Mensen verbinden - een toekomstscenario voor Bibliotheek Heemstede Gemeente Heemstede
Rapport 15 december 2013 Wilfried Hoffman
Voorwoord
Mensen verbinden Het vermogen je te mogen en te kunnen ontwikkelen is een groot goed. Het behoort tot de kerntaken van maatschappelijke organisaties om een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van de burgers. Hierbij is de ontwikkeling niet alleen gericht op de intellectuele capaciteiten, maar zeker in deze tijd gericht op aspecten als zelfredzaamheid en het vermogen om actief te participeren in onze samenleving. De ontwikkeling van mensen wordt versterkt door ze met elkaar in verbinding te brengen, de ontmoeting te faciliteren. Het is juist deze functie die de commissie Samenleving voor ogen had toen ze het college verzocht drie scenario’s omtrent de functie van de bibliotheek in de gemeente Heemstede nader uit te werken. Het betreft de volgende scenario’s: - Een bibliotheek gericht op fysieke en digitale uitleen - Een bibliotheek voor specifieke doelgroepen aangevuld met digitale ontwikkelingen - Een bibliotheek als ontmoetingscentrum, geïntegreerd met andere welzijns- en zorginstellingen (bijvoorbeeld Stichting CASCA). Het college en de commissie Samenleving hebben besloten om scenario 3, de bibliotheek als ontmoetingscentrum, geïntegreerd met andere welzijns- en zorginstellingen, nader uit te werken. Dit past binnen het kader van de provinciale subsidie die hiervoor verstrekt is.
Samenvatting De gemeente Heemstede is gebaat bij een bibliotheek als ontmoetingscentrum, geïntegreerd met andere welzijns- en zorginstellingen. De integratie houdt in eerste instantie in dat er een gezamenlijk, afgestemd dienstenpakket wordt aangeboden aan specifieke doelgroepen in Heemstede. Net als op het culturele vlak, vindt ook in het welzijns- en zorgdomein een programmering plaats. De bijbehorende activiteiten kunnen vanuit de eigen locaties worden aangeboden. Op basis van de ervaringen en resultaten kan een ontwikkeling richting één gezamenlijke locatie plaats vinden. Belangrijk is dat de locatiekeuze volgt op de inhoudelijke koers en niet andersom. Er is veel energie en bereidwilligheid bij organisaties waargenomen om in gezamenlijkheid te werken aan de ambitie: Het bevorderen van het maatschappelijk functioneren van de Heemsteedse burger. Om snel resultaat te boeken en daarmee het uiteindelijke succes te verhogen is een duidelijke focus noodzakelijk en een “klein” begin, waarmee de betrokken organisaties ook los van de politieke besluitvorming al een start kunnen maken. Qua focus is het idee om te starten met de volgende doelgroepen: - Ouderen - Mantelzorgers en vrijwilligers - Dagbesteding. Vanuit de ontmoetingsfunctie kunnen de doelgroepen ondersteund worden in specifieke behoeften. De aandacht voor de ouderen is, gezien de toenemende vergrijzing, evident. In het licht van de participatiemaatschappij zal er een toenemend beroep worden gedaan op mantelzorgers en vrijwilligers. Het is goed om op deze trend te anticiperen, de bestaande groep te faciliteren en hiermee (maatschappelijke) baten te creëren naar de toekomst. De gespreksronde en de plenaire bijeenkomst heeft al enkele partijen dichter bij elkaar gebracht. De wil tot samenwerking is aanwezig. Het is zaak om deze energie te gebruiken en te starten met de partijen die op korte termijn gezamenlijk invulling willen geven aan de bibliotheek als levendige ontmoetingsruimte voor de Heemsteedse bevolking.
Inhoudsopgave
Voorwoord Samenvatting 1. De opdracht 1.1 Aanleiding 1.1.1 Doel project 1.2 De onderzoeksvraag 1.3 Opdrachtgeverschap Regionaal Sociale Agenda 1.4 Tijdslijn van het onderzoek 1.5 Werkwijze 1.6 Inhoudelijke visie op de aanpak 1.7 Partijen
5 5 5 6 6 7 7 7 8
2. Heemstede – enkele karakteristieken 2.1 Bevolkingsopbouw 2.2 Inkomens- en opleidingsniveau 2.3 Bibliotheekleden en overige kerncijfers 2.4 Welzijn en zorg in Heemstede 2.5 Ouderen 2.6 Mantelzorgers en vrijwilligers
12 12 12 12 13 14 14
3. Enkele relevante trends 3.1 Bibliotheeksector 3.1.1 Ontwikkeling leden 3.1.2 Behoeften van leden: steen versus digitaal 3.1.3 Digitale ontwikkelingen 3.1.4 Ontwikkelingen bibliotheken 3.2 Ontwikkelingen in de digitale wereld 3.3 Welzijns- en zorgsector 3.3.1 Ontschotting
15 15 15 16 17 18 18 19 19
4. Scenario 3 – Bibliotheek met ontmoetingsfunctie 4.1 Algemeen beeld 4.1.1 Gedeelde ambitie 4.1.2 Verschillende belangen 4.1.3 Matching met de samenstelling van de Heemsteedse bevolking
21 21 21 21 21
4.2 Doelgroep benadering 4.2.1 Ouderen 4.2.2 Mantelzorgers en vrijwilligers 4.2.3 Zorgbehoevenden – thuiszorg 4.2.4 Mensen met een beperking 4.2.5 Dagbesteding 4.2.6 Welvarende burgers 4.3 Overige ideeën 4.3.1 Exploitatie boekencafé 4.3.2 Bibliotheek als buurtmarktplaats 4.3.3 Organiseren van trainingen aan bijzondere doelgroepen 4.3.4 Loket zorg en samenleven 4.3.5 Pop-up store 4.4 Aanpak 4.4.1 Sociale programmering 4.4.2 Quick Wins 4.5 Samenwerking commerciële partijen 4.5.1 Karmac Bibliotheek Services 4.5.2 Lokale commerciële partijen
22 22 22 23 23 23 23 24 24 24 24 24 25 25 25 25 26 26 26
5. Advies 5.1 Uit de gesprekken 5.2 Advies: Start met een beperkt aantal doelgroepen 5.3 Werk parallel 5.4 Overige aandachtspunten
28 28 28 29 30
6. Geraadpleegde documenten
31
7. BIJLAGEN
33
8. Beschrijving Scenario 3
35
9. Heemstede – enkele karakteristieken 9.1 Demografie 9.1.1 Bevolking per 1 januari 2013 9.1.2 Groen en grijs 9.1.3 Inkomens- en opleidingsniveau 9.2 Bibliotheekleden en overige kerncijfers 9.3 Welzijn en zorg in Heemstede 9.3.1 Gebruik sociale regelingen 9.3.2 Ouderen 9.3.3 Mantelzorgers en vrijwilligers
37 37 37 37 38 39 40 40 41 42
1. De opdracht
1.1 Aanleiding Wat voor soort bibliotheek is (inhoudelijk en qua huisvesting) passend voor de gemeente Heemstede? Deze vraag is de afgelopen periode diverse keren besproken in de commissie Samenleving en de commissie Ruimte. De commissie Samenleving heeft in juni 2013 het college verzocht drie scenario’s nader uit te werken. Het betreft de volgende scenario’s: - Een bibliotheek gericht op fysieke en digitale uitleen - Een bibliotheek voor specifieke doelgroepen aangevuld met digitale ontwikkelingen - Een bibliotheek als ontmoetingscentrum, geïntegreerd met andere welzijnsinstellingen (bijvoorbeeld Stichting CASCA) Op 10 september jl. heeft de commissie Samenleving haar zienswijze over voornoemde scenario’s gegeven. Geconcludeerd kan worden dat de meerderheid van de commissie akkoord gaat met het nader uitwerken van scenario 3. Toegezegd is in januari 2014 met een tussentijdse rapportage de commissie te informeren, en voor de concreet uit te werken visie de uiterste realisatiedatum van 1 januari 2015 te hanteren. Met deze planning wordt aangesloten bij de nieuwe bibliotheekwet (Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen, Wsob) die per 1 januari 2015 in werking treedt.
1.1.1 Doel project Het door de raad vaststellen van een concrete visie voor de Heemsteedse bibliotheek anno 2015, met als basis het beschreven scenario 3. De visie moet ingaan op functies, juridische grondslag, locatie(s) en geld. Uitdrukkelijk wordt de samenwerking met externe partijen gezocht. Het project kent de volgende fasen:
1.2 De onderzoeksvraag De opdracht is gericht op de verkenningsfase. Op basis van de gesprekken met relevante partijen vindt een vertaalslag plaats naar: - Een eerste visie op de invulling van Scenario 3, met een concretisering van de functies van de bibliotheek als ontmoetingscentrum, inclusief een inventarisatie van partijen die hierin een rol kunnen en willen vervullen - Op basis van de eerste visie wordt een globaal plan van aanpak opgesteld voor de vervolgfasen, gericht op een invoering per 1 januari 2015. Dit rapport beschrijft bovengenoemde punten.
