LESMAP LISTEN TO THE SILENCE -
A journey with John Cage
Een productie van Zonzo Compagnie in coproductie met Big Bang Festival, Muziektheater Transparant, De Werf, Rataplan en Musiktriennale (Keulen). Met de steun van de EU.
Beste leerkracht, Binnenkort kom je met je leerlingen de voorstelling Listen to the silence – A journey with John Cage bijwonen. Om je leerlingen hier zo optimaal mogelijk op voor te bereiden, werkten we deze lesmap uit in de hoop dat hiermee in de klas actief aan de slag gegaan wordt. De map bestaat uit twee grote delen. Het eerste deel bestaat voornamelijk uit achtergrondinformatie bij de voorstelling. In dit deel vind je informatie over de voorstelling, de makers van de voorstelling en over John Cage zelf. In het tweede deel wordt er een aanzet gegeven om met de klas zelf aan de slag te gaan rond de muziek van John Cage om zo de leerlingen volledig onder te dompelen in zijn soms bizarre wereld waarin toevals – en omgevingsgeluiden meer regel dan uitzondering zijn. Hierbij trachten we ook de leerlingen te stimuleren in het ‘leren luisteren naar de geluiden in wereld om zich heen’ Kinderen leven immers in een wereld die beheerst wordt door geluiden waarvan we de meeste zelfs vaak niet meer horen! Dagelijks komen we met geluiden in aanraking, vaak onbewust. Overal om ons heen is er geluid. Zelfs op een windstille dag ergens op het platteland is er geluid. Hoe vaak staan we in deze gehaaste tijden nog werkelijk stil bij de geluiden om ons heen? Hoe dikwijls gaan we niet voorbij aan het opwindend geritsel van een papiertje of het verrukkelijk geluid van tsjilpende vogeltjes. Mensen en ook kinderen moeten weer leren luisteren. Luisteren is naast muziek uitvoeren en componeren de meest directe manier om met muziek om te gaan. In feite valt of staat alles met luisteren. Muziek
bestaat enkel als ze kan gehoord worden. Hoe groter de luisterbereidheid, hoe beter de rijkdom van muziek tot zijn recht komt.1 Geluiden geven bovendien ook structuur aan de ruimte om ons heen, doordat we in staat zijn zowel de afstand als de richting van waaruit geluiden komen, kunnen bepalen. Het is bijgevolg belangrijk kinderen bewuster te leren luisteren naar alle geluiden - en dus ook muziek - om hen heen. Doordat deze oefeningen hoofdzakelijk vertrekken vanuit de eigen inbreng van de kinderen zijn ze erg geschikt voor elk type onderwijs. Bovendien lenen de oefeningen zich uitstekend om vakoverschrijdend te werken en leunen ze nauw aan bij de eindtermen muzische vorming van het basisonderwijs. Jullie reacties en reacties van de leerlingen, zowel op de nabespreking als op de beleving van de voorstelling, zijn voor Muziektheater Transparant erg waardevol. Je kan deze reacties altijd mailen naar
[email protected]. Hopelijk wordt het een boeiende ervaring! Muziektheater Transparant
1
Uit: Mallemuzes Luisterkabinet, Suggesties voor het beluisteren van muziek door kinderen, Bruno Peeters, Alamire Muziekuitgeverij, Peer, 1996 – citaat uit het voorwoord, Wouter Van Looy, pag. 5
“Tot na mijn dood zal er overal geluid zijn. En dit geluid zal doorgaan tot lang hierna. Men moet dus niet vrezen voor de toekomst van muziek.” John Cage.
LISTEN TO THE SILENCE - A journey with John Cage
Volgens de Amerikaanse avant-gardecomponist John Cage gaan toeval, meditatie, beweging en dialoog samen met muziek, klank en andere muziekvormen zoals lawaai en stilte. Listen to the Silence is een muziekale ervaring voor kinderen volgens het muziekperspectief en de buitengewone kijk op het leven van deze opmerkelijke componist. De voorstelling neemt de vorm aan van een interactieve ervaring en dompelt kinderen onder in een nieuwe klankwereld.
REGIE Letizia Renzini & Wouter Van Looy PIANO Jeroen Malaise PERFORMANCE Tjyying Liu Zonzo Compagnie in coproductie met Big Bang Festival, Muziektheater Transparant, De Werf, Rataplan en Musiktriennale (Keulen). Met de steun van de EU. Leeftijd + 6 jaar.
Begeleid door acteur Tjyying Liu en pianist Jeroen Maleise ontdekken en experimenteren de kinderen met de schoonheid van stilte, een nieuwe manier van componeren en de spiritualiteit en kracht van muziek. De kinderen krijgen de vrije keuze om hun eigen muzikale landschap te creëren. Anderzijds worden ze gestimuleerd en geraakt door de kritische benadering van Cage tussen de relatie klank en ruimte.
