Inzet Hindostaanse gemeenschap voor de Haagse economie

Inzet Hindostaanse gemeenschap voor de Haagse economie Gemeente Den Haag Dienst Stedelijke Ontwikkeling

Eindrapport

la group Leisure & Arts Consulting

13 juli 2012 - Geer Schakel en Anneke Jenniskens

2011-134 rp 03

Inhoud

1.

Introductie

3

2. Werkwijze en proces

5

3.

7

De Hindostaanse gemeenschap in Den Haag: kerncijfers

4. Lokale zichtbaarheid

11

5.

19

Ondernemerschap & zakelijke en bestuurlijke netwerken

6. Synthese, samenkomst van feiten en visies

23

7.

30

Conclusies en kansen

Bijlagen b1 Interviews en focusgroepen

36

b2 Bronnen

37

b3 Kaart India

38

Colofon

India dans

la group

Foto voorkant: India Gate, Delhi

2

1 Introductie

Den Haag & Citymarketing Den Haag heeft een sterk internationaal karakter en profileert zich als Internationale stad van Vrede en Recht. Dit beeld wordt ondersteund door de diverse en multiculturele bevolking van Den Haag, met onder andere een grote Hindostaanse en Indische cultuur en de ontwikkeling van China Town in het centrum van de stad. Anno 2011 wonen er bijna 50.000 Hindostaanse mensen in de Haagse regio, circa 7% van de bevolking. Citymarketing is de samenwerking tussen de gemeente en partijen in de stad die erop gericht is de kernpositionering van Den Haag als Internationale Stad van Vrede en Recht veilig te stellen, uit te bouwen en uit te dragen èn de bijzondere kwaliteiten van Den Haag te gebruiken om toeristen, bewoners, internationale bedrijven en studenten aan te trekken. Bij de vaststelling van de Citymarketingvisie 2011-2015 in mei 2011 door de gemeenteraad is besloten een onderzoek uit te voeren naar de mogelijkheid om de Hindostaanse cultuur beter in te zetten om bedrijven en investeringen uit met name India aan te trekken en daarnaast awareness (op internationaal niveau) te genereren.

viering Holi

la group

Banden met India versterken met de Hindostaanse cultuur De gemeente en diverse andere partijen hebben al diverse activiteiten ontwikkeld om de Hindostaanse cultuur te verbinden met Den Haag, onder meer de Indiase Diasporadag, het Indian Film Festival The Hague en de samenwerking tussen ADO Den Haag en de National Capitol Region (NCR) in India. Ook de Haagse India Maand, die recentelijk plaats vond, is een actief voorbeeld van die verbinding. De gemeente Den Haag heeft besloten een extern bureau te laten onderzoeken of de inzet van de Hindostaanse cultuur in Den Haag - of feitelijk de Hindostaanse gemeenschap in Den Haag - om bedrijven en investeringen uit met name India te trekken (en vice versa) daadwerkelijk kansen biedt. Leidt deze inzet tot extra afzetmogelijkheden van producten van Haagse ondernemers in India of tot de komst van 3

Introductie meer Indiase ondernemers naar Den Haag? Kan er awareness in breder internationaal (toeristisch) verband worden gegenereerd met inzet van de Hindostaanse gemeenschap?

De vragen die de gemeente stelt, zijn:

Aan dit onderzoek lag de volgende vraagstelling ten grondslag, gebaseerd op een schriftelijke briefing en een gesprek met de begeleidingsgroep:

2. Welk inzicht ontstaat aan de hand van relevante gegevens over de samenstelling en identiteit van de Hindostaanse gemeenschap in Den Haag?

Onderzoek de mogelijkheden die de Hindostaanse gemeenschap/cultuur in Den Haag biedt om het imago en de economie van de stad te versterken, met name in relatie tot India. Indien die mogelijkheden er zijn, op welke wijze – met welke acties – kunnen die worden ingezet om een sterkere relatie te leggen tussen de Haagse en de Indiase economie. Als de mogelijkheden vanuit de lokale Hindostaanse gemeenschap (te) beperkt zijn, is er dan een andere strategie denkbaar om sterker aan te haken aan de Indiase economie?