1.3 Opdrachtgeverschap Regionaal Sociale Agenda In het kader van de zogenoemde Regionaal Sociale Agenda 2013 is door de regio Zuid-Kennemerland - na overleg met de provincie - bij de provincie subsidie aangevraagd voor een project gericht op het onderzoeken of één lokale accommodatie kan worden ingericht/gerealiseerd waar burgers terecht kunnen voor een integraal aanbod aan voorzieningen en activiteiten op het vlak van het sociale domein (zorg, welzijn en cultuur), waarbij onder andere kan worden gedacht aan een combinatie van: AWBZ/WMO begeleidingactiviteiten, (arbeidsmatige) dagbesteding, cultuur en ontmoeting. De uitwerking van scenario 3 past bij de invulling van dit project. Het project is immers mede gericht op het versterken van de samenwerking tussen onder andere (zorg) aanbieders, verenigingen en scholen, het plaatsen van ondersteuning midden in de buurt, het ondersteunen van vrijwilligers en - samengevat - het versterken van de civil society. En op het goed benutten van vastgoed. Het is gericht op Zandvoort én Heemstede (met uitrolmogelijkheden voor de regio). Voor dit project is een subsidie toegekend tot maximaal € 194.400,-. Deze subsidie mag, conform de ingediende begroting, benut worden voor het voeren van verkenningsgesprekken met beoogde partners, het opstellen van een business case, begroting en beheersplan, en het opstellen van een implementatieplan. Dit alles met inzet van externe begeleiding. De aanvrager van de subsidie is de gemeente Zandvoort. Daarom ligt het formele opdrachtgeverschap bij de gemeente Zandvoort. Inhoudelijk ligt het opdrachtgeverschap bij directeur Ruimte en Welzijn van de gemeente Heemstede.
1.4 Tijdslijn van het onderzoek 18 november 25 november
Gunning van de opdracht – start inplannen van de interviews Start interviewronde
10 december
Plenaire terugkoppeling van de interviews aan de personen met wie de gesprekken zijn gevoerd, in aanwezigheid van ambtenaren van de gemeenten Heemstede en Zandvoort
16 december 24 december
Oplevering van deze notitie Bespreking in het college
14 januari 2014
Bespreking in de commissievergadering
1.5 Werkwijze In de korte periode die voor het onderzoek ter beschikking is het volgende gedaan: Gesprekken met mogelijke samenwerkingspartners voor de bibliotheek Heemstede Plenaire terugkoppeling van de interviews Opstellen rapportage ten behoeve van bespreking in de collegevergadering van 24 december 2013 De korte tijdslijnen hebben wel gevolgen: De prioriteit is gelegd bij het opleveren van de rapportage en niet bij het opstellen en finaliseren van de gespreksverslagen De rapportage die naar het college gaat is niet afgestemd met de geïnterviewden. Agendaproblemen en decemberdrukte verhinderden om alle partijen in deze periode te spreken. Het voorstel is om deze partijen op een later moment in het onderzoek te betrekken. Voor de goede orde wordt het rapport na de collegevergadering van 24 december aan alle geïnterviewde personen gestuurd. Dan ontvangen zij ook het gespreksverslag ter goedkeuring. In de vergadering van de commissie Samenleving van 14 januari kunnen alle definitieve stukken, rapport en gespreksverslagen, besproken worden.
1.6 Inhoudelijke visie op de aanpak De afgelopen jaren is een veelheid aan plannen voor de toekomst van de bibliotheek Heemstede opgesteld, zowel over de inhoud en aard van de dienstverlening als over de vestigingsplek. Er is een concept – programma van eisen voor de bibliotheek Heemstede, waar de kernfunctionaliteiten en benodigde middelen helder in zijn verwoord. De notitie bij het collegebesluit van 25 september 2012 geeft een goed overzicht van de verschillende opties, met als conclusie om hangende de definitieve besluitvorming de verschillende opties open te houden. Invulling van de bibliotheek en locatie zijn nauw met elkaar verweven, maar voor het bepalen van een heldere strategie is het wenselijk om zo gescheiden te betrachten.
De commissie Samenleving heeft ervoor gekozen om de vormgeving van de bibliotheek niet over de band van de beschikbare locaties, maar over de dimensie van wenselijke functionaliteiten, de inhoud aan te pakken. Dit is een duidelijk, richtinggevend standpunt, dat als uitgangspunt fungeert voor het onderzoek. Analoog aan de uitspraak structure follows strategy, wordt in dit onderzoek eerst aandacht geschonken aan de gemeenschappelijk mogelijkheden, een gedeeld beeld over mogelijke samenwerking qua doelgroepen, functies, activiteiten. Op basis van de uitkomsten vindt in een vervolgfase de vertaalslag plaats naar de structuur, ‘het steen’.
1.7 Partijen In scenario 3 wordt de bibliotheek een centrale rol toebedacht op het vlak van zorg, welzijn en cultuur. Er is gesproken met partijen en instellingen vanuit deze velden.
Figuur 1: De bibliotheek als ontmoetingscentrum
Het educatieve veld is niet in het onderzoek meegenomen, omdat de samenwerking tussen bibliotheek en schoolinstellingen in Heemstede al zeer intensief is. Om enkele activiteiten op educatief gebied te noemen: -
Voorlezen aan peuterspeelzalen/kleuterklassen (project 50+ leest voor) Klassenbezoeken primair en voortgezet onderwijs Collectieve abonnementen met scholen Lessen in mediawijsheid en leesbevordering Bibliotheken op school: leesplan, leesmonitor, leesmotivatie i.s.m. de betreffende school.
Tijdens het onderzoek zijn met de volgende partijen gesprekken gevoerd:
Organisatie
Gesproken met
Datum
Stichting Paswerk
Dhr. C. Boon
25 november
Boekhandel Blokker
Dhr. A. Koek Mw. W. van der meer
26 november
Karmac Bibliotheek Services
Dhr. T. Doreleijers
26 november
Bibliotheek Zuid-Kennemerland
Mw. L. Sluyser
2 december
Stichting Roads
Dhr. L. van Borssum Waalkes Mw. A. van Luin
4 december
Stichting RIBW/KAM
Mw. L. Schoone Mw. L. Tehupuring
4 december
Stichting WOH
Mw. E. Wils
5 december
Stichting CASCA
Dhr. S. Struijf
5 december
Stichting ProBiblio
Dhr. D. van Tol Dhr. F. Bergsma
5 december
Stichting Podia Heemstede
Mw. J. Hasken Dhr. E. Groot
5 december
Stichting SIG
Dhr. J. Kroft
9 december
Stichting VBZ/KAM
Dhr. A. de Jong
9 december
Stichting Hartekamp
Mw. R. Habekothe
11 december
Op een later tijdstip nog te spreken: Organisatie Patisserie Tummers Van Amerongen Thuiszorg instellingen Heemstede
2. Heemstede – enkele karakteristieken
De uitkomsten van het onderzoek moeten in het perspectief van de huidige, feitelijke situatie worden geplaatst. Om welke aantallen gaat het, wat zijn de trends en ontwikkelingen. Daarom is gekeken naar: - De demografische opbouw - Het aantal bibliotheekleden - Het gebruik van voorzieningen op het gebied van welzijn en zorg. In de bijlage staan de gegevens in meer detail. Dit hoofdstuk beschrijft de belangrijkste conclusies.
2.1 Bevolkingsopbouw Heemstede (26.317 inwoners per 2013) kenmerkt zich door een relatief grote populatie ouderen.
Heemstede
26.317 inwoners
Jonger dan 20 jaar
Landelijk
6.203
23,6%
23,1%
20 – 65 jaar
13.650
51,9%
60,1%
65 jaar of ouder
6.464
24,6%
16,8%
In de notitie “Inventarisatie en Analyse voor het opstellen van de Structuurvisie Heemstede” staat een analyse en prognose voor de ontwikkeling van het inwoneraantal en de samenstelling van Heemstede. De verwachting is dat de vergrijzing alleen nog maar toeneemt. Een dergelijke ontwikkeling heeft gevolgen voor het voorzieningenniveau in Heemstede op het terrein van welzijn, zorg, onderwijs en sport.
2.2 Inkomens- en opleidingsniveau Het gemiddelde inkomens- en opleidingsniveau is bovengemiddeld hoog. Dit impliceert veelal een relatief gering gebruik van maatschappelijke voorzieningen.
2.3 Bibliotheekleden en overige kerncijfers Heemstede heeft een bovengemiddeld hoog aantal bibliotheekleden. 0-5 jaar
12-15 jaar 1.114
16-17 jaar 464
18-25 jaar 300
26-39 jaar 263
40-64 jaar 2.095
65+
overig
Totaal
619
6-11 jaar 1.924
1.582
65
8.426
inwoners
1.622
2.060
1.319
686
1.584
2.766
9.815
6.473
26.325
penetratiegraad
38,2%
93,4%
84,5%
67,6%
18,9%
9,5%
21,3%
24,4%
32,0%
leden
Tabel 1: aantal bibliotheekleden per 1/1/2013, opgave Bibliotheek Zuid-Kennemerland
Op landelijk niveau schommelt het aantal bibliotheekleden de laatste 10 jaar rond de 4 mln, ofwel 24%. Met een totale penetratiegraad van 32% is het aantal bibliotheekleden uitzonderlijk hoog te noemen. Qua aantal uitleningen en bezoek aan de bibliotheek toont Heemstede zich een actieve gemeente.
uitleningen bezoekers
2012 per lid 225.947 143.236
26,8 17,0
Tabel 2: Kerncijfers bibliotheek Heemstede 2012, Jaarverslag Bibliotheek Zuid-Kennemerland
De cijfers tonen aan dat er groeipotentieel is bij de volwassenen en ouderen.