OVER ZONZO COMPAGNIE Zonzo Compagnie is een productiehuis dat een avontuurlijk muziekaanbod voor kinderen creëert. De organisatie opgericht in 2001 door Wouter Van looy verwierf zijn grootste bekendheid met OORSMEER avontuurlijk muziekfestival voor een jong publiek, dat onder de nieuwe naam BIG BANG vaste plek heeft in Gent, Brussel, Lissabon, Boedapest, Rijsel, Stavanger en weldra uitbreid naar Madrid, Barcelona, Wenen en Mandurah (Australië). Zonzo Compagnie is de drijvende kracht achter een nieuw muziekaanbod voor kinderen. Het nodigt daarvoor bijzondere muzikanten, ensembles en componisten uit die hun talenten voor een jong publiek willen inzetten of samen met hen de scène delen. Voor bijzondere gelegenheden ontwikkelt Zonzo Compagnie aparte projecten dat de grenzen van het muziekaanbod verruimt en vernieuwt. Zonzo Compagnie werkt samen met honderden artiesten als Han Bennink, Iva Bittova, Tom Cora, Wim Henderickx, Phil Minton, Meredith Monk, Ernst Reijseger, Daan Vandewalle, Hans van Koolwijk, Jan Van Outryve en ensembles en orkesten als Champ d’Action, DeFilharmonie, Olla Vogala, Aka Moon, Jaune Toujours, … Samen met zijn talrijke partners in binnen- en buitenland verdedigt Zonzo Compagnie de gemeenschappelijke missie: de rijkdom van de muziekwereld op een avontuurlijke manier toegankelijk maken voor kinderen.
OVER MUZIEKTHEATER TRANSPARANT Muziektheater Transparant gaat als productiehuis vanuit de artistieke en maatschappelijke actualiteit een intensieve dialoog aan met kunstenaars uit verschillende disciplines en wil op internationaal niveau muziektheater in al zijn diversiteit creëren, vernieuwen en presenteren voor een breed publiek. In de creatie van nieuwe projecten staat het vocale centraal. Oude en nieuwe muziek worden gelijktijdig geprogrammeerd en met elkaar geconfronteerd. Bijzondere aandacht gaat uit naar de ondersteuning van hedendaagse muzikanten en de ontwikkeling van hun werk. Transparant biedt residentie aan drie huiscomponisten: Wim Henderickx, Jan Van Outryve, Eric Sleichim, en twee huisregisseurs: Wouter Van Looy en Caroline Petrick. Annelies Van Parys en Joachim Brackx, twee veelbelovende Vlaamse componisten, zijn uitgenodigd om tijdens een driejarige residentie bij Transparant hun eerste stappen in muziektheater te zetten. Transparant kadert zijn werk in een internationaal perspectief: reisvoorstellingen en samenwerkingen met internationale structuren vormen een belangrijk deel van de werking. Transparant was reeds te gast op o.a. de Salzburger Festspiele, het KunstenfestivaldesArts, diverse Cultuursteden van Europa, Edinburgh International Festival, Hollandfestival. Deze verscheidenheid aan voorstellingen, artiesten en productiemethodes geven Muziektheater Transparant een uniek nationaal en internationaal karakter.
ACHTERGRONDINFORMATIE
OVER DE MAKERS VAN DE VOORSTELLING
LETIZIA RENZINI Als audio-en video-kunstenaar en performer, werkt Letizia Renzini met audio, foto's en video, waarbij ze de nadruk legt op de verkenning en het samenbrengen van de verschillende disciplines en op de verschillen tussen de analoge, de digitale, de expressieve en de suggestieve mogelijkheden van klank, de stem en het lichaam in relatie tot de context. Als muzikant, DJ en zangeres, creëert ze zowel concerten als muziekvoorstellingen, installaties en elektronische muziek. Ze studeerde en werkte samen met Meredith Monk, David Moss, Phil Minton, Ikue Mori. Ze speelde zowel op internationale festivals en podia als in Italiaanse Musea en Galleries. Haar laatste muziekproductie is een Vynil 14 inch genaamd "Birdlistening", soundscape voor een audio-installatie in Museo Marini in Florence. Vooral met de focus op muziekvoorstellingen, werkte ze voor lange tijd samen met Virgilio Sieni Dance Company en Cango Cantieri Goldonetta in Florence. Ze werkte onder andere met Romeo Castellucci van Socìetas Raffaello Sanzio (voor haar project "Conerenza Muta 'gepresenteerd op Filosofia Festival in Auditorium in Rome) met choreograaf Robyn Orlin (Biennale di Venezia 2009), Swiss Dance Company Nicole Seiler met Italiaanse danseres Marina Giovannini en met Burp Enterpreises een collectief van alternatieve muziek. Daarnaast heeft Letizia Renzini een
vrouwelijk dj duo-project met dj en producer Roberta Andreucci (Burp). Haar shows, concerten en voorstellingen zijn gehost in plaatsen zoals Biennale di Venezia, Fabbrica Europa, Istituto Italiano di Cultura di New York (Usa) e di Pretoria (SA), Auditorium Parco della Musica (Rome) etc. Als muziekcriticus voor diverse kranten en tijdschriften (Musica Jazz, All About Jazz, Alias, Il Manifesto), was ze enkele jaren de nieuwsanker, scenarioschrijver en geluidseditor voor de dagelijkse uitzending "Battiti" op RAI Radio 3, het 3e kanaal van de nationale Italiaanse Radio. Letizia Renzini is thuis in de wereld van de Jazz, avant-garde, vocaliteit, improvisatie, geluidskunst, geluidsinstallaties en elektronica. Haar laatste werken werden gepresenteerd op het internationale festival Fabbrica Europa (Florence, mei 2008), Biënnale van Venetië Danza (juni 2008), The Place (London oktober 2008), Stockholm Dansens Hus (oktober 2009)
WOUTER VAN LOOY Wouter Van Looy is huisregisseur bij Muziektheater Transparant waar hij de artistieke leiding deelt met Guy Coolen. Voor Transparant realiseerde hij projecten in toonaangevende festivals en kunstencentra in Europa alsook in Noord en Zuid-Amerika en Australië. Recentelijk ging werk van hem in première in Zürich (Theaterspektakel), Antwerpen (deSingel en de Vlaamse Opera), Mexico (Musica y Escena) en Rijsel (Opéra de Lille).
