NEDERLAND, HET NIEUWE OKINAWA?

NEDERLAND, HET NIEUWE OKINAWA? DE OVEREENKOMSTEN TUSSEN DE VOEDINGSPATRONEN VAN OKINAWAANSE EN NEDERLANDSE OUDEREN EN HET EFFECT VAN DEZE VOEDINGSPATRONEN OP DE GEZONDHEID.

Esmee Glas en Marte Hofsteenge

BIOLOGIE EN AARDRIJKSKUNDE NG/NT

NEDERLAND, HET NIEUWE OKINAWA? DE OVEREENKOMSTEN TUSSEN DE VOEDINGSPATRONEN VAN OKINAWAANSE EN NEDERLANDSE OUDEREN EN HET EFFECT VAN DEZE VOEDINGSPATRONEN OP DE GEZONDHEID.

Esmee Glas en Marte Hofsteenge Klas 6B Begeleider: J. Oosterhoff 16-12-2013

1

Samenvatting Okinawa is één van de vijf blue zones. Blue zones zijn gebieden waar mensen uitzonderlijke hoge leeftijden behalen. Okinawa is een eilandengroep waar men de hoogste levensverwachting ter wereld heeft. Nergens komen zo weinig hart- en vaatziekten en kanker voor als in Okinawa. Er zijn verschillende aspecten die een rol spelen in het behalen van een hoge leeftijd, te noemen: genen, herkomst, klimaat, gebruik van voedingssupplementen, etniciteit, lichamelijke beweging, sociale contacten en de voeding. Wij vroegen ons af of de voeding van Okinawanen overeenkomt met de voeding van ouderen in Nederland. Hoe ziet het voedingspatroon van bewoners van Okinawa en een aantal 80-plussers in Nederland eruit? Eten de oudere Nederlanders net zo gezond als bewoners van Okinawa? Wij veronderstelden dat de voedingspatronen niet overeen zouden komen, maar de voedingstoffen wel. Daarnaast veronderstelden we dat de voeding van beide landen even gezond zou zijn. We hebben literatuuronderzoek gedaan naar het voedingspatroon van Okinawanen. Vervolgens hebben we interviews gehouden met 29 80-plussers in Leeuwarden. Op basis van de interviews hebben we een algemeen voedingspatroon van deze 80-plussers gemaakt. Okinawanen eten veel gevarieerde groenten en veel granen. Ze eten caloriearm, maar koolhydraatrijk voedsel. Ze eten niet veel minder, maar vooral minder caloriedicht voedsel (in plaats daarvan eten ze onder andere groenten). Er wordt veel soja en (vette) vis gegeten en thee is een populaire drank. Zo krijgen Okinawanen veel flavonoïden binnen. Door vette vis te eten, krijgen ze ook veel omega-3 binnen. Okinawanen eten geen vlees, geen zuivelproducten en weinig eieren. Ze krijgen calcium binnen via groenten, vis, soja, zeewier en sinaasappel(sap). Verder eten ze geen zoetigheden en drinken ze alcohol met mate. Onze geïnterviewden aten dagelijks volkoren brood. Er werden vaak aardappelen gegeten en één keer per week rijst. Ze kregen calcium binnen via zuivelproducten die ze dagelijks tot zich namen. De mensen aten veel vlees gegeten en één keer per week vis. Dagelijks werden ook gevarieerde groenten en fruit gegeten. Onze ouderen dronken ook veel thee en alcohol met mate. Dagelijks aten ze kleine hoeveelheden zoetigheid en fastfood werd met mate gegeten. Er zijn duidelijk verschillen tussen deze voedingspatronen: Nederlanders eten minder rijst, minder vis, meer vlees en per dag kleinere hoeveelheden groenten. Ook eten ze geen soja en krijgen ze door het eten van vlees, brood, fastfood en meer zoetigheid meer calorieën binnen. Er zijn ook overeenkomsten: in beide voedingspatronen worden veel granen, gevarieerde groenten, evenveel fruit en weinig extra zout gegeten. Okinawanen krijgen minder calorieën binnen en bedwingen daarmee vrije radicalen die lichaamsweefsels beschadigen. Daarnaast krijgen Okinawanen meer flavonoïden binnen. Flavonoïden zijn antioxidanten. Deze verlagen de kans op het krijgen van kanker en hart- en vaatziekten. Zowel Okinawanen als Nederlanders eten veel granen en verkleinen daarmee de kans op hart- en vaatziekten en houden de bloedsuikerspiegel op peil. Nederlanders eten meer volkoren granen en deze granen hebben een nog positievere werking dan niet-volkoren granen. Zowel Okinawanen als Nederlanders krijgen calcium binnen dat belangrijk is voor behoud van botten en tanden. Okinawanen krijgen het echter binnen via natuurlijke producten als sinaasappels en Nederlanders via zuivel. Zuivel bevat echter verzadigde vetten en eiwitten die calcium aan botten onttrekken. Okinawanen krijgen omega-3-vetzuren binnen via vis, iets wat de Nederlanders weinig aten. Deze kregen op jonge leeftijd wel omega-3 binnen via levertraan. Omega-3-vetzuren zijn belangrijk voor werking van hersenen, hart, bloedvaten en immuunsysteem. Nederlanders krijgen meer verzadigde vetten binnen via vlees en zoetigheid. Deze vetten verhogen de kans op hartaandoeningen. Er zijn dus duidelijk verschillen te zien tussen de voedingspatronen van Okinawanen en Nederlandse ouderen en dit geldt ook voor de voedingsstoffen. De voeding van ouderen uit Nederland is wel gezond, maar de voeding van Okinawanen is nog gezonder. 2

Summary Okinawa is one of the five blue zones. Blue zones are zones where people reach extremely high ages. Okinawa is a group of islands in which the residents have the highest life expectancy in the world. Heart diseases and cancer occur nowhere else in the world as sporadic as in Okinawa. There are some different aspects that can contribute in reaching a high age, mentioned: genes, origin, climate, use of nutritional supplements, ethnicity, physical activity, social contacts and nutrition. We wondered whether the nutrition of the Okinawan people matches the nutrition of the elderly of the Netherlands. How does the dietary pattern of the residents of Okinawa and a number of Dutch people over the age of 80 look like? The older Dutch people, do they eat as healthy as the residents of Okinawa? We hypothesized the dietary patterns would not match with each other, but the nutrients would match. Beside we hypothesized the nutrition of both countries would be healthy. We did some literature research to the dietary pattern of the Okinawan people. Thereafter we did some interviews with twenty-nine people over the age of 80 in Leeuwarden. Based on the interviews, we established a general dietary pattern of the Dutch people over the age of 80. Okinawan people eat a lot of varied vegetables and grains. They eat low calorie, but highcarbohydrated food. They eat normal portions, but just a little high-calorie food (instead of that, they eat more vegetables). Soya and fish is eaten a lot en tea is also popular. In that way they receive a lot of flavonoids. Fish contains Omega 3. Okinawan people don’t eat any meat, they don’t consume dairy products and eggs are eaten sporadic. They receive calcium from vegetables, fish, soya, seaweed and orange juice. Furthermore they don’t eat sweets, drink alcohol with moderation and never eat any fastfood. Our interviewees ate whole-wheat bread every day. Potatoes were eaten often and once a week they ate rice. They received calcium from dairy products, which they used daily. They ate a lot of meat and once a week, they ate fish. Varied vegetables and fruits were eaten every day. Our elderly drank a lot of tea and alcohol was drunk with moderation. They ate just a small amount of sweets a day. Fastfood was eaten with moderation. It is clear that there are differences between these dietary patterns: Dutch people eat less rice, less fish, more meat and smaller portions of vegetables per day. They also don’t eat any soya and because of the fact they eat more meat, bread, fastfood and sweets, they receive more calories. We also found some matches: both the dietary patterns show us grains are eaten a lot and also varied vegetables, fruit and less extra salt come to the fore in both patterns. Okinawan people receive fewer calories and in that way they restrain free radicals which can damage the body tissues. Thereby Okinawan people receive more flavonoids. Flavonoids are antioxidants. These antioxidants can decrease the risk of getting cancer or cardiovascular diseases. Both Okinawan and Dutch people eat a lot of grains and in that way they also decrease the risk of getting cardiovascular diseases and the level of blood sugar remains stable. Dutch people eat more whole-wheat grains and these grains have a more positive effect than white bread. Both Okinawan and Dutch people receive calcium and that is important for the preservation of the bones and teeth. Okinawan people get calcium through natural products like oranges and Dutch people get it through dairy products. However, dairy products contain saturated fats and proteins that extract calcium from the bones. Okinawan people receive Omega 3 through fish, Dutch people receive less Omega 3 through fish, but they consumed cod-liver oil when they were young. Omega 3 stimulates the functioning of the brains, heart, veins and the immune system. Dutch people receive more saturated fats through the consuming of meat and sweets. These fats increase the risk of getting a heart disease. There are a lot of differences in dietary patterns of the Okinawan and Dutch people. Also the nutrients they receive differ. The nutrition of the Dutch elderly is healthy, but the nutrition of the Okinawan people is even healthier.

3

INHOUD 1. Voorwoord ...........................................................................................................................................................5 2. Inleiding................................................................................................................................................................6 2.1 Invloed van voedingsstoffen op de gezondheid .......................................................................................... 12 3. Vraagstelling.......................................................................................................................................................15 4. Hypothese en verwachting ................................................................................................................................15 5. Materiaal en methode .......................................................................................................................................16 6. Resultaten ..........................................................................................................................................................19 6.1 Voeding in Okinawa .................................................................................................................................... 19 6.2 Voeding onder 80-plussers in Nederland in tabellen .................................................................................. 24 6.3 Voedingspatroon van onze 80-plussers in grafieken .................................................................................. 32 6.4 Overeenkomsten voeding Okinawa en Nederland ..................................................................................... 45 6.5 Overige levensstijlkenmerken ..................................................................................................................... 47 7. Discussie .............................................................................................................................................................52 7.1 Verklaring van de resultaten ....................................................................................................................... 52 7.2 Foutenanalyse en opmerkingen .................................................................................................................. 57 7.3 Controle van de hypothese ......................................................................................................................... 57 7.4 Ideeën voor vervolgonderzoek ................................................................................................................... 58 7.5 Ons onderzoek in breder verband .............................................................................................................. 58 8. Conclusie ............................................................................................................................................................60 9. Literaire verantwoording ...................................................................................................................................61 10. Logboek ............................................................................................................................................................63 10.1 Logboek Marte .......................................................................................................................................... 63 10.2 Logboek Esmee ......................................................................................................................................... 65 11. Bijlagen .............................................................................................................................................................67 11.1 Bijlage 1 ..................................................................................................................................................... 67 11.2 Bijlage 2 ..................................................................................................................................................... 68 11.3 Bijlage 3 ..................................................................................................................................................... 70

4

1. VOORWOORD Allereerst gaat onze dank uit naar mevrouw Oosterhoff, die ons bij het maken van dit werkstuk goed begeleid heeft. Ook willen wij alle verzorgingshuizen en wijkzorgcentra die wij hebben benaderd, bedanken voor de hulp die zij geboden hebben om ons in contact te laten komen met de ouderen. Op die manier hebben wij genoeg ouderen die mee wilden helpen aan ons onderzoek kunnen vinden. Als laatste willen wij de 29 geïnterviewde ouderen bedanken voor hun medewerking en hun enthousiasme.

5

2. INLEIDING Op 9 juni 2013 stond er in de Trouw een artikel met als titel: ‘Hoe Japanners gezond en fit 100 worden’. We wisten al vrij lang dat het onderwerp ‘voeding’ een belangrijke rol moest gaan spelen in ons PWS, alleen twijfelden we nog over een goed onderzoek. Tot het moment waarop we een krantenartikel over een blue zone zagen. In dit krantenartikel 1 schrijft een redactrice van Trouw over haar reis naar de blue zone in Okinawa en komt daar achter de belangrijkste geheimen van het oud worden in Okinawa. Ze zag daar onder andere wat de mensen daar aan beweging doen, hoe ze fit blijven en ook kwam ze erachter wat de inwoners van Okinawa zoal eten. We lazen dit krantenartikel en we waren direct enthousiast. De vijf blue zones van de wereld, verspreid over verschillende continenten, spraken ons onbewust erg aan. We waren toch wel heel benieuwd hoe het nu mogelijk is dat de bewoners van deze blue zones zo fit en gezond een ongewoon hoge leeftijd kunnen bereiken. We besloten ons wat meer te verdiepen in deze blue zones en dan vooral de blue zone van de Japanse eilandengroep Okinawa. Op deze wereld bevinden zich maar liefst vijf blue zones. Deze blue zones liggen verspreid over vier continenten en bevinden zich op de volgende plekken: Loma Linda in Californië, het schiereiland Nicoya bij Costa Rica, het eiland Sardinië bij Italië, het eiland Icaria van Griekenland en de eilandengroep Okinawa vlakbij Japan. Alle blue zones liggen dus ver uit elkaar, maar toch hebben ze één ding gemeen: de mensen die er wonen, bereiken bijna allemaal een uitzonderlijk hoge leeftijd. Er wonen buitengewoon veel mensen met een leeftijd van 100 jaar of ouder. Ook komen er veel minder (dodelijke) ziektes, zoals hart- en vaatziekten en kanker, voor in vergelijking met de rest van de wereld. Een bepaalde levensstijl maakt dat de bewoners zo oud en zo gezond zijn. Zo eten ze in Sardinië bijvoorbeeld een plantaardig, bonenrijk dieet met pecorino, vinden ze het in Loma Linda belangrijk om noten te eten en drinken de bewoners van het eiland Icaria veel thee. Iedere blue zone heeft zo zijn eigen voorschriften om gezond en fit oud te worden. De naam ‘blue zone’ is ontstaan nadat een onbekend persoon in Sardinië per ongeluk met blauwe inkt een cirkel had getrokken om een gebied waar relatief gezien veel mensen 100 jaar of ouder waren. Voortaan werden die gebieden waar uitzonderlijk hoge leeftijden werden bereikt, ‘blue zones’ genoemd.2 Wij kijken in dit werkstuk alleen naar de blue zone van de eilandengroep Okinawa. Okinawa is het hoofdeiland van de Ryukyu-eilanden, een Japanse eilandengroep in de Oost-Chinese Zee. Het eiland telt zo’n 1,4 miljoen inwoners. Okinawanen hebben een eigen taal en een eigen cultuur. Deze cultuur wijkt af van de Japanse cultuur. Wat bijzonder is aan Okinawa is het feit dat deze Bron 1 Kaart van Okinawa. eilandengroep de langst levende bevolking van alle landen of staten ter wereld heeft. De bewoners lijken het verouderingsproces zoals wij dat kennen in het Westen, te hebben overwonnen. De drie voornaamste dodelijke ziekten in het Westen - coronaire hartziekten (hartziekten die veroorzaakt worden door afwijkingen in de kransslagaders), beroerten

1

Claus, S., ‘Hoe Japanners gezond en fit 100 worden’, Trouw (2013) http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/leven/116665-blue-zone-het-geheim-van-langer-en-gezonderleven.html (17-11-2013) 2

6

en kanker - komen nergens ter wereld zo weinig voor als in Okinawa. Verder is uit onderzoek3· gebleken dat Okinawanen zeer jonge, schone slagaders, een lage kans op hormoonafhankelijke kanker, sterke botten, scherpe geesten en slanke lijven hebben. De gemiddelde leeftijd die in Okinawa bereikt wordt, is een leeftijd van 81,8 jaar. In vergelijking met de VS, waar de gemiddeld behaalde leeftijd 76,8 jaar bedraagt, is dit een groot verschil. In Nederland is de gemiddelde levensverwachting 80,74. Uit autopsie bij verschillende overleden Okinawanen bleek dat de bloedvaten vrij waren van atherosclerose en ook de kransslagaders waren amper vernauwd of verkalkt. Dit gegeven verklaart waarom er zo weinig Okinawanen sterven aan hart- en vaatziekten, in vergelijking met Japanners of Amerikanen. In bron 2 en bron 3 is te zien dat Okinawa de hoogste levensverwachting ter wereld heeft en van de vergeleken landen is Okinawa het land met de minste doden door coronaire hartziekten, kanker en beroertes. Age Adjusted Death Rates (per 100,000 people) Rank*

Location

Life Expectancy

Eating Pattern

CHD**

Cancer

Stroke

All Causes

1

Okinawa

81.2

East-West

18

97

35

335

2

Japan

79.9

Asian

22

106

45

364

3

Hong Kong

79.1

Asian

40

126

40

393

4

Sweden

79.0

Nordic

102

108

38

435

8

Italy

78.3

Mediterranean

55

135

49

459

10

Greece

78.1

Mediterranean

55

109

70

449

18

USA

76.8

American

100

132

28

520

* Average life expectancy world rank ** Coronary Heart Disease Sources: World Health Organization 1996; Japan Ministry of Health and Welfare 1996

Bron 2 Levensverwachting en dodelijke ziektes van Okinawa vergeleken met enkele andere landen in de wereld. 5

Hormone-Dependent Cancer Risk Yearly Cancer Deaths (per 100,000 people) Location

Life Expectancy

Breast

Ovarian

Prostate

Colon

Okinawa

81.2

6

3

4

8

Japan

79.9

11

3

8

16

Hong Kong

79.1

11

3

4

11

Sweden

79.0

34

10

52

19

Italy

78.3

37

4

23

17

Greece

78.1

29

3

20

13

USA

76.8

33

7

28

19

Adapted from World Health Organization 1996; Japan Ministry of Health and Welfare 1996

Bron 3 Dodelijke slachtoffers aan kanker in Okinawa vergeleken met enkele andere landen in de wereld.6

3

Bernstein, A.M., Kunishima, N., Perls, T.T., Suzuki, M., Tamaki, H,. Willcox, B.J., Willcox, D.C., Yoo, J.K. for The Gerontological Society of America, ‘First Autopsy Study of an Okinawan Centenarian: Absence of Many AgeRelated Diseases’, Journal of Gerontology: MEDICAL SCIENCES (2004): 1195 - 1199 4 Wereldbank 5 World Health Organisation (WHO) 6 World Healt Organisation (WHO) 7

Bron 4 Verband tussen voedingsfactoren en het risico op chronische ziekten.7

De glycemische index (GI) is een maat om aan te geven hoe snel koolhydraten in de darm worden verteerd en als glucose in het bloed worden opgenomen. De glycemische lading (GL) van voedsel is een getal dat aangeeft hoeveel de bloedsuikerspiegel is verhoogd na het eten van een bepaald soort voedsel. Uit bron 5 blijkt dat vanaf 1970 Okinawa de hoogste levensverwachting heeft van de vier vergeleken landen. In de VS en Japan is de levensverwachting gedurende alle weergegeven jaren lager dan die van Okinawa. Bron 6 geeft weer dat Okinawanen een hogere leeftijd bereiken dan de Amerikanen en Japanners.

