JE STEM IS DE ECHO VAN JE ZIEL
EEN BOEK VOL PRAKTISCHE OEFENINGEN OVER TAAL, STEM, ARTICULATIE EN SPREKEN IN HET OPENBAAR.
AUTEUR: EDDY VEREYCKEN.
1
EERSTE DRUK: UITGEVERIJ JABULON, 2014.
ALL RIGHTS RESERVED TO JABULON ERELID VAN SABAM BENELUX MERKENBUREAU LID VAN PLAYWRIGHT. LID VAN LYRA NEDERLAND LID VAN DE VLAAMSE AUTEURSVERENIGING
2
Dit boek draag ik op aan mijn lieve echtgenote en eerste lezer: Hilde.
3
NIEMAND HEEFT OOIT EEN STEM GEZIEN? OF TOCH ?
MIJN STEM! MIJN STEM! MIJN KONINKRIJK VOOR EEN DIEPE WARME STEM!
LEER VAN JE STEM HOUDEN.
JE STEM IS DE ECHO VAN JE ZIEL.
IEDER WOORD DAT JE ZUIVER UITSRPEEKT, IS EEN GOUDEN DRUPPEL IN DE OREN VAN JE PUBLIEK.
4
INHOUD
Voorwoord
4.
O1 HET ONTSTAAN VAN ONZE TAAL
7.
02 DE STEM ALS ORGAAN
15.
03 ADEMHALING EN CORRECT STEMGEBRUIK 31. 04 STEM EN PERSOONLIJKHEID
46.
05 LICHAMELIJK SPREKEN OF EMBODIED SPEAKING
54.
06 HET VERSCHIL TUSSEN EEN VROUWEN- EN EEN MANNENSTEM
63.
07 DE ARTICULATORISCHE INDELING VAN DE SPRAAKKLANKEN 66. 08 SPREKEN IN HET OPENBAAR
77.
09 EEN GEREEDSSCHAPSKIST VOL OEFENINGEN EN PRAKTISCHE TIPS VOOR SPREKERS
96.
10 EXTRA’S 127.
SLOTWOORD
139.
5
VOORWOORD
Gedurende veertig jaar ben ik acteur. Mijn stem is mijn instrument zoals een viool voor een violist. Reeds van bij de aanvang van mijn toneelcarrière werd ik door mijn docenten, collega’s en publiek geprezen om mijn ‘mooi’ stemgeluid. Niet zonder ijdelheid aanvaardde ik alle complimenten en begon me in mijn eigen stemgeluid te wentelen en net zoals Narcissus zich in zijn eigen spiegelbeeld verloor, begon ik ermee te koketteren. Ik koesterde mij aan de diepe, wat rauwe klanken die ik voortbracht tijdens monologen of dialogen. De zinnen die ik declameerde leken eerder gezongen dan gesproken. Ik oogstte met deze fake spreektechniek veel succes. Bij een theaterbezoek aan de ‘Comédie Française’ in Parijs herkende ik dezelfde diepe en ronkende stemgeluiden van de Franse acteurs, maar er begon mij iets te storen. Alle zinnen klonken weliswaar mooi, maar elke frase leek op de andere. Tragische, komische of filosofische toneelstukken: ze werden allen door eenzelfde klankmolen gedraaid. Eentonigheid was troef! Emoties verdwenen zelfs onder al die basgeluiden van de spelers. Verstaanbaarheid kwam voor het spelen, waardoor alle nuances verdwenen. Kortom: er was te weinig intonatie of klankkleur. Uit de fouten van een ander leer je, dus begon ik me minder te richten op de rauwheid van mijn stemgeluid – want dankzij een gezonde slijmlaag rond mijn stembanden kreeg ik er geen knobbeltjes op (zie hoofdstuk….) – en meer op de inhoud van wat ik te zeggen had. Ik merkte dat mijn stem zich door emoties liet leiden met als resultaat dat ik meer variatie in mijn woorden en zinnen kon leggen. Ik ontdekte via mijn stem dat ieder personage een ander stemgeluid had. Deze ervaring zorgde ervoor dat ik als acteur diverse rollen kon spelen door mijn stem aan te passen. Zo werd het benaderen van een nieuwe rol telkens een avontuur. Het was verrassend hoe een personage door een manier van spreken evolueerde tot een herkenbaar wezen. Ik constateerde dat niet alleen de kleren, pruik of schoeisel een transformatie veroorzaakten, maar dat het stemtimbre en het ritme waarmee het personage spreekt dikwijls meer diversiteit creëerden dan zijn louter uiterlijke verschijning. In een etymologisch woordenboek las ik dat het woord ‘personage’ van het Latijn komt en wat zoveel betekent als: ‘Per sona’; vertaald: ‘per klank’. Het eerste markante spoor naar een gezond stemgebruik was getrokken.
6
Een belangrijke opdracht voor een toneelspeler is ‘goed observeren’. Uit een correcte observatie halen we informatie om een rol kleur en levensechtheid te geven. De stem, die onzichtbaar is en slechts kan waargenomen door te luisteren, schept een universum waar je oneindig kunt in variëren. Deze vaststelling maakte me nederig. Ik geef toe dat ik zal blijven houden van mijn eigen stem – en ik raad iedereen aan om dezelfde liefde voor zijn of haar stem te koesteren, (zie hoofdstuk….) – maar ik heb bewust afstand genomen van dat narcistische trekje. Sinds het bewust worden van mijn eigen toon, ben ik minder vermoeid bij het spreken, straal ik meer zelfzekerheid uit en hou ik gemakkelijk de aandacht van het publiek.