2.4 Welzijn en zorg in Heemstede Een bibliotheek als ontmoetingscentrum, geïntegreerd met andere welzijns- en zorginstellingen moet in voldoende mate aan een (potentiële) behoefte voorzien. Daarnaast is van belang dat de betreffende doelgroepen voldoende omvang hebben voor een structurele voorziening. In de bijlagen staat een uitgebreid overzicht over het gebruik van de verschillende sociale regelingen binnen de gemeente Heemstede. Hieronder staan enkele regelingen uitgelicht.
huishoudens, waaronder:
Heemstede Centrum
Heemstede Zuid
Heemstede Totaal
10365
1415
11780
met Wajong-uitkering
205
2,0%
255
18,0%
460
3,9%
met bijstand (WWB)
225
2,2%
35
2,5%
260
2,2%
met bijzondere bijstand
135
1,3%
15
1,1%
150
1,3%
met een indicatie WSW
45
0,4%
0
0,0%
45
0,4%
op wachtlijst werkvoorziening (WSW)
10
0,1%
0
0,0%
10
0,1%
met dienstbetrekking WSW
75
0,7%
10
0,7%
85
0,7%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
met WMO-hulp in huishouding
585
5,6%
70
4,9%
655
5,6%
met AWBZ voor verzorging
460
4,4%
45
3,2%
505
4,3%
met AWBZ voor verpleging
180
1,7%
15
1,1%
195
1,7%
met AWBZ individuele begeleiding
105
1,0%
0
0,0%
105
0,9%
met AWBZ groepsbegeleiding
120
1,2%
10
0,7%
130
1,1%
2890
27,9%
600
42,4%
3490
29,6%
met regulier dienstverband WSW
met tegemoetkoming chronisch zieken
Tabel 3: Gebruik sociale regelingen per huishouden, bron NRC/CBS december 2013
Er is geen vertaalslag gemaakt naar het betreffende aantal individuele burgers. Evenmin kon de stapeling van regelingen per huishouden uit de gegevens worden gedestilleerd. Toch bieden de
gegevens een indicatie van de populatie die eventueel in aanmerking zou komen voor de functies die de bibliotheek samen met welzijnsinstellingen kan aanbieden. Wat opvalt zijn de geringe aantallen in absolute zin voor enkele regelingen (WWB, WSW). Bij de concretisering van de ontmoetingsfunctie bij de bibliotheken, moet rekening gehouden worden met deze aantallen.
2.5 Ouderen Heemstede kent bovengemiddeld veel ouderen. Een percentage dat de komende jaren alleen maar toeneemt. Bij de stichting Welzijn Ouderen Heemstede zijn momenteel circa 2.000 ouderen ingeschreven, ofwel circa 30% van de 65-plussers in Heemstede. Men maakt niet evenveel gebruik van de diensten en activiteiten van de stichting. Het hoge percentage toont wel aan dat de stichting in een behoefte voorziet. Een behoefte die, met de toenemende vergrijzing in het verschiet, alleen maar zal toenemen. De vergrijzing gaat veelal gepaard met vereenzaming. Vereenzaming is een groot risico voor de ouderen. Verder wordt men geacht om steeds langer zelfstandig in de maatschappij te participeren, wat echter ook de nodige eisen stelt aan de ondersteuning en faciliteiten. Het is op dit vlak dat in Heemstede het nodige gedaan kan worden.
2.6 Mantelzorgers en vrijwilligers De gemeente Heemstede wijkt nog in een ander opzicht af van de landelijke gemiddelden. 23% van de Heemsteedse volwassen bevolking is mantelzorger. Uitgaande van circa 20.000 volwassen burgers, betekent dit dat er circa 4.500 mantelzorgers zijn. Landelijk is 9-13% van de volwassen bevolking mantelzorger. In Nederland voelt meer dan 10% van de mantelzorgers zich zwaar belast of overbelast. Van de Heemsteedse mantelzorgers voelt ruim 3% zich zwaar belast of overbelast. Het aantal ingeschreven mantelzorgers bij Tandem toont een stijgende lijn: Jaar Geregistreerde mantelzorgers
2008 86
2009 347
2010 450
Tabel 4: beleidsplan Oog voor elkaar, gemeente Heemstede 2012
De stichting Welzijn Ouderen Heemstede kent 120 vrijwilligers, de Hartekamp 500 en stichting Casca 125. Ook de overige welzijns- en zorginstellingen memoreren een goede ondersteuning door vrijwilligers. Op dit moment worden al verschillende instellingen/organisaties gesubsidieerd voor activiteiten op het gebied van uitwisseling en professionalisering van mantelzorgers en vrijwilligers, maar hier ligt zeker nog een kans voor de multifunctionele bibliotheek.
3. Enkele relevante trends
Dit hoofdstuk belicht enkele trends die relevant zijn voor de verdere vormgeving van bibliotheek Heemstede.
3.1 Bibliotheeksector 3.1.1 Ontwikkeling leden Sinds 2005 schommelt het aantal leden op landelijk niveau rond de 4 mln. Ten opzichte van 2000 is dit een afname van 7%, terwijl de Nederlandse bevolking in die periode juist met 5% groeide. In 2012 is 24% van de Nederlanders lid van de bibliotheek. In 2000 lag dat percentage nog op 27,2%.
Tabel 5: ontwikkeling ledenaantal bibliotheken, bron CBS
De ledenkrimp komt geheel voor rekening van het aantal volwassen leden. Dat liep terug van 2,26 miljoen in 2000 naar 2,06 miljoen in 2005, om in 2012 verder te dalen naar 1,74 miljoen leden (-20% ten opzichte van 2000). 13,8% van de volwassen Nederlanders is lid van de bibliotheek. In 2005 ging het nog om 16,2%, in 2000 om 18,3%. Het aantal jeugdleden groeit juist weer: na een daling van 2,05 miljoen in 2000 naar 1,98 miljoen in 2005, zijn het er in 2012 2,23 miljoen (+7% ten opzichte van 2000). De groei van het aantal jeugdleden is ook bij bibliotheek Heemstede te zien. Zo kent men in 2013 een groei van 539 leden (6%). Deze groei komt geheel voor rekening van de jeugdleden. In Heemstede zijn significant meer inwoners lid van de bibliotheek (32%). Het grote aantal jongeren onder hen legt een bijzondere basis voor het continueren van de maatschappelijke rol van de bibliotheek.
3.1.2 Behoeften van leden: steen versus digitaal De toenemende digitalisering van de samenleving roept de vraag op wat de rol van de bibliotheek is. Heeft een fysieke bibliotheek nog wel bestaansrecht en zo ja, welke dan? Enige jaren geleden is in opdracht van het programmateam “digitale bibliotheek” een uitgebreid onderzoek verricht naar de behoeften en verwachtingen van zowel leden als niet-leden, gericht op de digitale bibliotheek: een bibliotheek waarbij de dienstverlening geheel via het internetkanaal verloopt. Het onderzoek werd verricht door het bureau DDB. De onderzoekers maakten gebruik van onderstaand model, waarin de verschillende functionaliteiten van een bibliotheek werden geplot.
De respondenten gaven aan welke verwachtingen men had qua aangeboden functionaliteit door een fysieke en digitale bibliotheek. De uitkomsten gaven aan dat er in plaats van een overlap juist een complementariteit verwacht wordt, met andere woorden: men maakt op een andere manier van een fysieke en digitale bibliotheek.
Deze uitkomst betekent dat de kans op kannibalisatie tussen de beide kanalen minder groot is dan verwacht. Het sterkt juist het beeld dat de klant verwacht om via beide kanalen bediend te worden. Zowel de fysieke als digitale bibliotheek hebben bestaansrecht naast elkaar, waarbij de vraag natuurlijk wel resteert wat de specifieke invulling verder is.
3.1.3 Digitale ontwikkelingen De digitale bibliotheek wordt terecht direct geassocieerd met e-books. Het is ontegenzeggelijk waar: ereaders en e-books zijn gemeengoed geworden in onze samenleving. De vraag rijst echter of en wanneer de e-books het fysieke boek van de markt verdringen. De nieuwe bibliotheekwet die per 1 januari 2015 in werking treedt verankert weliswaar de positie van de digitale bibliotheek. Voor de concrete invulling is de sector ook afhankelijk van de medewerking van met name de uitgevers: het is een rechtenkwestie. Op dit moment zijn er circa 25.000 Nederlandstalige titels als e-book beschikbaar. Vanaf januari 2014 zijn 5.000 e-books uitleenbaar via de bibliotheken. Met dit aantal wordt 20% van het legaal beschikbare aanbod van e-books ontsloten.