Bron 5 Levensverwachting van Okinawa vergeleken met Japan, Zweden en de VS. 8

7

Suzuki, M., Todoriki, H., Willcox, B.J., Willcox C.D., ‘The Okinawan Diet: Health Impliciations of a Low-Calorie, Nutrient-Dense, Antioxidant-Rich Dietary’, Journal of the American College of Nutrition (2009): 500-516. 8 W.H.O. 1996; Japan Ministry of Health and Welfare 2004; US Department of Health and Human Services/CDC 2005 8

Bron 6 Deel van de bevolking dat overleeft per leeftijd van Okinawa, Japan en de VS.9

Vaak wordt er, om te verklaren waarom Okinawanen zo gezond oud worden, gekeken naar het voedingspatroon. Het is belangrijk om te begrijpen dat voeding alleen er niet voor kan zorgen dat iemand oud wordt. Ook de fysieke, mentale en cognitieve gezondheid spelen een rol in het behalen van een hoge leeftijd. Verder heeft onderzoek10 aangetoond dat ook je land van herkomst, het functioneren van de maag, het gebruik van voedingssupplementen en je etniciteit van invloed zijn op je levensverwachting. Hoe oud je wordt, hangt maar voor een klein deel af van je genen. Of iemand oud wordt, is slechts voor 25% genetisch bepaald. De overige 75% wordt bepaald door je leefwijze. In Okinawa gaan ze uit van negen punten die een langer leven garanderen. Dat zijn de volgende punten11: 1) Heb een doel in het leven. 6) Geniet van de zon (vitamine D). 2) Eet voornamelijk plantaardig voedsel. 7) Blijf actief. 3) Ga tuinieren en blijf zo in beweging. 8) Leg een kruidentuin aan. 4) Eet (meer) soja. 9) Houd een positieve levensinstelling. 5) Houd sterke sociale netwerken/zorg dat je niet alleen bent. Okinawa heeft een subtropisch klimaat. De temperatuur zakt er zelden onder de 15°C. Zelfs in de winter is er sprake van een aangename (maximum)temperatuur van rond de 19 graden Celsius. De gemiddelde temperatuur in Okinawa is 22,4 °C.12 Er kunnen echter, vooral in de zomer, heftige regenbuien plaatsvinden. In de herfst bestaat er zelfs de kans dat er een tropische storm of een tyfoon om de hoek komt kijken. Ondanks dat is het klimaat voor de bewoners van Okinawa goed genoeg om er van te profiteren. Omdat de temperatuur vrijwel het hele jaar redelijk hoog tot hoog is, is er het hele jaar de mogelijkheid om veel buiten te zijn, buiten te sporten en te tuinieren. Beweging houdt een mens immers gezond en fit. De bewoners van Okinawa zijn van mening dat je 9

Willcox, J.B., Willcox C.D., Todoriki, H., Fujiyoshi, A., Yano, K., He, Q., Curb, D., Suzuki, M. ‘Caloric Restriction, the Traditional Okinawan Diet, and Healthy Aging’, New York Academy of Sciences (2007) 10 Fischer, J.G., Hausman, D.B., Johnson M.A., ‘Nutrition in centenarians’, Maturatis (2011): 203 – 209 11 Buettner, D. Het geheim van langer leven : de beste tips voor een lang, gezond en gelukkig leven. Amsterdam: National Geographic, 2009 12 http://www.bio-portal.jp/english/overview/ (07-12-2013) 9

altijd in beweging moet blijven. Dat hoeft dan niet zozeer beweging in de vorm van een sport te zijn, maar even een stukje fietsen in plaats van de auto te pakken, is ook al voldoende. Even bewegen gaat natuurlijk goed als het altijd goed weer is. Uit meerdere onderzoeken is gebleken dat lichaamsbeweging van essentieel belang is op het voorkomen van chronische ziektes. In bron 7 is te zien dat het voorkomen van chronische ziekten lager is bij mensen met een actieve leefstijl dan bij mensen die weinig bewegen.

Bron 7 Het voorkomen van chronische ziekten bij verschillende leefstijlen. De blauwe lijn geldt voor een inactieve leefstijl van een zwaarlijvige, de groene lijn voor iemand die zittend leeft, de gele lijn voor iemand die matig aan lichaamsbeweging doet en de rode lijn voor iemand die aan regelmatige lichaamsbeweging doet.13

Okinawanen vinden het erg belangrijk dat je een doel in je leven hebt. Dat je ’s morgens wakker wordt om er weer een dag vol tegenaan te gaan. Het is belangrijk dat je het gevoel hebt dat je niet voor niets op de wereld bent gekomen en dat je iets wilt bereiken in je leven. Volgens de Okinawanen is dat hét middel om een hoge leeftijd te bereiken. Okinawanen zijn ook erg sociale mensen. Ze hebben enorme vriendenkringen en met deze vrienden houden ze goed contact. Okinawanen noemen een dergelijke vrienden-/kennissenkring een ‘moai’ (bron 8). Het belangrijkste nut van een moai is dat de mensen niet alleen zijn en zich niet alleen voelen. Familie, vrienden en kennissen die belangrijk voor je zijn, zijn onmisbaar in het leven en dragen dus ook bij aan het bereiken van een hoge leeftijd. De belangrijkste factor die van invloed is op de levensverwachting en de gezondheid in Okinawa, is de levensstijl. Veel beweging en een gezonde voeding dragen bij aan een goede gezondheid. Gezonde voeding kan net als veel beweging bijdragen aan het voorkomen van dodelijke ziektes zoals hart- en vaatziekten en kanker. Wij richten ons in dit onderzoek alleen op de voeding. We hebben voor Okinawa als vergelijkingsmateriaal gekozen, omdat Okinawa de hoogste levensverwachting ter wereld heeft. Daarnaast ligt Okinawa het verst van Nederland af en daarom denken we dat het voedingspatroon het meest verschilt met het voedingspatroon van Nederlanders. We gaan kijken naar wat de mensen in Okinawa zoal eten en dat gaan we vergelijken met het voedingspatroon van 29 80-plussers uit Nederland. Aan de hand daarvan kijken we of we een verband kunnen zien tussen de voedingsmiddelen en voedingsstoffen die de mensen in Bron 8 Okinawanen drinken thee met hun moai.14 Okinawa tot zich nemen en de voedingsstoffen en voedingsmiddelen die de ouderen in Nederland tot zich hebben genomen. Op basis van deze resultaten willen we erachter komen of de Nederlandse ouderen net zo gezond hebben gegeten als de Okinawanen. Daarbij stellen we ons de vraag wat de invloed van de voedingspatronen is op de gezondheid. 13

Handschin, C., Spiegelman, B. M., ‘The role of exercise and PGC1 in inflammation and chronic disease’. Nature, vol. 454, blz 463-469. 10

14

14

http://www.katjuju.com/2012/10/secrets-of-worlds-healthiest-people.html (08-12-2013) 11

2.1 INVLOED VAN VOEDINGSSTOFFEN OP DE GEZONDHEID Een belangrijke voedingsstof voor het lichaam zijn eiwitten. Spieren, hormonen, genen en talloze andere stoffen in het lichaam zijn opgebouwd uit aminozuren, de bouwstenen van eiwitten. Het lichaam kan ook aminozuren bouwen, maar sommige aminozuren, de zogenaamde essentiële aminozuren, kunnen niet door het lichaam zelf gebouwd worden en moeten dus via de voeding in het lichaam komen. Er zijn verschillende eiwitbronnen: de dierlijke en plantaardige variant. Dierlijke eiwitten zitten in vlees en vis. Plantaardige eiwitten zijn vaak minder hoogwaardig dan dierlijke eiwitten. Echter, eiwitten uit sojabonen hebben wel dezelfde voedingswaarde als eiwitten uit vlees. Eiwitten zijn zeker belangrijk voor ons lichaam, maar te veel eiwit kan ook leiden tot gezondheidsproblemen zoals een hoge bloeddruk, nierstenen, slagaderveroudering en osteoporose (botontkalking: eiwit onttrekt het calcium aan de botten). Te veel dierlijke eiwitten in het bijzonder kan ook nog leiden tot verstoppingen in de slagaders. In veel voedingsstoffen komen vetten voor. Vetten zijn een belangrijke energiebron voor het lichaam. Vetten zijn onder andere belangrijke bouwstoffen voor (cel)membranen en steroïde hormonen. Vetten zijn opgebouwd uit vetzuren. Er zijn twee verschillende soorten vetzuren: de verzadigde en de onverzadigde vorm. Bij een hoge inname van verzadigde vetten is het risico op hart- en vaatziekten groter. Deze vetten kunnen er voor zorgen dat aderen verstoppen. Verzadigde vetzuren zitten in vlees, gevogelte, volle zuivelproducten (melk, boter, room, kaas), koek, gebak, chocolade, palmolie en kokosolie. Onverzadigde vetzuren komen voor in vette plantaardige voedingsmiddelen en verstoppen de aderen minder snel dan verzadigde vetten. In olijfolie en canolaolie zitten onverzadigde vetzuren. Deze oliën worden als beschermend beschouwd omdat het vorming van vrije radicalen vermindert. Vrije radicalen zijn instabiele, zeer reactieve zuurstofmoleculen die ontstaan bij stofwisseling en die oorzaak kunnen zijn van voortijdige veroudering en verschillende ziekten Deze vrije radicalen spelen ook een rol bij de vorming van kanker. Cholesterol is een lipide (vetachtige stof). Cholesterol (bron 9)is nodig voor de soepelheid van membranen in je lichaam. Een te hoog gehalte aan cholesterol kan aderverkalking en andere hartziekten tot gevolg hebben. Cholesterol kan zich in de bloedsomloop aan elkaar gaan binden, er ontstaat dan een ‘plaque’. Zo’n plaque kan uiteindelijk de bloedsomloop belemmeren. Het gevolg kan een hartaanval of beroerte zijn.

Bron 9 De structuurformule van cholesterol.

Twee speciale vormen van vetzuren zijn de omega-3-vetzuren en de omega-6-vetzuren. Dit zijn essentiële vetzuren, ofwel: vetzuren die het lichaam zelf niet kan maken en die daarom dus via voeding in het lichaam moet komen. Omega-3-vetzuren zijn belangrijk voor de werking van de hersenen, het hart, de bloedvaten en het immuunsysteem. Deze vetzuren hebben een verdunnende werking op het bloed en zijn daarom heel belangrijk voor de hartgezondheid. Ook kan het vormen van kanker voorkomen. Door tal van onderzoeken is bevestigd dat omega-3-vetzuren de kans op borstkanker verkleinen. Omega-3-vetzuren komen voor in schaaldieren en vette vis (bijvoorbeeld zalm, tonijn en makreel). Ook levertraan bevat veel omega-3-vetzuren. Omega-6-vetzuren zijn belangrijk bij de bouw van celmembranen. Ze kunnen ontstekingsremmend werken, maar grote hoeveelheden kunnen kanker als gevolg hebben. Omega-6-vetzuren komen voor in volkoren granen, oliën, pitten en zaden. De belangrijkste energiebron van het lichaam zijn de koolhydraten. Er bestaan enkelvoudige en complexe koolhydraten (meervoudige koolhydraten). Enkelvoudige koolhydraten zijn monosachariden. Deze koolhydraten bestaan uit slechts één sacharide. De complexe koolhydraten –

12

disachariden, oligosachariden en polysachariden – bestaan uit meer dan één sachariden15. Deze zitten onder andere in voedingsvezels, zetmeel in peulvruchten en aardappelen, groenten, rijst, fruit en granen. Ze verminderen het risico op hart- en vaatziekten, ze houden de bloedsuikerspiegel op peil en verminderen (de kans op) diarree. Er zijn langzame en snelle koolhydraten. Langzame koolhydraten (uit volkoren granen, fruit, groenten, eiwitten) verhogen de bloedsuikerspiegel minder dan snelle koolhydraten. Bij langzame koolhydraten hoeft de alvleesklier minder actief te zijn dan bij snelle variant. Daarom voorkomt het eten van vooral langzame koolhydraten slijtage van de alvleesklier. Langzame koolhydraten zijn vaak ook complexe koolhydraten. Voedingsstoffen die ook belangrijk zijn voor de gezondheid zijn flavonoïden. Flavonoïden zijn krachtige antioxidanten. Ze kunnen het risico op hart- en vaatziekten verlagen. Daarnaast kan het de groei van tumoren remmen. Flavonoïden maken ook vrije radicalen onschadelijk. Een andere belangrijke functie van flavonoïden is het feit dat ze de bloedvaten versterken en het immuunsysteem verbeteren. Flavonoïden komen voor in granen, groenten, fruit, sojaproducten, thee en wijn. Vooral volkoren granen hebben een buitengewone uitwerking op het voorkomen van chronische ziekten. Uit onderzoek16 is gebleken dat als men van wit brood over zou stappen naar volkoren brood, men de kans op hart- en vaatziekten met 40 procent kan verminderen. Volkoren granen bevatten veel flavonoïden, mineralen, vitamines en vezels. Deze stoffen zorgen er samen voor dat granen het ontstaan op hart- en vaatziekten verminderen. Daarnaast kunnen volkoren granen grote schommelingen in het bloedsuikergehalte verminderen. Op die manier wordt ook de kans op diabetes kleiner. Groenten en fruit zijn gezond omdat er onder andere flavonoïden in zitten. Verder zitten er in fruit weinig vetten en is het rijk aan vitamine C. Vitamine C bevordert de aanmaak van collageen - het natuurlijke bindmiddel van het lichaam - en is belangrijk voor de gezondheid van het bindweefsel en de botten. Zo bevordert het de genezing van een wond. Vitamine C kan helpen tegen een groot aantal ziekten, zoals hart- en vaatziekten, hoge bloeddruk, kanker, osteoporose, schildklieraandoeningen en bloedarmoede. Daarnaast bevatten groenten ook foliumzuur, een vitamine (B9) die van groot belang is bij de preventie van hart- en vaatziekten. Ook kan foliumzuur tijdens de zwangerschap aandoeningen van het zenuwstelsel bij het ongeboren kind helpen voorkomen. Daarnaast kan het een te hoog homocysteïnegehalte verlagen. Een te hoog homocysteïnegehalte kan leiden tot atherosclerose. Foliumzuur is echter ook belangrijk bij herstel van breuken in genetisch materiaal. Foliumzuur zit in spinazie, zwarte ogenbonen, kidneybonen, pintobonen, linzen, havermout, asperges, sinaasappels, sojaproducten en peulvruchten. Een ander belangrijke vitamine is vitamine E. Vitamine E speelt een grote rol in het beschermen van cellen en vaatwanden tegen beschadiging van vrije radicalen. Vitamine E vermindert ook de kans op een hartinfarct, doordat er minder schade aan hartslagaderwanden ontstaat. Ook verbetert het de afweer, er is immers minder schade aan immuuncellen. Bronnen van vitamine E zijn amandelen, canolaolie, hazelnoten, margarine, mayonaise, olijfolie, pindakaas, rijstolie, garnalen, zoete aardappelen, zonnebloemolie, volkoren granen en graanproducten. Natrium krijgt men vooral binnen via keukenzout of kant-en-klaar maaltijden. Natrium is belangrijk voor het reguleren van de waterhuishouding, de bloeddruk en de hoeveelheid bloed. Hiervoor is alleen maar een beetje natrium nodig. Te veel natrium zorgt voor een hoge bloeddruk en vergroot de kans op beroerten.

15

http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/koolhydraten.aspx (11-12-2013) Via: Béliveau, R. Eet gezond, leef gezond: de invloed van voeding en dagelijkse leefstijl op onze gezondheid. Utrecht: Kosmos, 2009. 16

13

Mineralen zijn van groot belang bij de werking van enzymen. Het mineraal calcium komt voor in zuivelproducten, maar ook in broccoli, sardines, zalm en sinaasappelsap. Calcium is essentieel voor een sterk gebit en sterke botten. Het voorkomt osteoporose en daarnaast kan het helpen tegen een hoge bloeddruk. Calcium is ook nodig voor het goed functioneren van de meeste lichaamscellen (o.a. spiercellen, het hart en de hersenen). Een ander mineraal dat we nodig hebben, is de stof ijzer. IJzer is een belangrijk bestanddeel van hemoglobine. Hemoglobine zorgt ervoor dat zuurstof via de rode bloedlichaampjes door het lichaam getransporteerd kan worden. IJzer komt voor in dierlijke producten (vlees, vis en gevogelte) en in plantaardige producten (abrikozen, groene groenten, linzen, peulvruchten, quinoa en vijgen).

14

3. VRAAGSTELLING Hoe ziet het voedingspatroon eruit van bewoners van Okinawa en een aantal 80-plussers in Nederland? Eten de oudere Nederlanders net zo gezond als de bewoners van Okinawa?

4. HYPOTHESE EN VERWACHTING Wij veronderstellen dat er weinig overeenkomsten zullen zijn tussen de voedingsmiddelen van Okinawa en het voedingsmiddelen van de 80-plussers in Nederland, omdat de gebieden die we vergelijken in verschillende werelddelen liggen. Vroeger waren er in Nederland natuurlijk ook nog weinig voedingsmiddelen uit andere continenten en dat maakt de kans dat de ouderen vroeger dezelfde dingen hebben gegeten als mensen in Okinawa, nog kleiner. We veronderstellen dat er wel overeenkomsten zullen zijn in de voedingsstoffen uit het voedsel van Okinawa en de Nederlandse ouderen, omdat zowel de Okinawanen als de Nederlanders oud zijn geworden. Wij veronderstellen dat de ouderen uit Nederland net zo gezond hebben gegeten als de Okinawanen, omdat de ouderen uit Nederland immers ook een hoge leeftijd hebben bereikt. Vroeger was er dan wel minder afwisseling op het gebied van eten, maar het gebruik van conserveermiddelen, E-nummers en additieven is de laatste jaar sterk toegenomen. Deze toevoegingen kunnen ogenschijnlijk gezond voedsel toch ongezond maken. De ouderen hebben vroeger een stuk minder te maken gehad met deze toevoegingen, zodat ze toch gezond gegeten hebben. We verwachten dat we uit de resultaten van onze interviews een duidelijk voedselpatroon van de Nederlandse ouderen zullen krijgen, omdat we van onder andere onze opa’s en oma’s hebben gehoord dat ouderen vaak hetzelfde eten. Weinig afwisseling, veel aardappelen en niet veel buitenlandse recepten, hooguit een keertje spaghetti of nasi. We verwachten dat ze Hollandse groenten van het seizoen aten. Ook denken we dat ze veel brood hebben gegeten, vaak met kaas als beleg en daarbij vaak melk dronken. Ook dit verwachten we op basis van wat we zien bij onze grootouders. Voor het voedingspatroon van de Okinawanen verwachten dat dit veel overeenkomt met het Oosterse eetpatroon. Hieronder verstaan we veel rijst, sushi, tropisch fruit, veel groenten, weinig rund en veel kip. Esmee is twee jaar geleden in Vietnam geweest en heeft daar kennis gemaakt met het Oosterse voedingspatroon dat bestaat uit deze onderdelen. Ook verwachten we dat er veel vis wordt gegeten vanwege het feit dat Okinawa een eiland is.

