Stress: wat is het? Er wordt veel gepraat over stress. Maar wat is het nu eigenlijk, stress? Stress betekent niets anders dan spanning of druk. De term komt uit de bouwkunde. Het wordt gebruikt om aan te geven hoe groot de kracht is, die kan worden uitgeoefend op een brug of viaduct zonder dat er schade ontstaat. Hoeveel belasting kan iets (of iemand) aan. Meestal wordt het woord stress gebruikt voor situaties van ongezonde stress: er is een teveel aan spanning. Maar stress is niet per definitie ongezond. Mensen hebben zelfs een bepaalde mate van stress nodig om goed te kunnen functioneren. De spanning maakt het lichaam klaar voor actie. Zo’n stressreactie is nodig om te kunnen reageren op bedreigende situaties. Uw lichaam in staat van paraatheid Stress brengt uw lichaam in staat van paraatheid. Het hormoon adrenaline komt vrij, ook wel vlucht- of vechthormoon genoemd. Met als gevolg: • • • • • • • • •
de bloeddruk gaat omhoog de hartslag stijgt er stroomt zuurstofrijk bloed naar de spieren, het hart en de hersenen in het lichaam komt de adrenaline vrij die brandstof levert voor de spieren de spieren spannen zich de longblaasjes verwijden zich en de ademhaling wordt sneller het bloed trekt weg uit het gezicht de spijsvertering komt op een laag pitje te staan de keel knijpt samen, de handen worden koud, het zweet breekt uit. In een fractie van een seconde is uw lichaam klaar voor actie.
Gezonde en ongezonde stress Voorbeelden van gezonde stress zijn: • • •
de spanning die je voelt als je bijna een ongeluk hebt met de auto. Pfff, nog net op tijd op de rem getrapt!! de spanning tijdens een voetbalwedstrijd wanneer de uitslag met strafschoppen moet worden beslist. De spanning die je voelt tijdens een spelletje kaarten of Triviant. Iedereen krijgt dagelijks te maken met dit soort stress. Op het werk helpt gezonde stress om goed te presteren. Het maakt je alert en helpt om geconcentreerd en efficiënt te werken. Het maakt dat je veel kan doen in weinig tijd. Als de situatie voorbij is, de klus is geklaard, neemt de spanning weer af. De stressreactie was tijdelijk en lichaam en geest kunnen zich herstellen.
Maar wanneer wordt stress nu ongezonde stress?
Als de stress lang duurt, is er meer tijd nodig om te herstellen. Ditzelfde geldt voor een hevige stressreactie: hoe heviger, hoe meer tijd nodig voor herstel. Ook als er veel momenten van stress zijn, is er wellicht te weinig tijd om tussendoor te herstellen. De nieuwe stress stapelt zich dan bovenop de oude. Dus als stress te lang aanhoudt, te vaak voorkomt en/of te groot is, is er onvoldoende gelegenheid om tussentijds te herstellen; dan is er sprake van ongezonde stress. Evenwicht! Stress heeft dus te maken met de hoeveelheid spanning of druk die we ervaren. Wanneer de eisen die aan u worden gesteld of die u aan uzelf stelt, overeenkomen met wat u aankunt, wordt gesproken van gezonde spanning of gezonde stress. De draaglast (de belasting) en de draagkracht (de belastbaarheid) zijn dan met elkaar in evenwicht. De draaglast wordt gevormd door factoren en eisen uit je omgeving die spanning veroorzaken. De draagkracht wordt bepaald door je mogelijkheden om stress te voorkomen en er mee om te gaan. De problemen ontstaan wanneer de draaglast groter wordt dan de draagkracht. De weegschaal slaat door naar één kant. Dit kan gebeuren doordat er bijvoorbeeld veel in korte tijd gebeurt of het heel druk is, waardoor de draaglast groter wordt (zwaarder). Maar het kan ook zijn dat u moe of ziek bent, waardoor uw draagkracht vermindert. Resultaat is dat de eisen die gesteld worden zijn groter dan wat u aankunt of denkt aan te kunnen. Een tijdje houden we zo’n situatie best vol. De meeste mensen hebben wel een reservetank waar ze uit kunnen putten. Houdt de verstoring van het evenwicht echter langere tijd aan, is de verstoring te vaak of te sterk, dan heeft dat allerlei spanningsklachten tot gevolg (link naar stresssignalen eronder). Het lichaam put zichzelf steeds verder uit, in een poging om aan de gestelde eisen te voldoen. Het blijft langdurig in staat van paraatheid en blijft stresshormonen aanmaken. Net zolang tot het tijd krijgt om te herstellen. De stress is dan te groot en draagt niet meer bij tot betere prestaties. Integendeel, uw prestaties worden slechter. Op den duur leidt deze situatie tot overspannenheid of burn-out. Het afbouwen van spanning en zorgen voor voldoende herstelmomenten is dus noodzakelijk voor het voorkomen van een ongezonde stresstoestand. De boog kan niet altijd gespannen zijn! Je kunt zelf invloed uitoefenen op de mate van stress. Bijvoorbeeld door met je baas te praten over je belasting en zo de belastende werkfactoren, de draaglast, te verminderen. En leren ‘nee’ zeggen, zorgt voor meer ontspanning in je leven en versterkt de draagkracht. Beide helpen het evenwicht tussen draaglast en draagkracht herstellen.
