vermiculiet. Vermijd eveneens producten met asbestvezels. Vermiculiet is volledig mineraal en daardoor stabiel, inert en drukvast. Zijn akoestische prestaties zijn echter niet bijzonder interessant. Voorbeeld: Sibli Afbeelding: http://aggie-horticulture.tamu.edu

Schuimrubber Er bestaan schuimen samengesteld uit natuurlijk rubber in de vorm van met lijm gebonden schuimrubbervlokken. De synthetische aard van de lijm en van de toeslagstoffen contrasteren met de natuurlijke herkomst van de grondstof: het rubber. Dit materiaal biedt echter wel zeer goede akoestische prestaties. Voorbeeld: Accorub Afbeelding: www.isola.be


Synthetisch schuim Sinds meer dan 20 jaar zijn talrijke synthetische schuimen op de bouwmarkt beschikbaar. Deze schuimen zijn samengesteld uit polyester, polyethyleen, glasvezel, bitumen, enz. Ze hebben een gemeenschappelijk kenmerk, hun ongunstige milieubalans, hoofdzakelijk vanwege hun petrochemische samenstelling en het feit dat ze niet afbreekbaar zijn zonder het milieu te belasten. Bovendien hebben de dunne isolatielagen die vaak onder gegoten betonnen dekvloeren worden gelegd, weinig kans om aan het einde van hun levensduur voor recuperatie geschikt te zijn. Afbeelding: www.insulco.be

> De keuze van materialen en systemen voor akoestische correctie In lokalen met een gebrekkig comfort vanwege het lawaai binnenshuis, kan het wenselijk zijn om de akoestische absorptie van de wanden te verhogen, zodat de weerkaatsingstijd korter is. Het principe van een absorberend materiaal bestaat erin de weerkaatsing te dempen, door te beletten dat het geluid op een wand wordt weerkaatst. Materialen met open structuur bevorderen die oppervlaktewerking. Vezelachtige materialen en materialen met een open porositeit (tapijt, gordijnen, kleding, kurk, …), bezitten zeer goede geluidsabsorberende eigenschappen. Afhankelijk van zijn natuur en afmetingen, absorbeert elk materiaal verschillende geluidsfrequenties. De oplossing om het volledige geluidsspectrum te omvatten bestaat erin om binnen een zelfde ruimte materialen met een verschillend absorberend vermogen en van verschillende afmetingen te combineren. o o o

Hoge frequenties: poreuze, vezelachtige materialen en textiel Middenfrequenties: de dikte van de materialen Lage frequenties: resonatoren (geperforeerde materialen met een ruimte tussen de wand)

Er zijn dus veel materialen die een akoestische correctie kunnen bieden. De onderstaande tabel geeft drie materialen aan die meer specifiek in dit opzicht zijn ontworpen. Tabel 5 – Akoestisch absorberende materialen MATERIAAL NIBE-classificatie 2010 ☺ betere keuze

Kurkplaat

Kurk is een natuurlijk materiaal dat uit de schors van de kurkeik wordt gewonnen. Kurk heeft goede vocht- en brandwerende eigenschappen en biedt door de onregelmatigheid van zijn oppervlak zeer goede akoestische prestaties. De milieuwaarde van kurk is afhankelijk van de toegepaste bindmiddelen in kurkplaat. Vermijd het gebruik van kurkplaat met chemische bindmiddelen die niet biologisch afbreekbaar zijn. Algemeen beschouwd moet aan gerecycleerd kurk de voorkeur worden gegeven. Voorbeeld: Van Avermaet, Le Petit Liège, T&G Afbeelding: www.escalebio.com

Poreuze celluloseplaat

☺ Zie tabel 4 – poreuze celluloseplaat

Synthetische schuimen

onaanvaardbaar

Absorberend materiaal van polyurethaan-, melamineof polyesterschuim, met holle of golvende vormen. Vanuit milieuoogpunt zijn deze schuimen te vermijden. Ze zijn afkomstig van de petrochemie, zijn niet biologisch afbreekbaar en zijn moeilijk recycleerbaar. Polyurethaanschuim is het goedkoopste, maar vergeelt en is brandbaar. Melamineschuim is 50% meer absorberend, UV- en brandbestendig, maar duurder. BLZ. 12 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

