Jaarverslag VVVF 2013 De verf- & drukinktindustrie bouwt aan een kleurrijke toekomst
inhoud
vvvf jaarverslag 2013
Voorwoord
3
Hoogtepunten: De VVVF… vernieuwt VeiligmetVerf.nl
4
De VVVF… heeft invloed op de revisie van PGS 15/PGS 31
5
De VVVF… bewaakt integriteit Europese biocidenwetgeving
5
De VVVF… informeert leden over wet- en regelgeving
6
De VVVF... neemt deel aan Veiligheid Voorop
6
De VVVF… staat voor veilige inkt voor voedselverpakking
6
De VVVF… intensiveert de contacten tussen wetenschappers
en verffabrikanten
7
De VVVF… ziet toekomst in ‘Dutch Biobased Coatings’
7
De VVVF… maakt verfrecycling mogelijk
8
De VVVF… kiest voor een pragmatische aanpak
voor duurzaam onderhoud
De VVVF… is vriend #van hout
8 9
De VVVF… neemt deel aan het Kennisnetwerk Staalconservering 9 De VVVF… pleit voor moderne arbeidsvoorwaarden
9
De VVVF… zet zich in voor de mensen in de bedrijfstak
10
De VVVF… gaat meer communiceren met externe relaties
10
Bestuur en bureau, evenementen
11
Coatings Care
12
Financiën
16
Statistieken, Feiten en Cijfers
16
Bestuur VVVF
20
Leden
21
VVVF-bureau
22
Summary
23
2
Jaarverslag VVVF 2013
Voorwoord
Grijze jaren, kleurrijke toekomst
Als we kijken naar de cijfers over het aantal werknemers in onze bedrijfstak, dan zien we dat het aantal sinds 2008 stelselmatig is teruggelopen van 6.300 naar 4.600. De crisis heeft dus 1.700 van onze mensen hun baan gekost. Dat is 27 procent. Ik denk dat de verf- en drukinktindustrie daarmee een van de zwaarst getroffen sectoren van de Nederlandse economie is en ik hoop van ganser harte dat die neerwaartse trend na 2013 tot staan wordt gebracht. Tegenover die grijze jaren staan gelukkig ontwikkelingen die illustreren dat onze sector wel veerkracht heeft behouden en dat we wel degelijk een kleurrijke toekomst hebben. Verderop in dit jaarverslag zien we bijvoorbeeld een groot aantal successen uit 2013. De geslaagde introductie van verf op basis van verfrestanten, om er een te noemen. Niet alleen het eindproduct, maar ook de uitstekende samenwerking tussen marktpartijen (verfindustrie, afvalverzamelaar) en overheid schept vertrouwen in de toekomst van dit VVVF-initiatief. Als ik het rijtje successen en succesjes in het jaarverslag verder afga, vallen me onderwerpen op als de vernieuwing van de website VeiligmetVerf.nl en van de website van de VVVF. Tijdens de algemene ledenvergadering in december nam voorzitter Bernard Wientjes van VNO-NCW VeiligmetVerf.nl officieel in gebruik. VVVF en VVVH hebben de webapplicatie ontwikkeld om het voor onze leden makkelijker te maken het Veiligheidsinformatieblad (VIB) te verstrekken en om er voor te zorgen dat veiligheidsinformatie de eindgebruiker bereikt. In 2013 besloten we ook ons aan te sluiten bij het programma Veiligheid Voorop van VNO-NCW en VNCI. Het initiatief is gericht op het verbeteren van de veiligheidsprestatie van de sector in het algemeen, en van bedrijven die grootschalig met gevaarlijke stoffen werken in het bijzonder. Een VVVFwerkgroep zal de tien actiepunten uit Veiligheid Voorop omzetten in een op de sector gericht actieplan. Ik wijs verder op de bemoeienis van de VVVF met de Europese ontwikkeling ten aanzien van de biocidenwetgeving. Sinds september 2013 is de Biocidenverordening van kracht. Dit heeft ertoe geleid dat in alle lidstaten dezelfde regels gelden die in Nederland voor een groot deel al waren ingevoerd. Nieuw is de introductie van zogenoemde treated articles. Er is nu een onderscheid gemaakt tussen producten met een actieve biocide werking, de biociden en producten die met een biocide behandeld zijn. Voor de treated articles gelden aparte regels onder meer voor de etikettering ervan. CEPE heeft voor de leden een uitgebreide handleiding opgesteld. De VVVF is voorts lid van het Platform Biociden. Een van de belangrijke kwesties die in 2013 speelde is de beperking van verkoop van biociden aan consumenten. Samen met het platform wordt getracht om beargumenteerd nationale regelgeving hierover te voorkomen. Neem ook, om nog een voorbeeld te noemen, de jaarlijkse informatiebijeenkomst over wet- en regelgeving (dit jaar gehouden in november). Tijdens de bijeenkomst is recente informatie uitgewisseld over Reach, CLP, transport en biociden. Dankzij de inzet van leden wordt op deze manier gezorgd voor ac-
Jaarverslag VVVF 2013
tuele informatie en kan tijdig worden ingespeeld op nieuwe en veranderende nationale en internationale wetgeving. Daarin uit zich de meerwaarde van een alerte brancheorganisatie. Wie de lijst van onderwerpen in het jaarverslag ziet - ik kan nog noemen de projectmatige aanpak van Dutch Biobased Coatings en onze vorderingen op het gebied van duurzaam onderhoud en het belang van ketensamenwerking daarbij – moet zich realiseren dat de VVVF weer een jaar achter de rug heeft waarin met een relatief kleine bezetting en de inzet van veel vertegenwoordigers uit onze bedrijven, een berg aan nuttig werk is verzet. Een jaar waarin een toenemend aantal bedrijven, ondanks de moeilijke marktomstandigheden, een VGM-jaarverslag (over veiligheid, gezondheid en milieu-aspecten) heeft opgesteld en verspreid. En een jaar ook waarin een goede cao tot stand is gebracht en waarin, samen met vakbonden, is voortgegaan op de weg naar sociale innovatie. Een jaar, kortom, dat grijs gekleurd werd door de economische omstandigheden, maar dat de belofte van een kleurrijke toekomst levend hield. Ben Berkel, Voorzitter VVVF
hoogtepunten 2013
De VVVF… vernieuwt VeiligmetVerf.nl We zijn erg blij met de webapplicatie VeiligmetVerf.nl. Een schilder die een verfproduct koopt, krijgt een e-mail met een deeplink naar het Veiligheidsinformatieblad (VIB) in de database op de site. Hiermee kunnen we ervoor zorgen dat veiligheidsinformatie bij de schilder terechtkomt, zonder extra administratieve handelingen. Bij de ontwikkeling van het systeem waren veel partijen betrokken, onder andere de overheid, een IT-provider, verffabrikanten, verfgroothandelaren en de schildersbranche. We zijn trots op wat we hebben bereikt. De Nederlandse verfbranche loopt met deze webapplicatie voorop en dient als voorbeeld voor andere landen in Europa. Jan Pieter Klaver (deelnemer VVVF-werkgroep VeiligmetVerf)
VIB’s voortaan elektronisch verstuurd naar de eindgebruiker
Verfleveranciers hebben hun VIB’s (Veiligheidsinformatiebladen) geplaatst in de database van VeiligmetVerf.nl. Elke keer dat de eindgebruiker een verfproduct voor de eerste keer aankoopt, komt er een koppeling tot stand tussen het verkoop/ordersysteem van de verfleverancier en de database van VeiligmetVerf.nl. Door middel van een e-mail met een deeplink wordt het betreffende Veiligheidsinformatieblad verstuurd naar de eindgebruiker. Ook ontvangt hij een update van het betreffende VIB zodra dit gewijzigd is.
WerkplekInstructieKaarten
De VVVF maakt zich grote zorgen over de bruikbaarheid van het VIB voor eindgebruikers. Het VIB is een zeer complex technisch document. De VVVF heeft het initiatief genomen om WerkplekInstructieKaarten (WIK’s) op te stellen voor verfproducten en die via VeiligmetVerf.nl ter beschikking te stellen aan eindgebruikers. In een WIK staat in eenvoudige bewoordingen uitgelegd hoe veilig en gezond met een product kan worden gewerkt. De VVVF zal hiervoor in 2014 gaan samenwerken met Arbouw.
Opening website VeiligmetVerf.nl
Tijdens de Algemene Ledenvergadering op 12 december 2013 heeft Bernard Wientjes (voorzitter VNO-NCW) officieel de geheel vernieuwde website VeiligmetVerf.nl (VmV) in gebruik gesteld. De VVVF en VVVH hebben deze webapplicatie opgezet om het voor hun leden makkelijker te maken het Veiligheidsinformatieblad (VIB) te verstrekken en om ervoor te zorgen dat veiligheidsinformatie de eindgebruiker bereikt. Het systeem is ontwikkeld in samenwerking met andere partners en is gebaseerd op de functionele eisen die in 2012 zijn opgesteld in het kader van het SGGV-project (Slim geregeld, goed verbonden) van het Ministerie van Economische Zaken.
Vermindering van administratieve lasten
De distributie van VIB’s is een wettelijke verplichting die volgt uit de REAChverordening. De administratieve lasten die verbonden zijn aan het ter beschikking stellen van VIB’s zijn erg hoog. Het gebruik van de webapplicatie VeiligmetVerf.nl zorgt voor een aanzienlijke verlaging van de administratieve kosten. Voor leden van de VVVF en VVVH is het systeem gratis beschikbaar. Niet-leden kunnen tegen betaling gebruikmaken van het systeem.