Wouter Van Looy werkt op de grens van opera en hedendaags muziektheater vaak met linken naar historische bronnen zoals bij zijn enscenering van Drift (2004) gebaseerd op Claudio Monteverdi’s L’Arianna, Dido (2006) naar Vergilius en Villa Vivaldi gebaseerd op Ariosto en Vivaldi. Geïnteresseerd door de artistieke mogelijkheden om essentiële filosofische en wetenschappelijke vragen te benaderen regisseerde Wouter Van Looy een aantal stukken gebaseerd op historisch belangrijke schrijvers als Francesco Petrarca (Sestina/Claudio Monteverdi, 2004), Fernando Pessoa (2007, Void/Wim Henderickx), Franz Kafka (2008, Kafka Fragments/Gyorgy Kurtag). Wouter Van Looy’s voorstellingen zijn vaak het resultaat van multidisciplinaire samenwerking tussen componisten, schrijvers and beeldende kunstenaars . In zijn avontuurlijke aanpak presenteert Wouter Van Looy zijn werk geregeld in ongewone scenische settings. Zo liet hij onder andere voor Het meisje, de jongen, de rivier (2008), het publiek bij de voorstelling overnachten die plaatsvond in de Antwerpse haven. Naast het regisseren tekent Wouter Van Looy steeds vaker voor het decorontwerp van zijn eigen voorstellingen. Naast zijn werk als artistiek leider en regisseur bij Muziektheater Transparant richtte Wouter Van Looy in 1995 het kindermuziekfestival Oorsmeer op dat inmiddels bekend staat als een trendsettend muziekfestival voor kinderen. Oorsmeer heeft Gent en Rijsel (Frankrijk) als thuishavens maar werd ondertussen georganiseerd in vele Europese steden zoals Zürich, Bern, Winterthur, Angers, Utrecht, Amersfoort. Vanaf 2010 krijgt het festival ook een vaste plek in Lissabon, Boedapest, Stavanger en Calais. Zijn interesse in educatieve projecten heeft geresulteerd in jaarlijkse opera producties die hij met jonge zangers realiseert en het project
Institute for Living Voice dat hij met de Amerikaanse vocalist David Moss organiseert. Volgende seizoenen regisseert Wouter Van Looy o.a. Blond Eckbert (Judith Weir) op uitnodiging van Bregenzer Festspiele en met première in Vlaamse Opera tijdens Opera XXI, Pelléas et Mélisande (Debussy) voor de Wiener Kammeroper in een bewerking van Luc Brewaeys en Listen to the Silence – A journey with John Cage (John Cage)
JEROEN MALAISE Jeroen Malaise bespeelde reeds op jeugdige leeftijd verschillende klavierinstrumenten, waaronder klavechord, klavecimbel en piano. Na pianostudies bij Jan Vermeulen studeerde hij met grootste onderscheiding af aan het brabants conservatorium (tilburg, NL) bij Jacques Detiège. Voor klavecimbel studeerde hij met een grote onderscheiding af bij Remy Syrier, eveneens aan het Brabants conservatorium. Jeroen speelt in verschillende ensembles, zowel klassiek als jazz, waaronder thrizoom, zvezdoliki, aardbeefman, groove juice special en in duo met contrabassist Ben Faes. met het ensemble Groove Juice special won hij in 2008 de Jazz Costa Public Award. Afgelopen en volgend seizoen was en zal hij ook te zien zijn in de productie Porselein van Muziektheater Transparant. Over Porselein in weekblad KNACK : " ... (acteur) Versnel deelt het podium met pianist Jeroen Malaise, die de gehele voorstelling van een meesterlijke soundscape voorziet. De warme pianoklank van de herinneringen haakt zich feilloos vast in de zachte vertelstem van Versnel. " Jeroen is eveneens actief als pedagoog en begeleider aan de Academies voor Muziek en Woord van Borgerhout (B) en Wijnegem (B).
TJYYING LIU Tjyying woonde en werkte na zijn studie Sinologie in Leiden in Peking. Naast zijn werk als correspondent richtte hij daar een theatergezelschap op. Acht jaar later keerde hij terug naar Nederland om aan de Toneelacademie Maastricht regie te studeren. Liu maakt beeldende en muzikale voorstellingen met een actuele context. Aan diverse conservatoria heeft hij als gastregisseur muziektheaterproducties gerealiseerd. Ook speelt Liu in professionele producties. Behalve theatermaker is Liu scenarioschrijver. Zijn eerste korte filmscenario, ZUCHT, werd in 2007 genomineerd voor een gouden kalf op het Nederlands Filmfestival in Utrecht. In 2009 komt zijn tweede korte film, KONING AAP uit. Het is de eerste film waarin hij naast het schrijven van het scenario regieassistent zal zijn en tevens een rol speelt.