Het aantal van 25.000 titels toont de beperking van de legale e-books. Slechts 6,4% van de in Nederland verschenen boeken is ook in digitale vorm te koop. Ze hebben daarmee slechts 1,3% marktaandeel. En dat terwijl er op dit moment ruim 4 miljoen tablets en e-readers in Nederland beschikbaar zijn. De potentie is weliswaar groot, het concrete gebruik en de groei gering. Naast het aanbod zijn het gemak en de prijs twee andere factoren die een rol spelen bij de penetratie van het e-book. De consument haakt af als een e-book met DRM té zwaar beveiligd is en delen met vrienden of gezinsleden niet mogelijk is. De gemiddelde prijs van het e-book is nu 10 euro. Uitgevers en boekhandelaren zijn huiverig om met de ontwikkeling mee te gaan. Gezien deze beperkende factoren is de kans gering dat op korte termijn (lees 2-3 jaar) het huidige marktaandeel van 1,3% enorm zal toenemen. Het zal qua collectie en uitleningen van boeken relatief weinig gevolgen voor de fysieke bibliotheek opleveren.
3.1.4 Ontwikkelingen bibliotheken Bibliotheken staan regelmatig in de belangstelling, getuige artikelen zoals onlangs in de Volkskrant verschenen.
Tabel 6: Volkskrant 5 december 2013
Ontlezing en digitalisering voorkomen niet dat bibliotheken zich meer en meer ontpoppen als inspirerende ontmoetingsplek en culturele hotspot. Deze belangrijke maatschappelijke functionaliteiten worden in toenemende mate ingevuld door bibliotheken, die daarmee aan belang winnen in het maatschappelijk verkeer. En dat niet alleen in de 4 grote steden van ons land, maar ook in plaatsen als Almere, Apeldoorn, Arnhem, Spijkenisse en Hengelo. Het scenario: de bibliotheek als ontmoetingsplaats, past in deze trend.
3.2 Ontwikkelingen in de digitale wereld Er dient genuanceerd nagedacht te worden over de visie dat in de (nabije) toekomst geen bestaansrecht is voor een fysieke bibliotheek. We leven juist in een tijd waarin aanbieders van producten en diensten een multi-channel strategie volgen, waarbij de consument langs meerdere wegen benaderd wordt. Een succesvolle internet retailer als Coolblue combineert de internetformule met een lokaal vestigingsnet. In de VS en de UK openen steeds meer online retailers fysieke winkels en wat te denken van het digitale icoon bij uitstek Apple, dat naast het internet kanaal, expliciet inzet op de verkoop via de Apple stores. De trend wordt ondersteund door recent onderzoek van de Hogeschool van Amsterdam en Seinpost Adviesbureau, in opdracht van Hoofdbedrijfschap Detailhandel en de Kamer van Koophandel
wijst uit dat twee derde van de webwinkels interesse heeft in een stenen winkel. Een eigen fysieke winkel is voor 38% interessant en 35% ziet mogelijkheden voor een pop-up store.
Figuur 2: Apple Store in Amsterdam
Online winkelen heeft voordelen op het gebied van gemak en efficiency. Het heeft echter ook nadelen. De consument vraagt meer en meer naar een persoonlijke beleving, zoals het ‘ouderwetse’ winkelen bood. Het recent verschenen onderzoeksrapport “The Curve Report”, bevestigt deze trend. Een belangrijke bevinding is dat 71% van de Generation X’ers and Y’ers (18 – 25 jarigen) momenteel de voorkeur geeft aan het fysieke winkelen boven de online shop. Men wendt zich tot kleine, lokale winkels, die hen de intieme en unieke beleving kunnen bieden, die een online platform, hoe modern en innovatief ook hen niet kan bieden. Deze trend biedt bibliotheken de gelegenheid om relevant te blijven in de ogen van haar leden.
3.3 Welzijns- en zorgsector 3.3.1 Ontschotting Het Rijk geeft gemeenten steeds meer taken en verantwoordelijkheden. Het huidige beleid: - Hevelt de begeleiding, ondersteuning en verzorging uit de Awbz per 2015 over naar de Wmo. Deze bundeling brengt voordelen met zich mee. - Maakt gemeenten per 2015 verantwoordelijk voor de jeugdzorg. Het gaat hier om de provinciale jeugdzorg, de jeugdbescherming en -reclassering, de jeugd-ggz en de zorg voor licht verstandelijk gehandicapte jeugd. De genoemde decentralisatie van de Awbz en de decentralisatie van de jeugdzorg vormen een grote uitdaging voor gemeenten. Er komen nieuwe taken op de gemeenten af en de bezuinigingen zijn fors. Op de Awbz structureel 1,7 miljard, op de Participatiewet 1,8 miljard. En op de jeugdzorg 450 miljoen.
Gemeenten moeten dus meer gaan doen met minder geld en de eigen kracht van burgers aan gaan spreken. Maar zijn ook kansen. Voor het eerst krijg één partij, de gemeente, zeggenschap over praktisch het hele sociale domein. De decentralisaties maken het gemeenten mogelijk dwarsverbanden te leggen tussen de Wmo/Awbz, de jeugdzorg en het domein van werk en inkomen. Dat betekent: inzetten op preventie en ondersteuning bundelen en efficiënter aanbieden. Deze bundeling brengt voordelen met zich mee: - Er is winst te halen - in geld, maar ook in prestaties en menselijk geluk - als maatschappelijke professionals bij het uitvoeren van verschillende regelingen intensiever samenwerken voor klanten met meervoudige problematiek. Denk aan een gezamenlijke diagnose en aanpak. - Er zit een overlap in de doelgroep van de arbeidsmatige Awbz-dagbesteding en de sw-beschut werk. De decentralisaties bieden gemeenten de ruimte om dit beter in te richten. - Gemeenten kunnen mensen met een uitkering als vrijwilliger inzetten voor het voorzieningenpakket van de Wmo. Zo betekenen ze iets voor anderen en leveren een tegenprestatie voor hun uitkering. - Gemeenten kunnen aanbieders van zorg- en welzijnsactiviteiten en andere diensten vragen om leerwerkplekken of banen voor mensen met een uitkering (social return on investment). Het is met dit als achtergrond niet meer dan logisch dan de gemeente Heemstede de mogelijkheden van samenwerking in de domeinen van welzijn en zorg onderzoekt, de zgn. ontschotting. Welke rol de bibliotheek hierin kan spelen, vormde de centrale onderzoeksvraag.
4. Scenario 3 – Bibliotheek met ontmoetingsfunctie
Dit hoofdstuk gaat in op de uitkomsten van de interviews in relatie tot de invulling van scenario 3.
4.1 Algemeen beeld 4.1.1 Gedeelde ambitie Om als partners in gezamenlijkheid effectief te opereren is het van wezenlijk belang om een gedeelde ambitie te hebben, een wil tot samenwerking. Ondanks de verschillende achtergronden vinden de partijen elkaar op het volgende punt: Het bevorderen van het maatschappelijk functioneren van de Heemsteedse burger. Deze gedeelde ambitie vormt een goed uitgangspunt voor een verdere samenwerking.
4.1.2 Verschillende belangen Ondanks de gedeelde ambitie bestaan er verschillen in de belangen. Bij het vormgeven van samenwerkingsverbanden is het van groot belang om deze verschillen te onderkennen en met de verschillen in het achterhoofd, te werken aan zo groot mogelijke win-win situaties. De commerciële partijen hebben duidelijk andere belangen op het oog en kennen veelal ook kortere, snellere besluitvormingsprocessen. De welzijns- en zorginstellingen zijn net als de bibliotheek gewend om in een gemeentelijke / bestuurlijke context te opereren. Door de aard van de financieringsstroom is men niet alleen gericht op de burger, maar ook met de geldverstrekkende instanties. Zorg voor de continuïteit van de eigen organisatie, de werkgelegenheid, leidt ertoe dat partijen zich sterk profileren en opkomen voor de eigen identiteit, het eigen merk (‘branding’).
4.1.3 Matching met de samenstelling van de Heemsteedse bevolking Het onderzoek richtte zich op de toets of de samenstelling van Heemstede een verantwoorde invulling van de gecombineerde maatschappelijke functie bij de bibliotheek (in brede zin des woords, dus niet alleen geredeneerd vanuit de fysieke locatie) mogelijk maakt. In hoofdstuk 2 zijn daartoe diverse kwantitatieve gegevens vermeld. Natuurlijk is de bibliotheek een organisatie waar mensen vrijwilligerswerk kunnen verrichten, biedt de bibliotheek mogelijkheden voor re-integratietrajecten of andere trajecten op het gebied van arbeids-
voorziening. Dit zijn echter veelal individueel ingestoken trajecten. Scenario 3 gaat uit van een bredere samenwerking, gericht op de totale Heemsteedse bevolking en vergt dus eerder een doelgroep dan individuele benadering. En dit is tevens de crux: zijn er binnen Heemstede doelgroepen van voldoende omvang te onderkennen die een verantwoorde invulling (zowel inhoudelijk als qua bedrijfsvoering) van scenario 3 mogelijk maken. Welke zijn deze en hoe hiermee om te gaan. Hierbij moet ervoor gewaakt worden dat recht wordt gedaan aan de pluriformiteit van de bevolking, met andere woorden inspelen op de diversiteit door een gevarieerd aanbod, dat wel door de verschillende partijen onderling is afgestemd.