1. Hoe groot is de Hindostaanse gemeenschap in Den Haag en hoe verhoudt deze zich tot die in andere Nederlandse steden?

3. Hoe komt de Hindostaanse cultuur op dit moment in de stad tot uiting, hoe is deze zichtbaar? 4. Waar liggen de sterke en zwakke punten in het ondernemend vermogen van de Hindostaanse gemeenschap? 5. Hoe kan de Hindostaanse cultuur in Den Haag als (multicultureel en zich van andere steden onderscheidend) uithangbord van de stad verder worden versterkt? 6. Hoe kan de Hindostaanse cultuur gebruikt worden ter versterking van de Haagse betrekkingen met India? 7. Hoe kunnen deze betrekkingen benut worden om bedrijven en investeringen uit met name India te trekken en de afzetmarkt voor Haagse (Nederlandse) bedrijven in met name India te vergroten? 8. Welke concrete acties kunnen hiervoor door private en publieke partijen worden ondernomen en hoe kunnen zij (met name private partijen) daartoe worden aangezet en daarin worden gefaciliteerd?

la group

4

2. Werkwijze en proces 

INVENTARISATIE



ANALYSE

Stap 1: deskresearch

Stap 6: synthese

Stap 2: bijeenkomst begeleidingsgroep

Stap 7: opstellen bespreekdocument en tussentijdse bespreking

Stap 3: benchmark

Stap 4: city scan Den Haag Stap 5: netwerkanalyse (interviews en focusgroepen)

la group



CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN

Stap 8: vervolgfase interne brainstorm en aanbevelingen Stap 9: bespreking concept eindrapport met begeleidingsgroep Eindrapportage

In dit hoofdstuk zetten we kort uiteen hoe we dit onderzoek hebben aangepakt. In het schema aan de linkerkant is te zien welke stappen we hebben doorlopen. De volgende onderzoeksmethode is gehanteerd:

• Deskresearch In de deskresearch hebben we relevante documenten verzameld en bestudeerd. De deskresearch heeft met name betrekking op wetenschappelijk onderzoek, informatie over de geografische samenstelling van de Hindostaanse gemeenschap in Den Haag en concentratie van bedrijven. • Benchmark In de benchmark hebben we gekeken naar hoe Den Haag zich verhoudt tot andere steden in Nederland met betrekking tot de Hindostaanse gemeenschap. In de diverse hoofdstukken verwijzen we, waar relevant, naar de status quo uit andere steden. • City scan In de city scan geven we een beeld van de zichtbaarheid van de Hindostaanse gemeenschap in Den Haag, bezien door de ogen van (potentiële) bezoekers. We doorkruisen hiervoor de stad en zoeken op hoe ‘de stad’ nu uiting geeft aan de aanwezigheid van deze grote groep mensen. • Netwerkanalyse De netwerkanalyse bestaat uit een aantal onderdelen. Ten eerste hebben we de verschillende actoren in beeld gebracht, zodat we een beeld hebben van de gemeenschap en hoe zij zich organiseert. De analyse bood ook input voor het bepalen van de juiste groep te interviewen personen. De lijst met te interviewen personen in Nederland hebben we voorgelegd aan de begeleidingsgroep. Tijdens het voeren van de gesprekken zijn andere relevante namen en organisaties naar voren gekomen. Deze hebben we, waar relevant, toegevoegd aan de lijst met te interviewen personen. Dit leidde tot het volgende:

- Interviews: in Nederland hebben we zestien interviews afgenomen met experts op verschillende deelgebieden in relatie tot de 5

Werkwijze en proces Hindostaanse gemeenschap, te weten economie, cultuur, maatschappij en wetenschap. De gesprekken zijn binnen de deelgebieden gevoerd met mensen van Hindostaanse, Nederlandse en Indiase afkomst, zowel binnen als buiten Den Haag, van meerdere generaties. In India zijn zeven gesprekken gevoerd, vooral met Indiërs en Nederlanders (en Hindostaanse Nederlanders) van instanties die veel contact hebben met een breed scala aan Indiase bedrijven die een vestiging in Nederland overwegen. Zie bijlage 1 voor een overzicht van de geïnterviewden. - Focusgroepen: er zijn twee focusgroepen gehouden, een met afgevaardigden uit de cultuursector en een met personen die zich actief in lokale maatschappelijke en zakelijke netwerken begeven en waarvan een aantal als ondernemer werkzaam is. De derde geplande focusgroep (economie) heeft geen doorgang kunnen vinden. De potentiële deelnemers waren niet goed of helemaal niet bereikbaar, noch per telefoon noch per e-mail. We hebben daarom besloten meer separate interviews (dan in eerste instantie voorzien) te houden met de economische partijen. Zie bijlage 1 voor de deelnemers aan de focusgroepen.