OVER JOHN CAGE John Cage, voluit John Milton Cage, was een Amerikaanse avantgardecomponist die leefde van 1912 tot 1992. Hij werd geboren in een van oudsher streng christelijke familie, maar als zoon van een excentrieke vader. Hij hild zich in tegenstelling tot vele andere componisten niet al van een vroege leeftijd bezig met muziek. Hij had allerhande vagere ambities. ` In het tweede jaar van zijn studie brak hij ze af om naar Europa te gaan waar hij anderhalf jaar verbleef. Toen hij terug in de VS was in 1931 ging hij muziek studeren. Hij nam compositielessen bij Richard Buhlig, Adolph Weiss, henry Cowell en Arnold Schönberg, die hij naar eigen zeggen verafgoodde. Zo zij Schönberg ooit over Cage dat hij ‘geen componist was maar eerder een uitvinder’. Toch brak hij zijn studie bij Schönberg af en ging toen experimentele composities schrijven waarin niet melodie en harmonie, maar eerder klankkleur en ritme de belangrijkste pijlers waren. Hij borduurde in zekere zin door op het werk van Anton Webern en Erik Satie, waarschijnlijk onbewust. Hij werd langzaam maar zeker een van de grootste vernieuwers van de klassieke muziek uit de 20e eeuw. Waar hij voor WOII vooral bekend was door zijn Oosters getinte muziekwerken, werd hij na de oorlog vooral geprezen of de grond ingeboord door zijn radicale toepassing van het toevalselement in zijn muziek. In zijn latere periode schreef hij meer en meer stukken die teruggingen naar de conventionele notatievormen. Een belangrijke ontwikkeling was het gebruik van citaten uit werken van andere componisten, zoals
in Europeras 1 & 2. Dat maakte Cage de schepper van een nieuw soort muziektheater, waarin muziek, beeld, licht en beweging geïntegreerd zijn en de werkverdeling tussen musicus, muzikaal leider, acteur en presentator volledig werd afgeschaft. Zijn invloeden In de jaren 1936-1938 richtte hij percussie ensembles op om uitvoerende kunstenaars te hebben voor de werken die hij schreef. Ondertussen werkte hij samen met Merce Cunningham, een choreograaf, danser en vriend. Dit leidde tot nieuwe compositorische aanpakken, waaronder de zogenaamde ‘prepared piano’. Hij voegde allerlei objecten in de piano waardoor deze geluiden zou produceren die normalerwijs niet uit een piano zouden voortkomen. Hij gaf met andere woorden het begrip muziek een ruimere inhoud. Naast gefixeerde tonen konden naar zijn idee ook ruisklanken en stilte muzikaal geordend worden. Het werd mogelijk de afstanden tussen de tonen te verkleinen: zogenaamde microtonen. Een mogelijke vergelijking met deze ‘prepared piano’ is de duimpiano uit de Afrikaanse muziek. Cage hechtte veel belang aan de oosterse filosofieën zoals het Zen Boeddhisme, die ontstond in de jaren die volgden na WOII. Deze gedachtegangen verwikkelden zich snel in zijn muziek. Hij bleef werken aan zijn vervaging van de kloof tussen muziek en andere vormen van geluiden die gecreëerd kunnen worden. In deze periode werden de welgekende toevalsoperaties belangrijk in zijn werken. Deze konden aanvankelijk alleen worden toegepast tijdens het componeren, in de vorm van het werpen van muntjes of het gebruik van I Tjing. Hij ontdekte het Chinese Boek van de I Tjing, dat 64 diagrammen en decagrammen bevat. Dit gebruikte hij om at random het materiaal voor zijn composities te bepalen, waarover hij niets te zeggen meende te hebben.
Pas later kon het toeval ook gebeuren tijdens de uitvoering. Dat betekende dat de uitvoerenden zelf beslissingen mochten nemen wat betreft tempo, ritme of de volgorde van de compositie-onderdelen. De rol van de performer verschoof dus en de voorstellingen werden volkomen uniek. Het feit dat deze grafische partituren naar believen konden geïnterpreteerd worden zorgde ervoor dat deze Variations werden genoemd. Belangrijke werken Zijn meest gekende werk, en tevens meest berucht, is 4’33”. Dit was namelijk niet meer dan een lege partituur. David Tudor zat tijdens de performance achter zijn piano, een leeg partituur voor hem en timede de tijd met een klok. Vier minuten en drieëndertig seconden lang werd er geen noot gespeeld zodat de compositie geheel bestond uit toevallige geluiden zoals het kuchten, stoelgeschuifel en het kraken van het podium. Cage noemde dit stuk dan ook niet schrikwekkend zijn Silent Piece. Een ander werk dat toch wel voor opschudding zorgde was Walking Water. Op het podium placeerde hij allerlei objecten zoals kookpotten, radio’s, een badkuip, ... Tijdens de performance liet hij zich begaan in de geluiden en produceerde hij met een cimbaal al slagens op het wateroppervlak in de badkuip een geluid dat opgevolgd werd door een vallende radio enz. Een complexiteit van geluiden dus! Recent in het nieuws Op 19 oktober 2010 stond in het Laatste Nieuws te lezen dat de Britse Facebookgroep Cage Against The Machine is begonnen met haar lobbywerk om de voorbije kerst het experimentele nummer 4’33” van componist John Cage op nummer één te krijgen in de Brist hitlijsten.