15

5. MATERIAAL EN METHODE Om onze resultaten te verkrijgen, hebben wij een interview afgenomen bij 29 ouderen. Daarvan waren er vier met een leeftijd tussen de 80 en 84 jaar, vijftien tussen 85 en 90, acht tussen de 91 en 95 en twee boven de 96. Hierbij zaten zeven mannen (deze hadden allemaal een leeftijd van onder de 90 jaar) en tweeëntwintig vrouwen. Wij vonden het belangrijk dat we in contact zouden komen met de ouderen. Daarom hebben we gekozen om interviews af te nemen in plaats van de ouderen een enquête in te laten vullen. Verder vonden we een interview persoonlijker en bij een interview hadden we het voordeel dat we de mensen duidelijk onze vraag konden stellen en uitleg konden geven. Mochten ze het, ondanks onze uitleg, nog niet begrijpen, dan konden we het nog een keer uitleggen. Ook hadden we de mogelijkheid om door te vragen. En voor de ouderen was het ook ontzettend leuk om even een gesprekje aan te gaan met twee scholieren. De verzorgingshuizen die wij benaderd hebben, zijn de volgende: wijkzorgcentrum Sint Jozef (Leeuwarden), wijkzorgcentrum De Hofwijck (Leeuwarden), zorgcentrum Noorderbreedte locatie Abbingahiem (Leeuwarden) en wijkzorgcentrum Greunshiem (Leeuwarden). Verder hebben we nog drie vrouwen die nog op zichzelf wonen (een is woonachtig op de Pier Panderstraat te Leeuwarden, een ander woont in een vrijstaand huis aan de Julianalaan te Leeuwarden en de laatste woont in een groot appartement vlakbij de Rengerslaan, in Leeuwarden) en drie vrouwen en een man die in een serviceflat wonen (het echtpaar woont in de serviceflat Aldlânstate, de andere twee vrouwen wonen in de serviceflat Nijlânstate, alletwee te Leeuwarden), benaderd. Deze mensen hebben we gebeld om een afspraak te maken. Bij de verzorgingshuizen zijn we langsgegaan en hebben we vooral veel telefonisch en via de mail contact gehad met de personen die ons konden helpen om ouderen te vragen. Bij Sint Jozef en De Hofwijck hebben we de ouderen zelf benaderd en gevraagd of ze mee wilden werken. Bij Abbingahiem hebben we een lijst gekregen van mensen die geschikt zouden zijn om te interviewen. Deze mensen hebben we vervolgens ook zelf benaderd. Bij Greunshiem waren er mensen voor ons geregeld. De planning voor de interviews vindt u in bijlage 2. We hebben de interviews afgenomen aan de hand van een vragenlijst (deze vindt u op de volgende pagina). De antwoorden op de vragen hebben we genoteerd in een antwoordentabel (deze antwoordentabel vindt u in bijlage 3). Van tevoren hadden we met behulp van een boek17 een lijst gemaakt met daarop de meest opvallende soorten voedsel, genuttigd in Okinawa, met daarbij de bijbehorende typerende voedingsstoffen. Deze lijst vindt u in bijlage 1. Omdat we in dit onderzoek willen kijken of er een verband is tussen de voeding die in Okinawa gegeten wordt en de voeding die de Nederlandse ouderen gegeten hebben, was het van belang dat de vragen in het interview betrekking hadden op dat voedsel- en voedingsstoffenpatroon van de Okinawanen. De resultaten van de interviews hebben we gerangschikt in een tabel, op basis van de in Okinawa veel gegeten soorten voedsel. Als voorbeeld: een onderdeel ‘flavonoïden’, een onderdeel ‘groenten’, een onderdeel ‘calciumrijke voedingsmiddelen’, etc. Deze tabel vindt u in het hoofdstuk Resultaten. Aan de hand van die tabel hebben we alle onderdelen gerangschikt in cirkel- en staafdiagrammen. Sommige onderdelen hebben we in zowel een cirkeldiagram als in een staafdiagram verwerkt, andere onderdelen staan alleen in een cirkeldiagram of een staafdiagram. De staafdiagrammen geven de hoeveelheden aan en ze laten zien hoeveel mensen een bepaalde hoeveelheid per week tot zich nemen. De cirkeldiagrammen laten geen hoeveelheden zien; ze tonen alleen aan of er bepaalde eetgewoontes vaak of juist sporadisch voorkomen. Als voorbeeld: we hebben een cirkeldiagram gemaakt van het consumeren van niet-volkoren (dus wit) brood en consumeren van volkoren brood. Het cirkeldiagram laat dan zien of er juist veel wit of juist veel volkoren brood wordt gegeten. De staaf- en cirkeldiagrammen vindt u ook in het hoofdstuk Resultaten. 17

Willcox, B. Okinawa: een leefwijze: met een uitgebreid vierwekenplan voor een lang, vitaal leven, waaronder het beste dieet ter wereld. Utrecht: Het Spectrum, 2001. 16

Aan de hand van de staaf- en cirkeldiagrammen hebben we een algemeen voedingspatroon van de Nederlandse 80-plussers opgesteld. We hebben een voedingspiramide gemaakt van het algemene voedingspatroon van de Nederlandse ouderen. Deze vindt u ook in het hoofdstuk Resultaten. Hieronder staan de vragen die wij gesteld hebben: 1. Ontbijt: - Wat at u als ontbijt? (sneetjes brood/crackers/pap/fruit/yoghurtje/eitje) Hoeveel (sneetjes brood/etc.)? Volkoren of niet- volkoren brood? - Wat dronk u bij het ontbijt? (thee/melk/koffie/jus) Hoeveel glazen? 2. Koffietijd: - Wat dronk u rond koffietijd? (thee/koffie/limonade) Hoeveel glazen? - At u iets bij de koffie? (koekjes/plak koek) Hoeveel (koekjes/etc.)? 3. Lunchtijd - At u vaak warm tijdens lunchtijd? (zo ja, wat dan?)  Indien ja, zie dan ‘avondeten’ - Wat at u tijdens lunchtijd? (Brood/eitje/soep/cup a soup/snack/vis/) Hoeveel? (hoeveel sneetjes/koppen soep/etc.) - zo ja brood: wat voor beleg at u op brood?(jam/pindakaas/pasta/kaas/hagelslag/vlees/etc.) - Wat dronk u bij de lunch? (thee/koffie/melk/karnemelk) Hoeveel glazen? 4. Theetijd: - Wat dronk u rond theetijd? (thee(wat voor thee?)/koffie/ etc.) Hoeveel glazen? - At u iets bij de thee? Zo ja, wat? (koekje/ cup a soup/ brood etc.) Hoeveel (koekjes/etc.)? 5. Avondeten: - At u ’s avonds warm?  Indien nee, zie dan ‘lunchtijd’ - Wat at u ‘s avonds? - At u elke dag groenten bij het avondeten? Welke groenten voornamelijk? - Hoe vaak per week vlees? Wat voor vlees? (roodvlees/gevogelte) Hoeveel stukjes vlees per maaltijd? - Hoe vaak per week vis? Hoeveel stukjes per maaltijd? - Hoe vaak per week aardappels/pasta/rijst. Zilvervliesrijst/witte rijst. Volkoren pasta/niet- volkoren pasta. - At u vaak peulvruchten? - At u vaak vleesvervangers? Veel tahoe/tofu? Andere sojaproducten? - Deed u vaak extra zout over het eten? - Hoe vaak fastfood als avondeten? - In wat voor olie bakt u vlees/groenten? (olijfolie, zonnebloemolie, dierlijk of anders) 6. Toetje - At u ook een toetje na het eten? Wat voor soort toetje? (yoghurt/vla/pudding/fruit) 7. ’s Avonds tussendoor - Wat dronk u ‘s avonds? Thee/koffie/etc. - At u ’s avonds nog tussendoortjes? (fruit/chips/koekjes/overig) 8. Overige voedingsvragen - Hoe vaak alcohol in de week? (hoeveel glazen per dag?) Wat voor alcohol (jenever/bier/wijn/etc.) - Maakt u ook gebruik van geestverruimende middelen? 17

- Hebt u ooit gerookt? - Maakt u ook gebruik van voedingssupplementen? (calciumtabletten/vitaminetabletten/ etc.) - At u altijd tot u vol zat? (Grote eter, normale eter) - Hoe veel stuks fruit per dag? - Hoeveel eieren per week? 9. Overige levensstijlkenmerken - Hebt u in uw leven veel gesport? - Gaat u zelf nog te boodschappen doen? Lopend/fietsend/taxiënd? - Gent u nog actief in de samenleving? (verenigingen) - Hoe vaak per dag rust u? - Hebt u last van kwaaltjes? Zo ja wat? - Hoe oud zijn uw ouders geworden? - Hoe oud zijn uw broers/zussen (geworden)? At/dronk u vaak: - knoflook (door eten bijvoorbeeld) - cranberry’s - gember(siroop) - citroen - uien - peterselie - pepermunt (pepermuntjes/pepermuntthee/etc.) - rabarber - tomaten - zoete aardappel - levertraan (hoe lange periode?)

18

6. RESULTATEN 6.1 VOEDING IN OKINAWA Wij kijken naar de voeding van 100-jarige Okinawanen toen deze een leeftijd van 50 jaar hadden. Een belangrijk kenmerk van het Okinawaanse voedingspatroon is het feit dat het uit gevarieerd voedsel bestaat. Er wordt een gevarieerde voeding met een grote selectie aan voedingsmiddelen gegeten. Daarnaast is een groot deel van het voedsel plantaardig voedsel.

Bron 10 Okinawaanse voeding op basis van gewicht in grammen.18

Groenten Er worden per dag 7-13 porties19 groenten gegeten per dag. Groenten, aardappelen en peulvruchten behoren tot de meest voorkomende voedingsmiddelen in de voeding van de Okinawanen. Groenten vormen 20,9% van hun totale hoeveelheid calorieën, aardappelen 12,1% en peulvruchten 11,8%. Voorbeelden van Okinawaanse groenten zijn: shima rakkyo, okra, goya (balsempeer), handama, Okinawaanse wortels en imo (zoete aardappel). Fruit Er worden per dag 2-4 porties fruit gegeten. Dit zijn verschillende soorten fruit. Fruitsoorten die veel in Okinawa voorkomen, zijn: papaya, mango, ananas, passievrucht, Cantaloupe meloen en shiikwaasaa (een citrusvrucht). Via fruit en groenten krijgen Okinawanen 400 mg vitamine C per dag binnen.

18 19

Gebaseerd op de Okinawa Centenarian Study zie voor portiegrootte bijlage 1 19

Granen Er worden per dag 7-13 porties granen gegeten. De Okinawanen eten ten minste drie porties Japanse witte kleefrijst per dag, daarnaast eten ze ook granen als boekweitmie en tarwemie. Rijst is het meest gegeten voedsel in Okinawa en granen vormen circa 32% van alle maaltijden. Caloriearm maar koolhydraatrijk voedsel Het voedsel van Okinawanen is caloriearm. Het is niet zo dat de Okinawanen weinig eten, ze eten alleen voedsel dat minder calorieën bevat. Qua gewicht eten de Okinawanen meer dan Amerikanen, maar omdat de Okinawanen veel minder vet eten bevat het voedsel van Okinawanen veel minder calorieën. Ze eten veel voedingsmiddelen die ongeraffineerde koolhydraten (onbewerkte producten, bijvoorbeeld koolhydraten in aardappelen en granen) en vezels bevatten. Bij de Okinawanen van tegenwoordig vormen koolhydraten 54% van de totale hoeveelheid calorieën. Okinawaanse ouderen hebben het grootste deel van hun leven voedsel gegeten dat voor 70-80% bestond uit koolhydraten. Dit kwam omdat deze mensen veel imo (zoete aardappel) consumeerden. Er bestaan enkelvoudige koolhydraten, zoals geraffineerde suikers (bijvoorbeeld tafelsuiker) en er bestaan samengestelde koolhydraten. Samengestelde koolhydraten zijn verteerbaar zetmeel en onverteerbare voedingsvezels, zoals zemelen. Deze koolhydraten krijgen Okinawanen veel binnen via aardappelen, rijst, fruit, bonen en andere peulvruchten. In bron 11 is te zien dat Okinawanen een lagere energiebalans hebben dan mensen uit de Verenigde Staten. Deze energiebalans was eerst zelfs negatief: de Okinawanen gebruikten meer calorieën dan ze binnen kregen. Dat de Okinawanen minder calorieën eten, uit zich ook in de BMI: de gemiddelde BMI van de Okinawanen is veel lager dan die van Amerikanen. Okinawanen eten niet altijd tot ze vol zitten. Ook dat gegeven draagt bij aan de verklaring waarom Okinawanen minder calorieën binnen krijgen. Zij houden zich aan de zogenoemde 80%-volregel. Als hun hongergevoel verdwijnt, stoppen de Okinawanen met eten. Daardoor eten ze niet tot ze vol zitten, maar tot ze voor ongeveer 80% verzadigd zijn.

20

Bron 11 Energiebalans en BMI in Okinawa en VS.20

Flavonoïderijke voedingsmiddelen Okinawanen eten 2-4 porties flavonoïderijke voedingsmiddelen per dag. Flavonoïden komen in grote hoeveelheden voor in sojaproducten (bron 12), peulvruchten en lijnzaad. Flavonoïden komen ook voor in groente, fruit en thee, maar wel in mindere mate. - sojaproducten: miso, sojabonen, taugé, tofu, vleesvervangers, wortelloof enz. - bonen en peulvruchten: alfalfa, kidneybonen, Bron 12 Tofu is een veel gegeten product in Okinawa.21 kikkererwten, linzen, peultjes, pintobonen, raapstelen, rode klaver en sperziebonen. - groenten: avocado, bleekselderij, boerenkool, broccoli, groenen paprika, paksoi, sla en uien. - fruit: aardbeien, abrikozen, appelmoes, cranberry’s, druiven, kersen, pruimen - lijnzaad - arrowroot - thee: jasmijnthee, groene thee en zwarte thee. 21

Calciumrijke voedingsmiddelen Per dag worden er 2-4 porties calciumrijke voedingsmiddelen gegeten. De Okinawanen eten vooral veel groene bladgroenten waar calcium in zit: soja (vooral met calcium verrijkte soja), zeewier en sinaasappelsap. In zuivelproducten zit ook veel calcium, maar deze worden zelden tot nooit gegeten. Calciumrijke voedingsmiddelen: - vegetarisch: agar agar, bloemkool, bonen uit blik, broccoli, groene kool, raapstelen, rabarber, sinaasappelsap (eventueel calcium+), spinazie, tofu en zeewier. - vis: zalm uit blik en sardines.

20

Curb, D., Fujiyoshi, A., He, Q., Suzuki, M., Todoriki, H., Willcox, C.D., Willcox, J.B., Yano, K. ‘Caloric Restriction, the Traditional Okinawan Diet, and Healthy Aging’, New York Academy of Sciences (2007) 21

http://www.okinawalife.com/information_about_okinawa (08-12-2013) 21

Omega-3 rijke voedingsmiddelen Er worden per dag 1-3 porties omega-3-rijke voedingsmiddelen gegeten. Okinawanen eten vooral veel vis waar omega 3 in zit. Omega 3 zit in: - vis: garnalen, (hors)makreel, tonijn, zalm, zeebrasem, yellowtail, tonijn, sardines, bonito, bot, heilbot, paling. - andere bronnen: lijnzaad/-olie, omega-3-eieren, sojaproducten, visoliecapsules en walnoten. Plantaardige oliën en smaakmakers Plantaardige oliën en smaakmakers worden met mate gegeten (1-2 eetlepels per dag). Voorbeelden hiervan zijn natriumarme sojasaus, misonaise, Okinawaanse kruiden en specerijen. Okinawanen eten zoutarm. Vlees, gevogelte en eieren Er wordt per week 0-7 porties vlees, gevogelte of eieren gegeten. Vlees wordt er amper in Okinawa gegeten, vis wordt wel vaak gegeten. Okinawanen eten per dag ongeveer één complete eiwitbron (bv soja, vis, noten). Okinawanen drinken of eten geen melkproducten (uitgezonderd van sojamelkproducten). Bij de traditionele Okinawaan bestaat 9% van de calorieën uit eiwitrijk voedsel, bij de moderne Okinawaan is dat 15%. De eiwitten halen de Okinawanen vooral uit vis, soja en noten. Zoetigheden Per week worden er 0-3 porties zoetigheden gegeten. In Okinawa worden weinig enkelvoudige suikers (tafelsuikers) gebruikt. Het Okinawaanse voedsel bevat weinig suiker, glucosestroop, conserveermiddelen, smaakstoffen of andere chemicaliën. Thee Dagelijks wordt er veel thee gedronken (4 à 5 koppen per dag). Elke dag wordt er in ieder geval één kop jasmijnthee gedronken. Vaak komt daar ook nog een kop groene thee bij en de rest is zwarte thee. Alcohol Okinawanen drinken alcohol met mate. Door vrouwen wordt er maximaal 1 glas per dag gedronken, door mannen 2 glazen. Dit is voornamelijk rode wijn.

22

Bron 13 Voedselpiramide van Okinawa.

23

6.2 VOEDING ONDER 80-PLUSSERS IN NEDERLAND IN TABELLEN Voedingspatroon per persoon per week in tabelvorm

Groenten

Fruit

#1 vrouw 94 4x aardappelen 7x groenten (gevarieerd, van het seizoen, bv wortel, sla, bieten, andijvie) 5x sla Wel eens tomaten Veel uien Soms rabarber 14 stuks (6 banaan, 4 appel, 4 sinaasappelsap)

#2 vrouw 90 7x aardappelen 7x groenten (gevarieerd: andijvie, kool, sla, bieten, wortel) Veel ui Veel tomaten Wel eens rabarber

#3 vrouw 93 7x aardappelen 7x groenten gevarieerd (andijvie, sla, bieten, zuurkool, rookworst) Veel uien Veel tomaten

#4 vrouw 88 5x aardappelen 7x groenten (zuurkool, boerenkool, spinazie, andijvie, sla) Veel tomaten.

21 stuks (vaak appelmoes, veel peren en kersen) Citroen af en toe Veel cranberry’s 21x thee 1x peulvruchten (sperziebonen, bonen, snijbonen) -

28 stuks (sinaasappelsap en appel)

14 stuks (appel, sinaasappel)

28x thee 1x peulvruchten (bruine bonen, sperziebonen) 7x sinaasappelsap

21x thee 1x peulvruchten (bruine bonen en kapucijners) -

1x vis Zoute haring (of overige vis) 21x boterham 7x beschuit gistvlokken tarwezemelen 1x pasta 2x rijst 2x griesmeelpap Olijfolie of zonnebloemolie 6x vlees (rund) 2x vleeswaren (beleg) 1x vis

1x vis

Sporadisch vis

Sporadisch vis

35x boterham

28x boterham

-

7x witte boterham 2x rijstepap

14x witte boterham rijstepap

Margarine

Dierlijk vet

28x witte boterham 1x rijst 1x pasta Bak en braad

6x vlees (rund) 1x vis

7x vlees (rund) 2x vleeswaren (beleg) Sporadisch vis

3/4x ei 10x jam (beleg) 7x bruine suiker (beleg) 7x stukje koek 21x biscuitjes 1x chocoladepudding Af en toe borreltje (jenever) 10x kaas (beleg) 7x melk 5x yoghurt

7x ei 14x jam(beleg) 14x hagelslag (beleg) 7x chocolademelk

7x vlees (rund en veel spek) 14x vleeswaren (beleg) Sporadisch vis 15x ei 21x koekjes

Heel af en toe boeren jongens 14x kaas(beleg) 21x glas karnemelk 7x chocolademelk 7x vla 7x koffie Geen extra zout Weinig knoflook Gember Peterselie (in soep) Roomboter op brood 1x soep

-

-

7x melk 5x yoghurt

14x kaas (beleg) 7x melk 7x yoghurt

28x koffie Extra zout Af en toe knoflook Veel gember Peterselie (in soep) Roomboter op brood 1x soep

Ja, op jonge leeftijd.

Ja, op jonge leeftijd.

28x koffie Extra zout Af en toe knoflook. Af en toe gember. Peterselie (in soep) Roomboter op brood. Veel pepermunt. 1x soep Ja, op jonge leeftijd.