Definities De volgende definities worden gehanteerd: • Hindostaans: mensen van Surinaams-Hindostaanse afkomst, dus mensen die geboren zijn (of wiens ouders geboren zijn) in Suriname en die Indiase (over)grootouders hebben. We hanteren de term Hindostaans en niet Hindoestaans, die refereert aan een religie. • Indiërs: mensen die geboren zijn in India of waarvan de ouders zijn geboren in India. Leeswijzer Om zo helder en beknopt mogelijk te rapporteren hebben we onderscheid gemaakt in inventariserende hoofdstukken (3, 4 en 5) waarbij we feiten en de status quo in kaart brengen, en hoofdstuk 6, waarbij we dwarsverbanden aangaan. In hoofdstuk 6 komen de status quo en de visies en standpunten van de geïnterviewden en focusgroepen samen. In hoofdstuk 7 presenteren we de conclusies en kansen. In de tekst wordt regelmatig naar eindnoten (bronnen) verwezen door middel van een getal tussen (). Deze staan in bijlage 2.

New Delhi

la group

6

3. De Hindostaanse gemeenschap in Den Haag: kerncijfers

In dit hoofdstuk gaan we in op de kenmerken van de Hindostaanse gemeenschap in Den Haag. Geschiedenis Hindostaanse gemeenschap in Nederland Ongeveer 140 jaar geleden, in 1873, bereikte het eerste Brits-Indische schip de kust van Suriname, met aan boord Hindostaanse contractarbeiders. Nederland kreeg hiervoor toestemming van de Britten, die India toentertijd kolonialiseerden. Omdat na afschaffing van de slavenarbeid, in 1863, de voormalige slaven weigerden nog op de plantages te werken, werden de Indiërs als contractarbeiders ingezet om het werk op de plantages op te vangen. In totaal zijn tussen 1873 en 1916 ongeveer 34.000 Hindostanen vanuit het noorden van India (uit de deelstaten Uttar Padesh en Bihar) naar Suriname gebracht om op de plantages te werken. In 1916 stopte de Britse regering met de emigratie van Indiërs als contractarbeider, onder druk van de nationalistische beweging onder leiding van Gandhi. Een derde van de immigranten keerde na hun contract weer terug naar hun geboorteland, maar een deel van hen bleef als vrije immigrant in Suriname wonen. Gedurende de eeuwen is een smeltkroes in Suriname ontstaan van Javanen, Creolen, Chinezen, Marrons, Hindostanen en gemengden. De Hindostanen werden gaandeweg met 38% (in 1972) een van de grootste bevolkingsgroepen van het land.(1) Na de onafhankelijkheid van Suriname in 1975 vertrok een groot aantal Hindostanen naar Nederland. Van de inmiddels ongeveer 340.000 Surinamers die in Nederland wonen, vormen Hindostanen de grootste groep. Het aantal Hindostanen varieert in de diverse bronnen, zo noemt Wikipedia het aantal van 110.000 en het CBS een aantal tussen de 123.000 en 147.000. Uit onderzoek van CBS (via een classificatiemethode) blijkt dat 57% van de Hindostanen die in Nederland wonen, geboren is in Suriname (eerste generatie), de tweede generatie vormt 43%. (1) In Nederland wonen minder dan 10.000 Hindostanen van de derde generatie (deze generatie wordt tot autochtoon gerekend).*

la group

* Iemand wordt in Nederland autochtoon genoemd als beide ouders in Nederland zijn geboren.

7

De Hindostaanse gemeenschap in Den Haag Mensen van Indiase origine, verspreid over de wereld