MET DE KLAS AAN DE SLAG
INLEIDING John Cage was één van de grootste vernieuwers van de klassieke muziek uit de 20e eeuw. Hij was een componist die niet componeerde met vaststaande regels. Cage liet partituur en uitvoering bepalen door het toevalsprincipe. Een uitvinder was hij, die zijn eigen regels maakte. In de composities van Cage maakte hij gebruik van geluiden uit het dagelijkse leven, alledaagse voorwerpen en stilte. Hierna zijn enkele opdrachten uitgewerkt om met de leerlingen te werken rond de muziek van John Cage. U zal merken dat er een algemene voorbereidende opdracht is uitgewerkt. Deze opdracht dient eerst uitgevoerd te worden, alvorens men met de uiteindelijk gekozen opdracht kan beginnen. Veel succes!
WERKEN ROND GELUIDEN VOORBEREIDENDE OPDRACHT VOOR ALLE VOLGENDE OPDRACHTEN: GELUIDENTOCHT Het is de bedoeling dat deze opdracht gedaan wordt ter voorbereiding op alle hieronder beschreven opdrachten. DOEL De kinderen bewandelen hetzelfde pad als John Cage tijdens deze workshop. Ze gaan op zoek naar de mogelijkheden om geluid te maken met alledaagse voorwerpen. Indien er in de klas ook gewerkt zal worden rond opdracht 2, raden wij aan om tijdens de geluidentocht de geluiden op te nemen. Met deze opgenomen geluiden wordt er immers verder gewerkt in opdracht 2. Stap 1. Geluidentocht In de klas: Stil zijn en luisteren naar de geluiden die men hoort. De ogen sluiten en luisteren naar de geluiden die de begeleidster maakt; op verschillende materialen kloppen, met een houten stokje overal op tikken, het raam openen en luisteren naar de geluiden van buiten, ... met een kartonnen koker luisteren aan het raam, de deur, de radiator, de grond, elkaar lichaam. In de gang: Met een oor tegen de grond naar voetstappen luisteren, aan de deur van een andere klas luisteren, heel hard met de voeten stampen tijdens het stappen, ...
Stap 3. Experimenteren met geluiden Op de speelplaats: Luisteren met de handen achter de oren, de geluiden imiteren die men hoort, op de speelplaats of op een blad tekenen wat men hoort, ... Op straat: Tijdens een wandeling de oren dichthouden en luisteren uit welke richting de auto’s komen, luisteren hoeveel auto’s er voorbij komen. Stap 2. Geluiden met alledaagse voorwerpen Om de kinderen de mogelijkheden van alledaagse voorwerpen aan te tonen legt de begeleider een stuk of 10 voorwerpen in het midden van een kring. Terwijl de kinderen hun ogen gesloten houden, maakt de begeleider of één van de kinderen een geluid met één van de voorwerpen. Bijv. Een lat laten trillen of een stukje plakband afscheuren. De kinderen proberen te raden welk voorwerp het geluid maakte. Daarna laat de begeleider enkele kinderen het geluid nabootsen. Ga op zoek naar de klankmogelijkheden van je materiaal. Met papier kan je bijvoorbeeld wapperen,over de grond wrijven, tot een bal verfrommelen, scheuren, kreuken en terug gladstrijken. Materiaal: alledaagse voorwerpen (bijv. kam, plakband, lucifers, keukenpapier, klopper, lat, kookwekker, hefboom van een ringmap, handdoek, pepermolen, ...) Duur: ca. 15 min.
Voor deze opdracht gaan we verder met de mogelijkheden van alledaagse voorwerpen. De kinderen kiezen een alledaags voorwerp (dat kan een voorwerp uit de vorige opdracht zijn). De begeleider geeft nu telkens aan op welke manier de kinderen geluid moeten maken. Stil, zacht, luid, hard, traag, snel, vrolijk, droevig, ... Dit doet de begeleider aan de hand van een zin. Bijv. “Een kindje dat geen cadeautjes krijgt van Sinterklaas”, “een bom die ontploft”, ... Materiaal: alledaagse voorwerpen Duur: ca. 10 min.
OPDRACHT 1: VERKLANKEN VAN EEN GEDICHT Bespreek de voorbereidende opdracht. Welke geluiden hebben de leerlingen gehoord? Hebben ze nieuwe geluiden ontdekt? Luisteren ze bewuster dan voordien? Laat vervolgens de leerlingen de vijf beste geluiden kiezen en bespreek deze in detail. Hoe klinkt het geluid? Hoog, laag, luid, stil, kort, lang? Vinden ze dit een mooi geluid? Een vreemd geluid? Een angstig geluid? MATERIAAL De opgenomen geluiden en apparatuur om de geluiden af te spelen. De begeleider leest een kort gedicht of verhaal voor aan de kinderen. De kinderen luisteren aandachtig, want zo dadelijk gaan ze dat verklanken met hun alledaagse voorwerpen. De kinderen nemen samen het gedicht nog eens door. Ze denken na welke geluiden op welke manier het best bij de stukken tekst past. Let op: er mogen geen stemgeluiden gebruikt worden!!!