Werkdruk Als men aan stress op het werk denkt, denkt men vaak aan ‘te druk’: er moet teveel gedaan worden in te weinig tijd. Werkdruk gaat over de hoeveelheid werk die binnen een bepaalde tijd naar ‘behoren’ moet worden gedaan. Werkdruk is daarmee een oorzaak van werkstress, net als tegenstrijdige taken, slechte werkomstandigheden etc.. In veel CAO’s is werkdruk een aandachtpunt, aangezien het één van de grootste risicofactoren is gebleken voor stress en overspannenheid. Vaak wordt echter eigenlijk werkstress bedoeld als men het woord werkdruk gebruikt. Werkstress Onder (ongezonde) werkstress wordt verstaan: stress door of in de werksituatie. De stress hoeft niet veroorzaakt te worden door die werksituatie alleen. Ook de combinatie van hoge belasting op het werk met belasting in het privé-leven kunnen de stressklachten veroorzaken en leiden tot verminderd functioneren op het werk. Overspannenheid We zeggen dat iemand overspannen is, als er door aanhoudende stress allerlei spanningsklachten zijn ontstaan en de persoon minder goed functioneert. De situatie kan in vrij korte tijd zijn ontstaan. Maar de klachten zijn vaak wel zo ernstig geworden dat mensen het moment bereiken waarop ze zich ziek melden. Andere namen hiervoor zijn surmenage, chronische stress, overwerktheid en (emotionele) overbelasting. Met de juiste aanpak kunnen mensen spoedig de draad weer oppakken. Burn-out Burn-out is het eindstadium van langdurige, vaak jarenlange, roofbouw op het lichaam. Een burn-out ontstaat als mensen ondanks de stress en de spanningsklachten stug door blijven gaan. Ze volharden in hun werk en zijn zich lang niet altijd bewust van de ernst van hun klachten. Hoe groter de uitputting, hoe erger de klachten worden. Zelfs gewone dagelijks dingen doen wordt steeds moeilijker. Een telefoontje plegen, stofzuigen, afwassen: alles kost veel energie. Het wordt steeds moeilijker hoofd- en bijzaken te onderscheiden. Gedachten als ‘waar doe ik het allemaal voor?’ en ‘ik sta overal alleen voor’ dringen zich op. De houding ten opzichte van het werk kan negatief worden. Het gevoel “ik kan geen klant meer zien” of “laat ze het allemaal maar uitzoeken” ontstaat. Op een bepaald moment is de koek helemaal op. Een klein voorval is dan vaak de druppel die de emmer doet overlopen, waardoor iemand instort. De spreekwoordelijke accu is dan helemaal leeg: de persoon is opgebrand (‘burn-out’). Een burn-out uit zich in ernstige lichamelijke en geestelijke vermoeidheid. Rust en tijd alleen zijn niet voldoende voor herstel. Hulp, behandeling en verandering zijn nodig.
Burn-out, depressie en angststoornissen De klachten bij een burn-out lijken op die van iemand met een depressie. Somberheid, geen plezier meer hebben in dingen, vermoeidheid, concentratieproblemen en slaapproblemen zijn klachten die zowel bij depressie als bij burn-out voorkomen. Dat
maakt deze ziektebeelden soms lastig van elkaar te onderscheiden. Een burn-out is echter altijd het gevolg van overbelasting, terwijl een depressie ook kan ontstaan zonder overbelasting. Bij depressie speelt aanleg een grotere rol. Een depressie kan wel ontstaan als gevolg van een burn-out. Bij behandeling van een burn-out wordt dan ook altijd eerst gekeken of er geen sprake is van een depressie. Op een zelfde manier kunnen angststoornissen en burn-out verward worden. Als de spanningsklachten erger worden, kunnen mensen last krijgen van angsten en zelfs hyperventilatie en paniekaanvallen. De hyperventilatie en paniekaanvallen veroorzaken vaak op hun beurt weer stress, ongerustheid en angst. Vooral als er geen link wordt gelegd tussen de klachten en het werk, kan aan een angststoornis worden gedacht in plaats van burn-out. Waardoor behandeling zich richt op symptomen in plaats van de oorzaak van het probleem.
