LAMPIRAN 1 DATA BAHAN BAKU L1.1
KOMPOSISI ASAM LEMAK BAHAN BAKU CPO HASIL ANALISA GCMS Tabel L1.1 Komposisi Asam Lemak CPO Komposis Berat Asam Lemak Mol %Mol %Mol x BM i (%) Molekul 0,00025 Asam Laurat (C12:0) 200,32 0,05 0 0,000680 0,136148 0,00221 Asam Miristat (C14:0) 228,37 0,51 3 0,006025 1,375910 0,13660 Asam Palmitat (C16:0) 256,42 35,03 4 0,371966 95,379440 Asam Palmitoleat 0,00094 254,41 (C16:1) 0,24 0 0,002559 0,651059 0,01277 Asam Stearat (C18:0) 284,48 3,64 8 0,034793 9,897946 0,17713 Asam Oleat (C18:1) 282,46 50,03 3 0,482326 136,237671 0,03483 Asam Linoleat (C18:2) 280,45 9,77 9 0,094864 26,604644 0,00112 Asam Linolenat (C18:3) 278,43 0,31 2 0,003056 0,850924 0,00101 Asam Arakidat (C20:0) 312,53 0,32 8 0,002771 0,866172 Asam Eikosenoat 0,00035 310,51 (C20:1) 0,11 3 0,000960 0,298164 Jumlah
100%
0,36724 272,298078 8 Dari perhitungan, maka diperoleh berat molekul rata-rata FFA CPO sebesar 272,30gr/mol
49
L1.2
KOMPOSISI TRIGLISERIDA BAHAN BAKU CPO Tabel L1.2 Komposisi Trigliserida CPO Komposis Berat Trigliserida Mol %Mol %Mol x BM i (%) Molekul Trilaurin (C39H74O6) 0,05 639,010 0,00008 0,00067 0,42751 Trimiristin (C45H86O6) 0,51 723,160 0,00070 0,00597 4,32046 Tripalmitin (C51H98O6) 35,03 807,320 0,04339 0,37098 299,49884 Tripalmitolein (C51H92O6) 0,24 801,270 0,00030 0,00255 2,04438 Tristearin (C57H110O6) 3,64 891,480 0,00408 0,03486 31,08032 Triolein (C57H104O6) 50,03 885,432 0,05651 0,48315 427,79685 Trilinolein (C57H98O6) 9,77 879,384 0,01111 0,09500 83,54065 Trilinolenin (C57H92O6) 0,31 873,337 0,00036 0,00306 2,67197 Triarakidin (C63H122O6) 0,32 975,640 0,00033 0,00279 2,71985 Trieikosenoin (C63H116O6) 0,11 969,624 0,00011 0,00097 0,93626 0,36724 Jumlah 100% 8 855.03707 Dari perhitungan, maka diperoleh berat molekul rata-rata FFA CPO sebesar 855.04 gr/mol
L1.3 KADAR FREE FATTY ACID (FFA) CPO Tabel L1.3 Kadar Free Fatty Acid (FFA) CPO Kadar FFA (%) Sebelum Degumming Setelah Degumming 4,92 3,18
% Penurunan FFA = =
Sebelum Degumming - Setelah Degumming Sebelum Degumming 4,92-3,18 4,92
= 35,37 %
50
LAMPIRAN 2 DATA HASIL PENELITIAN L2.1 DATA HASIL ANALISA DENSITAS BIODIESEL Tabel L2.1 Hasil Analisa Densitas Biodiesel Jumlah Biokatalis (b/b) 30 %
Rasio Molar Reaktan 1:3
Suhu (oC) 45
Densitas Biodiesel (g/ml) 0,87766
L2.2 DATA HASIL ANALISA VISKOSITAS KINEMATIKA BIODIESEL Tabel L2.2 Hasil Analisa Viskositas Biodiesel Jumlah Biokatali s (b/b)
Rasio Molar Reaktan
30 %
1:3
Suh u (oC) 45