Het kan omgekeerd ook zijn dat men in sommige lokalen de nagalm wenst te verlengen. Dat kan met resonatoren, dat zijn geperforeerde platen die op een bepaalde afstand van een wand worden geplaatst, en dienst doen als akoestisch verlaagd plafond. De frequentie van de geabsorbeerde geluiden zal variëren volgens de diameter van de gaatjes. Om het hele register te bestrijken is de variatie van materialen en afmetingen in een lokaal belangrijk. De doeltreffendheid van de resonatoren hangt ook af van de juiste proportie gaatjes. Soms wordt het vak dat door de plaat en de wand wordt gevormd, nog eens met absorberend materiaal bedekt aan de binnenkant. Op de markt vindt men tal van systemen, en voor een milieuvriendelijkere keuze zijn hier enkele criteria die men kan naleven: o aard van het materiaal (bij voorkeur organisch) o homogeniteit van het materiaal of mogelijkheid om de elementen van mekaar los te maken (voor recyclage aan het einde van de levensduur). Tot slot kan het in bepaalde lokalen wenselijk zijn om een geluid op specifieke oppervlakken te laten weerkaatsen om de nagalm te verlengen (in kleine auditoria bijvoorbeeld). Merken we op dat de efficiëntie van een akoestisch paneel meer komt van een oordeelkundige positionering in de ruimte ten opzichte van de geluidsbron dan van zijn materiële samenstelling. Overigens is hout heel goed geschikt als geluidsweerkaatser, omdat het tegelijk stijf en soepel is. Bovendien heeft hout potentieel een hoge ecologische waarde, voor zover de oorsprong en de behandeling aanvaardbaar zijn en het samengestelde paneel geen chemische vervuilers vrijgeeft. Op deze vragen wordt dieper ingegaan in de fiches MAT08 "Een houtsoort kiezen volgens de aard en de toepassing", CSS08 "Fysische en chemische verontreiniging binnenshuis" en CSS09 "Lijm en verf: hun invloed op gezondheid en milieu". > Opmerking: onderscheid tussen akoestische isolatie en thermische isolatie Door de gelijkenis van de gebruikte materialen zou men kunnen aannemen dat thermische isolatie de facto akoestisch isoleert. Toch is een thermische isolatie niet altijd akoestisch. Daarom moet u zorgen voor een correcte uitvoering van het betrokken materiaal in de akoestische samenstelling van de wand in zijn geheel (massa scheppen, faseverschuiving, luchtdichting, akoestische ontkoppeling). De hierna afgebeelde synthetische isolatiematerialen (polyurethaan en polystyreen), worden vaak als thermische isolatie toegepast. Ze kunnen in sommige gevallen een akoestische functie vervullen, maar hiervoor zijn meer ecologische materialen beschikbaar. Van links naar rechts: polyurethaan, geëxpandeerd polystyreen en geëxtrudeerd polystyreen Bron: Energie +

> Opmerking: "isolatiecomplexen" en milieuoverwegingen Op de markt zijn talrijke producten beschikbaar die massa combineren met vezelplaat in de functie van akoestische veer. Dit is bijvoorbeeld het geval voor vezel- of wolplaten verlijmd op gipsplaat. Met het oog op recyclage en afvalbeheer, is het beter om dergelijke isolatiecomplexen te vermijden. De lijm benadeelt de voor recyclage noodzakelijke scheidbaarheid van de materialen en is overigens schadelijk voor de gezondheid (zie fiche CSS09 "Lijm en verf: hun invloed op gezondheid en milieu". Van links naar rechts: Fermacell vloerelement; steenwol of houtvezel op gipsvezelplaat Gyproc; glaswol op gipskartonplaat, Bron: www.fermacell.be, www.bpbbelgium.be