Er wonen miljoenen mensen van Indiase oorsprong verspreid over de wereld: de Indiase diaspora. De roulerende cijfers variëren van 15 tot 30 miljoen. Er wordt onderscheid gemaakt in: • NRI (Indian citizens Not Residing in India): mensen van Indiase origine die in een ander land wonen, of waarvan de ouders in India zijn geboren. • PIO (Persons of Indian Origin): mensen van Indiase origine die geen inwoner zijn van India en waarvan beide ouders ook niet in India zijn geboren. De Surinaams-Hindostaanse gemeenschap wordt tot de PIO gerekend.* (2) De kolomdiagram rechts geeft een indruk hoe de Indiase diaspora is verspreid over de wereld. Deze gegevens laten zien dat in een dertigtal landen een o,5% tot 1% van de inwoners uit NRI en PIO’s bestaat. Het aantal mensen van Indiase afkomst in Nederland varieert van 123.000 tot 147.000, dat is ongeveer 10%-20% meer dan in het diagram wordt aangegeven. Nederland heeft in absolute aantallen niet zo veel mensen van Indiase afkomst; maar afgezet tegen het inwonertal komt het aandeel overeen met veel andere landen. Engeland heeft, vanwege het koloniale verleden, een relatief groot aantal Indiërs. In Europa heeft Nederland een met Italië vergelijkbaar aantal mensen van Indiase afkomst. De spreiding van de Indiase diaspora is in Nederland niet meer opvallend dan in een groot aantal andere landen. Een andere vergelijking, sinds de jaren zestig emigreren jaarlijks ongeveer 60.000 Nederlanders naar het buitenland (door de huidige financiële crisis zijn dat er inmiddels jaarlijks ongeveer 20.000 minder). Voor een historische vergelijking is de trek naar Canada na de Tweede Wereldoorlog interessant: ongeveer 200.000 Nederlanders emigreerden naar Canada. En wat betreft de Verenigde Staten: tussen 1820 en 1910 vertrokken ongeveer 220.000Nederlanders naar de VS en midden jaren vijftig nog eens 50.000.(11)

la group

Nepal 2.840.000 Verenigde Staten 2.400.000 Maleisië 2.000.000 Myanmar 1.500.000 Saudi Arabië 1.410.000 Engeland 1.400.000 Verenigde Arabische … 1.160.000 Zuid-Afrika 1.000.000 Canada 855.000 Mauritius 580.000 Koeweit 525.000 Trinidad en Tobago 450.000 Oman 405.000 Australië 400.000 Singapore 340.000 Fiji 330.000 Frankrijk (2/3 in Réunion) 327.000 Guyana 310.000 Bahrein 150.000 Italië 135.000 Suriname 125.000 Qatar 110.000 Nederland 105.000 Nieuw-Zeeland 100.000 Kenia 100.000 Thailand 90.000 Tanzania 90.000 Uganda 90.000 Jamaica 70.000 Portugal 62.000 Israël

4.000.000

Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Non-resident_Indian_and_Person_of_Indian_Origin (Berekening Suriname op basis van extrapolatie 27% Hindostanen - 500.000 inwoners)

* Een PIO-kaart, waarmee toegang tot India kan worden verkregen, kan aangevraagd worden tot de vierde generatie. De kaart biedt in feite een Indiaas sofi-nummer, zodat in India bijvoorbeeld relatief eenvoudig een onderneming opgezet kan worden.

8

De Hindostaanse gemeenschap in Den Haag relatief meer Indiërs wonen dan in Den Haag. In Rotterdam wonen meer Surinamers, maar hier is de verdeling in subgroepen niet precies bekend.

Hieronder specificeren we de Hindostaanse bevolkingsgroep van Den Haag. Hierbij dient vermeld te worden dat het CBS in beperkte mate onderzoek heeft gedaan naar de afzonderlijke Surinaamse subgroepen in Nederland; wel zijn de aantallen van de Surinaamse bevolkingsgroepen bekend.

Aantal Hindostanen (op basis van berekening CBS 75% Hindostanen) • 35.240 Hindostaanse bevolking uit Suriname in Den Haag (DH). • 11.500 Hindostaanse bevolking uit Suriname in omgeving DH. • 46.740 Totaal in verzorgingsgebied DH.

Omvang Hindostaanse gemeenschap in Den Haag In de tabel hieronder is te zien hoe groot de Surinaamse gemeenschap is in Den Haag. CBS heeft via een indelingsmethode op basis van familienaam in 2011 statistisch laten zien dat drie kwart van de Surinamers in Den Haag een Hindostaanse achtergrond heeft. Dit in tegenstelling tot Amsterdam, waar de Surinaamse bevolking voor twee derde bestaat uit Creoolse Surinamers en Marrons.(1) In totaal wonen er bijna 22.000 Indiërs in Nederland. Te zien is dat in Amstelveen Herkomstgroeperingen

Almere

Amstelveen

Totale bevolking

190.655

100%

Autochtoon

118.902 71.753

Allochtoon **

Aantal Indiërs • 2.500 Indiërs die in Den Haag wonen. • 1.110 Indiërs die in omgeving Den Haag wonen. • 3.610 Totaal in verzorgingsgebied Den Haag. In Nederland wonen daarnaast ongeveer 5.000 Indiase expats, maar het is niet bekend hoe zij zijn verspreid over Nederland.(15)