Beste lezers, nog veel leesplezier!
Eddy Vereycken.
7
Met dank aan allen die mij overtuigd hebben om dit boek te schrijven.
Dit boek ben ik beginnen schrijven na de vele ontmoetingen die ik als stemcoach had in scholen, bedrijven en tijdens individuele begeleidingen. De dankbaarheid van de talrijke deelnemers die mijn stemsessies volgden en de opmerking van een collega trainer dat er zo weinig geschreven materiaal over een gezond stemgebruik bestaat, stimuleerden mij om mijn researchwerk in Franse, Duitse en Engelse literatuur te verzamelen en er een boek van te maken. Eigen ervaringen en inzichten lopen kriskras als voorbeelden uit de praktijk tussen wetenschappelijke uitleg door elkaar. Het was een waar genot om aan dit boek te werken. Nog veel leesplezier!
8
01 HET ONTSTAAN VAN ONZE TAAL.
Foto: ‘De evolutie van de mens’.
In deze eeuw mogen we erover praten, maar in 1835 heerste er een absoluut spreekverbod. Een taalkundig genootschap in Parijs verbood zelfs in 1866 essays over de oorsprong van taal. Volgens hen stonden speculaties over het ontstaan van onze taal de ‘echte’ wetenschappelijke exploraties in de weg. Voor hen moest in de taalkunde klankwetten bestaan en geen speculatieve theorieën over de oorsprong van de taal of wat de (adaptieve) functie van taal was. Er mocht geen woord gezegd worden over ‘het ontstaan van taal’, alleen god had de bevoorrechte positie om taal te creëren. Hij bezat de goocheldoos waaruit hij de Tuin van Eden toverde. Uit klei boetseerde hij de eerste mens Adam en uit diens rib ontwikkelde hij de vrouw Eva. Hoe dit koppel zich met elkaar onderhielden over de Boom met de Verboden Vrucht en hoe de slang Eva verleidde om zo haar nieuwbakken partner te overhalen om toch maar in die verboden appel te bijten, blijft een mysterie. Waarschijnlijk was Eva een vlotte prater en zeer
9
overtuigend in haar verleidingsact om Adam te overhalen toch in de appel te bijten om zo de schande van heel de Mensheid op hun hals te halen. Niemand anders dan onze oermoeder heeft voor het eerst taal gebruikt. Op de vraag hoe ze plots woorden en zinnen begon te vormen laten we even terzijde liggen. Het ontstaan van onze taal zou te vlug verklaard zijn en we zouden erg naïef overkomen indien we de Verboden Vrucht als bron voor onze rijke woordenschat zouden accepteren. Laten we daarom even stilstaan bij de Evolutietheorie van Darwin. In ‘The descent of man’ past Darwin zijn revolutionaire theorie op de mens toe om te verklaren hoe de mens van de aap afstamt. Indien Darwin gelijk heeft, betekent dit dat schijnbaar uniek menselijke vermogens, zoals het gebruik van taal, door natuurlijke oorzaken zijn ontstaan. Dat zou betekenen dat er dieren bestaan, of in elk geval ooit hebben bestaan, die ‘primitieve’ taalvermogens hebben. Dit wil zeggen dat door adaptatie een taal zich vele malen hernieuwt en na verloop van duizenden jaren worden de verschillen zo groot, dat de nieuwe taalvormen niet meer tot de oorspronkelijke soort behoren, maar een nieuwe taalvorm hebben ontwikkeld. Volgens de drie principes die Darwin in zijn evolutietheorie gebuikte namelijk: replicatie, variatie en selectie kunnen we het ontstaan van onze taal afleiden. De eerste mensen gebruikten kreten om elkaar te waarschuwen tegen dreigend gevaar. Pure overlevingskreten zorgden voor het behoud van onze soort. Hun kroost imiteerde dezelfde kreten van de stam = replicatie. Hun nakomelingen varieerden op die kreten en ontwikkelden woorden voor de bedreigingen die op hen afkwamen. Ook werktuigen of wapens kregen een naam = variatie. Naarmate taal een duidelijke manier werd om de andere soorten te overleven en zelfs het middel was om de aarde te manipuleren, werd taal het middel om te overleven. Analfabeten behoren vandaag nog tot beklagenswaardige minderheden die met uitsterven bedreigd worden. Wie niet goed kan praten of een beperkte woordenschat gebruikt heeft minder slaagkansen op de hedendaagse arbeidersmarkt dan een geschoolde of geletterde mens = selectie. Dit proces van adaptatie herhaalt zich vele malen waardoor we nu zelfs van een turbotaal of sms of-chattaaltje spreken. Met lede ogen zien we hoe in onze hightech maatschappij taal verschrompelt tot een computerniveau. Het grote aantal Engelse woorden, die we thans te pas en te onpas gebruiken, bewijzen dat een groep mensen in de wereld onze hersens manipuleren. Woorden zoals : sorry, OK, fuck, enzovoort werden commonspeach je wordt er soms wel een asshole van, maar alles wanneer als wright gaat, voelen we ons straight opgenomen in de praatgroep. Ook deze new speak leidt tot verarming van het eigen taalregister. Evolutionair gezien staan er ons nog heel wat verrassingen te wachten. We keren terug naar Darwin die stelt dat buiten de biologische evolutie er ook een culturele evolutie is. Hiervoor gebruikt hij de ‘dual-inheritance theorie’ of de ‘dubbele overervingstheorie’. Culturele fenomenen (de overdracht van cultuur
10