4.2 Doelgroep benadering Vanuit de interviews zijn de volgende doelgroepen nadrukkelijk naar voren gekomen: Op het gebied van zorg en welzijn: - Ouderen - Mantelzorgers en vrijwilligers - Zorgbehoevenden - thuiszorg - Mensen met een beperking - Dagbesteding. Op het gebied van cultuur: - Verbreden aanbod voor de groep welvarende burgers om hun band met Heemstede te versterken.
4.2.1 Ouderen Heemstede kent een toenemende vergrijzing. Dit heeft consequenties op het sociale en zorgdomein. Een deel van de ouderen wordt bereikt middels de dienstverlening van de stichting WOH. Samenwerking met de bibliotheek is een logische, omdat de kans groot is dat er ouderen zijn die zich meer thuis voelen in een ‘bibliotheek-setting’ dan op de huidige locaties waar activiteiten worden aangeboden. Alle partijen onderkennen het risico van de vereenzaming. Niet alleen van de alleenstaande oudere, maar ook de getrouwden, waarbij een van de partners zorg- en hulpbehoevend is. Deze situatie leidt er veelal toe dat zowel de hulpbehoevende als de gezonde partner in een isolement geraken. De partner die de zorgtaken heeft, zou ondersteuning moeten krijgen, verlichting van de taken, de mogelijkheid om ook tijd voor zichzelf te hebben.
4.2.2 Mantelzorgers en vrijwilligers Heemstede beschikt over een relatief groot aantal mantelzorgers en vrijwilligers. Investeren in deze groep heeft positieve effecten: - Er bestaat een grote overlap aan activiteiten die door de vrijwilligers wordt uitgevoerd. Onderlinge afstemming maakt de inzet efficiënter en effectiever, met alle voordelen voor alle betrokkenen
- Mantelzorgers en vrijwilligers kunnen niet alleen van elkaar leren, maar tevens taken van elkaar overnemen, zodat er meer ruimte ontstaat en men ook ontlast wordt - Professionalisering leidt ertoe dat de kwaliteit van hun inzet toeneemt, met alle gevolgen op termijnvoor de inzet van de professionele zorg- en hulpverleners. Het is denkbaar dat dit besparingspotentieel herbergt. Het is juist in deze professionalisering dat de bibliotheek een verbindende rol kan spelen als ontmoetingsplek of plaats waar men zich middels cursussen kan ontwikkelen. Cursussen die overigens gegeven worden door professionals van de verschillende instellingen.
4.2.3 Zorgbehoevenden – thuiszorg Bewoners met een indicatie zijn over het algemeen wel in beeld bij de verschillende instanties. Door het verlenen van huishoudelijke hulp komen Thuiszorgorganisaties als eerste in aanraking met mogelijke schrijnende maatschappelijke situaties. Zij hebben niet alleen een belangrijke signalerende functie, ze kunnen ook een eventuele isolement doorbreken door als ‘boekenbezorgers’ te fungeren.
4.2.4 Mensen met een beperking Er zijn warme betogen gehouden over de verdere integratie van mensen met een beperking binnen de Heemsteedse samenleving. De Hartekamp heeft 300 bewoners op de locatie aan de Herenweg. Een bijzondere doelgroep die gebruik zou kunnen maken van de faciliteiten van de bibliotheek, hetzij bij de bibliotheek, hetzij op de locatie van de Hartekamp. Dit zou vorm gegeven kunnen worden met het vrijwilligersnetwerk. Maar ook mensen met een psychiatrische stoornis, psychosociale problemen en/of verslaving die ondersteuning nodig hebben bij het vinden van werk, scholing en dagbesteding zouden een plek moeten vinden binnen het centrum. De activiteiten die stichting Roads momenteel deze doelgroep aanbiedt, zouden hier plaats kunnen vinden.
4.2.5 Dagbesteding De ontmoetingsfunctie kan invulling geven aan dagbesteding voor verschillende groepen. Dit kan aansluiten bij verschillende behoeften, zoals: - Ontwikkeling: cursussen - Structuur in het persoonlijke leven - Contact: gespreksgroepen - Ontspanning: muziek, yoga, lichamelijke beweging.
4.2.6 Welvarende burgers Op cultureel vlak zijn wensen en ideeën geuit om ook deze doelgroep te binden aan Heemstede. De groep is gewend en in staat om voor het stillen van de culturele behoeften te reizen en gebruik te maken van het aanbod in de nabije en verdere omgeving. Verschillende partijen geven aan deze doelgroep in de programmering en t.z.t. qua locatie niet uit het oog te willen verliezen.
Een concreet voorstel om in samenwerking met de bibliotheek iets voor deze groep te betekenen betreft het organiseren van zgn. TEDxtalks, voor en door Heemstedenaren. Heemstede beschikt over een grote groep mensen die letterlijk en figuurlijk wat te vertellen hebben. Overdag doen ze het op hun werk, waarom dan ’s avonds niet voor hun dorpsgenoten.
4.3 Overige ideeën 4.3.1 Exploitatie boekencafé De Bibliotheek biedt haar gasten een inspirerende lunchroom met de beste broodjes en heerlijke koffie. Dit alles in de ambiance van boeken. Bezoekers ontmoeten elkaar aan de leestafel en de moderne flexwerker gebruikt het Café, met gratis wifi, als kantoor. Deelnemers van welzijns- en zorgorganisaties werken er als medewerker. Door te participeren in de lunchroom, succesvol en verantwoordelijk te zijn voor een goed product in een omgeving met klanten, komen de medewerkers uit hun isolement en doen zij daadwerkelijk weer mee.
4.3.2 Bibliotheek als buurtmarktplaats De bibliotheek kan functioneren als een fysieke buurtmarktplaats voor iedereen met een vraag of aanbod. Het gaat hierbij om diensten die je als bewoners voor elkaar kan doen. Bijvoorbeeld voor mensen, die anderen willen leren kennen. Ouderen die niet stil willen zitten en hun kennis willen delen. Gezinnen die alleenstaanden uitnodigen om te komen eten. Nieuwe Nederlanders die de taal willen leren. Creatievelingen die elkaar vinden om samen mooie dingen te maken. Koffieliefhebbers die met elkaar de dag doornemen, Klushelden, oppasmoeders, kooktalenten, etc.
4.3.3 Organiseren van trainingen aan bijzondere doelgroepen In de bibliotheek kunnen diverse trainingen georganiseerd worden voor specifieke doelgroepen, zoals: - Taallessen - Taallessen (conversatielessen) - Uitwisselingsgroepen - computerlessen - Kooklessen - Budgetteringscursussen.
4.3.4 Loket zorg en samenleven In samenwerking met de gemeente kan de bibliotheek worden bemand door een vertegenwoordiger van de gemeente en een zorgpartner uit de buurt. Bewoners kunnen dan terecht met hun vragen over het sociaal domein. Buurtbewoners kunnen bellen of langs komen. Het loket is tevens aanspreekbaar
voor zorgverleners, welzijnwerkers, bewonersgroepen en mantelzorgers op het gebied van de lokale sociale kaart.
4.3.5 Pop-up store Heemstede is bekend met het fenomeen van pop-up stores. Winkels met een over het algemeen beperkte collectie, die tijdelijk ruimte gehuurd hebben. Aan de Binnenweg zijn diverse pop-up stores geopend (geweest). Ook op cultureel gebied zijn initiatieven ontplooid, zoals de pop-up gallerie aan de Raadhuisstraat. De bibliotheek zou een deel van haar ruimte ter beschikking kunnen stellen aan lokale initiatieven op het gebied van cultuur, welzijn en zorg. Burgers, verenigingen, instellingen, marktpartijen zouden gedurende enkele maanden wat vloeroppervlak kunnen huren om hierin de aandacht te vestigen op de activiteiten. De partijen zijn zelf verantwoordelijk voor de inrichting en bemensing van de pop-up store. De tijdelijkheid zorgt tevens voor de verversing en het actueel houden van het aanbod. Het versterkt de band met de Heemsteedse bevolking en verbreedt het bereik.
4.4 Aanpak Mogelijkheden te over om invulling te geven aan scenario 3. Het vergt wel een gedegen aanpak., die afgeleid kan worden van de samenwerking op cultureel vlak zoals dat nu al plaats vindt.
4.4.1 Sociale programmering De bibliotheek is al gewend om met partijen als Casca, Stichting Podia Heemstede en boekhandel Blokker programmatisch samen te werken. In gezamenlijkheid bieden de partijen een gevarieerd aanbod aan, dat achter de schermen door de afzonderlijke partijen wordt georganiseerd. Voor deze samenwerking is niet één gezamenlijke locatie noodzakelijk, sterker, de verscheidenheid aan locaties versterkt het concept. Hetzelfde model kan ook werken op het sociale / culturele vlak. Onderlinge afstemming van activiteiten gericht op specifieke doelgroepen, waarbij in eerste instantie de samenwerking wordt gezocht met de instellingen die zich op deze doelgroepen richten.