Amsterdam

81.796

100%

779.808

100%

62%

53.423

65%

387.888

50%

38%

28.373

35%

391.920

50%

Omgeving Den Haag*

Den Haag 495.083

100%

417.275

253.957

51%

241.126

49%

Rotterdam

100%

610.386

314.969

75%

102.306

25%

Utrecht

100%

311.367

100%

319.265

52%

212.090

68%

291.121

48%

99.277

32%

Allochtone bevolking

71.753

-

28.373

-

391.920

-

241.126

-

102.306

-

291.121

-

99.277

-

waarvan Suriname

21.183

11%

2.428

3%

68.891

9%

46.891

9%

15.338

4%

52.949

9%

7.606

2%

waarvan Marokko

6.900

4%

929

1%

70.604

9%

27.623

6%

5.815

1%

39.713

7%

27.550

9%

waarvan Turkije

3.262

2%

558

1%

41.042

5%

36.520

7%

4.815

1%

47.519

8%

13.498

4%

waarvan (vrmlg) Ned. Antillen en Aruba

4.750

2%

727

1%

11.765

2%

11.922

2%

1245

0,3%

22.065

4%

2.596

1%

561

0%

1.503

2%

4.546

1%

2.487

1%

1.112

0,3%

1.542

0%

705

0%

6.036

3%

4.016

5%

26.389

3%

19.251

4%

15.338

4%

12.534

2%

8.533

3%

waarvan India waarvan Indonesië waarvan Japan

111

0,1%

1.660

2%

1.488

0,2%

358

0,1%

212

0,1%

516

0%

174

0,1%

waarvan overig westers

12.470

7%

9.414

12%

91.280

12%

53.612

11%

30.957

7%

54.321

9%

23.962

8%

waarvan overig niet-westers

16.480

9%

7.138

9%

75.915

10%

42.462

9%

27.474

7%

59.962

10%

14.653

5%

Bron: CBS Statline, 2011 NB. Percentages allochtone bevolking zijn als onderdeel van de totale bevolking. ** Allochtone bevolking: 1e en 2e generatie (één of beide ouders in buitenland geboren). Herkomstgroepering 1e generatie is het land * Delft, Leidschendam-Voorburg, Wassenaar, Westland en Zoetermeer. la waarin hij/zij is geboren;

group

9

De Hindostaanse gemeenschap in Den Haag Leeftijdsopbouw Wanneer we ervan uitgaan dat de opbouw van de Hindostaanse bevolking in Nederland vergelijkbaar is met die in Den Haag, komen we op de cijfers zoals gepresenteerd in onderstaand taartdiagram. In vergelijking met de totale Nederlandse bevolking is een beduidend minder groot deel Hindostanen ouder dan 65 jaar (4% versus 16%). In de categorie 25-44 en 45-64 jaar wordt dit verschil genivelleerd; ten opzichte van het Nederlands gemiddelde zijn er iets meer Hindostanen in deze leeftijdscategorieën.(1) Samenstelling en identiteit Omdat de Hindostanen in de specifieke analyses (van onder meer het CBS) niet als aparte subgroep binnen de Surinamers worden gedefinieerd, is het moeilijk uitspraken te doen over het opleidingsniveau van deze groep. Wel is bekend dat het opleidingsniveau van de tweede generatie Hindostanen relatief hoger ligt dan van de tweede generatie Creolen. Hindostanen hebben iets vaker een hbo-opleiding en WOopleiding dan Creolen.

Een bredere schets: Hindostanen in Nederland * • De meeste Hindostanen zijn werkzaam als werknemer, 4,3% van hen werkt als zzp’er of ondernemer. • Hindostanen worden beschouwd als goed geïntegreerd. Zij onderschrijven de basiswaarden en normen van westerse landen (Nederland). Het gaat dan om vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst. • Er zijn nauwelijks culturele conflicten met autochtone Nederlanders. Wel houden zij culturele waarden aan die verwaterd lijken te zijn in de Nederlandse cultuur, zoals eer van en loyaliteit aan de familie, machtsafstand, respect voor ouderen en onzekerheidsmijding. • Hindostanen blijven sterk op de eigen groep gericht; zij trouwen voornamelijk binnen de Hindostaanse gemeenschap en slechts 36% geeft aan in hun vrije tijd vaak contact te hebben met autochtonen. • Hindostanen zijn goed vertegenwoordigd in de medische en juridische sector, maar in de media-, amusement-, sport-, kunst en cultuursector zijn zij vrijwel afwezig. • Er is een (relatieve) ondervertegenwoordiging van Hindostanen in politieke instituties. • Er kan worden gesteld dat er sprake is van een relatief succesvolle sociaal25-44 jaar economische integratie. 45-64 jaar 35% 23%