Waktu Alir (detik) t1
t2
t3
434,5 3
455,0 5
429,2 7
trata-rata Biodiesel (detik)
Viskositas Kinemati k (cSt)
439,07
3,559
L2.3 DATAYIELD DAN TOTAL PENURUNAN YIELD BIODIESEL Tabel L2.3 Hasil Yield dan Total Penurunan Yield Biodiesel Variasi Run
Suhu (oC)
Tanpa Cairan Ionik Dengan Cairan Ionik
L2.4
45
Kondisi Reaksi Jumlah Rasio Molar Jumlah CPO : Biokatalis Pemakaian Cairan Ionik (b/b) 1 2 3 4 30 1 2 1:1,5 3 4
Yield (%) 63.56 57.11 54.09 44.62 35.77 31.18 26.56 68.98
Penurunan Yield (%)
12,33
4,28
DATA HASIL ANALISA AKTIVITAS ENZIM BERDASARKAN PERSEN HIDROLISA CPO 51
Tabel L2.4 Hasil Analisa Aktivitas Enzim Berdasarkan Persen Hidrolisa CPO Persen Hidrolisa CPO (%) Rasio Molar Jumlah Setelah Sebelum CPO : Biokatalis Pemakaian Pemakaian Cairan Ionik (b/b) IV Kondisi Reaksi
Variasi Run
Suhu (oC)
Tanpa Cairan Ionik
-
0,34
45 Dengan Cairan Ionik
30
1:1,5
1,01
0,57
52
LAMPIRAN 3 CONTOH PERHITUNGAN L3.1 PERHITUNGAN KADAR FFA CPO Kadar FFA =
NxVxM 10 x Berat sampel
%
Keterangan: N = Normalitas larutan NaOH V = Volume larutan NaOH terpakai M = Berat molekul FFA (BM FFA CPO = 272,30 gr/mol)
L3.1.1 Perhitungan Kadar FFA CPOSebelumDegumming Normalitas NaOH = 0,25 N Volume larutan NaOH yang terpakai = 5,1 ml BM FFA = 272,298078 gr/mol Berat CPO = 7,05 gram Kadar FFA
=
NxVxM % 10 x massa sampel
=
0,25 x5,1x 272,298078 % 10 x7,05
= 4,92 %
L3.1.2 Perhitungan Kadar FFA CPO SetelahDegumming Normalitas NaOH = 0,25 N Volume larutan NaOH yang terpakai = 3,3 ml BM FFA = 272,298078 gr/mol Berat CPO = 7,05 gram Kadar FFA
=
NxVxM % 10 x massa sampel
53
=
0,25 x3,3x 272,298078 % 10 x7,05
= 3,18 %
L3.2 PERHITUNGAN KEBUTUHAN METANOL
Massa CPO
= 2 gr
Metanol : CPO
= 3 : 1 (mol/mol)
% katalis
= 30 % (b/b)
BM Trigliserida
= 855,04 gr/mol
Mol CPO =
Massa BM Trigliserida =
2 gr 855,04 gr / mol
= 0,0023 mol 3
Mol CPO = x 0,0023 = 0,0069 mol 1
Maka, massametanol = mol metanol x BM metanol = 0,0069 mol x 32,04 gr/mol = 0,22gram
Volume metanol =
=
𝑚 𝜌
0,22 𝑔𝑟
0,7918𝑔𝑟/𝑚𝑙
= 0,27
Untuk kebutuhan metanol yang lainnya sama dengan perhitungan di atas.
L3.3 PERHITUNGAN DENSITAS BIODIESEL Volume piknometer = Densitas sampel =
berat air densitas air
= 5,64 ml
berat sampel volume piknometer
Berat piknometer kosong = 15,42 gr = 0,01542 kg 54
Berat piknometer + biodiesel = 20,37 gr = 0,02037 kg Berat biodiesel = 4,95 gr = 0,00495 kg Densitas minyak biodiesel =
0,00495 kg 0,00000564 m3
= 877,66 kg/m3
Untuk data yang lainnya sama dengan perhitungan di atas.