OPDRACHT 2: CAGE EN CUNNINGHAM – WERKEN ROND GELUIDEN, DIRIGEREN EN BEWEGING John Cage werkte in de loop van zijn carrière nauw samen met choreograaf, danser en vriend Merce Cunningham. Merce Cunningham was tevens een invloedrijke choreograaf uit de 20e eeuw. Elke beweging kon volgens hem gezien worden als dans. Deze samenwerking leidde tot nieuwe compositorische aanpakken, waaronder de zogenaamde ‘prepared piano’. DOEL De leerlingen ervaren het toevalsprincipe van Merce Cunningham. Ze creëren zelf een choreografie die gebaseerd is op toeval en die bestaat uit vervormde alledaagse bewegingen. Daarnaast ontdekken de kinderen dynamieken in de klanken van een voorwerp en ervaren ze de impact van een dirigent. De leerlingen kunnen hun auditieve ervaringen beschrijven en met een gepast woordenschat benoemen. (hoog, laag, kot, lang, dof, scherp, ...) De leerlingen kunnen een geluid beschrijven in woorden en grafisch uitdrukken. De leerlingen kunnen een geluid vocaal nabootsen. De leerlingen kunnen hun waardering over een geluid uitspreken. Stap 1. Verdieping van de geluidentocht (opdracht 1) Bespreek de voorbereidende opdracht. Welke geluiden hebben de leerlingen gehoord? Hebben ze nieuwe geluiden ontdekt? Luisteren ze bewuster dan voordien? Laat vervolgens de leerlingen de vijf beste geluiden kiezen en bespreek deze in detail. Hoe klinkt het geluid? Hoog, laag, luid, stil, kort, lang? Vinden ze dit een mooi geluid? Een vreemd geluid? Een angstig geluid
MATERIAAL De opgenomen geluiden en apparatuur om de geluiden af te spelen. Stap 2. Componeren en dirigeren met geluiden De begeleider begint als dirigent en geeft woordelijk aan hoe de kinderen hun voorwerp moeten bespelen. Stil, luid, traag, snel, de overgang van stil naar luid en omgekeerd, ... Daarna spreekt de begeleider dirigeercodes af. De kinderen verklanken de gebaren die de dirigent aangeeft. MATERIAAL Dezelfde alledaagse voorwerpen van opdracht 1. Stap 3. Samenspel Verdeel de klas in twee groepen. De groepen gaan tegenover elkaar staan in de ruimte. De begeleider neemt plaats in het midden. Hij laat afwisselend de ene groep en dan weer de andere groep spelen. Af en toe laat de dirigent de groepen samenspelen. De ene groep kan luid spelen, terwijl de andere groep stil speelt. Laat op het einde van de opdracht ook enkele kinderen de dirigent zijn! MATERIAAL Dezelfde alledaagse voorwerpen van opdracht 1. Stap 4. Verkenning beweging De kinderen gaan verspreid staan in de ruimte en wandelen door elkaar. De begeleider bepaalt op welke manier ze bewegen, aan de hand van herkenbare handelingen uit het dagelijkse leven. Bijv zwemmen: zwemzak maken, naar het zwembad fietsen, kleedhokje openen, kleren
uitdoen, zwemkledij aandoen, eerst voelen of het water niet te koud is, enz... Vervolgens legt de begeleider de verschillende ruimtelagen van dans uit; hoog, midden, laag, ... De kinderen krijgen één bepaald thema (ochtend, school, vakantie, ...) aangereikt en maken daar bewegingen bij. Ze kiezen één beweging en gaan deze nu vervormen. De begeleider geeft aan om de beweging héél groot te maken of net heel klein, heel snel of juist heel traag, vloeiend of in schokjes, ... De kinderen selecteren 6 bewegingen. Twee hoge, twee midden en twee lage bewegingen. Elke beweging wordt gekoppeld aan een getal op de dobbelsteen. Wanneer we nu een reeks dobbelen van 6 getallen, ontstaat er per toeval een choreografie. Stap 5. Combineren van dans en muziek. Net zoals Cage en Cunningham gaan de kinderen nu dans en muziek combineren. Het toevalsprincipe blijft hierin een rol spelen. De kinderen zoeken nu bij de ontstane choreografie een geluid. Enkele kinderen voeren de choreografie uit, terwijl de anderen de geluiden maken bij elke beweging met een dirigent aan het hoofd die de hele performance in goede banen leidt.
OPDRACHT 3: MUZIEK OP PAPIER – In a landscape (J.Cage) & Dream (J.Cage) Onderstaande afbeelding toont wat we vandaag de dag verstaan onder muzieknotatie. Er is echter een lange weg afgelegd sinds in de 11e eeuw door monnik Guido van Arezzo de basis werd gelegd voor deze schrijfwijze. Lang voor en lang na dit historisch moment zijn er tal van variaties ontstaan die onderling erg van elkaar verschillen.