4
Jaarverslag VVVF 2013
hoogtepunten 2013
De VVVF… heeft invloed op de revisie van PGS 15/PGS 31
De VVVF… bewaakt integriteit Europese biocidenwetgeving
Een van de belangrijkste doelen van het aanpassen van de richtlijnen is om deze beter te laten aansluiten bij de praktijk, en de laatste stand van de technische voorzieningen op veiligheidsgebied in kaart te brengen. Over de klasse 9-producten (milieugevaarlijk), de definities van brandbaarheid en de verschillende brandblussystemen van chemische producten worden momenteel felle discussies gevoerd. Ook zullen voorschriften in de richtlijnen opgenomen worden over de vraag of bedrijven die meer dan tien ton chemische stoffen opslaan hiervoor een uitpandige voorziening moeten kiezen of dat het ook inpandig kan. De financiële gevolgen voor de bedrijven mogen daarom niet onderschat worden! Macco Korteweg Maris (beleidsmedewerker (transport)veiligheid, VNCI)
In 2013 is de eenwording van de Europese biocidenmarkt een stap dichterbij gekomen. Daarmee komt ook voor deze producten eindelijk een gelijk speelveld in zicht. Nederlandse leveranciers en gebruikers van biociden kijken daar al jaren reikhalzend naar uit. Biociden blijven voor menigeen onbekend en dus onbemind, terwijl deze producten onlosmakelijk verbonden zijn met veiligheid en bescherming van ons dagelijks leven. Reden voor het Platform Biociden om een ‘charmeoffensief’ te starten en meer aandacht te vragen voor de maatschappelijke voordelen van deze middelen. Frank Hes (coördinator Platform Biociden)
PGS 15
PGS 15 is de richtlijn voor de opslag van verpakte gevaarlijke producten. In 2013 is gestart met een gehele revisie van de PGS 15. Mede als gevolg van de brand bij Chemie Pack, zullen de eisen ten aanzien van brandveiligheid en brandblussystemen worden verscherpt. In het bijzonder de brandweer maakt zich hier sterk voor. Dit kan leiden tot aanzienlijke kosten voor het bedrijfsleven. De VVVF neemt, samen met andere brancheorganisaties, deel aan de projectgroep die werkt aan de totstandkoming van de nieuwe PGS 15. Samen wordt ingezet op redelijke en werkbare eisen.
PGS 31
De overheid, vooral de brandweer, wil in de PGS 31 scherpere eisen stellen aan de opslag van brandbare stoffen in bovengrondse en ondergrondse tanks. Samen met andere brancheorganisaties werkt de VVVF aan het opstellen van werkbare regels voor de opslag in tanks.
Europese regelgeving
Een biocide is een product met één of meer werkzame stoffen die voorkomen dat micro-organismen een product aantasten of rotting veroorzaken. Antifouling is een biocide die gebruikt wordt voor het tegengaan van aangroei op het onderwatergedeelte van schepen. Door scherpe regelgeving in Europa in vergelijking met de rest van de wereld dreigt de scheepsbouw en het scheepsonderhoud uit Europa te verdwijnen. Om dit te voorkomen moeten er afspraken gemaakt worden op wereldniveau. Via de Europese koepelorganisatie CEPE oefent de VVVF invloed hierop uit.
Onderscheid tussen biociden en treated articles
Sinds september 2013 is de Biocidenverordening (EU nr. 528/2012) van kracht. Dit heeft ertoe geleid dat in alle lidstaten dezelfde regels gelden die in Nederland voor een groot deel al waren ingevoerd. Nieuw ten opzichte van de Biocidenrichtlijn is de introductie van zogenoemde treated articles. Er is nu een onderscheid gemaakt tussen producten met een actieve biocidewerking, de biociden en producten die met een biocide behandeld zijn. Voor de treated articles gelden aparte regels, onder meer voor de etikettering ervan. CEPE heeft voor de leden een uitgebreide handleiding opgesteld.
Verkoop van biociden
De VVVF is lid van het Platform Biociden. Een van de belangrijke kwesties die in 2013 speelde is de beperking van verkoop van biociden aan consumenten. Samen met het platform wordt getracht nationale regelgeving hierover te voorkomen.
Jaarverslag VVVF 2013
5
hoogtepunten 2013
De VVVF… informeert leden over wet- en regelgeving
De VVVF… neemt deel aan Veiligheid Voorop
De VVVF is een vereniging voor en door de leden. Dankzij de inzet van de expertgroepen is het mogelijk om de leden te voorzien van actuele informatie. Leden hoeven de informatie dus niet zelf te zoeken; ze kunnen deze vinden op de VVVF-ledensite. Er zijn bijvoorbeeld veel handleidingen en gidsen beschikbaar voor de werknemers op de werkvloer. Jaarlijks is er ook een informatiebijeenkomst over wet- en regelgeving. Tijdens de bijeenkomst worden de leden bijgepraat over de laatste ontwikkelingen. De bijeenkomst wordt erg gewaardeerd door de leden. Dick Boekee (voorzitter Issuegroep Wet- en Regelgeving, Manager Hunter Douglas Europe Hoogeveen)
In november 2013 kwam het VVVF-team Veiligheid Voorop voor het eerst bijeen. Het programma Veiligheid Voorop is een initiatief van VNO-NCW en is gericht op het verbeteren van de veiligheidsprestatie van de sector in het algemeen en de veiligheid in bedrijven die grootschalig met gevaarlijke stoffen werken in het bijzonder. Het programma vermeldt tien actiepunten. De werkgroep zal deze punten omzetten in een VVVF-actieplan. Daarnaast zal de werkgroep een dialoog aangaan met een aantal instellingen over de uitvoering van inspecties. Voor meer informatie zie het gedeelte ’Veiligheid voorop’ onder ‘Coatings Care’.
Informatiebijeenkomst Wet- en regelgeving
Op 5 november 2013 heeft de jaarlijkse informatiebijeenkomst over wet- en regelgeving plaatsgevonden. Bij de bijeenkomst waren ook leden van de VVVH en VLK (Vereniging voor Lijmen en Kitten) aanwezig. Tijdens de bijeenkomst is de meest recente informatie uitgewisseld over REACh, CLP, transport en biociden. Binnen de VVVF zijn verschillende expertgroepen actief die deze issues monitoren en waar nodig voorlichting verstrekken in de vorm van gidsen en factsheets. Dankzij de inzet van leden wordt op deze manier gezorgd voor actuele informatie aan leden en kan tijdig worden ingespeeld op nieuwe en veranderende nationale en internationale wetgeving.
De VVVF… staat voor veilige inkt voor voedselverpakking De verpakkingsindustrie is een belangrijke afzetmarkt voor drukinkt. Aan voedselverpakking worden verstrekkende eisen gesteld met het oog op de gevolgen van de verpakking op de veiligheid van het voedsel voor menselijke consumptie en het voorkomen van invloed op de smaak en geur van het verpakte voedsel. Het tegengaan of binnen aanvaardbare grenswaarden houden van de migratie van inkt of coatings is de kern van de wet- en regelgeving op dit gebied. EUPIA, de Europese vereniging voor drukinkt, waarvan alle leden van de VVVF lid zijn, biedt verschillende instrumenten aan haar leden aan, om te kunnen voldoen aan de strenge eisen op dit gebied. Tot nu toe is de Europese wet- en regelgeving op het gebied van materialen in contact met voedsel algemeen van aard of geldt deze specifiek voor plastic. Zwitserland kent al enige tijd specifieke regels voor drukinkt voor voedselverpakkingen en Duitsland, geïnspireerd door het Zwitserse voorbeeld, is bezig specifieke nationale eisen te formuleren. Jammer, vindt onze industrie, omdat dit veel beter Europees geregeld kan worden. 6
Jaarverslag VVVF 2013
hoogtepunten 2013
De VVVF… intensiveert contacten tussen wetenschappers en verffabrikanten
De VVVF… ziet toekomst in ‘Dutch Biobased Coatings’
Sinds kort werkt de VVVF nauw samen met de NVVT. Hierdoor is het mogelijk om meer kennis uit te wisselen en gezamenlijk activiteiten op te zetten zoals de Coatings Innovatie Dag. De Coatings Innovatie Dag was een groot succes. Er werden pitches gehouden over de nieuwste vindingen zoals een antibacteriële coating, een nieuwe dispergeertechnologie voor watergedragen lak en Sol-Gel-technologie als voorbehandeling van hout. Ik denk dat er nog meer vindingen op ons wachten. Ik ben dan ook benieuwd wat de volgende Coatings Innovatie Dag, in 2015, zal opleveren. Pieter Geurink (voorzitter Nederlandse Vereniging van Verftechnici, R&D AkzoNobel)
In Nederland wordt vrij veel onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van biobased grondstoffen. Er zit alleen nog een behoorlijk gat tussen de onderzoeksresultaten en daadwerkelijke toepassing in coatings. Het is te weinig bekend of met biobased coatings dezelfde prestatie behaald kan worden als met de conventionele coatings. Indien een op aardolie gebaseerde component voor verf vervangen wordt door dezelfde stof, maar dan gemaakt uit hernieuwbare grondstoffen, dan is het waarschijnlijk dat de performance van de verf vergelijkbaar zal zijn. Maar bij de introductie van nieuwe componenten, die alleen uit hernieuwbare grondstoffen gemaakt worden, is dit veel moeilijker te voorspellen. Ook is gebleken dat de verschillende schakels van de verfketen onvoldoende van elkaar weten welke behoeften er zijn en wat er te koop is. Dit leidt tot een afwachtende houding. Verfproducenten, chemiebedrijven en onderzoeksinstellingen zullen samen de obstakels moeten overwinnen om ervoor te zorgen dat het grootste deel van de verf in ons land op biogrondstoffen gebaseerd kan worden. Maaike le Feber (Senior Projectleider, TNO)
Coatings Innovatie Dag
Meer dan honderd professionals uit de verfindustrie en uit de kenniswereld kwamen bijeen tijdens de eerste Coatings Innovatie Dag. De leden van de VVVF werden op de hoogte gebracht van de laatste technologische ontwikkelingen op het gebied van coatings. Tien wetenschappers presenteerden hun bevindingen tijdens een pitch en gingen daarna in gesprek met de verfindustrie tijdens de netwerkborrel. De VVVF neemt zich voor om in 2015 opnieuw een Coatings Innovatie Dag te organiseren.