Flavonoïden

35x zwarte thee 2x peulvruchten

Overig calciumrijke voedingsmiddelen Omega-3 rijke voedingsmiddelen

4x sinaasappelsap

Volkoren granen

Granen

Bakken in? Vlees, vis, gevogelte

Eieren Zoetigheid

Alcohol Zuivel

Overig drinken Kruiden/smaakmakers

14x koffie Geen extra zout Gember Peterselie (in soep)

Opvallende zaken

Roomboter op brood Cashewnoten 1x soep Ja, op jonge leeftijd.

Levertraan

2x ei 7x jam (beleg) 7x hagelslag (beleg) 14x koekje

24

Fastfood Sojaproducten Groenten

Fruit

Flavonoïden Overig calciumrijke voedingsmiddelen Omega-3 rijke voedingsmiddelen Volkoren granen

Granen Bakken in? Vlees, vis, gevogelte

Af en toe patat #5 vrouw 91 6x aardappelen 7x groenten (groene groenten, bieten, sla, lof, etc.) Veel uien. Veel tomaten.

#6 man 89 6x aardappelen 7x groenten (groene groenten, bieten, sla, lof, etc.) Veel uien. Veel tomaten.

#7 vrouw 91 5x aardappelen 7x groenten gevarieerd( sla, andijvie, wortel) Uien door het eten. Wel eens rabarber.

4x per maand patat #8 man 89 5x aardappelen 7x groenten gevarieerd (boontjes, sla, andijvie, bloemkool) Veel tomaten Wel eens rabarber

21 stuks (7x sinaasappelsap, appel en peer) Wel eens citroen. 28x zwarte thee 1x peulvruchten 7x sinaasappelsap

21 stuks (7x sinaasappelsap, appel en peer) Wel eens citroen. 28x zwarte thee 1x peulvruchten 7x sinaasappelsap

7 a 14 stuks (appel, heel soms sinaasappel)

14 stuks (sinaasappel, perzik, pruimen, appel)

28x zwarte thee 1x peulvruchten -


1x vis

1x vis

1x vis

1x vis

21x boterham 7x beschuit 7x roggebrood 1x rijst Bak en braad 6x vlees (niet vaak kip) 1x vis

21x boterham 7x beschuit 7x roggebrood 1x rijst Bak en braad 6x vlees (niet vaak kip) 14x vleeswaren(beleg) 1x vis 2x ei 14x biscuitje 7x stukje koek 7x stukje chocola

7x boterham 7x beschuit 7x knäckebröd 1x rijst 1x pasta Bak en braad 6x vlees (kleine hoeveelheden) 1x vis 1x ei 14x honing (beleg) 14x biscuitje 7x stukje koek

35x boterham 1x rijst

’s Avonds biertje, af en toe borreltje. 11x kaas (beleg) 14x smeerkaas (beleg) 14x melk 6x yoghurt 1x pudding 14x koffie 7x glas water

Eieren Zoetigheid

2x ei 14x jam (beleg) 14x biscuitje 7x stukje koek 7x stukje chocola

Alcohol

5x wijn

5x wijn

-

Zuivel

14x kaas (beleg) 7x karnemelk 7x yoghurt

14x (Zwitserse) kaas 7x karnemelk 7x yoghurt

7x kaas (beleg) 7x karnemelk 7x yoghurt

Overig drinken

14x koffie

14x koffie

Kruiden/ smaakmakers

Geen extra zout Peterselie (in soep) Veel gember Roomboter op brood 5x soep

Geen extra zout Peterselie Veel gember Roomboter/margarine op brood

7x koffie 7x ovomaltine/ chocolademelk Geen extra zout Peterselie

Ja, op jonge leeftijd Zelden patat -

Ja, op jonge leeftijd Zelden patat -

Opvallende zaken

Levertraan Fastfood Sojaproducten

Margarine op brood. Pepermunt Ja, op jonge leeftijd Zelden patat -

1x pasta Bak en braad 6x vlees 10x vleeswaren (beleg) 1x vis 1x ei 7x stukje koek

Geen extra zout

Margarine op brood. 4x soep Ja, op jonge leeftijd -

25

Groenten

#9 meneer 88 6x aardappelen 7x groenten (andijvie, sla, kool, bieten etc.) Wel eens rabarber Veel tomaten

#10 vrouw 92 6x aardappelen 7x groenten (rode kool, savooien kool, spruitjes, boerenkool, sla etc.) Veel uien Wel eens rabarber 3 stuks (sinaasappel, appel)

#11 vrouw 87 5x aardappelen 7x groenten (sla, kool, bieten, andijvie etc.) Wel eens uien Veel tomaten Wel eens rabarber

#12 vrouw 89 6x aardappelen 7x groenten (sla, kool, bieten, andijvie etc.) Veel uien Wel eens rabarber

18 stuks (sinaasappel, appel en peer) Af en toe citroen 21x zwarte thee 1x peulvruchten (bruine bonen, erwten) -

7 stuks (sinaasappel, appel en peer)

Fruit

7 stuks (sinaasappel, appel) Af en toe citroen

Flavonoïden


Overig calciumrijke voedingsmiddelen Omega-3 rijke voedingsmiddelen Volkoren granen

-

48x zwarte thee <1x peulvruchten (Enkel ‘s winters erwtensoep.) -

1x vis

-

<1x vis (stokvis)

1x vis

56x boterham 3x pap (verschillende soorten) 1x rijst Margarine

7x pap (verschillende soorten) 1x rijst

6x pap (rijstepap etc) 2x rijst (met melk)

48x witte boterham Margarine

6x vlees (rund) 14x vleeswaren (beleg) 1x vis < 1x ei 14x jam (beleg) 7x hagelslag (beleg) 7x stukje koek 14x biscuitjes

4x vlees (rund of varken)

35x witte boterham Margarine of dierlijk vet 1x vlees (rund) 1x vleeswaren (beleg) <1x vis (stokvis)

21x boterham 7x roggebrood 6x pap (rijstepap etc.) 1x rijst Margarine


Eieren Zoetigheid

6x vlees (rund en kip) 1x vis

7x ei 17x hagelslag (beleg) 7x stukje koek 7x biscuitjes

2 à 3x ei 4x jam (beleg) 3x hagelslag (beleg) 7x stukje koek

17x kaas (beleg) 7x karnemelk 1x pudding 7x koffie 4x frisdrank Geen extra zout Peterselie (in soep) Gember Margarine op brood 1 à 2x soep Ja, op jonge leeftijd -

Elke dag klein borreltje 14x kaas (beleg) 7x melk 1x vla 14x koffie 4x frisdrank Geen extra zout Peterselie (in soep) Af en toe gember Roomboter op brood 1x soep Ja, op jonge leeftijd -

-

Zuivel

21x kaas (beleg) 4x yoghurt

14x kaas (beleg)

Overig drinken

7x koffie

21x koffie

Kruiden/smaakmakers

Wel extra zout Peterselie (in soep) Soms gember Margarine op brood 2x soep Ja, op jonge leeftijd Zelden patat -

Wel extra zout Peterselie (in soep)


-

16x jam (beleg) 16x hagelslag 16x bruine suiker (beleg) 7x stukje koek 14x biscuitjes -

Alcohol

Opvallende zaken


Margarine op brood 1x soep Ja, op jonge leeftijd -

26

Fruit

7 stuks (appel/peer/banaan)

Flavonoïden


#14 man 83 6x aardappelen 7x groenten (groene groenten voornamelijk) Veel uien Veel tomaten Wel eens rabarber 7 à 14 stuks (appel, sinaasappel) 28x zwarte thee 1x peulvruchten -

-

4x vis

-

<1x vis

7x roggebrood 7x beschuit 1x rijst

7x pap 1x rijst

28x boterham 1x pap 1x rijst

Granen

21x witte boterham

30 à 35x witte boterham

-

21x boterham 6x karnemelkse pap met stroop 0,5x rijst 0,5x pasta

Bakken in?

Margarine en dierlijk vet 7x vlees (6x rund, 1x kip) 5x ontbijtspek (beleg)

Bak en braad

Margarine

Margarine

3x vlees (wild, kip, rund) 7x vleeswaren (beleg) 4x vis 1x ei 5x jam (beleg) 2x hagelslag (beleg) 7x stukje koek 7x biscuitjes Biertje, Beerenburg, jenever (met mate) 7x kaas (beleg) 6x yoghurt 1x pudding

7x vlees (rund)

7x vlees (varken, rund en kip) 4x vleeswaren (beleg) <1x vis 1 à 2x ei 7x jam (beleg) 7x hagelslag (beleg) 7x stukje koek 14x biscuitjes

Groenten


Vlees, vis, gevogelte

#13 vrouw 83 6x aardappelen 7x groenten (gevarieerd: wortel, sla, andijvie, etc.) Af en toe uien Wel eens rabarber

Eieren Zoetigheid

2x ei 10x jam (beleg) 3x hagelslag (beleg) 14x stukje koek 7x biscuitjes

Alcohol

-

Zuivel

15x kaas (beleg) 7x melk 7x yoghurt

Overig drinken

14x koffie 7x water Wel extra zout Peterselie (in soep)

Kruiden/smaakmakers

Opvallende zaken

Margarine op brood 2x soep Veel pepermuntjes

Levertraan Fastfood

Ja, op jonge leeftijd Zelden patat

Sojaproducten

-

35x koffie Geen extra zout Peterselie (in soep) Wel eens gember Wel eens knoflook Margarine op brood 3x soep Ja, op jonge leeftijd 1x per maand patat -

#15 vrouw 85 6x aardappelen 7x groenten (sla, boontjes, andijvie, kool, etc.) Wel uien Af en toe rabarber

#16 vrouw 85 6x aardappelen 7x groenten (kool, sla, bieten, andijvie, wortel) Veel uien Veel tomaten Af en toe rabarber

7 stuks (appel/peer)

7 stuks (sinaasappel/aardbei/appel)

7x zwarte thee <1x peulvruchten -


<1x ei 7x jam (beleg) 7x hagelslag (beleg) 7x stukje koek 7x biscuitjes -

Heel af en toe.

14x kaas (beleg) 7x melk 3x yoghurt 3x vla 21x koffie 2x frisdrank Wel extra zout Peterselie (in soep) Wel eens gember

10x kaas (beleg) 7x melk 1x vlaflip/pudding/ watergruwel 21x koffie

Margarine op brood 1x soep Pepermuntjes -

Margarine op brood 1x soep Veel pepermuntjes

-

-

Geen extra zout Peterselie (in soep)

Ja, op jonge leeftijd Zelden patat

27

#17 vrouw 82 7x aardappelen 7x groenten (andijvie, sla, bieten, wortel, kool etc.) Wel eens uien Wel eens tomaten (beleg)

#18 vrouw 89 6x aardappelen 7x groenten (sla, wortel, andijvie etc.) Wel eens uien Wel eens tomaten Wel eens rabarber

#19 vrouw 90 7x aardappelen 7x groenten (zeer gevarieerd) Veel uien Wel eens tomaten Wel eens rabarber

#20 vrouw 93 6x aardappelen 7x groenten gevarieerd (sla, kool, bieten, etc.) Wel eens uien Wel een rabarber

Fruit

7 stuks (appel, peer)

7 stuks (appel, peer)

7 à14 stuks (appel, sinaasappel) Wel eens citroen

Flavonoïden





-

-

-

14 stuks (appel, sinaasappel, mandarijn) Wel eens citroen 18x zwarte thee 17x groene thee 1x peulvruchten -

-

1x vis

7x beschuit

14x boterham 1x rijst

<1x vis (haring, mosselen) 35x boterham 7x gortepap

Granen

7x witte boterham

-

Bakken in? Vlees, vis, gevogelte

21x witte boterham Sporadisch pasta Margarine 7x vlees (rund en varken) 6x vleeswaren (beleg)

Margarine 7x vlees (rund) 2x rookvlees (beleg) 1x vis

Margarine 7x vlees (rund, varken en kip) 2x worst (beleg) 1x vis

Eieren Zoetigheid

1x ei -

1x ei 6x jam (beleg) 7x stukje koek

Alcohol Zuivel

15x kaas (beleg) 7x melk 5x yoghurt 2x vla


Wel extra zout Wel eens peterselie (in soep) Margarine en roomboter op brood 2 à 3x soep 1x pepermunt

13x kaas (beleg) 7x melk 4x yoghurt 2x vla 1x pudding 14x koffie Geen extra zout Peterselie (in soep) Wel eens gember Margarine op brood 7x soep 1x pepermunt

Margarine 7x vlees (kleine hoeveelheden: rund, varken en paard) <1x vis (wel mosselen en haring) 2x ei 14x jam (beleg) 7x hagelslag (beleg) 7x stukje koek 14x biscuitjes 14x kaas (beleg) 7x melk

21x koffie Geen extra zout Peterselie (in soep) Gember Roomboter op brood 1x soep 1x pepermunt (was moderne kookster, maakte bv pompoensoep) Ja, op jonge leeftijd. -

14x koffie Geen extra zout Peterselie (in soep)

Groenten

Opvallende zaken


Ja, op jonge leeftijd. Zelden patat -


1x vis 14x boterham 7x pap (havermout-, gortepap) 1x rijst -

1x ei 5x jam (beleg) 7x stukje koek 14x biscuitjes 7x kaas (beleg) 7x karnemelk 2x yoghurt

Margarine op brood 1 a 2x soep Veel pepermunt


28

#21 vrouw 92 6x aardappelen 7x groenten (bloemkool, sperziebonen, andijvie, sla) Wel eens uien Wel eens rabarber

#22 man 86 6x aardappelen 7x groenten (gevarieerd) Veel uien Wel eens rabarber

#23 vrouw 85 7x aardappelen 7x groenten (gevarieerd: sla, bonen en kool) Wel eens uien Wel eens rabarber

#24 vrouw 97 7x aardappelen 7x groenten (gevarieerd: boontjes, andijvie, sla, etc.) Wel eens uien Wel eens rabarber

21 stuks (sinaasappel, mandarijn, appel, banaan) Wel eens cranberry’s 35x zwarte thee 1x peulvruchten 7x sap van sinaasappel en mandarijn <1x vis

7 stuks (appel)

14 stuks (appel, sinaasappel, pruimen) Vaak cranberrysap

7 à 14 stuks (appel/peer/druiven)


35x zwarte thee 1/2x peulvruchten -


<1x vis

-

1x vis

7x boterham 7x roggebrood 1x rijst

28x boterham 7x roggebrood 7x pap 1x rijst

21x boterham 7x karnemelkse pap

Granen Bakken in?

7x witte boterham Margarine

Margarine

Vlees, vis, gevogelte

7x vlees (vaak kip) 5x vleeswaren (beleg)

Bak en braad en dierlijk vet. 7x vlees (rund) <1x vis

Eieren Zoetigheid

2x ei 2x jam (beleg) 7x stukje koek 12x biscuitjes

Alcohol

-

<1x ei 3x jam (beleg) 4x hagelslag (beleg) 7x stukje koek 7x biscuitjes -

Zuivel

14x kaas (beleg) 7x magere yoghurt 14x koffie Geen extra zout Peterselie (in soep) Gember Wel knoflook Roomboter op brood 1x soep

2x ei 14x jam (beleg) 7x hagelslag (beleg) 7x stukje koek 4x biscuitjes Met mate (citroenbrandewijn) 7x kaas (beleg) 7x karnemelk 7x koffie Geen extra zout

21x boterham 7x roggebrood 7x pap (verschillende soorten) <1x rijst Margarine en dierlijk vet. 7x vlees (rund) 7x vleeswaren (beleg) 1x vis 1 à 2x ei 7x jam (beleg) 7x stukje koek 14x biscuitjes

7x kaas (beleg) 7x melk 14x koffie Geen extra zout Peterselie (in soep)

14x kaas (beleg) 7x melk 7x koffie Geen extra zout Peterselie (in soep)

Margarine op brood 1x soep Wel eens pepermunt Ja, op jonge leeftijd. Af en toe patat. -

Margarine op brood 1x soep Heel veel pepermunt Ja, op jonge leeftijd Zelden patat -

1x soep Wel eens pepermunt

Groenten

Fruit



Opvallende zaken


Ja, op jonge leeftijd. Af en toe patat. -

7x vlees (rund) 7x vleeswaren (beleg)

-

-

29

Groenten

Fruit

#25 man 80 6x aardappelen 7x groenten (gevarieerd: kool, sla, andijvie etc.) Veel uien Wel eens tomaat Veel rabarber 7 stuks (banaan, appel, peer) Wel eens citroen 1x peulvruchten

#26 man 87 6x aardappelen 7x groenten (van het seizoen: sperziebonen, sla, kool etc.) Veel uien

#27 vrouw 91 6x aardappelen 7x groenten (gevarieerd) Wel eens uien Wel eens rabarber

#28 vrouw 86 5x aardappelen 7x groenten (gevarieerd: sla, bonen, etc.) Veel tomaten Veel rabarber

7 stuks (appel, peer of sinaasappel) 21x zwarte thee 1x peulvruchten -

7 stuks (appelmoes, gewoon appel of sinaasappel) 35x zwarte thee 1x peulvruchten -


-

7 à 14 stuks (appel en peer) Wel eens citroen 21x zwarte thee 1x peulvruchten -

1x vis

1x vis (stokvis)

1x vis

<1x vis

84x boterham 0,5x rijst

7x roggebrood 7x karnemelkse pap


0,5x pasta Margarine 6x vlees (1x rund, rest varken en kip) 35x vleeswaren (beleg) 1x vis 8x ei 7x stukje koek 7x biscuitjes

84x witte boterham Margarine 6x vlees (kleine hoeveelheden rund) 5x spek (beleg) 1x vis (stokvis)

35x boterham 7x beschuit 3x pap 1x rijst Margarine 6x vlees (rund) 7x vleeswaren (beleg) 1x vis

28x boterham 7x roggebrood 2x pap 1x rijst 1x pasta Margarine 6x vlees (rund/varken) <1x vis

1 à 2x ei 14x jam (beleg)

3x ei 21x jam (beleg) 7x hagelslag (beleg) 4x stukje koek 7x biscuitje

Alcohol Zuivel

Met mate (alleen pils) 49x kaas (beleg) 6x vla 1x pudding

49x kaas (beleg)

7x kaas (beleg) 7x melk 4x yoghurt/vla




Opvallende zaken

Margarine op brood 7x soep Veel pepermunt Ja, op jonge leeftijd Af en toe patat -

Roomboter op brood 1x soep

21x koffie Geen extra zout Peterselie (in soep) Wel knoflook Roomboter op brood 1x soep Veel pepermunt Ja, op jonge leeftijd -

1x ei 7x jam (beleg) 7x hagelslag (beleg) 7x pindakaas (beleg) 14x stukje koek 14x biscuitjes 14x kaas (beleg) 7x karnemelk 5x yoghurt/vla 1x pudding 21x koffie Geen extra zout Wel gember Peterselie (in soep) Margarine op brood 1x soep 1x pepermunt 1x patat -

Flavonoïden

Eieren Zoetigheid


Ja, hele leven -

30

Groenten

Fruit



Eieren Zoetigheid

Alcohol Zuivel


Opvallende zaken Levertraan Fastfood Sojaproducten

#29 vrouw 90 5x aardappelen 7x groenten (gevarieerd) Veel tomaat Wel eens uien 21 a 35 stukken fruit (appels, peren, sinaasappel, bananen, kiwi’s) Veel cranberry sap Veel citroen 21x zwarte thee 1x peulvruchten 7x sinaasappelsap 1x vis 21x boterham 1x rijst 14x knäckebröd 1x pasta Roomboter 5x vlees (rund) 7x vleesaren (beleg) 1x vis 3x ei 14x jam (beleg) 14x biscuitje 3x stukje koek 14x kaas (beleg) 1x karnemelk 7x yoghurt/vla 14x koffie Geen extra zout Af en toe knoflook Af en toe peterselie Roomboter op brood 1x soep Hele leven levertraan (capsules) 1x vleesvervangers