ECONOMISCHE ASPECTEN > Uitvoeringsgemak Het uitvoeringsgemak beïnvloedt in grote mate de kostprijs van een oplossing. Dit geldt vooral voor gemetselde muren, die vaak duur zijn in arbeidskrachten. Dat kan de keuze van lichtere blokken verantwoorden, zoals kalkzandsteenblokken of blokken van geëxpandeerde kleikorrels die, hoewel duurder, gemakkelijk te verwerken zijn. > Vergelijking van de materiaalprijzen Op basis van de UPA-catalogus 2009 geven we hier de prijzen van de verschillende materialen die in deze fiche aan bod komen. De catalogus bevat maar weinig milieuvriendelijke oplossingen. Daarom is het beter dat u contact opneemt met gespecialiseerde leveranciers, bijvoorbeeld via de cluster ecologisch bouwen in Brussel, de groepering van vaklieden, bedrijven en verkopers in de sector van de milieuvriendelijke bouw (http://www.ecobuildinbrussels.be). De onderstaande lijst geeft een idee van de geldende prijzen.

MATERIALEN

Prijs €/m²

Lijst 1 – Bouwstenen Betonblokken

54 à 68

Holle baksteen

62 à 74

Cellenbetonblokken

50 à 65

Kalkzandsteenblokken

64 à 76

Blokken van geëxpandeerde kleikorrels

58 à 77

Lijst 2 – Afwerkingsmaterialen Gipskartonplaat (12 mm) op latten

30 à 37

MDF op houtstructuur

139 à 169 Lijst 3 – Isolatiematerialen

Glaswol (12 cm)

16 à 21

Steenwol (12 cm)

21 à 32

Geblazen cellulose

15 à 20

Houtvezelplaat

12 à 16

Hennepwol (6 cm)

14 à 19 Lijst 4 – Veerkrachtige materialen

PE-schuim 3 mm

7,5 à 8

PE-schuim 5 mm

8à9

Organische vezel

5à7

Kurkplaat 4 cm

7 à 13


SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN > Gezondheidsrisico’s verbonden aan de plaatsing van isolatiewol Minerale isolatiewol plaatsen irriteert de luchtwegen en de ogen. De veiligheidsinstructies van de fabrikant moeten strikt in acht worden genomen. Na de plaatsing is minerale isolatiewol normaal niet in contact met de omgevingslucht en dus ongevaarlijk. Vanuit een logica van duurzaam bouwen, pleit de gezondheidsvereiste nogmaals in het voordeel van plantaardige of dierlijke isolatiewol (katoen, wol, hennep, veren).

IN DE PRAKTIJK In de verschillende ontwikkelingsfasen van het project moeten maatregelen worden genomen: ONTWERPFASE o

Ontwerp de akoestische elementen met een geluidsverzwakkingsindex van minstens 5dB beter dan de beoogde prestaties om uitvoeringsgebreken in aanmerking te nemen.

TOEZICHT OP DE WERKEN o

Besteed de uiterste zorg aan de uitvoering van de akoestische elementen. Luchtlekken, een breuk in de akoestische ontkoppeling, de kleinste gebreken kunnen de akoestische prestaties aanzienlijk beperken.

o

Geef de voorkeur aan soepele mechanische verbindingen. Stijve mechanische verbindingen stemmen in de akoestiek overeen met een koudebrug in thermische isolatie. Te vermijden!

o

Voor de bekleding met gipsplaten of andere, is het van groot belang de platen te laten verspringen om verspringende voegen te verkrijgen. Dit beperkt de voortplanting van het geluid. Zorg eveneens voor een afstand van 5 mm tussen de platen en de aangrenzende muur (dichting met een soepele voeg).

o

Meet en valideer in situ de prestaties van de akoestische isolatie in de lokalen, zodat wordt beantwoord aan alle normen en verwachte prestaties.

> Op de bouwplaats – Isolatie van luchtgeluid (waarde DnT,w) De akoestische vereisten die op de Belgische gebouwen van toepassing zijn, betreffen het afgewerkt gebouw. Om de isolatiewaarden tussen de lokalen te kennen, moet u op de bouwplaats een meting uitvoeren. Zo kunt u de al dan niet eenvormigheid van een wand met de Belgische norm NBN S 01-400-1 controleren. De akoestische isolatie wordt uitgedrukt in decibel (dB) door de index DnT,w(C; Ctr). De uitvoeringsomstandigheden op de bouwplaats zijn nooit dezelfde als die van de laboratoria waar de proeven zijn uitgevoerd. Om zeker te zijn dat de bouwplaats de door de normen voorgeschreven waarden bereikt, moet u bij de keuze van de akoestische technieken en materialen een prestatie nastreven die minstens 5dB hoger ligt dan de resultaten van de laboratoriumproeven.