Ambitie
De VVVF heeft een ambitieuze doelstelling geformuleerd over biobased coatings. In 2030 is 50% van de verf op de Nederlandse markt biobased met een gelijkwaardige performance in vergelijking met fossiele grondstoffen. Hiervoor haakt de vereniging in op de maatschappelijke tendens van duurzaamheid en groene grondstoffen. Biobased grondstoffen bieden ook een kans om de grondstoffenschaarste en de prijsvolatiliteit te beperken. Nederland heeft eveneens veel kennis als het gaat om biobased grondstoffen. De VVVF heeft de rol gekozen om verbinding te leggen tussen fabrikanten, chemie, kenniswereld, opdrachtgevers en overheid. Samen met TNO en de VNCI is een branche-innovatiecontract gesloten om inzicht te krijgen in de stand van de technologie en zo te komen tot biobased coatings. In het kader daarvan hebben in 2013 twee van de drie workshops over biobased coatings plaatsgevonden.
Demonstratieproject
Tijdens de eerste workshop werd een verkenning naar biobased coatings uitgevoerd. Vervolgens werden tijdens een tweede workshop de biobased mogelijkheden voor bouwverven bekeken. In de laatste en derde workshop zijn de resultaten uit eerdere workshops uitgewerkt en zijn nieuwe initiatieven besproken. In 2013 is een keuze gemaakt voor een TNO-project om bestaande coatings te optimaliseren en te demonstreren. Het project zal in 2014 van start gaan met partijen uit de verfindustrie, chemie en onderhoudssector.
Jaarverslag VVVF 2013
7
hoogtepunten 2013
De VVVF… maakt verfrecycling mogelijk
De VVVF… kiest voor een pragmatische aanpak voor duurzaam onderhoud
In Nederland wordt jaarlijks 60.000 ton watergedragen muurverf afgezet. Naar schatting 10.000 ton daarvan blijft achter in halflege blikken in de schuur of kelder van particulieren. Zonde, want een derde deel, zo’n 3.500 ton, zou geschikt zijn voor hergebruik. Het begin is gemaakt nu de eerste pot gerecyclede verf op de markt is. Ik hoop dat nu ook andere ondernemingen hierin mogelijkheden gaan zien. Verfrestanten worden dan niet langer verbrand, maar hergebruikt, waardoor er 72% milieuwinst wordt behaald. Cees Pille (VVVF-Projectleider Verfrecycling)
De markt zal steeds vaker vragen om milieuclassificaties van gebouwen en producten. Met de Europese LCI Database en Ecofootprinttool is het voor verffabrikanten mogelijk om de duurzaamheid van hun verfproducten te berekenen. Het is een belangrijke stap vooruit. We doen nu een beroep op de schildersbranche om, in lijn met de intentieverklaring, mee te denken over een methode om de voetafdruk van verf na het verlaten van de fabriekspoort te bepalen, zodat het hele traject (van de wieg tot het aan de afvalfase) in kaart gebracht kan worden. Hierbij zullen dan ook factoren zoals transport en applicatie meewegen. Binnen de projecten van het Programma Duurzaam Onderhoud moet dat verder vorm gaan krijgen. Kees Mylanus (voorzitter Issuegroep Duurzaam Ondernemen, Directeur Keim Nederland BV)
Onderzoeksresultaten positief
In 2013 kwam de werkgroep tot de conclusie dat het zowel technisch als bedrijfseconomisch haalbaar is om verf te recyclen. De werkgroep heeft de specificaties opgesteld waaraan de restanten minimaal moeten voldoen. Uit de LCAanalyse bleek de totale milieuwinst 72% te zijn als watergedragen muurverf hergebruikt wordt. Om de leden te informeren over de onderzoeksresultaten heeft de VVVF een factsheet uitgebracht.
Eerste gerecyclede pot verf op de markt
In november 2013 werd door de overheid een zogenoemde ‘end of waste’verklaring afgegeven voor verfrestanten. Dit houdt in dat wanneer restanten aan bepaalde voorwaarden voldoen, ze juridisch als grondstof gezien kunnen worden. Ursa Paint uit IJmuiden was het eerste bedrijf dat gerecyclede verf op de markt bracht in Nederland. Het item kreeg aandacht op RTL Nieuws, maar ook in De Telegraaf, Cobouw, Vrij Nederland, Schildersvakkrant en Chemie Magazine.
Programma Duurzaam Onderhoud van start
In 2013 werden vervolgstappen gezet ter uitwerking van de afspraken in de intentieverklaring ‘Duurzaam Onderhoud’ die de VVVF en OnderhoudNL in 2012 ondertekenden. Een gezamenlijke stuurgroep heeft het Programma Duurzaam Onderhoud vastgesteld. Het programma bestaat uit zes projecten waaronder het opstellen van een beoordelingskader, het ontwikkelen van een communicatie-instrument en projecten om de levensduur van houten en metalen objecten te verlengen. OnderhoudNL en de VVVF willen met het Programma Duurzaam Onderhoud tegemoetkomen aan de behoefte aan eenduidige, wetenschappelijk onderbouwde en door brancheverenigingen ondersteunde informatie over de mate van duurzaamheid van in de markt aangeboden onderhoudsscenario’s. Het project zal de komende jaren verder uitgewerkt worden.
CEPE LCI Database en Ecofootprint-tool
CEPE (de Europese koepelorganisatie van de verfindustrie) heeft in 2013 de LCI Database (met life cycle informatie over verfgrondstoffen) en de Ecofootprint-tool beschikbaar gesteld voor de leden. Deze database en de rekentool stellen de leden in staat om op basis van hun recepturen en het productieproces een Life Cycle Analysis (LCA) uit te voeren van hun producten. Hierdoor krijgen verffabrikanten op een Europees gevalideerde wijze inzicht in de duurzaamheid van hun producten en kunnen zij daarover adequaat communiceren. Op 4 juni 2013 heeft de VVVF een workshop hierover georganiseerd. Aan de hand van een aantal cases konden verffabrikanten de database en tool zelf uitproberen.
Duurzaamheid in de autoschadeherstelbranche
Eind 2013 werden gesprekken gestart met FOCWA, de ondernemersorganisatie in de autoschadeherstelbranche, om afspraken over duurzaamheid te maken. In dit geval gaat het om de bijdrage die autoreparatielakken kunnen leveren aan duurzaam schadeherstel. Het is de bedoeling om ook hier in een beoordelingsmodel vast te leggen wat de mate van duurzaamheid bepaalt van, in dit geval, een laksysteem voor autoreparatie en de applicatie van een autoreparatielak. 8
Jaarverslag VVVF 2013
hoogtepunten 2013
De VVVF… is vriend #van hout
De VVVF… pleit voor moderne arbeidsvoorwaarden
Op 16 september 2013 is de campagne Vrienden #vanhout van start gegaan. De leden van de VVVF die een belang hebben bij het beschermen en verfraaien van hout, hebben zich via de VVVF aangesloten bij deze driejarige en branchebrede publiekscampagne ter promotie van het gebruik van hout en houtproducten. De campagne is een initiatief van VVNH en NBvT en een aantal samenwerkende bedrijven in de hout- en aanverwante sectoren. Via tal van media willen de initiatiefnemers Nederland laten zien dat er geen mooier, beter en ’groener’ materiaal is dan hout. Voor meer informatie zie de website www.devriendenvanhout.nl.
Het is zorgwekkend dat de branche vergrijst. Een belangrijk onderdeel van Sociale Innovatie is levensfasebewust personeelsbeleid. Hoe kun je het werk voor ouderen makkelijker maken en hoe kun je ervoor zorgen dat jongeren het werk op termijn langer volhouden. Het is al mogelijk om kleine wijzigingen door te voeren zoals het aanpassen van werktijden of de oudere werknemers een rol geven in het opleiden van de jongere. We moeten ervoor zorgen dat mensen gezond blijven en zich blijven ontwikkelen in hun vakgebied. Investeren in mensen is investeren in de toekomst. Kimm Stelwagen (deelnemer BAR, P&O Anker Verven BV)
Sociale innovatie
De verf- en drukinktindustrie, een mooie branche om in te werken, kenmerkt zich door een vergrijzend werknemersbestand. Door de minder goede economische situatie is de toestroom van nieuwe medewerkers beperkt. Als de economie weer aantrekt zal dat veranderen. De uitdaging wordt dan enerzijds ‘hoe blijven we als branche concurrerend?’, maar ook ‘hoe komen we aan voldoende geschikt personeel?’ en ‘hoe kunnen we dat personeel ook vasthouden?’ Het antwoord is: vernieuwing van de arbeidsvoorwaarden met als doel verhoging van de arbeidsproductiviteit en de arbeidsparticipatie, samengevat in het begrip ’sociale innovatie’.