L3.4 PERHITUNGAN VISKOSITAS BIODIESEL sg =
densitas sampel densitas air
viskositas sampel = k x sg x t Dimana t = waktu alir Kalibrasi air: ρair (40oC) = 992,25 kg/m3 = 0,99225 g/m3
[48]
Viskositas air (40oC) = 0,656 x 10-3 kg/m.s
[48]
t air = 81,54 detik sgair= 1 Viskositas air
= k x sg x t
0,6560 x 10-3 kg/m.s = k x 1 x 81,54 s = 8,045 x 10-6 kg/m.s2
k Viskositas Biodiesel
t rata-rata biodiesel= 439,07 detik sg biodiesel=
877,66 kg/m3 992,25 kg/m3
= 0,885
Viskositas biodiesel
= k x sg x t
= 8,045 x 10-6x 0,885 x 439,07 = 0,00312kg/m.s Viskositas kinematik =
0,00312kg/m.s 877,66kg/m3
= 3,559 x 10-6 m2/s = 3,559 mm2/s = 3,559cSt
Untuk data yang lainnya sama dengan perhitungan di atas. L3.5 PERHITUNGAN YIELD BIODIESEL
55
massa biodiesel praktik x kemurnian x100% massa bahan baku 1,97 gr x 0,70 x100% Yield = 2 gr Yield = 68,95% Yield =
Untuk data lainnya mengikuti contoh perhitungan di atas
L3.6 PERHITUNGAN PERSEN HIDROLISA CPO BM Trigliserida CPO = 855,03 gr/mol = 855,03 mg/mmol Berat 2 ml CPO
= 1,85 gram = 1850 mg
Volume NaOH terpakai = 1,32 ml Molaritas NaOH
= 0,05 M
Mol Trigliserida dalam 2 ml CPO =
Berat 2 ml CPO BM Trigliserida CPO
=
[38]
1850 855,03
= 2,16 mmol Mol FFA (teoritis)
= 3 x mol Trigliserida CPO = 3 x 2,16 mmol = 6,48 mmol
Mol FFA (praktek)
= mol NaOH = Molaritas NaOH x Volume NaOH terpakai = 0,05 x 1,32 = 0,066 mmol
Persen Hidrolisa
= =
Mol FFA (Praktek) Mol FFA (Teoritis)
0,066 6,48
×100 %
×100 %
= 1,01 % Untuk data yang lainnya sama dengan perhitungan di atas.
56
LAMPIRAN 4 DOKUMENTASI PENELITIAN L4.1 PROSES DEGUMMING CPO
Gambar L4.1 Proses Degumming CPO
L4.2 PROSESTRANSESTERIFIKASI
57
Gambar L4.2 Proses Transesterifikasi L4.3 HASILTRANSESTERIFIKASI
Gambar L4.3 Hasil Transesterifikasi L4.4PENYARINGAN ENZIM
58
Gambar L4.4 Penyaringan Enzim
L4.5PRODUK AKHIR BIODIESEL
(a)
(b)
Gambar L4.5 (a) Biodiesel yang Dihasilkan, (b) Penyimpanan Biodiesel dalam Botol L4.6 ANALISIS AKTIVITAS ENZIM
59
(a)
(b)
(c) (d) Gambar L4.6 (a) Lipozyme Sebelum Dipakai, (b) Lipozyme Setelah Dipakai, (c) Analisis Aktivitas Enzim, (d) Penyimpanan Lipozyme dalam Botol L4.7ANALISIS DENSITAS
Gambar L4.7 Analisis Densitas
L4.8ANALISIS VISKOSITAS
60
Gambar L4.8 Analisis Viskositas
LAMPIRAN 5 HASIL ANALISISBAHAN BAKU CPO DAN BIODIESEL
61
L5.1 HASIL ANALISISKOMPOSISI ASAM LEMAK CPO
Gambar L5.1 Kromatogram Standar GC-MS CPO (Crude Palm Oil)
62
Gambar L5.2 Hasil Analisis Kromatogram GC-MS Asam Lemak CPO (Crude Palm Oil)
L5.2 HASIL ANALISISBIODIESEL
63
Gambar L5.3 Kromatogram Standar GC Campuran Biodiesel
64
Gambar L5.4 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 1 Pengulangan I
Gambar L5.5 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 1 Pengulangan II
65
Gambar L5.6 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 1 Pengulangan III
Gambar L5.7 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 1 Pengulangan IV
66
Gambar L5.8 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 2 Pengulangan I
Gambar L5.9 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 2 Pengulangan II
67
Gambar L5.10 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 2 Pengulangan III
Gambar L5.11 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 2 Pengulangan IV
68