Relatie tussen Stress en stemmingziekten Geestelijke uitputting ten gevolge van stress kan depressiviteit of een manie veroorzaken. Deskundigen noemen onder andere de volgende stress-situaties: een slecht huwelijk, de woonomstandigheden van een achterbuurt, een onaangename baas, oorlogsomstandigheden. Bovendien wordt de kans op stress verhoogd als men een dagelijkse routine tracht te handhaven, die duidelijk boven iemands mentale, emotionele en fysieke mogelijkheden ligt. Een omgeving waar alle liefde ontbreekt, waar iemand zich eenzaam, verworpen en hopeloos voelt, kan ook depressiviteit veroorzaken. Vele mensen bevinden zich in dergelijke omstandigheden. Een specifieke stress-situatie zoals een sterfgeval of een echtscheiding kan een ernstige depressie teweegbrengen. Je kan een depressief persoon eigenlijk vergelijken met een auto die het tijdens de klim op een steile helling het laat afweten. Natuurlijk is er het feit dat u de heuvel opreed. Maar anderzijds, als de motor in goede conditie was geweest, had u geen moeilijkheden gekregen. De stress van buiten, van de omstandigheden, kan dus de ineenstorting versnellen, maar om te beginnen moet er een biologische tekortkoming, een zwakke plek in de motor, bestaan. Dus: Vooral veel stress, drukte en een onregelmatig leven kan een manie of depressie uitlokken, maar dat verschilt weer van persoon tot persoon. Wat de een wel kan hebben is voor de ander al ‘de druppel’. Depressie en manie: stemmingziekten Depressie en manie zijn twee ziekten, waarbij de stemming is veranderd. Tijdens een depressie is de stemming ziekelijk (pathologisch) verlaagd, tijdens een manie verhoogd. Het kenmerkende van een depressie en een manie zijn veranderingen in de stemmingen zoals verdriet en droefheid of vreugde en enthousiasme. Dergelijke veranderingen in de stemming behoren tot normale emoties op als een reactie op iets dat we meemaken. We kunnen begrijpen waarom we verdrietig zijn geworden en het is normaal dat verdriet na enige tijd weer overgaat. We spreken pas als de stemming èn ernstig is verlaagd èn deze verandering niet tijdelijk is, dat wil zeggen minstens één à twee weken voortduurt. Daarbij is kenmerkend dat een depressie (en een manie) ook zonder duidelijke aanleiding kan beginnen. Een echte depressie is iets anders dan neerslachtigheid of ongelukkig zijn. Een slechte bui, een rot humeur of gewoon 'geen
zin' hebben betekent nog niet dat men depressief is. Als we over depressie spreken, bedoelen we dus iets anders dan wat men in de volksmond bedoelt met: 'ik ben wat depressief' of 'ik heb last van depressieve buien'. Verschijnselen van een depressie In een depressie lijkt alles grijs of zwart. Men voelt zich somber, rot beroerd of hoe men het ook wil noemen. Men huilt veel of is zo somber dat men het gevoel heeft wel te willen huilen, maar het helemaal niet meer te kunnen. Ook kan het onmogelijk zijn plezier aan iets te beleven; men ziet bijvoorbeeld wel dat de zon buiten schijnt, maar men kan toch niet van het mooie weer genieten. Men voelt zich volkomen anders dan de gezonde vrolijke mensen om zich heen. Dit alles kan er soms toe leiden dat men denkt helemaal niet meer te kunnen voelen, gevoel meer te hebben. Men kan niet meer blij zijn en niet meer huilen. Het is alsof het gevoel dood is. En als men toch kan huilen, dan voelt dit huilen en de somberheid vaak toch anders aan dan het hebben van verdriet.
Lichamelijke (vitale) verschijnselen. Naast de sombere stemming kan men zich ook lichamelijk beroerd voelen. Dergelijke lichamelijke klachten worden ook wel vitale klachten genoemd. Bijvoorbeeld moeheid, ook als men bijna niets heeft gedaan. De armen en benen voelen zwaar en loom aan. Men slaapt slecht of soms bijna helemaal niet. Sommige hebben moeite met doorslapen en worden in de loop van de nacht steeds wakker. Veel mensen ontwaken ook uren eerder dan normaal. Toch komt men er niet toe om op te staan. De slaap wordt vaak als anders dan voorheen ervaren of men heeft het gevoel niet echt geslapen te hebben. Overigens kan het ook voorkomen dat men juist meer slaapt dan normaal. De eetlust is meestal slecht. In een depressie kan het gebeuren dat men in zeer korte tijd vele kilo's afvalt. Trek in eten ontbreekt, het eten smaakt niet en vaak heeft men last van een droge mond. Ook hier zijn uitzonderingen: sommige mensen hebben in een depressie juist de neiging om meer te eten. De ontlasting kan moeizaam en velen hebben laxeermiddelen nodig. Seksuele gevoelens zijn vaak verminderd of zelfs geheel verdwenen. Het menstruatiepatroon kan verstoord raken. Traagheid of onrust. Veel depressieve mensen hebben er last van dat alles traag en langzaam gaat. Ze lopen langzaam, spreken weinig en met zachte monotone stem. Ze zijn zwijgzaam en weten niet wat ze moeten zeggen. Ze hebben moeite met denken, concentreren en onthouden. Soms is het alsof de gedachten niet naar boven komen of steeds in hetzelfde kringetje ronddraaien. Ze hebben moeite met het lezen van de krant of kunnen zich niet op een televisieprogramma concentreren. Naast traag en langzaam kan men zich ook onrustig of ongedurig voelen. Men kan niet stilzitten of men heeft de neiging tot ijsberen. Dit kan zover gaan dat men zich geprikkeld of geïrriteerd voelt en geneigd is zonder duidelijke aanleiding onredelijk kwaad te worden.