De VVVF… neemt deel aan het Kennisnetwerk Staalconservering De VVVF leden die Protective Coatings leveren, nemen onder de paraplu van de VVVF deel aan het Kennisnetwerk Staalconservering. Protective Coatings zijn verfproducten voor metaalbescherming in sectoren zoals offshore, infrastructuur, chemie, energie, transport, metaal, industrie en bouw. Constructies zoals boorplatforms, bruggen, fabrieken en industriële installaties staan bloot aan extreme omstandigheden. De beschermende coating verlengt de levensduur, waardoor de afschrijf- en onderhoudskosten dalen. Het kennisnetwerk bestaat naast de verfindustrie onder meer uit opdrachtgevers, lid van OGOS (Opdrachtgeversoverleg Staalconserveren) en staalconserveerders, lid van OnderhoudNL-Industrieel. Belangrijkste onderwerp is het komen tot een modelgarantie voor Staalconservering. Eind 2013 lag een concept voor commentaar gereed.
Jaarverslag VVVF 2013
Mede op basis van de inbreng van de Branche Advies Raad (BAR) heeft een werkgroep Sociale Innovatie van VVVF en vakbonden eind 2013 aan cao-partijen een advies uitgebracht over hoe sociale innovatie vorm zou kunnen krijgen in de cao. Gedacht wordt hierbij aan de aanpassing van het loongebouw in de cao, aan de invoering van een functionerings/beoordelingssysteem en aan een andere aanwending van de zogenoemde leeftijdsdagen en -uren. Dit advies zal een van de belangrijkste zaken zijn die aan de orde komen tijdens de caoonderhandelingen in 2014. De BAR bestond uit medewerkers die in alle geledingen van de verf- en drukinktindustrie werkzaam waren.
9
hoogtepunten 2013
De VVVF… zet zich in voor de mensen in de bedrijfstak
De VVVF… gaat meer communiceren met externe relaties
Ik denk dat we stevig hebben onderhandeld op basis van de feitelijke situatie in de bedrijfstak. We zijn tevreden met het behaalde eindresultaat. De bedrijven maken zware tijden door, maar we willen ook een aantrekkelijke branche zijn en blijven, ook voor de mensen die er werken. We zijn steeds op zoek geweest naar een goede balans tussen de continuïteit van de ondernemingen en het bieden van een leuke baan met een goed salaris aan de mensen. De komende jaren gaan we ook bekijken hoe we de medewerkers breder inzetbaar kunnen maken en kunnen gaan stimuleren. Daar heeft uiteindelijk zowel de werkgever als de werknemer profijt van. Marlies van Wijhe (voorzitter VVVF-CAO-onderhandelingsdelegatie, Algemeen Directeur Van Wijhe Verf BV)
Nieuws delen. Het is nodig, het is nuttig. Door onze externe relaties beter op de hoogte te houden van onze activiteiten en de ontwikkelingen in onze branche zijn we beter zichtbaar voor de buitenwereld. We kunnen meer informatie uitwisselen en een dialoog aangaan met onze relaties. Hiermee creëren we een stevig relatienetwerk waarop onze vereniging kan bouwen. Martin Terpstra (Directeur VVVF)
Cao
Werkgevers en werknemers bereikten op 23 mei 2013 het onderhandelingsresultaat van een nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst voor de verf- en drukinktindustrie. Er werd een eenjarige cao overeengekomen (looptijd 1 juni 2013-31 mei 2014). De lonen werden per 1 juli 2013 met 1,5% verhoogd. De 1% verhoging van de pensioenpremie per 1 januari 2010, waarvan de afspraak was dat de werkgevers die volledig voor hun rekening zouden nemen tot en met 2013, werd ook gedurende de resterende looptijd van de cao door de werkgevers volledig betaald.
Duurzame inzetbaarheid
In de rapportage van de BAR kwam, naast de wensen m.b.t. de modernisering van arbeidsvoorwaarden (zie de vorige paragraaf), ook de vraag aan de orde hoe in de bedrijven zelf de duurzame inzetbaarheid van het personeel (ouderen en jongeren) in de verf- en drukinktindustrie verder kan worden verbeterd. Duurzame inzetbaarheid is, naar de mening van de BAR, een gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers en werknemers. Duurzame inzetbaarheid kan worden bevorderd onder andere door het breder inzetbaar maken van mensen, stimuleren van een gezonde levensstijl en scholing (ook voor ouderen). Het is aan de issuegroep Werk en Arbo van de VVVF om te beslissen welke activiteiten zullen worden opgezet om de duurzame inzetbaarheid van de medewerkers te bevorderen.
10
Vernieuwde externe website
De vernieuwde VVVF-website is in december 2013 gelanceerd. Deze site biedt een verbeterde functionaliteit waardoor nieuwsberichten en evenementen beter zichtbaar zijn. Door de duidelijke menustructuur is het makkelijk zoeken naar informatie. Door de aangepaste vormgeving, duidelijke boodschappen en het gebruik van nieuwe frisse kleuren, geven we aan waar de verfindustrie voor staat.
Nieuwsbrief Verf&Inkt Netwerk
In 2013 zijn de voorbereidingen getroffen voor het sturen van de digitale nieuwsbrief Verf&Inkt Netwerk naar externe relaties. Personen die interesse hebben om de nieuwsberichten te volgen kunnen zich aanmelden voor de nieuwsbrief via de homepagina van de VVVF-website. De eerste nieuwsbrief zal in januari 2014 verschijnen.
Magazine Verf&Inkt
In 2013 verscheen vijfmaal het blad Verf&Inkt, met nieuws en achtergrondartikelen. De artikelen zijn nu makkelijker in te zien doordat ze eveneens gepubliceerd zijn op de betreffende themapagina’s van de website.
Social media
Met de komst van de vernieuwde website is het makkelijker geworden om social media in te zetten om berichten te verspreiden. Op deze manier kan onze vereniging zich beter profileren en externe relaties meer betrekken bij de activiteiten van de vereniging.
verf&inkt maga zine
van de veren iging
van verfen druki nktfa brika
Veiligheid Vo
nten VVVF - 30 - maart 2014
orop:
Veranderi cultuur ng van
Ons beroep De PUM-ma op: nager ‘Waarde kennis te bren vol gen naar ontwik kelingsland ’ De mens acht Kluthe-dire er… Jan Westerv cteur ‘Wij zijn van eld: lullen maa niet r poetsen’ Verfindustri ervaringen e heeft positieve met Wajong ers Nanomateri niet schade aal op gevels blijkt lijk Gastcolumn Rabobankis de ‘crisis econoom Tim Legiers goed zat’ e
Jaarverslag VVVF 2013
vereniging
bestuur en bureau
Evenementen
Bestuur en bureau Er hebben geen wijzigingen plaatsgevonden in het VVVF-bestuur en -branchebureau in 2013.
Algemene ledenvergadering Meer dan 50 leden waren aanwezig tijdens de besloten VVVF-ledenvergadering, die plaatsvond op 12 december 2013 in Van der Valk Hotel Hilversum/De Witte Bergen in Eemnes. Tijdens de ledenvergadering werd met een openingshandeling de website VeiligmetVerf.nl officieel in gebruik genomen. De website www.VeiligmetVerf.nl is een internetdienst die de VVVF en de VVVH hebben opgezet om het voor hun leden makkelijker te maken het Veiligheidsinformatieblad (VIB) te verstrekken, en om ervoor te zorgen dat veiligheidsinformatie de eindgebruiker bereikt. Daarnaast hield Bernard Wientjes (Voorzitter VNONCW) een toespraak voor de VVVF-leden. Hij ging daarbij in op de huidige economische situatie en de gevolgen voor de sector. Verder gaf hij aan dat onze Nederlandse ondernemingen een grote rol spelen in het buitenland. Ten slotte ging hij in op de werkwijze van VNO-NCW. De volgende ledenvergadering zal plaatsvinden op 11 december 2014. Hiervoor zal te zijner tijd een officiële uitnodiging verstuurd worden.
Lijm- en kitindustrie De Vereniging voor Lijmen en Kitten (VLK) wordt sinds 1 januari 2011 ondersteund door het VVVF-branchebureau. Het bureau heeft een coördinerende en een ondersteunende functie en onderhoudt de externe contacten voor de VLK. Het betrekken van de lijm- en kitindustrie bij de verf- en drukinktindustrie zorgt voor efficiënte informatie-uitwisseling en samenwerking bij actuele zaken en een sterkere positie bij de belangenbehartiging. Verfgroothandel De Vereniging van Verfgroothandelaren (VVVH) ziet zichzelf als een belangrijke schakel in het midden van de verfketen. De groothandel brengt immers leveranciers en afnemers bij elkaar. De vereniging komt op voor de belangen van de verfgroothandelaren en onderhoudt met alle ketenpartijen een constructieve relatie. Sinds 2009 verzorgt het branchebureau de secretariaatsfunctie voor de VVVH. De besturen van de VVVF en VVVH hebben regelmatig overleg om informatie uit te wisselen en mogelijkheden tot samenwerking te bespreken.