31

6.3 VOEDINGSPATROON VAN ONZE 80-PLUSSERS IN GRAFIEKEN Figuur 1: Broodconsumptie 1 volkoren boterham

7

nietvolkoren boterham 3

14

1

2

21

2

7

28

1

4

35

2

4

42

1

0

56

0

1

63

0

0

70

0

0

77

0

0

84

1

1

2

Figuur 2: Broodconsumptie 2 volkoren

niet-volkoren

20,66667

8,333333

Figuur 3: Aardappel-, rijst- en pastaconsumptie 1 aardappel

rijst

pasta

0,5

0

2

2

1

0

18

6

1,5

0

0

0

2

0

2

0

2,5

0

0

0

3

0

0

0

3,5

0

0

0

4

1

0

0

4,5

0

0

0

5

6

0

0

5,5

0

0

0

6

16

0

0

6,5

0

0

0 32

7

6

0

0

Figuur 4: Aardappel-, rijst- en pastaconsumptie 1 aardappel

rijst

pasta

172

23

7

Figuur 5: Fruitconsumptie 1 Aantal stuks fruit per week 0

Aantal mensen 0

1-6

1

7-13

15

14-20

7

21-28

5

29-35

1

Figuur 6: Fruitconsumptie 2 Soort fruit appel

Aantal mensen 29

sinaasappel

20

peer

14

banaan

5

perzik

1

pruimen

2

aardbei

1

kersen

1

mandarijn

3

druiven

1

kiwi

1

33

Figuur 7: Theeconsumptie 1

0

zwarte thee 1

groene thee 0

1-6

0

0

7-13

1

0

14-20

4

1

21-27

9

0

28-34

8

0

35-41

4

0

42-48

1

0

49-55

1

0

56-62

0

0

63 of meer

0

0

Figuur 8: Theeconsumptie 2 zwarte thee

groene thee

29

1

Figuur 9: Peulvruchtenconsumptie Aantal keer per week 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6

Aantal mensen 0 2 23 0 3 0 1 0 0 0 0 0 0 34

6,5 7 7,5

0 0 0

Figuur 10: Sinaasappelsapconsumptie Aantal glazen sinaasappelsap per week 0

Aantal mensen

1

0

2

0

3

0

4

1

5

0

6

0

7

6

22

Figuur 11: Visconsumptie Aantal keer vis per week 0

Aantal mensen 7

0,5

6

1

15

1,5

0

2

0

2,5

0

3

0

3,5

0

4

1

4,5

0

5

0

5,5

0

6

0

6,5

0

7

0

Figuur 12: Vleesconsumptie 1 Aantal keer per week vlees 0

Aantal mensen

1

1

2

0

3

1

4

1

5

1

6

12

7

13

0

35

Figuur 13: Vleesconsumptie 2 Soort vlees

Aantal mensen

rund

22,07143

kip

2,785717

varken

3,476183

wild

0,333333

paard

0,333333

Figuur 14: Eierconsumptie Aantal eieren per week 0

Aantal mensen

1

10

2

10

3

3

4

1

5

0

6

0

7

2

8

1

9

0

9

0

10

0

11

0

12

0

13

0

14

0

15

1

1

Figuur 15: Melkconsumptie 1 melk

karnemelk

chocolademelk

7

13

8

1

14

1

0

0

21

0

1

0

28

0

0

0

36

Figuur 16: Melkconsumptie 2

melk

Aantal mensen 14,75

karnemelk

8

chocolademelk

0,25

niks

6

Figuur 17: Kaasconsumptie Aantal keer per week kaas 0

Aantal mensen 0

1-6

0

7-13

9

14-20

15

21-27

2

28-34

0

35-41

0

42-48

0

49-55

2

Figuur 18: Yoghurt-, vla- en puddingconsumptie yoghurt

vla

pudding

1

0

1

8

2

2

3

0

3

2

1

0

4

2

1

0

5

4

0

0

6

2

1

0

7

6

1

0

37

Figuur 19: Nagerechtconsumptie Aantal mensen yoghurt

13

vla

4 1/7

pudding

1

pap

11

niks

0

Figuur 20: Biscuitjes- en koekconsumptie biscuitje 0

6

stukje koek 5

1-6

1

2

7-13

8

20

14-20

12

2

21-27

2

0

28 of meer

0

0

Figuur 21, 22: Zoet belegconsumptie wel jam op brood 22

geen jam op brood 7

wel hagelslag op brood 15

geen hagelslag op brood 14

38

Figuur 23: Koffieconsumptie Aantal koppen per week 0

Aantal mensen

7

6

14

11

21

6

28

2

35

2

49

0

56

1

1

Figuur 24: Bakken in …?

bak en braad

Aantal mensen 6,5

margarine

17,5

dierlijk vet

3

olie(zonnebloem)

1

roomboter

1

Figuur 25: Botergebruik op brood

roomboter

Aantal mensen 12

margarine

16

niks

1

39

Figuur 26: Zoutgebruik wel extra zout 7

geen extra zout 22

Figuur 27: Soepconsumptie Aantal keer per week soep 0

Aantal mensen 2

1

17

2

4

3

2

4

1

5

1

6

0

7

2

Figuur 28: Patatconsumptie

elke week patat

Aantal mensen 1

af en toe patat

6

zelden patat

10

nooit patat

12

40

Figuur 29: Levertraanconsumptie

op jonge leeftijd levertraan hele leven levertraan nooit levertraan

Aantal mensen 24 2 3

Figuur 30: Sojaconsumptie wel sojaproducten 1

geen sojaproducten 28

Figuur 31: ’s Middags / ’s avonds warm eten

's middags warm eten 's avonds warm eten

Aantal mensen 17 12

41

Figuur 32: Groenteconsumptie Aantal keer groente per week 0

Aantal mensen

1

0

2

0

3

0

4

0

5

0

6

0

7

29

0

Figuur 33: Uienconsumptie vaak ui

soms ui

nooit ui

16

9

4

Figuur 34: Tomaatconsumptie vaak tomaat 12

soms tomaat 5

nooit tomaat 12

Figuur 35: Rabarberconsumptie vaak rabarber 2

soms rabarber 20

nooit rabarber 27

Figuur 36: Gemberconsumptie vaak gember 8

soms gember 7

nooit gember 14

Figuur 37: Peterselieconsumptie wel peterselie 27

geen peterselie 2

Figuur 38: Citroenconsumptie wel citroen 11

niet citroen 18 42

Figuur 39: Knoflookconsumptie wel knoflook 6

niet knoflook 23

Figuur 40: Cranberryconsumptie vaak cranberry's 3

soms cranberry's 1

nooit cranberry's 25

Figuur 41: Pepermuntconsumptie veel pepermunt 9

soms pepermunt 6

nooit pepermunt 14

43

Figuur 42: Alcoholconsumptie Aantal mensen geen alcohol alcohol met mate geregeld alcohol

19 6

4

Op basis van deze gegevens hebben we een algemene voedingspiramide van de voeding van onze geïnterviewden gemaakt.

Bron 14 Voedselpiramide van Nederlandse 80-plussers.

44

6.4 OVEREENKOMSTEN VOEDING OKINAWA EN NEDERLAND Okinawa Hoeveelheid groenten

Elke dag groenten. In Okinawa eet men 7-13 porties groenten per dag. Dit aantal porties komt neer op ongeveer 500 gram groenten per dag.

Soort groenten

Groenten van het land en van de tijd. Okinawaanse groenten: groene groenten, shimaa rakkyo (sjalot), goya (balsempeer), okra, handama (bladgroente), imo (zoete aardappel), Okinawaanse wortels. Er wordt oorspronkelijk veel zoete aardappel gegeten. 2 tot 4 stuks fruit per dag. Papaya, ananas, passievrucht, meloen, shiikwaasaa (citrusvrucht).

Hoeveelheid fruit Soort fruit

Hoeveelheid granen Soort granen

7-13 porties granen per dag. (1 portie komt overeen met 100 gram gekookte rijst of 1 boterham). Voornamelijk witte rijst, geen brood.

Flavonoïderijke In totaal: 2-4 porties per dag voedingsmiddelen -Thee: 4 à 5 koppen per dag - Sojaproducten: veel, dagelijks - Lijnzaad: veel - Groenten: in totaal 500 gram per dag - Koffie: onbekend. Calciumrijke 2-4 porties per dag: voedingsmiddelen - Sinaasappel(sap) - Zalm - Sardines - Zuivel: niet, enkel sojamelk.

Nederlanders van 80-plussers gedurende hun 30-60e levensjaar Elke dag groenten. In Nederland is de norm is 2 ons groenten per dag. Hier probeerden de ouderen zich ook wel aan te houden. De ouderen aten dus rond de 200 gram groenten per dag. Groenten van het land en van de tijd. Hollandse groenten zoals: andijvie, sla, wortel, spinazie, bieten, sperziebonen, uien, verschillende soorten kool. Er wordt veel aardappel gegeten, gemiddeld 6x per week.

Gemiddeld 2 stuks fruit per dag. Appel, sinaasappel, peer en banaan. In mindere mate perzik, pruimen, aardbei, kersen, mandarijn, druiven en kiwi. 1x per week rijst, <1x per week pasta. 4 à 5 boterhammen per dag. 38% eet pap. 71% eet volkoren boterhammen, 29% niet-volkoren boterhammen. - Thee: gemiddeld 4 koppen per dag - Sojaproducten: niet - Lijnzaad: niet - Groenten: in totaal 200 gram per dag - Koffie: gemiddeld 2,5 koppen per dag. - Sinaasappel(sap):20% dronk elke dag sinaasappelsap. 25% at geregeld een sinaasappel. - Zalm en sardines: weinig. Er wordt 1x per week vis gegeten, maar over het algemeen geen zalm of sardines. - Zuivel: gemiddeld 1 glas zuivel per dag. gemiddeld 2x kaas als beleg per dag en gemiddeld een half bakje yoghurt per dag.

45

Omega-3-rijke voedingsmiddelen

1-3 porties per dag - Vis:7x per week. - Lijnzaad: veel - Sojaproducten: veel, dagelijks.

Plantaardige oliën en smaakmakers

Zoetigheid

Met mate, 1 à 2 eetlepels per dag. Bv sojasaus, misonaise, Okinawaanse kruiden en specerijen. Plantaardige oliën, zoals canolaolie en lijnzaadolie. Zoutarm. 0-7 porties per week Vlees: vrijwel niet Gevogelte: vrijwel niet Eieren: zeer weinig Zeer weinig, 0-3 porties per week.

Alcohol

Met mate

Fastfood

Niet

Verzadiging

Okinawanen eten altijd tot ze voor 80% vol zitten.

Vlees, gevogelte, eieren

- Vis: 1x per week - Lijnzaad: niet - Sojaproducten: niet - Levertraan: 80% tijdens de jeugd en 7% gedurende hele leven dagelijks. Verse kruiden of gedroogde kruiden als smaakmakers. 85% van de geïnterviewden bakte in plantaardige oliën. 55% at plantaardige boter op brood. 76% at zoutarm. Vlees: gemiddeld 6x per week Waarvan 76% rund at, 10% gevogelte, 12% varken, 1% wild en 1% paard. Eieren: gemiddeld 3 per week Gemiddeld 3 biscuitjes/stukjes koek per dag. Zoet beleg: 76% at jam op brood, 52% at hagelslag op brood. Af en toe zoete versnapering tussendoor. Zoet toetje: 27% 1x per week pudding. 66% nooit alcohol, 21% alcohol met mate, 14% geregeld alcohol. 41% nooit patat, 34% zelden patat, 21% af en toe patat en 3% elke week patat. 72% at volgens de 80%-vol regel.

46

6.5 OVERIGE LEVENSSTIJLKENMERKEN Overige relevante zaken die we aan onze geïnterviewden hebben gevraagd

Roken Voedingssupplementen 80%vol-regel? Veel gesport?

Nu actief?

Actief in samenleving

Rustmoment Uren slaap nachts Leeftijd ouders Leeftijd broers/zussen

#1 vrouw 94 34 jaar Calcium* (in melkzuur en fosforzuur) Ja, nooit tot vol Veel zeilen, vanaf 55 jaar oefeningen

#2 vrouw 90 -

#3 vrouw 93 5 jaar -

#4 vrouw 91 -

Nee, at tot vol Veel getennist en geschaatst.

Ja, nooit tot vol Nee, alleen geschaatst.

Caesaroefeningen, loopt nog goed met stok en rijdt auto. Zit bij Innerwheel en doet aan bridge. Tot voor kort nog viool gespeeld. 6 uur 65 en 78 91 geworden

Actief onder begeleiding.

Beweegt weinig.

-

-

Ja, nooit tot vol Gezwommen, gymnastiek, volleybal, tennis. Geen sport, loopt wel elke dag en doet zelf boodschappen. Innerwheel, PCOB, verschillende clubjes.

1 uurtje ± 6 uur 80 en 83 84, 85 geworden 83, 85 leeft nog Slechtziend

8 uur 94 en 74 3x ongeveer 80 geworden Slecht ter been, reuma en nog veel meer.

7 a 8 uur 93 en 87 70 geworden 79, 84, 89 leeft nog -

#6 man 89 28 jaar gerookt, maar nooit veel.* -

#7 vrouw 91 -

#8 man 89 48 jaar

-

-

Ja, nooit tot vol. Gymnastiek, gelopen en gefietst. Loopt elke dag een blok om en in het gebouw zelf.

Ja, nooit tot vol. Gekaatst

Kwaaltjes

Hartfalen, last van heup.

Overig

*tot 55, toen had ze te veel kalk in haar bloed.

Roken

#5 vrouw 91 -

Voedingssupplementen 80%vol-regel? Veel gesport?

-

Nu actief?

-

Ja, nooit tot vol. Veel gelopen en gewandeld -


-

-

Alleen activiteiten in het gebouw.


1,5 uur 7 a 8 uur 102 en 96 96, 94, 93 leven 85, 75, 70 geworden

1 uur 7 a 8 uur 81 en 81 90 en 84 geworden

Kwaaltjes

Stoma 2x darmoperatie Rugoperaties 3 nieuwe heupen Knieoperatie Last van botten (osteoporose) Hartaanval

2x hartoperatie anorisma Last van botten (osteoporose)

Half uurtje 7,5 uur ± 70 (beide)* 27 ongeluk 85 geworden 90 leeft nog Schildklier werkt niet optimaal

Overig

Ja, nooit tot vol. -

*Heeft sigaren

Koersbal (1x per week) en spelactiviteiten. Loopt goed. Gaat elke zondag naar de kerk en doet mee aan activiteiten. 8 a 9 uur 74 en 80 59 geworden

Hersteld van keelkanker, nu gezond.

*overgrootmoeder is

47

Roken Voedingssupplementen 80%vol-regel? Veel gesport? Nu actief?

Actief in samenleving Rustmoment Uren slaap nachts Leeftijd ouders Leeftijd broers/zussen

Kwaaltjes

gerookt

93 geworden

#9 man 88 Heel weinig -

#10 vrouw 92 -

#11 vrouw 87 Vitaminepillen

#12 vrouw 89 Heel kort en weinig Vitaminepillen

Ja, nooit tot vol Ja, voetbal en polsstokhoogspringen Nee, doet wel mee met activiteiten. Loopt niet veel. Altijd naar de kerk.

Nee, grote eter Gymnastiek (hele leven) Gymnastiek en loopt elke dag rondje

Ja, nooit tot vol Werkte veel (bewoog veel tijdens werk) Liep nog regelmatig, nu minder goed te been Gaat naar de kerk in het gebouw 1 uur 9 uur Beide ongeveer 74 83 en 80

Ja, nooit tot vol Kon alleen hardlopen.

Moeite met de ontlasting (daar veel medicijnen voor)

Hersteld van borstkanker

Heeft een TIA gehad (en heeft daar nog last van) Was stevig en lustte weinig.

#13 vrouw 83 -

#14 man 83 18 jaar -

#15 vrouw 85 -

#16 vrouw 85 Ja, multi-vitaminen


Nee, was grote eter. Volleybal en gymnastiek 3x sport (2x ochtendgym en 1x sport en spel (activiteit)) Loopt nog veel, fietst en rijdt nog auto Ja, zit in wijkvereniging en cliëntenraad 7 uur 81 en 90 51 geworden

Ja, nooit tot vol -

Nee, was grote eter -

Gymnastiek (activiteit)

1x sport en spel (activiteit)

Doet mee aan activiteiten in het huis

Doet mee aan activiteiten in het huis

1 uurtje 6 uur 89 en 76 54, 81 en 81 geworden Loopt slecht, versleten rug, hersteld van borstkanker.

1/1.5 uur 10 uur 93 en 67 80 en 71 leven nog

9 uur 83 en 88 9 leven nog (70-90) 7 overleden, waarvan 4 boven de 80. Nieuwe knieën Geen optimale schildklier

Gaat naar de kerk in het gebouw 1 uur 8 uur 60 en 83 83 en 81

Overig

Roken Voedingssupplementen 80%vol-regel? Veel gesport? Nu actief?

Loopt nog wel kleine rondjes


-


1 uurtje 5 a 6 uur 80 en 66 77 en 70 leven nog 71 geworden Hoge bloeddruk, knieoperatie (mislukt, ziekenhuisbacterie)

Kwaaltjes

Versleten rug, heupaandoening, hoge bloeddruk, verhoogd cholesterol en diabetes mellitus type II

1x sport en spel

Uurtje 9 uur 62 en 85 -

Versleten schouders, heupen en loopt slecht. Heeft last van benauwdheid.

Overig

48

#17 vrouw 82 -

#18 vrouw 89 -

Nee, was grote eter

Ja, nooit tot vol

Veel gesport? Nu actief?

1x sport en spel 2x ochtendgym 1x fysiotherapie


Gaat naar de kerk en doet mee aan activiteiten in het huis. -

Gymnastiek 1x sport en spel (activiteit). Vaak blokje om en is altijd in beweging. Gaat naar de kerk en doet mee aan activiteiten in het huis. -

Roken Voedingssupplementen 80%vol-regel?


7,5 uur 65 en 82 83, 69, 66 geworden 84 leeft nog

Kwaaltjes

Zit in rolstoel (versleten rug), last van versleten knieën, schouders en heupen. Last van reuma/ artrose.

8 uur 80 en 80 7 mensen tussen de 60 en 70 (waarvan 2 nog leven) Evenwichtsstoornis

Overig

#19 vrouw 90 Ja, vitaminepillen en calciumtabletten. Nee, was grote eter -

#20 vrouw 93 Nee, was grote eter met warm eten Gymnastiek Gymnastiek (activiteit)

Mentaal nog heel sterk, leest veel en doet mee aan activiteiten. Rust de hele dag, kan zo in slaap vallen. 3 uur 92 en 38 3 zijn ±70 geworden 78 leeft nog

Gaat naar de kerk en doet mee aan activiteiten in het huis. -

Veel ziek geweest, vaak vitamine D tekort. Is vaak moe. Diabetes mellitus type II. Last van benen en heeft bloedarmoede. Moderne bejaarde (gebruikt e-reader en leest veel over politiek)

Loopt slecht, artrose, versleten gewrichten.