Angst Een ander veel voorkomend symptoom van een depressie is angst. Soms is het onduidelijk waarvoor men bang is. Soms is het angst voor iets speciaals, bijvoorbeeld angst de straat op te gaan, met mensen te spreken of de angst niet meer beter te zullen worden. De angst kan de hele dag min of meer aanwezig zijn, maar kan ook de vorm aannemen van paniekaanvallen. Men voelt zich vaak ook lichamelijk gespannen: gespannen spieren, hoofdpijn, vaak optredend vanuit de nek of in de vorm van een bandgevoel om het hoofd, alsof er iets van buiten op drukt. Buikpijn of een drukkend gevoel op de maag en beverigheid komen ook veelvuldig voor. Bij de genoemde paniekaanvallen is er vaak sprake van een hyperventilatieaanval. Een hyperventilatieaanval wordt gekenmerkt door een te snelle ademhaling, vaak omdat men zich door de gespannenheid benauwd voelt. Door het hyperventileren ontstaan echter weer allerlei nieuwe klachten, zoals tintelingen of een stijf gevoel in de handen, duizelingen een zweverig gevoel en hart-kloppingen. Hierdoor wordt men nog angstiger en benauwder, wat uiteindelijk kan leiden tot meer paniekgevoelens. Schuldgevoelens Veel depressieve mensen hebben last van schuldgevoelens. Men merkt dat men niet goed functioneert en gaat zichzelf bijvoorbeeld verwijten niet genoeg te zijn best te doen of niet dankbaar te kunnen zijn, terwijl zoveel mensen je toch proberen op te vrolijken. Dergelijke schuldgevoelens kunnen erg belastend zijn. Sommigen voelen zich nutteloos of waardelos. Anderen verwijten zich dat ze hun gezin verwaarlozen. Weer anderen kunnen zich zo schuldig voelen dat ze het idee hebben slecht te hebben geleefd of zondige dingen te hebben gedaan waarvoor ze straf verdienen. Dit kunnen zaken betreffen uit het verleden die men misschien allang vergeten was en nu als kwellende schuldgedachten weer naar boven komen. Deze schuldgedachten kunnen een dermate ernstige vorm aannemen dat we het schuld-wanen noemen
Psychotische verschijnselen Soms kan een depressie zo erg worden, dat men psychotisch raakt. Daarbij kunnen wanen voorkomen: gedachten die niet op feiten berusten, maar die voor de patiënt toch waar lijken. Schuldgedachten kunnen overgaan in schuldwanen, als men bijvoorbeeld denkt zelf schuld te hebben aan de ziektes van medemensen. Ook kan het gebeuren dat men zoveel lichamelijke klachten heeft, dat men de waangedachte krijgt aan een ongeneeslijke ziekte te lijden, zoals kanker of zelfs denkt lichamelijk dood te zijn. Anderen hebben de gedachten dat ze geen geld meer hebben en dat ook hun familie in armoede moet leven. Naast deze waangedachten kunnen ook hallucinaties voorkomen, bijvoorbeeld stemmen horen die anderen in de omgeving niet (kunnen) horen. Dit kan de stem van de duivel zijn, die de patiënt veroordeelt of de opdracht geeft een eind aan zijn leven te maken. Een psychotische depressie is een zeer ernstige vorm van depressief zijn. Wanen en/of hallucinaties zijn vaak zeer beangstigend voor de patiënt, terwijl psychotische verschijnselen voor de omgeving vaak onbegrijpelijk zijn.
Beste Met deze achtergrond ben je goed gewapend om aan “Een Stressvrij Leven” te beginnen. We hopen dat de gids voor jou binnen enkele dagen resultaat oplevert en dat je hem uiteindelijk niet meer nodig zal hebben. Op en aanmerkingen over “Een Stressvrij Leven” zijn steeds welkom via
[email protected]. Mvg Het Stressvrij Team