Overige evenementen 2013 7 maart 2013 Workshop 2 Biobased Coatings (zie ‘Ambitie’, pagina 7) 25 april 2013 Coatings Innovatie Dag (zie ‘Coatings Innovatie Dag’, pagina 7 ) 4 juni 2013 Workshop CEPE LCI Database en Ecofootprint-tool (zie ‘CEPE LCI Database en Ecofootprint-tool’, pagina 8) 20 juni 2013 Workshop 3 Biobased Coatings (zie ‘Ambitie’, pagina 7) 5 november 2013 Informatiebijeenkomst Wet- en regelgeving (zie ‘Informatiebijeenkomst Wet- en regelgeving’, pagina 6)
Jaarverslag VVVF 2013
11
Coatings Care
Coatings Care®
Wat is Coatings Care?
voor een onderneming op de weg naar ‘sustainability’. De performance indicators van Coatings Care voorzien een bedrijf van achtergrondinformatie zodat zij een basis hebben om hun duurzaamheidbeleid vorm te kunnen geven.
Coatings Care is een initiatief van verf- en drukinktproducenten en -leveranciers over de gehele wereld. Coatings Care staat voor het streven naar voortdurende verbeteringen op het gebied van veiligheid, gezondheid en milieu en het geven van informatie hierover. Het is een belangrijk instrument om invulling te geven aan de doelstelling van de verf- en drukinktindustrie in Nederland om duurzaam te ondernemen.
Resultaten zichtbaar maken
Door elk jaar de gegevens over veiligheid, gezondheid en milieu op te vragen bij onze leden door middel van de enquête Performance Indicators (PI), worden resultaten zichtbaar. Zo kunnen het beleid en de activiteiten van de VVVF afgestemd blijven op de ontwikkelingen in de branche. VVVF-leden die voor 1 juni ook een eigen VGM-jaarverslag (Veiligheid, Gezondheid en Milieu-jaarverslag) uitbrengen, hebben het recht om het Coatings Care-logo te voeren. Individuele VGM-jaarverslagen zijn op te vragen bij de desbetreffende organisaties.
Met het Coatings Care-programma van de VVVF laten verf- en drukinktfabrikanten zien dat ze werken aan de ontwikkeling van innovatieve en duurzame producten die op een verantwoorde manier worden geproduceerd en zorgvuldig gedistribueerd. Daarnaast is het Coatings Care-programma een middel om open en transparant te kunnen communiceren naar stakeholders van de verfen drukinktindustrie over alle aspecten van veiligheid, gezondheid en milieu.
Onderstaande gegevens over 2013 zijn afkomstig van 69 verf- en drukinktfabrikanten en importeurs. Deze bedrijven hebben 90% van de werknemers in de totale bedrijfstak in dienst. Dit percentage geeft aan dat de resultaten als representatief voor de gehele branche beschouwd kunnen worden.
Coatings Care stimuleert duurzaam ondernemen
Hoewel de performance indicators van Coatings Care niet alle componenten van duurzaamheid meten, is deelname aan Coatings Care een praktisch startpunt
Tabel 1. Bedrijven (aantal)
12
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Aantal deelnemers aan de Coatings Care enquête
68
74
- producerende bedrijven
55 59 65 66 65 61 62 60 59 49
- importerende bedrijven
13 15 12 10 12 14 14 13 15 20
Aantal bedrijven dat een eigen VGM-jaarverslag heeft opgesteld
16
14
77
23
76
16
77
19
75
19
76
19
73
20
74
18
69
34
Jaarverslag VVVF 2013
Coatings Care
Tabel 2. Medewerkers (aantal fte’s)
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Totaal in de verf- en drukinktindustrie
6.100
5.900
6.200
6.300
5.500
5.300
5.000
4.800
4.600
Medewerkers in dienst van deelnemers aan de enquête
5.844
5.624
6.071
5.725
5.319
4.950
4.756
4.400
4.200
Ook de verf- en drukinktindustrie heeft de gevolgen van de economische crisis ondervonden. Dit heeft zich vertaald in een teruglopend aantal medewerkers.
Voorkomen van ongevallen
Een beroepsongeval is een werkgerelateerd ongeval waarbij een of meer medewerkers letsel hebben opgelopen. Door het ongeval hebben een of meer medewerkers één of meer dagen niet kunnen werken.
De VVVF-leden streven ernaar om ongevallen te voorkomen. Elk ongeluk, hoe klein ook, is er één te veel. Daarom worden er preventieve maatregelen getroffen, zoals het geven van trainingen aan medewerkers voor het volgen van de veiligheidsprocedures. Ondanks alle maatregelen gebeuren er soms toch, op kleine schaal, beroepsongevallen. In zo’n situatie wordt een medewerker op de werkvloer gevraagd de details ervan door te geven aan de directie, zodat de oorzaak achterhaald kan worden en onveilige situaties aangepakt kunnen worden. In de afgelopen tien jaar zijn er geen dodelijke ongevallen gebeurd. De laatste jaren doet zich een stijging voor in het aantal beroepsongevallen. De VVVF zal nagaan wat hiervan de oorzaak is en bezien op welke wijze dit aantal naar beneden kan worden gebracht.
Tabel 3. Ongevallen
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Beroepsongevallen (als % van totaal fte’s)
1,32
Dodelijke ongevallen (aantal)
Jaarverslag VVVF 2013
0,92
1,05
1,95
0,90
0,80
0,86
0,97
1,05
0 0 0 0 0 0 0 0 0
13
Coatings Care
Veiligheid voorop Veiligheid is meer dan iets erbij, het moet nadrukkelijk voorop staan in elk bedrijf. In onze onderneming begint de veiligheidscultuur met de levenskritische regels die de voorwaarden scheppen om veilig te werken, waaraan elke medewerker zich houdt. Betrokkenheid van het management is voorwaardelijk om het veiligheidsbewustzijn te kunnen garanderen, waarvoor het PPG EHS Management Systeem de instrumenten verschaft in de vorm van duidelijke voorschriften en richtlijnen. Naast Persoonlijke Veiligheid en Milieu, omvat dit Procesveiligheid voor de daarvoor aangewezen processen. Rob van Avezaath (PPG Europe BV, EHS Manager EMEA Benelux, Team Veiligheid Voorop)
Een hoger veiligheidsbewustzijn bij de medewerkers kan ongevallen voorkomen. De VVVF wenst de veiligheidsprestaties van de bedrijfstak te verbeteren en heeft besloten om deel te nemen aan het programma Veiligheid Voorop, een initiatief van VNO-NCW. Het programma is gericht op het verbeteren van de veiligheidsprestatie van de sector in het algemeen en de veiligheid in bedrijven die grootschalig met gevaarlijke stoffen werken in het bijzonder. In november 2013 is het VVVF-team Veiligheid Voorop van start gegaan. De VVVF wil de veiligheidsprestaties ook meten. Het team zal een actieplan opstellen om het programma Veiligheid Voorop in de bedrijfstak in te voeren. Het doel is om ervoor te zorgen dat veiligheid ‘tussen de oren komt’ bij iedereen. Van directie tot de werkvloer, van inkoop tot verkoop.
Meer aandacht voor het milieu
Bij onze leden wordt er steeds meer rekening gehouden met de effecten van de activiteiten op het milieu. Waar mogelijk worden processen aangepast om de schade aan mens en milieu te beperken. Zo wordt er kritisch gekeken naar het gebruik van gevaarlijke stoffen, de oplosmiddelenemissie, het energieverbruik en het afvalproces.
Tabel 4. Afval
14
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Totaal %
6,8
3,6
2,8
3,5
2,6
3,1
2,9
3,1
3,0
- Niet-gevaarlijk afval (bedrijfsafval)
2,0
2,2
1,5
2,1
1,3
1,3
1,3
1,3
1,3
- Gevaarlijk afval
4,8
1,4
1,3
1,4
1,5
1,8
1,6
1,9
1,7
- Eenmalige verpakkingen
1,6
1,6
0,5
1,3
2,1
2,0
0,7
1,1
2,0
Jaarverslag VVVF 2013
Coatings Care
Tabel 5. Opleiding
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Aantal gevolgde opleidingen m.b.t. VGM
1.020
1.023
1.067
928
1.208
1.379
1.485
1.118
1.405
18
17
18
16
22
28
31
25
34
Opleidingen als % van totaal aantal medewerkers
Veel bedrijven scheiden indien mogelijk de afvalstromen in componenten die voor hergebruik geschikt zijn. Afval dat niet kan worden hergebruikt wordt ter verbranding aangeboden aan afvalverwerkers. De warmte die bij deze verbranding vrijkomt wordt bijvoorbeeld weer voor andere doeleinden gebruikt. Voor de verwerking van gevaarlijk afval gelden speciale procedures die te maken hebben met veiligheid, gezondheid en milieu. Oplosmiddelen die zijn gebruikt voor het spoelen of schoonmaken van tanks en productieapparatuur worden vaak geregenereerd en waar mogelijk weer ingezet voor reinigingsactiviteiten in de industrie. Het aantal eenmalige verpakkingen neemt de laatste jaren toe. Waaraan dit is toe te schrijven is niet bekend. De VVVF zal dit onderzoeken.
Meer medewerkers met VGM diploma’s
De verf- en drukinktindustrie hecht veel waarde aan goed opgeleide werknemers, aangezien een kwalitatief hoogwaardig product niet zonder deskundig personeel kan worden gemaakt. Dat blijkt uit de toename van het aantal werknemers dat sinds 2004 opleidingen op het gebied van veiligheid, gezondheid en milieu (VGM) heeft gevolgd (zie tabel 5).
Meer informatie?
Meer gedetailleerde informatie, onder andere over ziekteverzuim, gevaarlijke stoffen, oplosmiddelemissie en energieverbruik, is te vinden in het VVVF Coatings Care jaarverslag 2013. Dit verslag is in digitale vorm op te vragen bij het VVVF-branchebureau.