8,5 uur ± 70 en ± 60 91 en 88 leven nog


#22 man 86 60 jaar -


#24 vrouw 97 -

Ja, nooit tot vol -

Ja, nooit tot vol -


Nu actief?

-

1x fysiotherapie


Doet mee aan activiteiten die zittend te doen zijn.

Rustmoment

1 uurtje

Probeert nog elke dag te lopen. Doet mee aan activiteiten, zit in zangkoor en is lid van de kerk. -

Ja, nooit tot vol Gymnastiek en wandelen -

Uren slaap nachts Leeftijd ouders Leeftijd broers/zussen

4 uur 63 en 72 60 en 71 geworden 85 leeft nog

6,5/ 7 uur 82 en 87 81 en 84 leven nog 78 geworden

Kwaaltjes

Artrose, reuma, trombose, vernauwing bloedvaten.

Hartproblemen (hartoperaties gehad)


Overig

1x in de maand naar kerkdienst.

Doet mee aan activiteiten in het huis.

Slaapt veel in haar stoel. 8 uur 47 en 83 82 leeft nog, rest overleden (onbekende leeftijd) Had altijd blaasontsteking  katheter. Ook zit ze in een rolstoel. Leest veel in boeken en de krant

1,5 uur 10,5 uur 42 en 80 In de 80 leven nog (2x) Ouderdomskwalen (loopt slecht, slijtage aan gewrichten, aftakeling)

49


Nu actief? Actief in samenleving

Rustmoment Uren slaap nachts Leeftijd ouders Leeftijd broers/zussen Kwaaltjes

#25 man 80 40 jaar (180 sigaretten per week) Vitaminepillen (medisch recept) Nee, was grote eter Gefietst, was veel in beweging tijdens het werk. Loopt veel en goed (iedere dag 3 km). -

2 à 3 uur 8 uur 70 en 84 76, 74, 69 leven nog 70 overleden Versleten heup, hartafwijking, Alzheimer.

Overig

Roken Voedingssupplementen

80%vol-regel? Veel gesport? Nu actief? Actief in samenleving

Rustmoment Uren slaap nachts Leeftijd ouders Leeftijd broers/zussen Kwaaltjes

#26 man 87 1x in de maand een injectie voor vitamine B12 Ja, nooit tot vol Boksen en bij het werken (boer) veel in beweging. Fietst iedere dag 25 km. Studeert nog steeds (heeft Russisch gedaan, studeert nu Engels om tolk te worden). Werkt veel als gids in museum. Doet voorlichtingen/ praat graag voor publiek. 8 à 9 uur 89 en 90 85 en 86 leven nog 29 en 40 overleden Hartafwijking (geen last van en geen medicijnen) Oudste student van Friesland!

#27 vrouw 91 30 jaar (14 sigaretten per week) Vitaminepillen op latere leeftijd

#28 vrouw 86 1 jaar (heel weinig)

Ja, at nooit tot vol -


Niet echt, maar blijft wel in beweging Is 65 jaar lid van de PvdA geweest.

Loopt nog veel (zonder rollator) 1x in de week naar de kerk, zit in 2 gesprekskringen van de kerk.

Uurtje 10 uur 58 en 76 -

¾ uur 6 à 7 uur 87 en 94 67, 87, 94, 79

Hoge bloeddruk, lichte beroerte gehad

Hoge bloeddruk (al lange tijd)

-

#29 vrouw 90 Levertraancapsules, BioFarma: Bio Seleen en Zink. BioMarine: visolie. Ja, nooit tot vol. - (wel actief bij huishouden ed.) Doet huishouden nog steeds zelf. Bij Innerwheel en lid van de predikantsvrouwen. Heel af en toe ± 2 uur (slaapt weinig en onregelmatig) 61 en 62 75 geworden 85, 87 leven nog Artrose, versleten knie, slecht werkende schildklier (daardoor oogaandoening)

Overig

50

Figuur 43: Rookgedrag

niet gerookt 1-10 jaar lang gerookt 11-30 jaar lang gerookt 31-50 jaar lang gerookt >50 jaar lang gerookt

Aantal mensen 19 2 3 4 1

Figuur 44: Sportbeoefening wel gesport 15

niet gesport 14

Figuur 45: Actief in de samenleving ja nog actief 22

nee niet meer actief 7

51

7. DISCUSSIE

7.1 VERKLARING VAN DE RESULTATEN Voeding in Okinawa en Nederland Wat maakt de voeding in Okinawa nu zo gezond? Als eerste is het feit dat de voeding caloriearm is heel belangrijk. Onderzoekers van de New England Journal of Medicine vertellen dat het belangrijkste punt voor het behalen van een hoge leeftijd een lage calorie inname is in combinatie met verhoging van de voedingswaarden. Een lage calorie inname zorgt voor het bedwingen van vrije radicalen. Vrije radicalen beschadigen lichaamsweefsels en worden vooral gevormd als bijproduct van het voedsel (calorieën) dat we eten. Wanneer we voedsel verbranden komen er namelijk vrije radicalen vrij. Hoe meer calorieën er worden gegeten, hoe meer er verbrand wordt en hoe meer vrije radicalen worden aangemaakt. Daarnaast is uit onderzoek gebleken dat het verminderen van calorieën erg effectief is als je de kans op atherosclerose wilt verlagen. Onze ouderen krijgen meer calorieën binnen en hebben dus meer kans op atherosclerose en beschadiging aan lichaamsweefsels. Okinawanen eten niet zozeer minder voedsel, maar vooral minder caloriedicht voedsel (voedsel met veel vet of suikers). Onze geïnterviewden aten meer caloriedicht voedsel dan de Okinawanen. Ze aten gemiddeld 3 koekjes op een dag en soms vetter eten, zoals patat. In verhouding eten ze meer calorierijke voedingsmiddelen dan de Okinawanen. Okinawanen eten in verhouding meer groenten en deze bevatten minder calorieën. Het is wel zo dat Okinawanen vooral veel rijst eten en Nederlanders veel aardappelen. Aardappelen bevatten minder calorieën dan rijst: per 200 gram bevatten aardappelen 150 kcal en rijst 250 kcal. De lage calorie inname gaat gepaard met de verhoging van de voedingswaarden. Zo krijgen de Okinawanen veel flavonoïden (antioxidanten) binnen. Deze spelen een belangrijke rol bij de preventie van kanker en hart- en vaatziekten. Sojabonen en lijnzaad bevatten in vergelijking met andere voedselbronnen ontzettend veel flavonoïden. Soja heeft de ongekende eer van een officieel gezondheidsstempel van de US Food and Drug Administraion (FDA) gekregen; het bewijs dat soja een grote rol speelt bij hart- en vaatziektebeperking is heel groot. Dat er zo weinig hart- en vaatziekten in Okinawa zijn, heeft zeker te maken met de grote hoeveelheid sojaproducten die er worden gegeten. Zowel sojaproducten als lijnzaad worden door onze Nederlanders niet gegeten. Andere voedingsbronnen zoals thee, broccoli, appels en uien leveren onze Nederlandse ouderen wel flavonoïden op, maar in mindere mate dan de Okinawanen. Ook leveren cranberry’s flavonoïden op, maar slechts een klein deel (13%) van onze Nederlanders at wel eens cranberry’s. Okinawanen eten veel groenten. Groenten zijn erg goed voor de gezondheid, omdat ze veel voedingsstoffen en weinig calorieën bevatten. Groenten en fruit verkleinen de kans op hartziekten, kanker, beroerten, hoge bloeddruk en overgewicht. Ook bevatten voornamelijk groene bladgroenten veel antioxidanten en daardoor wordt schade aan cellen door vrije radicalen voorkomen. Nederlanders eten minder groenten (300 gram per dag minder) en krijgen dus ook minder antioxidanten binnen. Naast de grote hoeveelheid groenten eten Okinawanen ook veel granen. In granen zitten veel koolhydraten en die verminderen de kans op hart- en vaatziekten en houden de bloedsuikerspiegel op peil. Ook onze geïnterviewden eten veel granen (in de vorm van brood). Okinawanen eten echter minder volkoren granen dan onze geïnterviewden. Volkoren granen zijn nog beter voor de gezondheid omdat ze meer vezels bevatten. Vezels verkleinen de kans op hart- en vaatziekten en zorgen voor een goede werking van de darmflora.

52

Okinawanen eten veel vis en ook dit is goed voor de gezondheid. In vis zitten namelijk veel omega-3vetzuren. Deze vetzuren zijn cruciaal voor het behoud van de optimale werking van de hersenen, hart, bloedvaten en het immuunsysteem. Okinawanen krijgen ook nog omega-3-vetzuren binnen via lijnzaad. Onze geïnterviewden aten echter maar één keer per week vis. Ze krijgen dus via vis niet hun behoefte aan omega-3 binnen. Wel heeft een groot deel levertraan gehad. Dit bevat ook veel omega3. Dit is dus ook zeker goed voor de gezondheid. Okinawanen krijgen meer calcium binnen via tofu, versgeperste sinaasappelsap, zoete aardappel en groenten (groene bladgroenten). Nederlanders krijgen ook calcium binnen, maar dan via zuivel. Ook bevat het natuurlijke drinkwater in Okinawa veel calcium. Calcium is belangrijk voor het houden van sterke botten en tanden. Daarnaast eten de Nederlanders ook nog veel vlees en meer eieren en krijgen daardoor in totaal meer dierlijke eiwitten binnen. Te veel eiwit kan zorgen voor gezondheidsproblemen zoals een hoge bloeddruk, osteoporose, nierstenen en slagaderveroudering. Eiwitten onttrekken calcium aan de botten, daarom is het beter calcium binnen te krijgen via plantaardige producten. Lang werd het in Nederland aangeraden om veel melk te drinken, ‘melk is goed voor elk’ was het motto. Joris Driepinter was er om ervoor te zorgen dat iedereen drie glaasjes melk per dag tot zich nam. Echter, uit onderzoek is gebleken dat vrouwen die meer melk dronken 45% meer kans hadden op een gebroken heup. Daarnaast verhoogt melk ook het risico op eczeem, astma, diabetes type I, eierstokkanker, de darmziekte Crohn en overgewicht. Naast calcium, vitamines en enzymen zit er in melk ook lactose. Lactose moet door het lichaam afgebroken worden tot glucose en galactose. Dit gebeurt in de dikke darm en kan alleen gebeuren met behulp van het enzym lactase. Als het lichaam dit enzym niet heeft, is het niet mogelijk om lactose af te breken. Dit noemt men lactose-intolerantie. Lactose-intolerantie veroorzaakt problemen in de darmflora: er komen toxines vrij in de darm die in verband kunnen worden gebracht met verhoogd risico op diabetes, artritis, multiple sclerose en sommige soorten kanker. In Zuid-Oost Azië heeft slechts 10% van de bevolking het enzym lactase in de dikke darm, dit is de reden waarom er in deze landen vrijwel geen melkproducten geconsumeerd worden. 22

Melk bevat ook calcium. Deze vorm van calcium is gebonden in een zogenaamde anorganische calciumbinding. Anorganische calciumbindingen kunnen, in tegenstelling tot organische calciumbindingen (in sinaasappelsap zit deze vorm van calcium), niet goed door het lichaam worden opgenomen. Deze calciumbindingen moeten namelijk eerste uiteen gesplitst worden in calciumionen en carbonaat (in melk zit calciumcarbonaat). Dit proces is alleen mogelijk in een zuur milieu. De waterstofionen uit het zure milieu reageren dan met het carbonaat, waardoor calciumionen vrijkomen. In tegenstelling tot de organische calciumbindingen, die goed oplossen in water en waarbij de calciumionen veel makkelijker vrijkomen, vergt het verkrijgen van calciumionen uit anorganische calciumbindingen veel meer energie van het lichaam. Verder bevat melk nog caseïne. Het kost voor het lichaam veel energie om caseïne af te breken en het zorgt ervoor dat er geen goede resorptie plaatsvindt in de dikke darm. Naast caseïne bevat melk fosfaat, dat voor een verhoging van de pH in de maag kan zorgen. Op die manier kunnen verbindingen waar waterstofionen voor nodig zijn, minder goed worden afgebroken. En melk bevat natuurlijk verzadigd vet. Een te grote hoeveelheid verzadigd vet kan leiden tot atherosclerose (bron 15) en een hoge bloeddruk. Melk is dus helemaal niet zo gezond als men denkt.

Bron 15 Aderverkalking (atherosclerose).22

22

http://www.fysiohoofddorp.nl/?page=Behandelmethoden&subpage=fysiotherapie/perifeerarterieelvaatlijde n(08-12-2013) 53

Onze geïnterviewden eten meer vlees en zuivelproducten en krijgen daardoor meer slechte, verzadigde vetten binnen. Nederlanders hebben o.a. door het eten van meer vlees en zuivelproducten meer kans op hartinfarcten dan de Okinawanen. Een nog slechter vet is transvet. Transvet zit in geharde plantaardige vetten. Het komt voor in bak- en braadvet, gebak, chips en koekjes. In Nederland wordt ook meer hiervan gegeten en de Nederlanders krijgen dus meer transvetten binnen. Transvetten verhogen ook het risico op hartaandoeningen omdat deze vetten het gehalte aan goed cholesterol verlagen en aan slecht cholesterol verhogen. Okinawanen drinken alcohol met mate. Uit onderzoek is gebleken dat elke dag één glas rode wijn bij het eten de kans op hart- en vaatziekten en mogelijk beroerten kan verkleinen. Alcohol kan dus bijdragen aan de gezondheid, maar te veel is ook niet gezond. Het grootste deel van de Nederlanders heeft geen of matig alcohol gedronken. Hierin komen Okinawa en Nederland overeen. Okinawanen gebruiken geneeskrachtige kruiden en voedingsmiddelen zoals imo(zoete aardappel), shii-takes (bruine platte paddestoelen), zeewier, kuzu, jasmijnthee en Okinawaanse tofu. In Nederland worden al deze geneeskrachtige voedingsmiddelen niet gebruikt. Dit betekent echter niet dat de Nederlanders geen geneeskrachtige voedingsmiddelen eten. Er zijn ook westerse geneeskrachtige voedingsmiddelen. Voorbeelden zijn appels, cranberry’s, knoflook, gember, citroen, uien, peterselie, pepermunt, rabarber en tomaten. On ze geïnterviewden hebben veel ui gegeten; de ui is de meest flavonoïdenrijke groente. De ui is goed tegen hoge bloeddruk, kanker, te hoog cholesterolgehalte en bloedstolsels. Uien zijn ook in Okinawa populair. Daarnaast werden er door onze geïnterviewden ook redelijk veel tomaten gegeten. Tomaten kunnen bepaalde vormen van kanker, bijvoorbeeld prostaatkanker, bestrijden. Ook gember werd wel gegeten door onze ouderen. Gember kan worden gebruikt tegen reisziekte en misselijkheid. Een kruid dat veel door onze ouderen werd gegeten, is peterselie. In peterselie zit veel vitamine B en vitamine C. Peterselie kan er voor zorgen dat spieren in de blaas en de baarmoeder soepel samentrekken en kan urine-uitdrijvend werken. Een belangrijke bron van koolhydraten voor de Okinawanen is imo (zoete aardappel). Zoete aardappelen bevatten veel carotenoïden en zijn rijk aan saponinen, flavonoïden, alkaloïden, looistoffen en vitamine C. Er is een grote kans dat imo zorgt voor het hoge gehalte lycopeen in het bloed van Okinawanen. Lycopeen komt ook voor in tomaten en houdt sterk verband met een verlaagde kans op prostaatkanker en hart- en vaatziekten. Onze ouderen aten geen zoete aardappel maar wel veel aardappelen. Gewone aardappelen bevatten geen lycopeen. Gewone aardappelen bevatten wel koolhydraten, vezels, eiwitten, vitamine B, vitamine C en mineralen (bijvoorbeeld ijzer, magnesium, chroom en zink). Gewone aardappelen bevatten wel minder calorieën en minder koolhydraten dan zoete aardappelen. Voedingsvezels zijn belangrijk voor een goede darmwerking. Gewone aardappelen bevatten net als zoete aardappelen carotenoïden en vitamine C. Carotenoïden zijn antioxidanten. Ook gewone aardappelen bevatten dus veel goede voedingsstoffen en mineralen die belangrijk zijn voor het lichaam. In Okinawa komt weinig hormoonafhankelijke kanker voor. Een reden hiervoor kan zijn dat de Okinawanen caloriearm eten. Hierdoor hebben ze een verlaagde productie van cel beschadigende vrije radicalen. Een beschermende factor tegen borstkanker is enkelvoudig onverzadigd vet, dat te vinden is in bijvoorbeeld canola- en olijfolie. Canolaolie wordt in Okinawa veel gebruikt en kan hebben bijgedragen aan de lage borstkankergevallen op het eiland. In Nederland is de levensverwachting van vrouwen hoger dan die van de mannen. Ook in Okinawa is dit het geval. De levensverwachting van mannen (in 2005) is 78.64 en van vrouwen 86.88 jaar23. In Okinawa komt daarnaast ook weinig dementie voor. In bron 16 is te zien dat er in Okinawa veel minder Alzheimer onder 86-90 jarigen voorkomt dan in de VS en Japan. Uit bron 17 is af te lezen dat ongeveer 15% van de groep van 85-90 jarigen dementie heeft. 23

Ashitomi, I., Suzuki, M., Willcox, B.J., Willcox, D.C., Yasura, S., ‘Gender gap in healthspan and life expectancy in Okinawa: health behaviours’. Asian Journal of Gerontology & Geriatrics (2012): 49-58 54

In Nederland had in 2005 34,8% van de mensen met een leeftijd van 85 jaar en ouder dementie. Dementie wordt deels genetisch bepaald, maar is voor 75% verbonden met de leefstijl.24 Slechte voeding, te weinig fysieke en mentale activiteit en roken zijn de voornaamste factoren die het risico op dementie vergroten. Bij de voeding spelen er verschillende factoren mee: obesitas, diabetes, hypertensie (hoge bloeddruk), chronische ontstekingen en gebrek aan antioxidanten. Okinawanen krijgen veel antioxidanten binnen en diabetes, obesitas en hypertensie komen weinig voor. Vooral plantaardig voedsel is belangrijk bij de beperking van het aantal gevallen met dementie. Dagelijks groenten en fruit eten, verlaagt de kans op dementie met 30 procent. In Okinawa worden veel plantaardige producten gegeten en dit is een van de redenen waarom dementie in Okinawa weinig voorkomt. Ook verkleinen rode wijn, groente thee, olijfolie en omega-3-vetzuren de kans op Alzheimer. Okinawanen drinken ook veel groene thee en krijgen veel omega-3 binnen via vis. Onze ouderen aten minder plantaardige producten, dronken geen groene thee, aten minder vis en in Nederland komt meer obesitas, diabetes en hypertensie voor. Ook krijgen Nederlanders minder antioxidanten binnen. Dit zou een reden kunnen zijn waarom er in Nederland meer dementie voor komt.