4.4.2 Quick Wins Afgaande op de samenstelling van Heemstede, maar ook op basis van de reeds aanwezige energie tot samenwerken bij de betrokken organisaties, is het wenselijk om de aandacht in eerste instantie te richten op de ouderen in Heemstede en dat vanuit een thematische gedachte. Dit thema kan op programmatische wijze, door onderlinge afstemming door de samenwerkende partijen, worden ingevuld met verschillende activiteiten en diensten. Net als bij de culturele samenwerking is hiervoor niet direct een gezamenlijke locatie nodig, maar kan dit vanuit de verschillende vesti-
gingen worden ingevuld. Deze samenwerking kan nu al op worden gestart, ongeacht de verdere besluitvorming binnen de gemeente Heemstede. Een aanpak langs deze lijn zorgt ervoor dat er relatief klein wordt begonnen en op deze manier ervaring wordt opgedaan met de samenwerking op deze terreinen. Na verloop van tijd kunnen andere doelgroepen en thema’s, en daarmee organisaties, toe worden gevoegd.
4.5 Samenwerking commerciële partijen De samenwerking met diverse partijen is verkend. De partijen verschillen van aard en mogelijke inbreng.
4.5.1 Karmac Bibliotheek Services Karmac Bibliotheek Services is een commerciële partij die bibliotheekdiensten aanbiedt. Met ingang van januari 2014 voeren zij, in opdracht van de gemeente Waterland, de lokale bibliotheekfunctie uit, als zelfstandige bibliotheekorganisatie. Het betreft hier alleen de uitleenfunctie. Overige diensten vallen niet in het pakket. De gemeente Waterland is tot deze uitbesteding overgegaan uit budgetoverwegingen. Karmac voert de uitleenactiviteiten kostendekkend uit, met behulp van vaste medewerkers, aangevuld met vrijwilligers. Aangezien de dienstverlening per januari 2014 start, zijn nog geen praktijk ervaringen met deze constructie opgedaan. Een inzet van Karmac voor de bibliotheek Heemstede heeft de nodige consequenties: - Het vergt een ontvlechting uit een basisbibliotheek Zuid-Kennemerland - De overgang gaat waarschijnlijk met de nodige migratiekosten gepaard - Wil de gemeente Heemstede het dienstenpakket, bijvoorbeeld naar scholen en andere partijen, op peil houden, zal hier een dekkende vergoeding richting Karmac tegenover moeten staan. Dit vergt een uitgebreide calculatie en het afsluiten van nieuwe prestatieafspraken en contracten met verschillende partijen, die allemaal ook gemonitord en beheerd moeten worden - Overgang naar Karmac betekent tevens het verlaten van het bibliotheekstelsel, aangezien Karmac niet is gecertificeerd. De leden hebben daarmee geen toegang tot de landelijke (digitale) diensten, zoals de levering van e-books, de nationale catalogus met het interbibliothecair leenverkeer. De herkenbaarheid wordt verminderd doordat het nationale bibliotheeklogo niet mag worden gebruikt.
4.5.2 Lokale commerciële partijen Samenwerking met lokale commerciële partijen, zoals boekhandel Blokker, patisserie Tummers en elektronicawinkel Van Amerongen biedt voordelen en kansen. Deze partijen hebben vanwege hun schaalgrootte en ondernemend karakter een andere snelheid qua handelen. Om hen aan te laten sluiten zullen de plannen concreter moeten zijn en met daadkracht ingevuld moeten worden. Te vroeg betrekken van deze partijen zal mogelijk ongewild niet het gewenste resultaat opleveren, aangezien de andere partijen meer gewend zijn om in een politiek-bestuurlijk klimaat te opereren met langere en tragere besluitvorming. De exploitatie van een horecagelegenheid vergt een goede afstemming tussen partijen, vooral wanneer hiervoor medewerkers / cliënten van instellingen worden ingezet. Het mag niet leiden tot scheve concurrentie verhoudingen.
5. Advies
5.1 Uit de gesprekken Uit de interviews met de partijen blijkt een wil tot samenwerking. Er is een gemeenschappelijke energie waarneembaar om voor ouderen, mantelzorgers en vrijwilligers activiteiten te ontplooien. Enkele partijen hebben hier zelfs al concrete beelden bij. De activiteiten kunnen worden opgestart vanuit de bestaande locaties. Belangrijk is om ervaring op te doen, te meten wat de effecten zijn op de doelgroepen en zo toe te groeien naar een meer institutionele samenwerking, ook qua locatie. Het advies is om op korte termijn met deze partijen te starten en andere partijen na verloop van tijd hierbij aan te laten sluiten. Dit geldt tevens voor de commerciële partijen.
5.2 Advies: Start met een beperkt aantal doelgroepen Doelgroep
Ouderen
Thema
Verbinden en uitbreiden van het netwerk
Boodschap
Voor elk mens is het op enig moment waardevol om terug te kunnen vallen op een goede buur of netwerk. Dit geldt zeker voor de ouderen. We brengen mensen met elkaar in contact, op een zinvolle en leuke wijze.
Partijen
Intentie
Afstemming van de activiteiten op deze doelgroep : programmering Gezamenlijke benadering van de doelgroep en toe leiding naar het gedifferentieerde aanbod
Diensten
Locaties
Start vanuit de bestaande locaties
Doelgroep
Mantelzorgers en vrijwilligers
Thema
Onderlinge kennismaking, verbreding van het netwerk, professionaliseren
Boodschap
Er komt veel op hen af en wij faciliteren hen in hun rol, om het lichter en leuker te maken, zodat ze het ook langer volhouden
Partijen
Bibliotheek Stichting WOH RIBW/KAM CASCA
Lezingen Cursussen Koffie / thee momenten Dagbesteding Excursies
Bibliotheek Stichting WOH RIBW/KAM CASCA Hartekamp
ROADS
Intentie
Gezamenlijke benadering van de doelgroep en “professionalisering” ontwikkelen Onderlinge uitwisseling stimuleren, leren van elkaar.
Diensten
Cursussen Trainen Netwerk momenten Kijkstages
Locaties
Bestaande locaties
5.3 Werk parallel Partijen kunnen direct starten met het ontwikkelen van plannen voor de doelgroepen. Hier is in principe geen politieke besluitvorming voor nodig is. Het begint met de wil van de partijen om hier iets aan te doen. De politiek moet het vervolgens faciliteren. Parallel hieraan kan op basis van deze verkenning en de ervaringen uit het ontwikkelen van de plannen voor de beide doelgroepen de lange termijn uitwerking van scenario 3 plaats vinden, waar de locatie discussie in gevoerd kan worden. De planning voor 2014 zou er als volgt uit kunnen zien: Actielijn 1 – uitwerken 2 doelgroepen Periode
Activiteit
Januari / februari
Partijen werken genoemde startscenario’s uit in concreet actieplan
Maart / mei
Vertaling van het actieplan in een programmering dat na de zomer start
Mei / augustus
Start communicatiecampagne gericht op een
September
Start van de programmering, begin van de bibliotheek met brede ontmoetingsfunctie e 1 concrete resultaat van het Project de Verbeelding voor de gemeente Heemstede
September / december
Communicatiecampagne om de bewoners van Heemstede te wijzen op de nieuwe samenwerking
Actielijn 2 – verdere uitwerking scenario 3 Periode e
1 kwartaal e
2 kwartaal e
e
3 en 4 kwartaal
Activiteit Definitiefase Ontwerpfase Realisatie en implementatie, onder voorbehoud van het vinden van een passende locatie.