Verder heeft de VVVF de mogelijkheid laten onderzoeken om verfrestanten te hergebruiken. In 2013 kwam de werkgroep tot de conclusie dat het zowel technisch als bedrijfseconomisch haalbaar is. In december werd de eerste pot gerecyclede verf op de markt gebracht. Zie voor meer informatie ‘De VVVF… maakt verfrecycling mogelijk’ (op pagina ..).
Jaarverslag VVVF 2013
15
VVVF
branche
Financiën
Statistieken, Feiten en cijfers Statistieken
Balans VVVF per 31 december 2013 Activa Materiële vaste activa Financiële vaste activa
€ Passiva 71.000 Eigen vermogen 626.000
1.135.000
Overige voorzieningen 15.000
Voorraden 13.000 Schulden op korte termijn Vorderingen op korte termijn
264.000
Liquide middelen
376.000
Totaal
€
1.350.000 Totaal
200.000
Figuur 1. Afzet verfproducenten en -importeurs (x 1.000 ton)
Jaar Afzet binnenland Afzet export Afzet totaal 1.350.000
Staat van Baten en Lasten VVVF 2013 Lasten
€ Baten
Personeelskosten 683.000 Contributies/ heffingen Kantoor/ overheadkosten
121.000
Activiteiten
116.000
Overige baten
Voor verffabrikanten is het essentieel te weten hoe de branche zich ontwikkelt zodat ze daar tijdig op kunnen inspelen. De crisis heeft gezorgd voor een krimp in de omzet en afzet. Vooral de bouwsector heeft eronder te lijden. Leden willen op tijd weten welke veranderingen ze kunnen verwachten in de markt. Met de invoering van maandstatistieken kunnen we de leden sneller inzicht geven. Anja Jessurun (voorzitter Commissie Statistiek, Directeur Norway Coatings BV)
€ 1.003.000 155.000
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
258.500 111.100 248.100 114.900 238.100 111.500 225.100 66.300 210.100 70.900 227.600 70.100 224.000 78.500 230.500 85.600 221.100 91.900 197.660 76.100 193.700 83.700 192.200 85.500 173.950 85.800 159.650 85.000
369.600 363.000 349.600 291.400 281.000 297.700 302.500 316.100 313.000 273.760 277.400 276.900 259.750 244.650
Bron: VVVF en Panteia
Bijdragen aan derden 238.000 Totaal 1.158.000 Totaal 1.158.000
16
Jaarverslag VVVF 2013
branche
Figuur 3. Afzet 2013 binnenland Verfindustrie per deelsector (in %)
54%
Figuur 2. Omzet verfproducenten en -importeurs (x € 1.000)
Jaar
Omzet binnenland
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Omzet export
686.000 677.500 674.900 638.900 629.200 664.800 670.000 711.100 715.400 650.900 653.400 677.100 658.400 635.000
Omzet totaal
352.800 1.038.800 394.000 1.071.500 401.500 1.076.400 233.200 872.100 242.600 871.800 258.800 923.600 311.600 981.600 380.600 1.091.700 338.700 1.054.100 286.500 937.400 332.300 985.700 349.900 1.027.000 354.500 1.012.900 339.000 974.000
6,5% 5,4% 3,5%
21,8% 8,8%
Bouw Doe-het-zelf Industrie Scheepsbouw/reparatie Staal conservering Autoreparatie
Bron: VVVF en Panteia
Bron: VVVF en Panteia Sinds 2006 vraagt marktonderzoekbureau Panteia/Stratus bij de VVVF-leden elk kwartaal gegevens over afzet, omzet en export van de belangrijkste marktsegmenten. In 2013 is de VVVF begonnen om de maandstatistieken voor bouwverven in kaart te brengen voor een vaste groep leden die de maandcijfers hiervoor aanlevert. De uitkomst van de enquête wordt gedeeld met de deelnemende bedrijven.
Feiten en cijfers
De VVVF telt 83 leden, bedrijven waar in totaal 4.600 mensen werken. Hiermee vertegenwoordigt de branchevereniging circa 95% van de Nederlandse verf- en drukinktindustrie.
De Nederlandse verfmarkt
2013 was wederom geen goed jaar voor de Nederlandse verfindustrie. De binnenlandse omzet liep met 4% terug ten opzichte van 2012, de afzet zelfs met 8%.
Jaarverslag VVVF 2013
17
branche
Figuur 4. Omzet 2013 binnenland Verfindustrie per deelsector (in%)
44%
7,3% 5,3% 22%
11,8% 9,6%
Bouw Doe-het-zelf Industrie Scheepsbouw/reparatie Staal conservering Autoreparatie
Bron: VVVF en Panteia
De voortgaande stagnatie in de bouw zorgde voor een krimp van 7% in de omzet op de professionele markt voor decoratieve verven. De levering van producten zoals kozijnen, trappen en deuren aan de timmerindustrie kende zelfs een teruggang van meer dan 10%. De enige compensatie in het decoratieve segment was de omzet aan de doe-het-zelver (+3%), maar deze kon de negatieve trend niet ombuigen. Ook de andere marktsegmenten (Scheepsbouw en -onderhoud, Autoreparatie en Industrie) deelden in de malaise. Slechts de verfleveranciers die aan staalconserveringsbedrijven leverden, kenden een geringe opleving. De export, die in voorgaande jaren voor enige compensatie zorgde, had een daling van 4% in de omzet, door de teruglopende conjunctuur in een aantal opkomende landen.
De Nederlandse drukinktindustrie
Onderstaande cijfers zijn afkomstig van EuPIA, de Europese associatie van drukinktproducenten, en hebben alleen betrekking op de leden van EuPIA. Zowel de afzet als de omzet vertoont een stijging. Dit komt echter niet door een aantrekkende markt, maar omdat EuPIA-leden afzet en omzet van niet-EuPIAleden overnamen. De realiteit is dat de markt nog altijd stagneert, enerzijds door de slechte economische omstandigheden, anderzijds door de structureel dalende vraag naar drukwerk. Dit vindt zijn oorzaak in de nog altijd voortgaande digitalisering van informatiestromen.
18
Jaarverslag VVVF 2013
branche
Figuur 5. Afzet drukinktproducenten en -importeurs
Figuur 6. Omzet drukinktproducenten en -importeurs
(x 1.000 ton)
(x € 1.000)
2001
28.000
2001
82.000
2002
22.000
2002
77.000
2003
22.000
2003
76.000
2004
2004
2005
2005
2006
2006
2007
41.000
2007
118.000
2008
42.200
2008
123.600
2009
37.500
2009
107.500
2010
35.600
2010
100.000
2011
33.800
2011
98.000
2012
31.700
2012
94.400
2013
34.600
2013
100.600
10 Bron: EuPIA
15
20
25
30
35
40
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
45 Bron: EuPIA
Verantwoording cijfers
Tot en met 2003 heeft de VVVF de afzet- en omzetgegevens verzameld. Daarna heeft EuPIA dit overgenomen. EuPIA heeft echter over de jaren 2004 tot en met 2006 geen cijfers gepubliceerd. In de VVVF-cijfers zijn alleen de afzet en omzet van leden drukinktproducenten en -importeurs verwerkt die in Nederland zijn gevestigd. In de cijfers van EuPIA is ook de afzet en omzet begrepen van leden drukinktproducenten en -importeurs die rechtstreeks vanuit vestigingen in het buitenland leveren aan afnemers in Nederland. Dit verklaart het grote verschil tussen de cijfers van de VVVF en die van EuPIA.
Jaarverslag VVVF 2013
19
VVVF
Bestuur vvvf (per 9 april 2014)
20
Ben Berkel, Drywood Coatings BV Voorzitter, Issuegroep Werk & Arbo
Dick Boekee, Hunter Douglas Europe B.V. Issuegroep Wet- en Regelgeving
Guus Duray, PPG Coatings Nederland B.V. Plaatsvervangend voorzitter, Sectorgroep Bouw/DHZ/TIFA
Kees Ekelmans, AkzoNobel Decorative Coatings B.V.