Bron 16 Prevalentie van dementie (per 100, met 95% betrouwbaarheidsinterval) in verschillende leeftijdsgroepen in Nederland uit 2005.25

Bron 17 Prevalentie van Dementie in verschillende leeftijdsgroepen in de VS, Japan en Okinawa(1999).26

Okinawanen hebben daarnaast ook sterke botten en ongeveer 50% minder kans op heupbreuken dan Amerikanen. Osteoporose ontstaat doordat men botmassa verliest wanneer men ouder wordt. Okinawanen verliezen ook botmassa maar dit gaat in een veel lager tempo. Uit onderzoek27 is gebleken dat verschillende factoren een rol spelen in Okinawa: hoge calciuminname uit natuurlijke producten, hoog vitamine D-gehalte, verhoogde lichamelijke activiteit en flavonoïden. Ook oestrogeen is heel belangrijk tegen osteoporose. Oestrogeen kot al voor in het lichaam maar kan ook via voeding worden opgenomen, oestrogeen zit voornamelijk in sojaproducten maar ook in lijnzaad, sesamzaad, volkoren producten, paprika, peulvruchten, broccoli en noten. 24

M.J. Alzheimers Dis. Other Demen. 2007, vol. 222, blz. 37-41 http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/psychischestoornissen/dementie/verschillen-internationaal/ (11-12-2013) 26 http://www.okicent.org/study.html (11-12-2013) 27 Okinawan Centenarian Study 25

55

Nederlanders krijgen minder flavonoïden binnen en minder oestrogeen via sojaproducten. Daarnaast krijgen onze Nederlanders meer eiwitten binnen. Eiwitten onttrekken calcium aan botten. Dit zou ook een reden kunnen zijn waarom in Nederland meer osteoporose voorkomt. Levensstijlkenmerken van Okinawa en Nederland Uit ons onderzoek is gebleken dat ongeveer de helft van onze geïnterviewden gesport heeft. Dit waren sporten zoals tennis, kaatsen, zeilen, hardlopen en wandelen. Echter, alle mensen hebben een vorm van beweging gedaan, maar dan niet allemaal op het gebied van sport (hieronder verstaan wij tuinieren, huishouden en bewegen tijdens het werk). In Okinawa bewegen de mensen veel meer in de vorm van tuinieren of wandelen en wordt er juist minder sport beoefend. Dat de Nederlandse ouderen vroeger veel gesport hebben, kan een mogelijke verklaring zijn van het veel voorkomen van versleten gewrichten bij onze ouderen. Het grootste deel (76%) van onze ouderen is tegenwoordig nog actief in de samenleving. Ze gaan nog naar de kerk en zitten bij verschillende verenigingen en clubjes.. Volgens de Okinawaanse leefwijze is dit een uitstekende manier om samen met anderen te zijn, om te voorkomen dat je alleen bent en dat je je alleen voelt. ‘Het zijn vrienden en netwerken, interesses en passies die ons helpen gezond oud te worden.’28 Twee derde deel van onze geïnterviewden heeft niet gerookt. Slechts een klein deel heeft echt veel gerookt. In Okinawa rookt 10,5 % van de vrouwen en 37,4% van de mannen.29 In Okinawa wordt dus redelijk weinig gerookt en ook onder onze ouderen wordt er niet veel gerookt. Roken is heel slecht voor de gezondheid. In bron 18 is te zien dat er per jaar negentienduizend mensen dood gaan aan de gevolgen van roken. Roken verhoogt de kans op het krijgen van onderstaande ziekten.

Bron 18 Aantal sterfgevallen bij volwassenen (20 jaar en ouder) die toe te wijzen zijn aan roken, uitgaande van dertien 'aan roken gerelateerde aandoeningen', in 2011 (Bron: CBS Doodsoorzakenstatistiek, bewerkt door het RIVM).

Eilandengroep Okinawa is een eilandengroep die bestaat uit 160 kleine eilanden. Opvallend aan de blue zones is dat het bijna allemaal, op Loma Linda na, eilanden zijn. Je kunt je dan afvragen of het feit dat Okinawa uit eilanden bestaat, ook kan bijdragen aan de levensverwachting. Doordat Okinawa een eilandengroep is, is het alleen over zee te bereiken en er zijn daarom minder invloeden van buitenaf. 28

Willcox, B. Okinawa: een leefwijze: met een uitgebreid vierwekenplan voor een lang, vitaal leven, waaronder het beste dieet ter wereld. Utrecht: Het Spectrum, 2001. 29 http://stats-japan.com/t/tdfk/okinawa (06-12-2013) 56

Zo was er minder verwestering en hield de Okinawaanse traditie beter stand. Nederland is geen eiland en door vele invloeden van buitenaf, verandert ook de levensstijl. Denk bijvoorbeeld aan de vele fastfoodketens die uit het buitenland komen. In Okinawa is dit lang niet het geval geweest. Tegenwoordig wordt dit wel meer door het vliegverkeer en internet. Luchtvervuiling in Okinawa Van de eilanden waaruit Okinawa bestaat, zijn er 48 bewoonbaar. De hoofdstad Naha, gelegen in het zuiden van het hoofdeiland van Okinawa, is de grootste bron voor de luchtverontreiniging in Okinawa. Deze stad is dichtbevolkt, er staan veel gebouwen en er rijden veel gemotoriseerde voertuigen, die voor CO2-uitstoot zorgen. In Okinawa is ook sprake van industrie, maar dan vooral op het gebied van toerisme en het telen van gewassen. Deze gewassen zijn voor zowel eigen gebruik als voor export naar andere landen bedoeld. In Naha zal luchtvervuilende industrie van toepassing zijn. Ook zou er luchtvervuiling kunnen ontstaan door het vliegverkeer vanaf en naar Okinawa. Er zijn echter maar een paar vliegvelden die vanaf het vaste land vliegtuigen naar Okinawa sturen. Desondanks is de luchtvervuiling in Okinawa niet hoog30. De belangrijkste stoffen die de lucht vervuilen, zijn fijn stof, stikstofdioxide en ozon. Fijn stof zijn kleine deeltjes die bij inademing in de longen terecht kunnen komen. Fijn stof bevat onder andere roetdeeltjes en dit roet kan op lange termijn de longblaasjes aantasten. Het kan zelfs de oorzaak zijn van het krijgen van longkanker. Ook kan het op lange termijn zorgen voor hartfalen. Effecten op korte termijn zijn kortademigheid, hoesten en irritatie aan de ogen. Op langere termijn kan het inademen van vervuilde lucht chronische bronchitis en COPD tot gevolg hebben. Ook kan het leiden tot vernauwingen in de bloedvaten, bloedklonteringen en hartritmestoornissen. Deze klachten doen zich alleen voor als er sprake is van zeer vervuilde lucht. In Okinawa is de lucht weinig vervuild, daarom doen deze verschijnselen zich ook weinig tot niet voor.

7.2 FOUTENANALYSE EN OPMERKINGEN - Een paar verzorgingshuizen hadden ons een lijst met voor ons interview geschikte ouderen gegeven. We waren er vanuit gegaan dat deze ouderen 85 jaar of ouder zouden zijn. Tot onze spijt bleek dit echter niet het geval en hebben we vier ouderen tussen de 80 en 84 geïnterviewd. Dit zou wellicht invloed kunnen hebben op onze resultaten. - De mensen antwoordden op de vragen over hoeveelheden eten vaak dat ze ‘veel’ of juist ‘weinig’ van een bepaald voedingsmiddel aten. Ze konden niet in grammen of kilo’s vertellen hoeveel ze per week van een bepaald product binnenkregen. Omdat in onze boeken wel vooral gewerkt werd met porties van een bepaalde hoeveelheid, was het voor ons soms een kwestie van schatten hoeveel de Nederlandse ouderen ongeveer gegeten hebben. - In het boek dat wij geraadpleegd hebben voor de voeding in Okinawa, stonden vooral adviezen van goede eetgewoonten en hoeveelheden die je dagelijks of wekelijks binnen moet krijgen. Er stond niet concreet wat de Okinawanen dagelijks of wekelijks eten. We moesten soms dus uitgaan van adviezen die gegeven werden.

7.3 CONTROLE VAN DE HYPOTHESE Onze eerste hypothese is correct. Wij veronderstelden dat er weinig overeenkomsten zouden zijn tussen de voedingsmiddelen van Okinawa en de voedingsmiddelen die de ouderen uit Nederland in hun leven hebben gegeten. Uit onze resultaten blijkt dat deze veronderstelling juist is. Vroeger werden er zeer weinig buitenlandse gerechten gegeten door de Nederlanders, laat staan de populaire voedingsmiddelen uit Okinawa, zoals sojaproducten en zeewier. 30

http://aqicn.org/map/okinawa/ (07-12-2013) 57

De Nederlanders aten vrijwel alleen voedsel van Nederlandse bodem en voor Okinawa gold hetzelfde. Er waren op het gebied van eten vrij weinig invloeden van buitenaf (dit geldt ook weer voor zowel Nederland als Okinawa). Er zijn dus weinig overeenkomsten op het gebied van voedingsmiddelen. Onze tweede hypothese wordt echter wel verworpen. Hoewel de ouderen uit Nederland niet zozeer ongezond gegeten hebben, dat is zeker niet het geval, blijkt uit onze resultaten dat de ouderen niet net zo gezond hebben gegeten als de Okinawanen. De Nederlanders hebben dan wel veel volkoren producten, veel groenten en flavonoïdenrijke voedingsmiddelen geconsumeerd, ook aten zij nog steeds veel vlees (met daarin veel dierlijke eiwitten) en veel zuivelproducten. Het voedingsmiddel dat volgens de Okinawanen ook absoluut niet mag ontbreken bij een gezond voedingspatroon, is soja. Slechts één van onze geïnterviewden had ooit in haar leven een sojaproduct gegeten. Vis is volgens de Okinawanen ook onmisbaar, maar ook dit werd slechts een enkele keer gegeten door onze ouderen. Omdat onze tweede hypothese wordt verworpen, hebben wij een nieuwe hypothese opgesteld: ‘Wij veronderstellen dat de ouderen uit Nederland wel gezond gegeten hebben, maar dat de Okinawanen nog gezonder eten.’

7.4 IDEEËN VOOR VERVOLGONDERZOEK - In Okinawa is ook sprake van verwestersing. We zouden kunnen onderzoeken of het voedingspatroon dat de Okinawanen nu kennen, in stand wordt gehouden of dat het juist volledig wordt vervangen door een veel meer verwesterd voedingspatroon. - Heeft klimaatverandering ook invloed op het voedingspatroon van Okinawanen? Misschien kan er in de toekomst, door het warmer worden van het zeewater, geen gezonde vis meer leven in de buurt van Okinawa en kunnen gewassen niet meer goed groeien. - Is het mogelijk om met het Okinawaanse voedingspatroon obesitas tegen te gaan? - Iets wat opvalt aan onze resultaten is dat de mensen die een grote eter waren vaker versleten gewrichten en lichaamsdelen hebben. Dit zou aan meerdere dingen kunnen liggen: dat zij zware arbeid verrichten en daardoor veel slijtage aan de botten hebben en veel eten nodig hadden of omdat ze zwaarlijvig waren en de gewrichten op die manier meer te verduren hadden. Er zou onderzoek gedaan kunnen worden of er een verband is tussen versleten gewrichten en de grootte van maaltijden. 7.5 ONS ONDERZOEK IN BREDER VERBAND Schijf van Vijf Om oud te worden, heb je onder andere goede voeding nodig. Dat is uit dit werkstuk wel gebleken. In Nederland en vele andere Westerse landen wordt de welbekende ‘Schijf van Vijf’ als richtlijn voor goede voeding gezien. Als er in Nederland aan mensen gevraagd wordt wat zij verstaan onder ‘gezond eten’, verwijst het merendeel naar deze Schijf van Vijf (bron 19). Als je je daaraan houdt, heb je een perfect voedingspatroon. Het Voedingscentrum geeft als definitie van de Schijf van Vijf het volgende: ‘De Schijf van Vijf is een hulpmiddel dat in één oogopslag laat zien hoe je gezond kunt eten.’ 31 De Schijf van Vijf raadt voor iemand tussen de 30 en 60 onder andere aan om dagelijks 450 ml aan melkproducten en ruim 125 gram aan vlees en eieren te consumeren. Op die manier krijg je genoeg calcium en eiwitten binnen. Echter, dit zijn dierlijke eiwitten. 31

Bron 19 De schijf van Vijf van het Voedingscentrum

http://www.voedingscentrum.nl/nl/schijf-van-vijf/schijf.aspx (01-12-2013). 58

Eiwitten kun je beter via plantaardige producten binnenkrijgen. Bij de ‘Verklaring van de resultaten’ stond al aangegeven dat het consumeren van dierlijke eiwitten er ook voor zorgt dat er verzadigde vetten in het lichaam komen. Ook de dagelijkse behoefte aan calcium kan op een andere manier verkregen worden. Sinaasappels en daarmee dus sinaasappelsap bevatten een grote hoeveelheid calcium. Een glas sinaasappelsap bevat zelfs nog meer calcium dan een glas melk. Verder wordt er voor mensen tussen de 30 en de 60 voorgeschreven om 200 gram groenten en 200 gram fruit per dag te eten. Volgens de Okinawaanse richtlijn moet dit minstens twee keer zoveel zijn. Zij gaan uit van 500 gram groenten per dag, bij iedere maaltijd als het even kan. Ziektekosten In Nederland worden veel kosten gemaakt in de medische zorg rond ziektes zoals kanker en hart- en vaatziekten. Er zijn dure medicijnen nodig tegen verschillende vormen van kanker, ziektes als gevolg van overgewicht kosten geld en er is veel zorg nodig voor mensen met hartproblemen. Ook worden er veel kosten gemaakt aan de genezing van ziektes als gevolg van roken. Zo was roken in 2003 verantwoordelijk voor 2 miljard euro aan zorgkosten.32 Een gezondere voeding zou deze kosten kunnen verlagen. Als er in Nederland volgens de Okinawaanse traditie zou worden gegeten worden hart- en vaatziekten, vormen van kanker en ziektes als gevolg van overgewicht voorkomen. Het voorkomen van deze ziektes door middel van een gezondere voeding is beter en goedkoper dan het genezen van deze ziekten. Vleesproductie Het minderen in de vleesconsumptie is beter voor de gezondheid, maar is wereldwijd ook van belang. De vleesconsumptie heeft een grote ecologische voetafdruk: voor vlees is veel veevoer nodig, dit bestaat uit soja en mais uit verschillende delen van de wereld. Er is land nodig om deze soja en mais te verbouwen en hiervoor worden grote stukken van het tropisch regenwoud gekapt. De ontbossing zorgt voor vele negatieve effecten voor het milieu en de omgeving (minder CO2 opname, soorten verdwijnen, bodemerosie, verwoestijning enzovoort). De maïs en soja kunnen echter ook als voedsel voor mensen worden gebruikt in plaats van veevoer voor dieren. Er is meer voer voor de dieren nodig dan dat je er aan vlees voor terug krijgt. Aangezien de wereldbevolking steeds groter wordt, zou het verminderen van het eten van vlees bij kunnen dragen aan het wereldvoedselvraagstuk. Als laatste is bij de vleesproductie ook bio-industrie nodig. De bio-industrie is niet alleen slecht voor het welzijn van de dieren, maar ook voor de gezondheid. Zo kunnen er in de bio-industrie bijvoorbeeld gemakkelijk ziektes uitbreken. Tegen deze ziektes moet vervolgens gevaccineerd worden, wat er voor kan zorgen dat bacteriën wellicht in de toekomst resistent worden. Mocht dit het geval zijn, dan bestaat de kans dat we ons in de toekomst niet meer kunnen beschermen tegen deze bacteriën.

32

bron: http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/roken/wat-zijn-de-mogelijkegezondheidsgevolgen-van-roken/ (06-12-2013) 59

8. CONCLUSIE Okinawanen eten per dag meer groenten dan onze Nederlanders. Wel eten zowel de Okinawanen als Nederlanders gevarieerde groenten. Het aantal stuks fruit per dag komt wel overeen. De soorten fruit verschillen echter wel. Een groot verschil is het feit dat Okinawanen veel rijst eten en de Nederlanders maar weinig. De Nederlanders krijgen wel graan binnen via boterhammen, dit eten de Okinawanen niet. Een ander verschil is dat de Okinawanen voornamelijk witte rijst eten en de Nederlanders voornamelijk volkoren granen eten. De hoeveelheid flavonoïderijke voedingsmiddelen verschilt ook. Okinawanen eten veel sojaproducten en onze geïnterviewden helemaal niet. Ook lijnzaad wordt door Okinawanen veel gegeten en door onze ouderen niet. Wel drinken de Okinawanen even veel thee als onze Nederlanders. Zowel de Okinawanen als de Nederlanders eten flavonoïderijke groenten, de Okinawanen eten echter meer groenten. Okinawanen krijgen genoeg calcium binnen via sinaasappelsap en vis. Vis wordt in Nederland echter weinig gegeten, sinaasappelsap wordt ook weinig gedronken. De Nederlanders krijgen wel veel calcium binnen, maar dan in de vorm van zuivelproducten. Okinawanen maken geen gebruik van zuivelproducten. Okinawanen eten veel vis en krijgen zo veel omega-3 binnen. Onze geïnterviewden eten minder vis en krijgen zo minder omega-3 binnen. Wel krijgen de Nederlanders omega-3 binnen door het gebruik van levertraan. Okinawanen maken gebruik van plantaardige oliën, dit is in Nederland bij het grootste deel ook het geval. Okinawanen eten zoutarm en ook het grootste deel van onze geïnterviewden heeft zoutarm gegeten. Een groot verschil is dat Okinawanen geen vlees eten (enkel vis) en de Nederlanders wel veel vlees eten. Ook de eierconsumptie verschilt. Okinawanen eten zeer weinig eieren, terwijl de Nederlanders wel eieren consumeren. Dit zijn echter ook geen grote hoeveelheden. Okinawanen eten caloriearm en eten nooit tot ze helemaal vol zitten. Het grootste deel van de Nederlanders eet ook niet tot ze vol zitten. Het voedsel van de Nederlanders bevat wel meer calorieën. In Okinawa wordt alcohol met mate gedronken, in Nederland heeft het grootste deel nooit alcohol gedronken of met mate. In Okinawa wordt geen fastfood gegeten. Onze geïnterviewden hebben weinig tot matige hoeveelheden fastfood gegeten. De Nederlandse ouderen eten minder gezond dan de Okinawanen.