5.4 Overige aandachtspunten Om het plan succesvol ten uitvoer te brengen zijn de volgende punten van belang, in het licht van het behalen van een concreet resultaat per 1 januari 2015: - Richt de aandacht . Op het gebied van cultureel bestaat al een goede samenwerking tussen partijen. Onderhoud deze, bouw deze waar nodig uit, maar richt de aandacht vooral op de verbreding van de samenwerking richting welzijn en zorg - Begin klein, met een beperkt aantal partners, zorg voor snel, zichtbaar resultaat . Hoe groter het aantal betrokkenen, hoe lastiger complexer en daarmee langduriger het vormgeven en inrichten van het samenwerkingsverband duurt, met alle gevolgen van dien voor het halen van de deadline . Liever een beperkt, kwalitatief goed aanbod, dan een breed dienstenpakket waar geen karakter uit spreekt, omdat er teveel compromissen gesloten moesten worden. Dit wreekt zich op de lange duur . Zo snel mogelijk een zichtbaar resultaat tonen aan alle betrokkenen vergroot en versterkt de energie - Begin dichtbij huis, vanuit de kerncompetenties . Voor de bibliotheek ligt het zorgdomein iets verder weg dan het domein welzijn. Het is daarom aan te bevelen om in het welzijndomein te beginnen . Verbind kennis en ervaring vanuit de eigen kracht om de sociale programmering van activiteiten vorm te geven. Maak hierbij gebruik van ieders eigen professionals, bestaande locaties en netwerk - Begin met een specifieke doelgroep en specifiek thema . De doelgroep ouderen met het thema vereenzaming en digitale zelfstandigheid zijn onderwerpen die snel en concreet ter hand genomen kunnen worden met enkele partijen (WOH, RIBW/KAM). Het is bovendien een logische stap gezien de populatie van Heemstede . Er is veel energie waarneembaar bij partijen (WOH, RIBW/KAM, Hartekamp) om voor de mantelzorgers en vrijwilligers op gemeenschappelijk niveau dingen te ontwikkelen . Breid langzamerhand het samenwerkingsverband uit met nieuwe partijen, op basis van nieuwe doelgroepen en / of diensten die men wil aanbieden . Een thema als ‘eenzaamheid’ heeft een negatieve connotatie. Dit moet op een andere wijze, onder een andere noemer worden gecommuniceerd, bijvoorbeeld “verbinden”. - Redeneer vanuit functionaliteit en diensten richting de burgers en ontkoppel de locatie hier in eerste van . Discussies over de locatie kunnen vertragend en verstarrend werken. De vorm van de samenwerking is altijd het sluitstuk. Het begint met eensgezindheid over de inhoud . Er zit energie bij partijen om op inhoud iets voor de burgers van Heemstede te betekenen. Kleinschaligheid . in de afgelopen jaren - Bepaal op basis van de kracht van het samenwerkingsverband en de eerste resultaten wat er vanuit de eigen, bestaande locaties al mogelijk is . Samenwerkingsverbanden zijn vooral in het begin gebaat bij wendbaarheid. Men moet snel en adequaat kunnen reageren op zaken die vooraf niet goed te overzien zijn. Daarom is het aanbevelenswaardig om de diensten eerst vanuit de bestaande locaties op te zetten en zo op basis van ervaring te groeien naar een eventuele nieuwe, gezamenlijke locatie
6. Geraadpleegde documenten
- “Oog voor elkaar”, beleidsplan WMO / Lokaal volksgezondheidsbeleid 2012 – 2016, afdeling Welzijnszaken gemeente Heemstede, september 2012 - “Over de schutting – kansen en grenzen van ontschotting in de langdurige extramurale zorg”, programma Wonen, Welzijn en Zorg, Vereniging Bedrijfstak Zorg Kennemerland, Amstelland & Meerlanden, juli 2013 - Beleidsdocumenten en raadstukken gemeente Heemstede - Jaarverslag Bibliotheek Zuid-Kennemerland , 2012 - http://thecurvereport.com/category/trends/pretail/ - http://www.psfk.com/2013/11/shopping-trends-the-curve-report.html - http://www.bbc.co.uk/news/business-24728406 - Rapport “kwalitatief diagnostisch onderzoek naar de mogelijkheden en opportuniteiten van de bibliotheekinnovatie”, DDB – Why5Research, 2008 - CBS rapporten
7. BIJLAGEN
8. Beschrijving Scenario 3
Een bibliotheek als ontmoetingscentrum, geïnte greerd met andere welzijnsinstellingen (bij voorbeeld met Stichting Casca) 1
In het onderstaande geven we enkele mogelijkheden waarop dit scenario vorm kan worden gegeven. Evenals bij de vorige scenario’s betrekken we hierbij vormen en voorbeelden die door de raadsfracties in hun reacties aan de portefeuillehouder Cultuur zijn genoemd. Als de huidige bibliotheek Heemstede volgens dit scenario wordt vorm gegeven, betekent dit het volgende. Huidige bibliotheek Heemstede aangepast aan scenario 3 De bibliotheek richt zich op alle Heemsteedse inwoners. Sprake is van een inspirerende inrichting (onder andere via het retail-concept). Het uitlenen/aanvragen van boeken is mogelijk via zelfservice, mobiele apps of via het rotunda-systeem. Boeken worden fysiek uitgeleend of kunnen worden afgehaald op afhaalpunten. Tegen betaling is bezorging thuis mogelijk. Ook in dit scenario zullen nieuwe ontwikkelingen op de voet gevolgd en lokaal geïmplementeerd worden. Ingezet zal worden op extra digitale diensten, bijvoorbeeld een multitouchtafel en iPads; dit draagt tevens bij aan een aantrekkelijke, moderne uitstraling. Per 2015 is aansluiting aanwezig op de digitale infrastructuur (Bibliotheek.nl). Het educatieve aanbod minimaal gehandhaafd op het huidige niveau. Dit aanbod is volgens de huidige certificeringnormen een vereiste. Ook in de Bibliotheekwet van 2015 omvat een openbare bibliotheekvoorziening in ieder geval de functie ontwikkeling en educatie. De fysieke bibliotheek wordt in dit scenario gezien als belangrijke voorziening voor sociale binding en wordt gebruikt als sfeervolle, inspirerende ontmoetingsplek (huiskamer, tweede werkplek, studieruimte) met gratis internet en wifi. De ontmoetingsruimte wordt aangevuld met catering (via samenwerking met bijvoorbeeld de Stichting Casca, een commerciële partij of via een dagbestedingsproject). In dit scenario speelt de keuze van de locatie en de vorm van samenwerking een belangrijke rol; wellicht is hierdoor verruiming van de openingstijden een mogelijkheid. Ook de activiteiten van de bibliotheek worden in dit scenario aangeboden in samenwerking met andere partijen (workshops, lezingen, voorleessessies, masterclasses en exposities). Verwachting is bijvoorbeeld dat in samenwerking met onder andere boekhandels en de Stichting Casca boeiende lezingen kunnen worden georganiseerd. De bibliotheek ontwikkelt zich in dit scenario verder van stand-alone naar netwerkorganisatie. Voor zover de digitalisering de komende jaren verder vorm krijgt - en zal leiden tot een vermindering van de aanwezigheid van fysieke boeken - kan de in dat kader beschikbaar komende ruimte mogelijk dienen voor verhuur aan/exploitatie door andere (commerciële) partijen. Ruimte kan bijvoorbeeld dienst doen als cursus- of vergaderruimte.
1
In aanvulling op de tekst van dit scenario zoals geformuleerd door de Commissie Samenleving, betrekken we hierbij tevens de mogelijke samenwerking met commerciële partijen.
Bibliotheekvormen die binnen dit scenario worden onderzocht zijn onder andere: de Huiskamerbibliotheek en de Triplus Bibliotheek (beide vormen worden in het kader van scenario’s voor het toekomstige bibliotheekwerk in Zeewolde onderzocht). De Triplus bibliotheek is een bibliotheek met een brede maatschappelijke functie, waarin interactie, kennisdelen en verbinden centraal staan. Het fungeert als een kenniswerkplaats. Hiervoor zal de bibliotheek gebruik gaan maken van nieuwe technologieën. Zo staat er een media-bar, een interactieve mediatafel en een 3D printer. Het is een werkplaats die opgezet is om (lokale) kennis te ontwikkelen en te ontsluiten. Dit gebeurt in nauwe samenwerking met lokale ondernemers, het basis- en voortgezet onderwijs en het beroepsonderwijs. De Triplus bibliotheek kan ook worden gezien als maatschappelijk werkplaats. De bibliotheek verschaft tevens ruimte voor lokale burgerinitiatieven. Daarnaast biedt de Triplus bibliotheek uiteraard nog ruimte voor collectie, leestafel en activiteiten zoals dichtwedstrijden. Er is een breed bereik van doelgroepen, er wordt ingespeeld op digitale ontwikkelingen, op elkaar ontmoeten en sociale cohesie en op partnership met ander lokale organisaties.
9. Heemstede – enkele karakteristieken
De uitkomsten van het onderzoek moeten in het perspectief van de feitelijke situatie worden geplaatst. Vandaar dat in dit hoofdstuk enkele kwantitatieve gegevens over de gemeente Heemstede worden aangedragen, betreffende: - De demografische opbouw - Het aantal bibliotheekleden - Het gebruik van voorzieningen op het gebied van welzijn en zorg.
9.1 Demografie 9.1.1 Bevolking per 1 januari 2013
Figuur 3: Samenstelling bevolking, bron CBS Statline
Het aantal burgers is ten opzichte van 2010 licht gegroeid van 26.058 tot 26.317 in 2013.