DOEL Net als John Cage is het de bedoeling dat de kinderen hun fantasie de vrije loop laten en op het einde een geheel eigen persoonlijke muzieknotatie bekomen om vervolgens te eindigen in hun landschap/droomwereld. Stap1. Verkennende fase
a) Blind tekenen De kinderen sluiten de ogen en maken een tekening zonder het potlood op te heffen. Belangrijk om aan te halen is dat ze niet perse een bekend beeld moeten schetsen. Het mag ook een kriskras collage zijn. Materiaal: tekengerief, papier Duur: ca. 10 min.
Dat ook John Cage hier variaties op heeft geconstrueerd mag een understatement zijn. Soms liet hij zich drijven door het toeval, andere keren baseerde hij zich op oude sterrenmappen. Op nog andere momenten liet hij ook simpelweg zijn fantasie de vrije loop. Onderstaande afbeelding is daar een uitstekend voorbeeld van.
b) Kreukelige kronkelingen De kinderen krijgen een vel papier waar ze een propje van maken. In de plooien die in het papier verschijnen kunnen ze nu lijnen trekken met kleurpotloden. De kinderen die in de vorige oefening nog een bekend beeld probeerden te schetsen, komen nu eerder uit op vreemde vormen. Materiaal: tekengerief, papier Duur: ca. 10 min.
c) Verfrommelde fauna en flora
Uit de vlakken die de kinderen in de vorige oefening hebben bekomen op het verfrommelde papier, moeten de kinderen proberen bekende vormen te halen; dieren, natuur, voorwerpen, ... Materiaal: tekengerief, papier Duur: ca. 10 min.
Stap 2. Verdiepende fase
a) Muziek en gevoel Om het gevoel en verschillende gemoedstoestanden die muziek met zich kan meebrengen, laat de begeleider de kinderen een aantal muziekstukken horen van John Cage (zie cd, nr. X,X & X) Terwijl ze naar muziek luisteren hangt er eenzelfde aantal schilderijen in de ruimte die ook telkens weer van elkaar verschillen. De opdracht is nu om de muziek aaan de schilderijen te linken en daarbij een aantal eigenschappen op te schrijven; bijv. blij, triestig, griezelig, grappig, vrolijk, donker, ... Materiaal: cd in bijlage, schilderwerken of foto’s Duur: 20 min
b) De kleurencompositie In de muzieknotatie is er ook een notatie ontstaan waarin kleurvlakken de gespeelde muziek uitbeelden. Het is interessant om dit soort filmpje te tonen van bijvoorbeeld de 5e symfonie van Beethoven. Hier kan je duiden dat er verschillende soorten partituren en schrijfwijzes bestaan voor muziek. Vervolgens kan je vragen aan zowel de muzikale als niet-muzikaal onderlegde kinderen om eenvoudige noten en muzieknotaties op het bord te tekenen. Bijv: een korte noot, een solsleutel, een rust, ... Vervolgens kan je bijv de partituur van John Cage tonen om te duiden hoe sterk muzieknotatie wel niet kan verschillen Materiaal: dvd/internet, partituurvoorbeelden. (zie bijlage lesmap) Duur: zelf te bepalen
c) Een klas(se) werk Bij deze opdrachten zullen de kinderen zelf hun eerste aanzet tot muzieknotatie “neerpennen”. De kinderen krijgen een groot vel papier dat op een grote tafel wordt gelegd. De kinderen beluisteren een muziekfragment en tekenen tegelijk de route die de muziek aflegt op één groot papier. Stilaan schuiven ze op en wandelen ze als de muziek vordert rond de tafel, terwijl ze verder de “route” van de muziek grafisch voorstellen. Elk kind mag op zijn eigen manier de route uitbeelden. Dat kan met loopings, bochten enz... Materiaal: dik papier (bijv. Rol behangpapier, ...), cd/mp3/..., Stiften Duur: ca. 10 min.
d) Eindopdracht Op een instrument speelt de begeleider een aantal klanken: hard, dof, zacht, lang, kort, ... Bij elke klank bedenken de kinderen vervolgens een symbool of een tekening. Eerst is het de bedoeling dat de kinderen nog niet beginnen te tekenen. Aanvankelijk wordt er eerst enkel in stilte geluisterd naar een muziekstuk van John Cage. (zie cd in bijlage) Hetzelfde muziekstuk wordt opnieuw afgespeeld terwijl de kinderen het stuk omzetten in hun eigen, vooraf uitgevonden symbolentaal. Dit gebeurt individueel op een eigen tekenblad met potlood of zwarte stift. Vervolgens kunnen de kinderen sfeer toevoegen aan de lijnen en schetsen die reeds op papier staan en zo een eigen droomwereld/landschap creëren. Belangrijk is dat tijdens het tekenen/schilderen de muziek steeds blijft spelen; de kinderen baseren zich hier immers op.