Robert Groot, Hempel (The Netherlands) B.V. Sectorgroep Protective Coatings, Marine en Brandwerende Coatings
Anja Jessurun, Norway Coatings BV Commissie Statistiek
Michel Kranz, BICCS Industrial Coatings B.V. Issuegroep Europese zaken
Kees Mylanus, Keim Nederland BV Issuegroep Duurzaam Ondernemen
Eli Roodbeen, Flint Group Netherlands B.V. Sectorgroep Drukinkt
Theo Wemmers, Valspar B.V. Penningmeester, Sectorgroep Industrie, Sectorgroep Autoreparatielakken
Marlies van Wijhe, Van Wijhe Verf B.V. CAO-onderhandelingsdelegatie, Issuegroep Technologische Innovatie
Jaarverslag VVVF 2013
VVVF
leden
(per 9 april 2014)
Verfleden N.V. Aalterpaint S.A. AkzoNobel Automotive & Aerospace Coatings Akzo Nobel Decorative Coatings bv Alabastine Holland BV Anker Verven BV Aspect Yacht Paints B.V. Axalta Coating Systems EMEA Holding BV Baril Coatings BV BASF Coatings Services B.V. BICCS Industrial Coatings B.V. A. Bok en Zonen BV Bristol Coatings Holland BV Chromaflo Technologies B.V. Chromaflo Technologies Europe BV Chugoku Paints BV Coateq Coating Concepts Coldec Productie BV Conti Coatings Benelux BV Cronolin Paint BV DAW Coatings Nederland B.V. Digo Products BV D.P.G. BV Verfindustrie Drost BV Drywood Coatings BV Farball-Holland BV Flexchemie BV W. Heeren & Zoon BV Hempel (The Netherlands) BV Herfst en Helder BV Hermadix Coatings BV HIM Chemie BV Hunter Douglas Europe BV Inducoat B.V. International Paint (Ned.) BV Jotun B.V. Keim Nederland BV Kluthe Benelux BV P.K. Koopmans Lakfabrieken B.V. Korthals Lakken BV Glas- en Verfimport A. v/d Kwast BV Lakfa Verffabriek BV Nanocoat International NELF Lakfabrieken BV Neverlak BV Norway Coatings BV Nu Plastall Phoenix Coatings PPG Coatings Europe B.V. Protective & Marine
Jaarverslag VVVF 2013
AALTER SASSENHEIM SASSENHEIM AMMERZODEN GORREDIJK DRACHTEN BREDA ’s-HERTOGENBOSCH MAARSSEN ALMERE AMSTERDAM HONSELERSDIJK MAASTRICHT SITTARD FIJNAART HAARLEM VAASSEN ALPHEN a/d RIJN GENEMUIDEN NIJKERK VELDHOVEN DEURNE VENLO ENSCHEDE ETTEN-LEUR RIDDERKERK AALSMEER SCHIEDAM LELYSTAD AALSMEER VELSEN-NOORD HOOGEVEEN AMERSFOORT RHOON SPIJKENISSE ALMERE ALPHEN a/d RIJN FERWERT IJMUIDEN LEIDEN AMSTERDAM VOORSCHOTEN FERWERT AMSTERDAM UTRECHT KAMPEN ZEEWOLDE AMSTERDAM
PPG Coatings Nederland B.V. PPG Coatings BV PPG Industrial Coatings B.V. PPG Industries Remmers Bouwchemie BV RencoSolutions B.V. Rolsma Biobased V.O.F. Rust-Oleum Netherlands BV Schaepman’s Lakfabrieken b.v. Signature Wegmarkering bv Sika Nederland BV Soen’s Meubelbeitsen BV Strikolith BV Teodur B.V. Tollens Coatings NV Touwen & Co. BV U.P. Quality & Environment BV Valspar bv Veluvine BV Veveo Coatings Vista BV Vliegenthart BV Verffabr. H. de Vos & Zn. BV Van Wijhe Verf B.V. De IJssel Coatings BV Zandleven Coatings B.V.
UITHOORN TIEL VEENENDAAL WIJCHEN HOOGEVEEN RIDDERKERK ENSCHEDE ROOSENDAAL KAMPEN WAPENVELD UTRECHT IJMUIDEN RAAMSDONKSVEER BREDA TEMSE (B) ZAANDAM IJMUIDEN LELYSTAD BREDA AMSTERDAM VOORBURG TIEL DEN HAAG ZWOLLE MOORDRECHT LEEUWARDEN
Drukinktleden AGA Color Solutions Flint Group Benelux B.V. Flint Group Netherlands BV Flint Group Netherlands BV Flint Group Netherlands BV Siegwerk Benelux NV Kon. Drukinktfabrieken Van Son BV Sun Chemical Zaandam
HAARLEM DEVENTER ’s-GRAVENZANDE HELMOND WINSCHOTEN TEMSE (B) HILVERSUM ZAANDAM
Buitengewone A-leden Mavom BV TQC BV WSB Finishing Equipment B.V.
ALPHEN a/d RIJN CAPELLE AAN DEN IJSSEL MAARSSEN
Buitengewone B-leden Distributiecentrum Van den Anker B.V. Ardagh Packaging Group BASF Nederland BV Bayer BV, divisie BMS Broekman Logistics Division BV Buhler Benelux
SON LEEUWARDEN ARNHEM MIJDRECHT ROTTEDAM MECHELEN (B) 21
vvvf
VVVF-bureau (per 9 april 2014)
Caldic Nederland B.V. DSM Coating Resins DSM Resins bv E & R B.V. Eskens Process Solutions bv Grolman Benelux BV Holland Colours Apeldoorn BV Keyser & Mackay CV KRONOS BV Lawter International Belgium NV Möller GmbH & Co KG Necarbo BV Nuplex Resins BV Reverdia V.O.F. E.H. Worlée & Co. BV
ROTTERDAM WAALWIJK ZWOLLE VLAARDINGEN ALPHEN a/d RIJN GOOR APELDOORN AMSTERDAM ROTTERDAM KALLO (B) STEINFURT (D) BEVERWIJK BERGEN op ZOOM GELEEN KORTENHOEF
Belangstellende leden ASK Chemicals Benelux B.V. Brenntag Nederland B.V. De Monchy International BV IMCD Benelux B.V. Münzing International S.à.r.l Pack2Pack Reed Business Opleidingen BV G.C. Rutteman & Co. BV Univar Belgium S.A./N.V.
WAALWIJK DORDRECHT HOOGVLIET Rt. ROTTERDAM AMERSFOORT HALSTEREN ZWIJNDRECHT ROTTERDAM BRUSSEL (B)
Geassocieerd lidmaatschap
Gerben Dijkstra Beleidsmedewerker Sociale zaken, issuemanager Werk & Arbo, Duurzaam Ondernemen
Catelijne Hopmans Medewerker Communicatie
Gerrit Jonkers Beleidsmedewerker Technische zaken, issuemanager Techniek & Informatie
Cees Pille Beleidsmedewerker Duurzaam Ondernemen en Technologische Innovatie, Branchecoördinator VLK
Martin Terpstra Directeur, issuemanager Industrie & Innovatie, Communicatie en Europese zaken
Marjan van der Velden Secretaresse
Vereniging van Verfgroothandelaren in Nederland (VVVH) De VVVH behartigt de belangen van de verfgroothandel in Nederland. De VVVF biedt de 47 leden van de VVVH een aangepast pakket diensten aan. Tussen de besturen van VVVF en VVVH vindt regelmatig contact plaats. Sinds 1 januari 2009 verzorgt het VVVF-branchebureau de secretariaatsfunctie voor de VVVH.
22
Jaarverslag VVVF 2013
Summary
annual report: summary Highlights of 2013 The VVVF... updates ‘Safe with Paint’ website SDS now sent electronically to the end user Paint Suppliers have fed their SDSs into the ‘Safe with Paint’ (VeiligmetVerf.nl) database. Whenever an end user buys a paint product for the first time, a link is established between the sales/order system of the paint supplier and the ‘Safe with Paint’ database. An e-mail message with a deep-link ensures that the appropriate Safety Data Sheet is sent to the end user. The user will also receive an update of the same SDS whenever it is changed. ‘Safe with Paint’ website officially launched During the General Assembly on 12 December 2013, Bernard Wientjes (Chairman of VNO-NCW, the Confederation of Dutch Industry), officially launched the completely renewed ‘Safe with Paint’ website. Reduced administrative burden The distribution of SDSs is a legal obligation under REACh regulations. The administrative burden of making SDSs available is unduly severe. The use of the ‘Safe with Paint’ web application significantly reduces these administrative costs. Workplace Instruction Cards The VVVF is deeply concerned about the practicality of the SDS for end users. An SDS is an extremely complex technical document. The VVVF has taken the initiative of preparing Workplace Instruction Cards (WICs) for paint products, and making these available to end users via the ‘Safe with Paint’ website. The WIC explains in plain language how to work with a product in a safe and healthy manner.
The VVVF... has a say in the revision of PGS 15/PGS 31 PGS 15 PGS 15 specifies regulations for the storage of packaged hazardous substances. A complete revision of PGS 15 got under way in 2013. The VVVF is participating in the working party that is preparing the new PGS 15. It is the aim of all involved to come up with reasonable and workable regulations. PGS 31 With PGS 31 the government, and especially the fire services, wish to set stricter requirements for the storage of flammable substances in surface and underground tanks. Together with other industry organizations, the VVVF is working on defining workable rules for storage in tanks.
The VVVF... monitors integrity of European Biocides legislation European regulations Antifouling is a biocide which is used to retard the growth of organisms below the waterline on the hulls of ships. The stringent regulations in Europe compared to the rest of the world are threatening the European shipbuilding and maintenance sector with extinction. If this is to be prevented, agreements will have to be made at a global level. The VVVF exerts influence on this issue via the European umbrella organization CEPE. Distinction between biocides The Biocides Regulation (EU No. 528/2012) came into force in September 2013. As a result, the same regulations now apply in all Member States as those that were already largely in effect in the Netherlands. A distinction is made between products with an active biocidal effect, the actual biocides, and products that have been treated with a biocide. CEPE has produced a comprehensive guide to the regulations for members. Sale of Biocides The VVVF is a member of the Biocides Platform. During 2013, the restriction of sales of biocidal products to consumers was a major issue. The VVVF and the platform are lobbying to prevent national legislation on this matter.
The VVVF... informs members on legislation and regulations Information session on Legislation and Regulations The annual information session on legislation and regulations was held on 5 November 2013. Within the VVVF there are various expert groups that monitor the issues and, where necessary, provide information in the form of guides and fact sheets. The efforts of these members ensure that their colleagues are provided with up to date information, enabling them to adequately prepare for new and amended national and international legislation.
Jaarverslag VVVF 2013
23
Summary
The VVVF... participates in Safety First The VVVF Safety First team came together for the first time in November 2013. The Safety First programme is an initiative of VNO-NCW and is generally aimed at improving the general safety performance of the industry, and specifically the safety in companies that work with hazardous substances on a large scale.