9.1.2 Groen en grijs De gemeente Heemstede onderscheidt zich qua demografische opbouw van de rest van Nederland is het relatief hoge aantal jongeren en ouderen. Dit uit zich in de zogenaamde demografische druk. De demografische druk is onder te verdelen in een groene en grijze druk. De groene druk geeft aan hoe
het staat met het de verhouding van 0- tot 20-jarigen ten opzichte van de ‘productieven’, de categorie 20 tot 65 jaar, en de grijze druk geeft het aandeel 65-plussers aan.
groene druk grijze druk
2010 2013 Heemstede Landelijk Heemstede Landelijk 45,4% 38,9% 45,4% 38,4% 43,7% 25,1% 47,4% 28,0%
Tabel 7: groene en grijze druk, bron CBS statline
Bovenstaande tabel geeft niet alleen weer dat het percentage jongeren en ouderen sterk afwijkt van het landelijke gemiddelde. Het toont tevens aan dat het percentage ouderen ten opzichte van de categorie ‘productieven’, in deze periode met 3,7% is gestegen.. In de notitie “Inventarisatie en Analyse voor het opstellen van de Structuurvisie Heemstede” staat een analyse en prognose voor de ontwikkeling van het inwoneraantal en de samenstelling van Heemstede. De prognoses geven aan dat het aantal inwoners in Heemstede in 2030 is afgenomen tot 24.008 en dat bij ongewijzigd beleid de vergrijzing in Heemstede tot 2030 bovengemiddeld toeneemt en tegelijkertijd het aantal gezinnen afneemt. Deze toenemende vergrijzing is al zichtbaar in de periode 20102013. Een dergelijke ontwikkeling heeft gevolgen voor het voorzieningenniveau in Heemstede op het terrein van welzijn, zorg, onderwijs en sport.
9.1.3 Inkomens- en opleidingsniveau Volgens de laatst bekende gegevens van het CBS staat de gemeente Heemstede, landelijk vergeleken met alle andere gemeenten op plaats 6 qua gemiddeld besteedbaar inkomen per persoon. Het opleidingsniveau is eveneens hoog te noemen, afgaand op het relatief hoge aantal kinderen dat een HAVO / VWO – opleiding volgt:
Tabel 8: Scholieren naar opleiding, bron CBS 2011
Welvaarts- en opleidingsniveau zijn indicatoren voor het gebruik van maatschappelijke voorzieningen.
9.2 Bibliotheekleden en overige kerncijfers Net als met de demografische opbouw toont Heemstede qua het aantal bibliotheekleden een significant afwijkend patroon ten opzichte van de landelijke gemiddelden. 0-5 jaar
12-15 jaar 1.114
16-17 jaar 464
18-25 jaar 300
26-39 jaar 263
40-64 jaar 2.095
65+
overig
Totaal
619
6-11 jaar 1.924
1.582
65
8.426
inwoners
1.622
2.060
1.319
686
1.584
2.766
9.815
6.473
26.325
penetratiegraad
38,2%
93,4%
84,5%
67,6%
18,9%
9,5%
21,3%
24,4%
32,0%
leden
Tabel 9: aantal bibliotheekleden per 1/1/2013, opgave Bibliotheek Zuid-Kennemerland
Op landelijk niveau schommelt het aantal bibliotheekleden de laatste 10 jaar rond de 4 mln, ofwel 24%. Met een totale penetratiegraad van 32% is het aantal bibliotheekleden uitzonderlijk hoog te noemen. Qua aantal uitleningen en bezoek aan de bibliotheek toont Heemstede zich een actieve gemeente.
2012 uitleningen bezoekers
per lid 225.947 26,8 143.236 17,0
Tabel 10: Kerncijfers bibliotheek Heemstede 2012, Jaarverslag Bibliotheek Zuid-Kennemerland
9.3 Welzijn en zorg in Heemstede 9.3.1 Gebruik sociale regelingen Een bibliotheek als ontmoetingscentrum, geïntegreerd met andere welzijnsinstellingen moet in voldoende mate aan een (potentiële) behoefte voorzien. Hiertoe is gekeken naar het gebruik van onder meer de werkloosheids- en arbeidsongeschiktheidsregelingen, (bijzondere) bijstand, de AWBZ en overige sociale regelingen. Recent heeft het NRC een interactieve kaart gepubliceerd waar de betreffende CBS-cijfers per wijk zijn weergegeven (http://www.nrc.nl/nieuws/2013/12/13/bekijk-hoeveelmensen-in-jouw-wijk-gebruikmaken-van-sociale-regelingen/). In deze gegevens is de gemeente Heemstede opgesplitst in twee wijken: Heemstede Centrum en Heemstede Zuid.
huishoudens, waaronder:
Heemstede Centrum
Heemstede Zuid
Heemstede Totaal
10365
1415
11780
met WAO-uitkering
570
5,5%
95
6,7%
665
5,6%
met WIA-uitkering
105
1,0%
25
1,8%
130
1,1%
met WAZ-uitkering
30
0,3%
0
0,0%
30
0,3%
205
2,0%
255
18,0%
460
3,9%
met WW-uitkering
465
4,5%
70
4,9%
535
4,5%
met bijstand (WWB)
225
2,2%
35
2,5%
260
2,2%
met bijzondere bijstand
135
1,3%
15
1,1%
150
1,3%
met een indicatie WSW
45
0,4%
0
0,0%
45
0,4%
op wachtlijst werkvoorziening (WSW)
10
0,1%
0
0,0%
10
0,1%
met dienstbetrekking WSW
75
0,7%
10
0,7%
85
0,7%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
150
1,4%
30
2,1%
180
1,5%
met WMO-hulp in huishouding
585
5,6%
70
4,9%
655
5,6%
met AWBZ voor verzorging
460
4,4%
45
3,2%
505
4,3%
met AWBZ voor verpleging
180
1,7%
15
1,1%
195
1,7%
met AWBZ individuele begeleiding
105
1,0%
0
0,0%
105
0,9%
met AWBZ groepsbegeleiding
120
1,2%
10
0,7%
130
1,1%
met kind in speciaal onderwijs
80
0,8%
20
1,4%
100
0,8%
met kind met 'rugzakje'
65
0,6%
15
1,1%
80
0,7%
2890
27,9%
600
42,4%
3490
29,6%
met compensatie eigen risico
2620
25,3%
575
40,6%
3195
27,1%
met aftrek bijzondere ziektekosten
1300
12,5%
380
26,9%
1680
14,3%
20
0,2%
0
0,0%
20
0,2%
met Wajong-uitkering
met regulier dienstverband WSW in Ziektewet (in 2010)
met tegemoetkoming chronisch zieken
in Wet schuldsanering
Tabel 11: Gebruik sociale regelingen per huishouden, bron NRC/CBS december 2013
Er is geen vertaalslag gemaakt naar het aantal individuele burgers die het betreft. Evenmin kon de stapeling van regelingen per huishouden uit de gegevens worden gedestilleerd. Toch bieden de
gegevens een indicatie van de populatie die eventueel in aanmerking zou komen voor de functies die de bibliotheek samen met welzijnsinstellingen kan aanbieden.
In de tabel staan overigens enkele opmerkelijke verschillen tussen Heemstede Centrum en Heemstede Zuid qua gebruik van enkele sociale regelingen. Deze verschillen zijn gearceerd weergegeven. In dit onderzoek is hier verder niet op in gegaan. Samen met de gegevens uit het beleidsplan “Oog voor elkaar”, bieden deze cijfers een goed beeld van het lokale sociale- en volksgezondheidsbeleid.
9.3.2 Ouderen De verwachting is dat het aantal 65-plussers de komende jaren sterk toeneemt. De schatting is dat de eerder genoemde grijze druk de komende 10 jaar met gemiddeld 10% zal groeien. Deze ontwikkeling heeft invloed op het sociale beeld en de gezondheidssituatie van de inwoners van Heemstede. Bij de stichting Welzijn Ouderen Heemstede zijn circa 2.000 ouderen ingeschreven, oftewel circa 30% van de 65-plussers in Heemstede. Niet iedereen maakt evenveel gebruik van de diensten en activiteiten van de stichting. Het hoge percentage toont wel aan dat de stichting in een behoefte voorziet. Een behoefte die, met de toenemende vergrijzing in het verschiet, alleen maar zal toenemen. Vereenzaming is een groot risico voor de ouderen. Verder wordt men geacht om steeds langer zelfstandig in de maatschappij te participeren, wat echter ook de nodige eisen stelt aan de ondersteuning en faciliteiten. Het is op dit vlak dat in Heemstede het nodige gedaan kan worden.
9.3.3 Mantelzorgers en vrijwilligers De gemeente Heemstede wijkt nog in een ander opzicht af van de landelijke gemiddelden. 23% van de Heemsteedse volwassen bevolking is mantelzorger. Uitgaande van circa 20.000 volwassen burgers, betekent dit dat er circa 4.500 mantelzorgers zijn. Landelijk is 9-13% van de volwassen bevolking mantelzorger. In Nederland voelt meer dan 10% van de mantelzorgers zich zwaar belast of overbelast. Van de Heemsteedse mantelzorgers voelt ruim 3% zich zwaar belast of overbelast. Het aantal ingeschreven mantelzorgers bij Tandem toont een stijgende lijn: Jaar Geregistreerde mantelzorgers
2008 86
2009 347
2010 450
Tabel 12: beleidsplan Oog voor elkaar, gemeente Heemstede 2012
De stichting Welzijn Ouderen Heemstede kent 120 vrijwilligers. Ook de overige welzijnsinstellingen memoreren een goede ondersteuning door vrijwilligers. Op dit moment worden al verschillende instellingen/organisaties gesubsidieerd voor activiteiten op het gebied van uitwisseling en professionalisering van mantelzorgers en vrijwilligers, maar hier ligt zeker nog een kans voor de multifunctionele bibliotheek.