AANVULLENDE INFORMATIE BESCHIKBAARHEID VAN DUURZAME MATERIALEN In Brussel: Ecobuild, de Brusselse cluster voor duurzaam bouwen, die vaklui, bedrijven en detailhandelaars van de sector van duurzaam bouwen groepeert (www.brusselsgreentech.be) In Vlaanderen: BLZ. 15 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

De verkooppunten van duurzame materialen zijn lid van het VIBE (http://www.vibe.be/) In Wallonië: De belangrijkste verkooppunten zijn lid van de Cluster Éco-Construction (http://clusters.wallonie.be/ecoconstruction/fr/) ANDERE AANDACHTSPUNTEN Andere infofiches die met de keuze van isolatiematerialen verband houden: o CSS05 - Het akoestisch comfort verzekeren o CSS08 - Fysische en chemische verontreiniging binnenshuis o CSS09 - Lijm en verf: hun invloed op gezondheid en milieu o MAT05 - Thermische isolatie: gezonde en ecologische materialen kiezen o MAT08 - Een houtsoort kiezen volgens de aard en de toepassing BRONVERMELDINGEN Documentatie: THOELEN Peter en Pierre SIBILLE. Bio-ecologische isolatiematerialen. Stand van zaken van de Belgische markt van bio-ecologische materialen voor akoestische isolatie, Verslag opgesteld door het VIBE voor het BIM, mei 2005 o HAMAYON Loïc. REUSSIR L'ACOUSTIQUE D'UN BATIMENT, Le moniteur, 2006, 238 p. o WTCB. De nieuwe norm NBN S 01-400-1. Akoestische criteria voor woongebouwen. o TISSEYRE & ASSOCIES – Online software voor akoestische berekeningen www.planete-acoustique.com/global.htm o WTCB, Groendaken, Technische Voorlichting 229, 2006 Op het internet : o Leefmilieu Brussel. Code de bonnes pratiques relatif aux normes et techniques d’isolation acoustique des bâtiments d’habitation, in het raam van het besluit van 13-06-2002 van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. 25 blz. beschikbaar op: www.curbain.be/fr/renovation/information o Actie akoestiek, Basisbegrippen, wat je moet weten www.actieakoestiek.be/isolatie_principes_types_geluid.html o De Stadswinkel, Dossier over bouwkundige akoestiek www.stadswinkel.be (renovatie>info-advies>begrippen van akoestiek) o De toepasselijke akoestische norm - Normen-Antennes van het WTCB www.bbri.be/antenne_norm/akoestiek/nl/index.htm o Praktische gids van het ADEME, La lutte contre le bruit, www.ademe.fr/particuliers/Fiches/bruit/index.htm o

o o o o o o o o

Le Réseau Eco-consommation, Les matériaux d'isolation: les connaître pour bien les choisir, www.ecoconso.be/article260.html Anah – Technische fiche akoestiek www.anah.fr/technique/tech-frameset.htm Sobane – vermindering van lawaai op het werk www.sobane.be/nl/lawaai.html DbStop, Portal van fabrikanten en leveranciers in akoestiek www.dbstop.com IRC-CNRC, Facteurs modifiant la perte de transmission du son, Guide CBD-239-F, http://irc.nrc-cnrc.gc.ca/pubs/cbd/cbd239_f.html AcouStiff, Software voor de berekening van de geluidsverzwakkingsindex, www.acoustique-gamba.fr/logiciels/acous_stiff.htm Acoubat V4.0, Software ter ondersteuning van het akoestisch ontwerp van gebouwen - http://software.cstb.fr Dossier over bouwkundige akoestiek op de site van de fabrikant van Isoversteenwol - www.isover.be/documentatie.html BLZ. 16 VAN 16 – AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS – JULI 2010 PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN PRAKTISCHE AANBEVELING MAT11

AKOESTISCHE ISOLATIE: GEZONDE MATERIALEN MET EEN GUNSTIGE MILIEUBALANS

Recommend Documents