OPDRACHT 4: WACHTEN MET JOHN CAGE – Waiting (J.Cage) John Cage was één van de grootste vernieuwers van de klassieke muziek uit de 20e eeuw. Hij was een componist die niet componeerde met vaststaande regels. Cage liet partituur en uitvoering bepalen door het toevalsprincipe. In de composities die Cage maakte gebruikte hij geluiden uit het dagelijkse leven, alledaagse voorwerpen, maar ook stilte. Zijn meest bekende werk rond stilte is allicht 4’33”. Er wordt geen muziek gespeeld, maar het geluid dat binnen de vier minuten drieëndertig seconden toevallig te horen is, bepaalt de compositie. Een ander werk van Cage waarin stilte een belangrijke rol speelt is Waiting. In dit stuk wisselen gecomponeerde stukken en stilte waarbij toevalselementen de muziek bepalen, elkaar af. Het is met dit werk dat we in de volgende opdracht aan de slag gaan. Stap 1. Luisteren Beluister met de kinderen Waiting, terwijl ze de ogen gesloten houden. Het is erg belangrijk dat er volledige stilte heerst onder de leerlingen en dat ze heel goed luisteren naar de geluiden die ze op die momenten om zich heen horen. Zorg ervoor dat de leerlingen zich volledig laten meeslepen door de muziek, de geluiden rond zich heen en de gedachten die op dat moment door hun hoofd gaan. Stap 2. Bespreking Bespreek met de leerlingen wat ze hoorden, zowel de momenten waarop er muziek van J. Cage te horen was als de momenten waarop er geen muziek was en de omgevingsgeluiden de compositie bepaalden.
Vraag hen ook wat ze dachten. Welk beeld ze voor zich zagen terwijl ze hun ogen gesloten hielden. Stap 3. Opbouwen van een verhaal Kom met de klas tot een verhaal op basis van wat de leerlingen tijdens het gesprek aanbrachten. Het mag een verhaal zijn met een chronologische volgorde, maar evengoed een nonsens verhaal. Stap 4. Verklanken van het verhaal Het is nu de bedoeling dat de leerlingen zelf gaan zoeken naar de mogelijkheden om hun verhaal in geluiden om te zetten aan de hand van de voorwerpen uit de voorbereidende oefening. De verklanking mag alleen plaats vinden tijdens de momenten waarop er tijdens Waiting geen muziek te horen is.
OPDRACHT 5: FILOSOFEREN MET KINDEREN ROND MUZIEK EN JOHN CAGE Hoe filosoferen met kinderen? Als je filosofeert met kinderen ben je niet de alwetende volwassene. Wel ben je diegene die vragen stelt, aanzet tot nadenken, net zo lang tot ze niet meer verder kunnen. Zorg ervoor dat de vragen het kind verder brengen. Verwacht geen juiste antwoorden. Die bestaan niet. Ook zijn er geen oplossingen. Het belangrijkste is dat de kinderen op zoek gaan naar een antwoord en zijn gedachten helder leert formuleren. De antwoorden proberen argumenteren is wel belangrijk. Kinderen leren ervaren dat hun argumenten er toe doen ofwel serieus genomen worden. We reiken hier enkele suggestievragen. Natuurlijk zijn de vragen die uiteindelijk aan bod zullen komen erg afhankelijk van wat er uit de groep komt. Laat de kansen vooral niet liggen als er andere, nieuwe vragen naar boven rijzen gedurende het gesprek.
Stappenplan: 1. Maak een kring met alle kinderen. Zorg ervoor dat er een gemoedelijke sfeer hangt, zodat de kinderen zich veilig en vrij kunnen voelen om hun gedachten te uiten. 2. Vertel de kinderen wat filosoferen inhoudt. Benadruk hierbij altijd dat het over ‘diep nadenken’ gaat en dat er geen goed of fout antwoord bestaat. 3. De vragen van het discussieplan vormen de leidraad voor je filosofisch gesprek met de kinderen. Ga vooral in op de antwoorden van de kinderen. Grijp naar een nieuwe vraag als het gesprek stilvalt.
Vragen: Wat is muziek? (geef eventueel een voorbeeld; de wind die waait, een auto die voorbij rijdt, een vogel die fluit, ... Je kan ook laten invullen vanuit de vraag: Muziek is voor mij ... . Of gewoon: Muziek is ... . Ik luister het liefst naar muziek als ik ... . Ik luister niet graag naar muziek als ik ... . Het geluid van een ... is geen muziek) Kan je in elk geluid muziek horen? (Geef ook hier eventueel een voorbeeld) Is stilte ook muziek?
(Bestaat stilte wel of is er altijd geluid? Probeer met de leerlingen stilte te horen. Ogen sluiten en 15 seconden stilte. Lukt dat? Of hoor je nog altijd iets?) Wie maakt er muziek? (De vraag eerst richten naar de leerlingen. Is er iemand die muziek maakt? Wat bespeelt hij of zij?) Wie kan er een bijzonder geluid maken? (Laat een kind een lichaamsgeluid maken. Stel de vraag of dat geluid ook muziek is en of we er muziek mee kunnen maken? Wie kan er nog een ander geluid maken?) Met wat kan je muziek maken? (Doorvragen als er alleen instrumenten worden genoemd. Kan je ook met een deur, potten, pannen, mes, vork, ... muziek maken?) Is taal ook muziek? (Waarom wel/niet?) Is alles muziek? (cfr. John Cage: “Alles is muziek”) (Waarom wel/niet?) “Wat is het mooiste, een vrachtwagen die voorbij een fabriek rijdt, of een vrachtwagen die voorbij een muziekschool rijdt?” (cfr. John Cage) (Laat de leerlingen hun antwoord/mening proberen argumenteren)
BIJLAGE PARTITUREN JOHN CAGE