60

9. LITERAIRE VERANTWOORDING Geraadpleegde literatuur: Ashwell, M. Gids voor vitaminen, mineralen en kruiden. Amsterdam: The Reader’s Digest, 2001. Béliveau, R. Eet gezond, leef gezond: de invloed van voeding en dagelijkse leefstijl op onze gezondheid. Utrecht: Kosmos, 2009. Buettner, D. Het geheim van langer leven: de beste tips voor een lang, gezond en gelukkig leven. Amsterdam: National Geographic, 2009. Kaupas, P. Voedsel als medicijn: verbeter uw gezondheid met goede voeding. Amsterdam: The Readers’ Digest, 2006. Oppedijk, R. Voeding als medicijn: Hoe alledaagse voedingsmiddelen helpen bij: allergie, hoge broeddruk, depressiviteit, hoofdpijn, slapeloosheid, vermoeidheid en ruim 40 andere aandoeningen. Utrecht: Kosmos, 2007 Robbins, J. 100 en gezond. Waarom zou je aanvaarden dat ouderdom met gebreken komt? Voor iedereen die gezond oud wil worden. Utrecht: Bruna, 2005. Willcox, B. Okinawa: een leefwijze: met een uitgebreid vierwekenplan voor een lang, vitaal leven, waaronder het beste dieet ter wereld. Utrecht: Het Spectrum, 2001. Geraadpleegde (kranten)artikelen: Ashitomi, I., Suzuki, M., Willcox, B.J., Willcox, D.C., Yasura, S., ‘Gender gap in healthspan and life expectancy in Okinawa: health behaviours’. Asian Journal of Gerontology & Geriatrics (2012): 49-58 Bernstein, A.M., Kunishima, N., Perls, T.T., Suzuki, M., Tamaki, H,. Willcox, B.J., Willcox, D.C., Yoo, J.K. for The Gerontological Society of America, ‘First Autopsy Study of an Okinawan Centenarian: Absence of Many Age-Related Diseases’, Journal of Gerontology: MEDICAL SCIENCES (2004): 1195 – 1199 Claus, S., ‘Hoe Japanners gezond en fit 100 worden’, Trouw (2013) Curb, D., Fujiyoshi, A., He, Q., Suzuki, M., Todoriki, H., Willcox, C.D., Willcox, J.B., Yano, K. ‘Caloric Restriction, the Traditional Okinawan Diet, and Healthy Aging’, New York Academy of Sciences (2007) Fischer, J.G., Hausman, D.B., Johnson M.A., ‘Nutrition in centenarians’, Maturatis (2011): 203 – 209 Gushiken, M., Mimura, G., Murakami, K., ‘Present and future – Nutritional factor of longevity in Okinawa’, Nutrition and Health (1992): 159-163 Handschin, C., Bruce M. Spiegelman, ‘The role of exercise and PGC1 in inflammation and chronic disease’. Nature, vol 454, blz 463-469. Suzuki, M., Todoriki, H., Willcox, B.J., Willcox C.D., ‘The Okinawan Diet: Health Impliciations of a LowCalorie, Nutrient-Dense, Antioxidant-Rich Dietary’, Journal of the American College of Nutrition (2009): 500-516

61

Geraadpleegde internetbronnen: http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/leven/116665-blue-zone-het-geheim-van-langer-en-gezonderleven.html (17-11-2013) http://www.klimaatinfo.nl/japan/naha.htm (20-11-2013) http://www.voedingscentrum.nl (23-11-2013) www.jpn-okinawa.com/en/products/fruitsandvege/ (27-11-2013) http://www.okicent.org/index.html (29-11-2013) http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/roken/wat-zijn-de-mogelijkegezondheidsgevolgen-van-roken/ (06-12-2013) http://stats-japan.com/t/tdfk/okinawa (06-12-2013) http://www.freewebs.com/whitepoison/ingredienten.html (06-12-2013) http://voeding.pilliewillie.nl/voeding-wat-is-er-mis-mee/melk1.php (06-12-2013) http://www.bio-portal.jp/english/overview/ (07-12-2013) http://aqicn.org/map/okinawa/ (07-12-2013) http://www.froot.nl/posttype/froot/100-jaar-oud-en-er-nog-zo-goed-uit-zien/ (07-12-2013) http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/koolhydraten.aspx (11-12-3013) http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/bewegingsstelselen-bindweefsel/osteoporose/verschillen-internationaal/ (11-12-2013) http://www.okicent.org/study.html (11-12-2013) http://www.katjuju.com/2012/10/secrets-of-worlds-healthiest-people.html (12-12-2013) http://www.okinawalife.com/information_about_okinawa (12-12-2013) http://www.fysiohoofddorp.nl/?page=Behandelmethoden&subpage=fysiotherapie/perifeerarterieel vaatlijden (12-12-2013)

62

10. LOGBOEK 10.1 LOGBOEK MARTE Wanneer? Voor de zomervakantie 12 augustus 28 augustus

15 september 18 september 23 september 24 september 30 september

2 oktober 3 oktober 4 oktober 7 oktober 7 oktober 8 oktober 8 oktober 10 oktober Meerdere data 12 oktober

14 oktober

15 oktober 16 oktober

Wat? Eerste gesprek met mevrouw Oosterhoff: - Gevraagd of zij onze begeleider wil worden - Ons idee verteld. - Het onderwerp genuanceerd - We hebben een definitief onderwerp. Overleg met mevrouw Oosterhoff: - Onderwerp besproken - Overlegd hoe we het onderzoek aan kunnen pakken. - Vragen voor de interviews bedacht. - Het voedsel- en leefpatroon van Okinawanen onderzocht. - Bij verschillende verzorgingshuizen langsgegaan om te vragen of we bewoners mogen interviewen. Overleg met mevrouw Oosterhoff: - bespreking van de vragen van het interview. - Interviewvragen geconcretiseerd. - Een tabel gemaakt om dingen op te schrijven tijdens het interview. - In het verzorgingshuis Abbingahiem met medewerkers van Afdeling Welzijn overlegd over ons onderzoek. - De lijst met ouderen die wij mogen vragen voor het interview, ontvangen. - Bij de eerste ouderen van Abbingahiem op bezoek geweest om te vragen of ze mee willen werken aan ons onderzoek. - Naar Sint Jozef om te overleggen of we daar ook ouderen kunnen interviewen. - Naar De Hofwijck om te overleggen of we daar ook ouderen kunnen interviewen. - Het eerste interview afgenomen. - Naar Greunshiem om daar te overleggen of we ouderen kunnen interviewen. - Naar Sint Jozef gegaan om daar ouderen te regelen voor ons onderzoek - De planning voor alle interviews uitgewerkt. - Naar Nijlânstate gegaan om daar ouderen te regelen voor ons onderzoek. - Gebeld met verschillende verzorgingshuizen. - Een indeling/opbouw van het werkstuk gemaakt. - Bij de resultaten het onderdeel over voeding in Okinawa gedeeltelijk uitgewerkt. - Boeken opgezocht die we als literatuur kunnen gebruiken. - Bronnen gezocht op internet (voor onder andere het onderdeel: resultaten  voeding in Okinawa). - De vragenlijst voor het interview aangepast. - Een voorlopige onderzoeksvraag opgesteld. - Logboek dat we nu hebben, uitgetypt. - Hypothese opgesteld. - 5 interviews gehouden. - 4 interviews uitgewerkt. - gesprek met begeleider over uitwerken resultaten, onderzoeksvraag en hypothese. - 5 interviews gehouden. - 7 interviews uitgewerkt. - 8 interviews gehouden. - 5 interviews uitgewerkt.

Hoelang? ¼ uur

2 uur ½ uur

4 uur 3 uur ½ uur 1½ uur ¾ uur

¾ uur ¾ uur ¾ uur ½ uur ¾ uur ¾ uur ¾ uur ½ uur ¾ uur 4¾ uur

9 uur

8½ uur 8 uur

63

17 oktober

18 oktober

19 oktober 22 oktober 12 november 13 november

20 november

23 november 27 november 30 november

1 december

6 december 7 december 8 december 11 december

12 december

- 4 interviews gehouden. - 6 interviews uitgewerkt. - Indeling/overzicht gemaakt van hoe we de interviewresultaten in diagrammen gaan uitwerken. - 6 interviews gehouden. - 4 interviews uitgewerkt. - Begin gemaakt van uitwerken van de resultaten in diagrammen. - Zoveel mogelijk resultaten uitgewerkt in diagrammen. - Logboek verder uitgetypt. - Laatste twee interviews gehouden. - Laatste twee interviews verwerkt in grafieken en dus uitgewerkt. - Een lijst gemaakt met de onderdelen die we in de resterende weken nog moeten doen. - ‘materiaal en methode’ voorlopig uitgetypt. - Literatuurlijst voorlopig uitgetypt. - Logboek verder aangevuld. - Grafieken/tabellen in PWS-bestand overgeplaatst. - Planning PWS-week en tabellen van de interviews in bestand geplaatst. - Vragenlijst in bestand gezet. - Verder gegaan met inleiding. - Doelstelling in PWS-bestand gezet. - Gebrainstormd over een goede titel en ondertitel. - Onderdeel ‘Voeding in Okinawa’ aangevuld. - Het hoofdstuk over informatie over voedingsstoffen gemaakt. - Bezig geweest met de voeding van Nederland te vergelijken met die van Okinawa. - De inleiding aangevuld met informatie uit wetenschappelijke artikelen. - De invloed van voedingsstoffen op de gezondheid nog wat aangevuld met informatie uit verschillende boeken. - De tabel met de overeenkomsten tussen Okinawaanse voeding en de voeding van onze ouderen gemaakt. - De verklaring van de resultaten en de conclusie, in overleg met Esmee, gemaakt. - Op basis van onze resultaten een voedselpiramide van het algemene voedingspatroon van onze ouderen gemaakt. - De takenlijst afgewerkt en nog dingen in het verslag aangepast/ingevuld. - Het onderzoek in breder verband en verklaring van de resultaten aangevuld. - Wat laatste dingen aangevuld en aangepast. - De voorkant en de titelpagina gemaakt. De Nederlandse samenvatting van het PWS gemaakt - Informatie over cholesterol gezocht en bij ‘Invloed van voedingsstoffen’ aangevuld. - Informatie over osteoporose gezocht en bij ‘verklaring van de resultaten’ aangevuld. - Informatie over (zoete) aardappelen gezocht en bij ‘verklaring van de resultaten’ aangevuld. - Informatie over dementie gezocht en bij ‘verklaring van de resultaten’ aangevuld. Controle van de opmaak

8½ uur

8½ uur

6 uur 3 uur ¾ uur 4½ uur

3 uur

4 uur 3 uur 6 uur

6 uur

6½ uur 4 uur 1½ uur 4 uur

1 uur

64

10.2 LOGBOEK ESMEE Wanneer? Voor de zomervakantie

Wat? Eerste gesprek met mevrouw Oosterhoff: - Gevraagd of zij onze begeleider wil worden - Ons idee verteld.

Hoelang? ¼ uur

12 augustus

- Het onderwerp genuanceerd

2 uur

28 augustus

15 september 18 september 23 september 24 september 30 september

2 oktober 3 oktober 4 oktober 7 oktober 7 oktober 10 oktober Meerder data 12 oktober

14 oktober

15 oktober 16 oktober 17 oktober

18 oktober

- We hebben een definitief onderwerp. Overleg met mevrouw Oosterhoff: - Onderwerp besproken. - Overlegd hoe we het onderzoek aan kunnen pakken. - Vragen voor de interviews bedacht. - Het voedsel- en leefpatroon van Okinawanen onderzocht. - Bij verschillende verzorgingshuizen langsgegaan om te vragen of we bewoners mogen interviewen. Overleg met mevrouw Oosterhoff: - bespreking van de vragen van het interview. - Interviewvragen geconcretiseerd. - Een tabel gemaakt om dingen op te schrijven tijdens het interview. - In het verzorgingshuis Abbingahiem met medewerkers van Afdeling Welzijn overlegd over ons onderzoek. - De lijst met ouderen die wij mogen vragen voor het interview, ontvangen. - Bij de eerste ouderen van Abbingahiem op bezoek geweest om te vragen of ze mee willen werken aan ons onderzoek. - Naar Sint Jozef om te overleggen of we daar ook bewoners kunnen interviewen. - Naar De Hofwijck om te overleggen of we daar ook bewoners kunnen interviewen. - Het eerste interview afgenomen. - Naar Greunshiem om daar bewoners te regelen voor ons onderzoek. - Naar Nijlânstate om daar ouderen te regelen voor ons onderzoek. - Gebeld met verschillende verzorgingshuizen. - Een indeling/opbouw van het werkstuk gemaakt. - Bij de resultaten het onderdeel over voeding in Okinawa gedeeltelijk uitgewerkt. - Boeken opgezocht die we als literatuur kunnen gebruiken. - Bronnen gezocht op internet (voor onder andere het onderdeel: resultaten  voeding in Okinawa). - De vragenlijst voor het interview aangepast. - Een voorlopige onderzoeksvraag opgesteld. - Logboek dat we nu hebben, uitgetypt. - Hypothese opgesteld. - 5 interviews gehouden. - 4 interviews uitgewerkt. - gesprek met begeleider over uitwerken resultaten, onderzoeksvraag en hypothese. - 5 interviews gehouden. - 7 interviews uitgewerkt. - 8 interviews gehouden. - 5 interviews uitgewerkt. - 4 interviews gehouden. - 6 interviews uitgewerkt. - indeling/overzicht gemaakt van hoe we de interviewresultaten in diagrammen gaan uitwerken. - 6 interviews gehouden. - 4 interviews uitgewerkt.

½ uur

4 uur 3 uur ½ uur 1½ uur ¾ uur

¾ uur ¾ uur ¾ uur ½ uur ¾ uur ½ uur ¾ uur 4¾ uur

9 uur

8½ uur 8 uur 8½ uur

8½ uur

65

19 oktober 22 oktober 12 november 13 november

16 november 17 november 20 november

27 november 30 november

1 december

6 december 7 december

8 december 11 december 12 december 13 december

- begin gemaakt van uitwerken van de resultaten in diagrammen. - Zover mogelijk de resultaten uitgewerkt in diagrammen. - Logboek verder uitgetypt. - Laatste twee interviews gehouden. - Laatste twee interviews verwerkt in grafieken en dus uitgewerkt. - Een lijst gemaakt met de onderdelen die we in de resterende weken nog moeten doen. - ‘materiaal en methode’ voorlopig uitgetypt. - Literatuurlijst voorlopig uitgetypt. - Logboek verder aangevuld. - Grafieken/tabellen in PWS-bestand overgeplaatst. - Planning PWS-week en tabellen van de interviews in bestand geplaatst. - Vragenlijst in bestand gezet. - Materiaal & methode en hypothese & verwachting aangevuld. - Begin gemaakt van de inleiding. - Verder gegaan met inleiding. - Doelstelling in PWS-bestand gezet. - Gebrainstormd over een goede titel en ondertitel. - Onderdeel ‘Voeding in Okinawa’ aangevuld. - Bezig geweest met de voeding van Nederland te vergelijken met die van Okinawa. - 5 Engelse wetenschappelijke artikelen gelezen voor nuttige informatie voor de inleiding. - Inleiding aangevuld. - Begonnen met de discussie (foutenanalyse). - Discussie aangevuld (breder verband en vervolgonderzoek). - Inleiding aangevuld. - 2 Engelse wetenschappelijke artikelen gelezen voor nuttige informatie. - De takenlijst afgewerkt en nog dingen in het verslag aangepast/ingevuld. - Controle van de hypothese. - Discussie: waarom melk ongezond is. - Discussie: luchtvervuiling in Okinawa? - Titel en ondertitel bedenken. - Voorwoord gemaakt. Summary gemaakt en plaatjes opgezocht. Eindcontrole van het werkstuk. Plaatjes in werkstuk gedaan. Laatste controle.

6 uur 3 uur ¾ uur 4½ uur

¾ uur 2 uur 3 uur

3 uur 5 uur

6 uur

5 uur 5 uur

3 uur 7 uur 1 uur ½ uur

66

11. BIJLAGEN 11.1 BIJLAGE 1 Het volgende is gelijk aan één portie: Groente 50 g rauwe bladgroenten 75 g andere groenten, gekookt of rauw 1,5 dl groentesap Fruit 85 g gesneden of ingeblikt fruit 1 middelgrote appel, banaan, sinaasappel of een halve grapefruit 1,5 dl vruchtensap Granen 100 g gekookte graanproducten, rijst of pasta 30 g kant-en-klare ontbijtgranen (havermout, Brinta) 1 sneetje brood of 1 bägel Calciumrijke voedingsmiddelen (zuivel) 45 g magere kaas 2 dl halfvolle of magere melk 2 dl halfvolle of magere yoghurt Vegetarisch 85 g calciumrijke tofu 50 g bereid zeewier 15 g waterkers Flavonoïdenrijke voedingsmiddelen 1 eetlepel gemalen lijnzaad 100 g gekookte bonen, peulvruchten 85 g tofu 2 eetlepels sojanoten 1,5 dl misosoep 1,5 dl cranberrysap 1 theelepel misopasta 1 eetlepel arrowrootpoeder ¼ ui Omega-3-rijke voedingsmiddelen 1 eetlepel gemalen lijnzaad 2 eetlepels gehakte walnoten 85 g gare vis 1 omega-3-ei 85 g tofu 1 theelepel canolaolie Vlees/gevogelte/eieren 50-85 g gaar gevogelte 67

50-85 g gaar mager vlees 1 niet-omega-3-ei 11.2 BIJLAGE 2

68

Maandag 14 oktober

Dinsdag 15 oktober

Woensdag 16 oktober

Donderdag 17 oktober

Vrijdag 18 oktober

8:00 9:00 9:15 aanwezig bij balie. 9:00 10:00

10:00 11:00

9.30-10.00 Nijlânstate Mv. Salverda Kamer 112 10:00-10:30 Mv. Kingma St Jozef nr 6 10:30-11:00 (de Hofwijck) Dhr Brouwer. Dekemastraat 17

11:00 12:00

12:00 13:00

13:00 14:00

later

9:30-10:00 Interview #1 in centrale ruimte. (Greunshiem)

10:00 – 10:30 (de Hofwijck) Mv. Scheepstra Bieruma Oostingweg 3

10:00-10:30 Interview #2 in centrale ruimte (Greunshiem)

10.30-11.00 (Abbingahiem) Mv. v.d. Wal Kamer 312


11:00 tot 11:30 (Abbingahiem) Dhr. Stallinga Kamer 615


11:30-12:00 (St Jozef) Dhr. Terwisscha. Kamer 353.

12:30-13:00 De Hofwijck Mv. Kramer De Glins, 324


12:30-13:00 (de Hofwijck) Mv. Hendriksma Viswert 5

12:30-13:00 (de Hofwijck, Dekema 9) Dhr. Buurstra.

13:00- 13:30 (St. Jozef) Mv. Zaakstra kamer 237 13:30-14:00 Mv. Siebesma Pier Panderstraat 22

13:30 – 14:00 (Abbingahiem) Mv Popma kamer 533 14:00-14:30 (de Hofwijck) Mv. v.d. Steeg. nr 73

14:00 15:00

15:00 16:00

10:00 -10:30 (Abbingahiem) Mv. v.d. Meulen Kamer 413

09:15 – 09:45 (St. Jozef) Mv. De Jong kamer 356

13:30 – 14:00 (st Jozef) Mv. Bakker kamer 398

14:00 – 14:30 (Abbingahiem) Mv. Pieksma Kamer 111 14:30 – 15:00 (Abbingahiem) Mv. Haaksma Kamer 311

15:00-15:45 Fam. Praamstra Aldlanstate 731

15:00 – 15:30 (Abbingahiem) Mv. Meeuwsen Kamer 411

15:00-15:30 (Abbingahiem) Mv. Herder 512

Kamer

16:00 -16:30 (de Hofwijck) Mv. Broekstra Dekema 11

69

11.3 BIJLAGE 3 Leeftijd:

m/v Eten

Drinken

overig

Ontbijt

Koffietijd

Lunchtijd

Theetijd

Avondeten

Toetje

‘s Avonds

70

Alcoholgebruik ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ Roken + Drugsgebruik ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ Voedingssupplementen ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ At u tot u vol zit? ___________________________________________________________________________________________ Hoeveel stuks fruit per dag? Wat voor fruit? ___________________________________________________________________________________________ Veel gesport in uw leven? ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ Bent u nog actief? Sport? Lopend/fietsend/taxi boodschappen doen? ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ Bent u nog actief in de samenleving? (verenigingen) ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ Hoe vaak per dag rust u? ___________________________________________________________________________________________ Hoe veel uur slaapt u per nacht? ___________________________________________________________________________________________ Kwaaltjes ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________

Leeftijd ouders ___________________________________________________________________________________________ Leeftijd broers/zussen ___________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________

71

NEDERLAND, HET NIEUWE OKINAWA?

Recommend Documents