The VVVF... stands for safe inks for food packaging Current legislation means the packaging industry is confronted with preventing the migration of ink or coatings, or at least keeping it within acceptable limits. EuPIA, the European Printing Ink Association, of which all members of the VVVF are members, provides various tools to help comply with the stringent requirements in this area. Until now, European legislation in the field of materials in contact with foodstuffs has either been general, or specific to plastic. Our industry is lobbying for European-level implementation of specific regulations for printing inks on food packaging.
The VVVF... is intensifying contact between scientists and paint manufacturers Coatings Innovation Day More than a hundred professionals from the paint industry and the world of science got together during the first Coatings Innovation Day. The members of the VVVF were informed of the latest technological developments in the field of coatings. The VVVF intends to organize another Coatings Innovation Day in 2015.
The VVVF... sees a bright future in ‘Dutch Biobased Coatings’ Ambition The VVVF has set itself an ambitious target for bio-based coatings. In 2030, 50% of the paint on the Dutch market will be biobased, with performance equivalent to fossil-based raw materials. Together with research organization TNO and Chemical Industry Association VNCI, the VVVF has signed an industry innovation agreement to gain an understanding of the technology needed to achieve biobased coatings. In 2013, two of the three biobased coatings workshops were organized under this agreement. Demonstration project A TNO project to optimize and demonstrate existing coatings was selected in 2013. The project will start in 2014, with parties from the paint, chemicals and maintenance sectors.
24
The VVVF... makes paint recycling possible Positive research results In 2013, the working party concluded that it is both technically and economically feasible to recycle paint. The working party has prepared minimum specifications to be met by the paint residues. The life cycle analysis indicated a 72% environmental benefit overall from the recycling of water-based wall paint. First tin of recycled paint on the market In November 2013 the government issued an ‘end of waste’ declaration for paint residues. This means that paint residues that fulfil certain conditions can legally be treated as raw materials. Ursa Paint of IJmuiden was the first company to market recycled paint in the Netherlands.
The VVVF... opts for scientific approach to sustainable maintenance Sustainable Maintenance Programme launched In 2013 we took further steps to implement the goals of the ‘Sustainable Maintenance’ memorandum of understanding signed in 2012 by VVVF and ‘Maintenance NL’ (OnderhoudNL). A joint steering committee has set up the Sustainable Maintenance Programme. With the Sustainable Maintenance Programme, Maintenance NL and VVVF aim to meet the need for clear, science-based and industry -supported information on the sustainability of maintenance scenarios offered in the market. CEPE LCI Database and Eco Footprint tool In 2013 CEPE (the European umbrella organization for the paint industry) provided members with access to an LCI database (life cycle inventory of raw materials for paint) and the Eco Footprint tool. Using this database and calculation tool, members can perform a Life Cycle Analysis (LCA) on any of their products, based on the recipe and production process. The VVVF organized a workshop on this topic on 4 June 2013.
Jaarverslag VVVF 2013
Summary
Sustainability in the collision repair sector Talks were started in late 2013 with FOCWA, the collision repair sector trade organization, aimed at reaching agreements on sustainability. Specifically, we are discussing the contribution that auto refinishing lacquers can make to sustainable collision repair.
The VVVF... is a friend of wood The Friends of Wood (Vrienden #vanhout) multimedia campagne was launched on 16 September 2013. Via the VVVF, members with a business interest in the protection and decoration of wood have joined the three-year, industry-wide, publicity campaign to promote the use of wood and wood products. The initiators aim to show the Netherlands that nothing beats wood when it comes to beauty, quality and ‘greenness’.
The VVVF... participates in the Steel Preservation Knowledge Network Via the VVVF, members who supply Protective Coatings can participate in the Steel Preservation Knowledge Network. Protective coatings are paint products for metal protection. Besides the paint industry, the knowledge network includes industrial steel preservation customers (organized in OGOS) and steel preservation service providers (members of ‘Maintenance NL’ Industrial). The main objective is to settle on a standard guarantee for steel preservation.
The VVVF... calls for modern terms of employment Social Innovation Under the influence of the current poor economic situation, the influx of new employees is limited. However, that will change once the economy picks up. The challenge then becomes ‘How can we attract and keep sufficient suitable personnel?’ The answer is: modernization of the terms of employment, aimed at increasing both labour productivity and work participation, bundled together in the words ‘Social Innovation’. In late 2013, a Social Innovation joint working party of VVVF and unions made a recommendation on how social innovation could be incorporated into the collective labour agreement. This recommendation will be one of the main topics during collective bargaining in 2014.
Jaarverslag VVVF 2013
The VVVF... is commited to the people in the industry Collective labour agreement On 23 May 2013, employers and employees agreed on a new collective labour agreement for the paint and printing ink industries. This agreement will be in force for one year, from 1 June 2013 to 31 May 2014. Sustainable Employability The VVVF wants its members to improve the sustainable employability of their personnel (both old and young). Sustainable employability can be improved in many ways, such as by making people more versatile, promoting a healthy lifestyle and training (also for older workers). Sustainable employability is a shared responsibility of employers and employees. The VVVF is working on concrete proposals.
The VVVF... is boosting communicating with external relations Renewed external website The renewed VVVF website was launched in December 2013. There are many improvements in the way the site works. With a better look and feel, clear messages and a new colour scheme, the paint industry is making a distinct position statement. Paint & Ink Network Newsletter Preparations were made in 2013 for sending the digital newsletter Paint & Ink Network (Verf&Inkt Netwerk) to external relations. The first newsletter will be published in January 2014. Paint & Ink Magazine The Paint & Ink (Verf&Inkt) Magazine with news and background articles appeared five times in 2013. Because they are now also published on the relevant theme pages of the website, the articles are gaining a wider readership. Social Media Now that the renewed website is live, it is much easier to use Social Media to distribute messages. Coatings Care® Each year, as part of Coatings Care, the VVVF benchmarks its members on safety & health, environment, and product development and education, by means of the Performance Indicators (PI) survey. Performance Indicators measure data performance on such aspects as sickness-related absence, exposure to solvents and hazardous substances, solvent emissions, product development and training. The VVVF combines this information and identifies where improvements have been made.
25
Summary
Association
Facts & Figures
Adhesives and Sealants industry The Adhesives and Sealants Association (VLK) has been directly supported by the Sector Bureau since 1 January 2011.
The VVVF has 83 members: companies employing a total of 4,800 persons. The trade association therefore represents around 95% per cent of the Dutch paint and printing ink industry.
Wholesale Paint Since 2009, the Sector Bureau has provided a secretarial facility for the Association of Paint Wholesalers (VVVH). The VVVF and VVVH boards get together regularly to exchange information and discuss opportunities for cooperation.
Events General Assembly More than 50 members were present at the non-public VVVF General Assembly, which took place on 12 December 2013 in Eemnes. Other events in 2013 7 March 2013 Biobased Coatings Workshop (2) (see ‘Ambition’ under ‘VVVF … sees a bright future’) 25 April 2013 Coatings Innovation Day (see ‘VVVF is … intensifying contact’) 4 June 2013 Workshop: CEPE LCI database and Eco Footprint Tool (see ‘VVVF … opts for scientific approach’) 20 June 2013 Biobased Coatings Workshop (3) (see ‘Ambition’ under ‘VVVF … sees a bright future’) 5 November 2013 Legislation and regulations information session (see ‘VVVF … informs members’)
26
The Dutch paint market Like 2012, 2013 was not a good year for the Dutch paint industry. Domestic revenues decreased by 4% compared to 2012, while volumes were even worse, falling by 8%. The continuing stagnation in the construction industry led to a 7% decline in revenues from the professional market for decorative paints. The delivery of products to the joinery industry experienced an even worse decline: more than 10%. The only compensation in the decorative segment was from sales to DIY consumers (up 3%), but this could not reverse the negative trend. The other market segments (Shipbuilding and Maintenance, Collision Repair and Industry) were likewise hit hard. A minor upturn was only experienced among the suppliers of paint to steel preservation companies. Exports, which were the source of some compensation in previous years, also saw a 4% drop in revenues, caused by a slowdown in several emerging economies.
The Dutch printing ink industry The figures in the report were supplied by the members of EuPIA, the European Printing Ink Association. Both sales and revenues show an increase. However, this is not due to a revival of the market, but rather because EuPIA members took over the sales and revenues of non-EuPIA members. The reality is that the market is continuing to stagnate, due in part to the poor economic conditions, but also to the structural decline in demand for printed matter. The fundamental cause is the ongoing digitization of information flows.
Jaarverslag VVVF 2013
Colofon
Uitgave Vereniging van Verf- en Drukinktfabrikanten (VVVF) Teksten en eindredactie VVVF Annet Huyser Vormgeving GrafischeZaken, Den Haag Drukwerk Impressed, Pijnacker Contact VVVF Loire 150 2491 AK Den Haag Postbus 241 2260 AE Leidschendam Telefoon: 070 444 06 80 Fax: 070 444 06 84 E-mail:
[email protected] Website: www.vvvf.nl Verantwoord papier Het VVVF-jaarverslag 2013 is geprint op FSC-gecertificeerd papier
© 2014, VVVF Leidschendam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende.
Jaarverslag VVVF 2013
27
Loire 150, 2491 AK Den Haag Postbus 241, 2260 AE Leidschendam Telefoon: 070 444 06 80 E-mail:
[email protected] Website: www.vvvf.nl