Opbouw leeftijd Hindostaanse bevolking in Nederland (bron CBS, 2011) 

la group

* Gebaseerd op de oratie van Chan Choennie (leerstoel Vrije Universiteit in Amsterdam) noot (3) – onderzoek van CBS (1) en de afgenomen interviews. Zie bijlagen 1 en 2.

65 of ouder 4%

15-25 jaar 18%

jonger dan 15 jaar 20%

10

4. Lokale zichtbaarheid

Op basis van de city scan en de verzamelde deskresearch geven we in dit hoofdstuk een beeld van de lokale zichtbaarheid in Den Haag van de Hindostaanse gemeenschap. We zoomen in op de fysieke zichtbaarheid van de mensen uit de gemeenschap en hun deelname aan het publieke leven, op gebouwen, op religie, culturele evenementen en op de organisatie van de gemeenschap in sociale en maatschappelijke netwerken. Zichtbare aanwezigheid - de mensen Hindostanen worden door fysieke kenmerken veelal herkend als Indiër. Veel Hindostanen, voorheen in Suriname en nu in Nederland, zijn binnen hun eigen gemeenschap getrouwd; zij hebben zich vrijwel niet vermengd door interetnische huwelijken en relaties. Ook door hun grote aantal vallen Hindostanen op in het Haagse straatbeeld. Midden in de samenleving Omdat zij midden in de Nederlandse samenleving staan en in diverse soorten beroepen werkzaam zijn, van taxichauffeur, receptionist, tot advocaat en huisarts, en omdat zij verspreid over de stad en de randgemeenten wonen, ‘kom je ze overal tegen’. Dit in tegenstelling tot mensen van Chinese, Turkse en Marokkaanse afkomst, die in het algemeen meer naar elkaar toetrekken in specifieke wijken. De Chinese gemeenschap komt vooral visueel tot uiting in China Town, een aantal met een poort gemarkeerde straten met Chinese restaurants, winkels en massagesalons, rondom de Wagenstraat in het centrum van Den Haag. We komen verderop terug op het (lokale) ondernemerschap. Maatschappelijke organisaties Na de komst van Surinaamse Hindostanen naar Nederland in de jaren zeventig heeft deze eerste generatie zich sterk georganiseerd, met als doel te werken aan het vergroten van maatschappelijke kansen binnen Nederland. Hindostanen lijken hierin sterker georganiseerd dan andere toenmalige nieuwkomers in Nederland, zoals Turken en Marokkanen. In Den Haag zijn bijvoorbeeld actief de Stichting Eekta, Stichting Hindustani en Stichting Hindoe Onderwijs.

la group

11

Lokale zichtbaarheid Fysieke zichtbaarheid - gebouwen In tegenstelling tot de zichtbare aanwezigheid van Hindostaanse mensen in het Haagse straatbeeld, kunnen we stellen dat de Hindostaanse cultuur in Den Haag nauwelijks herkenbaar is. De enkele gebouwen of landmarks die verband houden met de Hindostaanse cultuur zijn verspreid door de stad en vallen door hun bescheidenheid vrijwel niet op. Een serie voorbeelden: • Er zijn zo’n zes tempels in Den Haag. Het zijn veelal kleine tempels in woonwijken, vaak in een voormalig school- of wijkgebouw of winkel. Sommige zijn van buitenaf nauwelijks als tempel herkenbaar. Waar dat wel het geval is, betreft het veelal sobere en soms licht verwaarloosde gevels. Dat laat onverlet dat achter die gevels grote en met zorg ingerichte gebedsruimten kunnen schuilgaan, zoals in de Sikh tempel (Gurdwara) aan de Scheepersstraat 54. Er zijn in Den Haag plannen om een groot mandirpark met drie, voor Haagse begrippen, grote Hindoetempels te bouwen in Laakhaven. Op de volgende pagina’s is een aantal foto’s opgenomen van (plannen voor) tempels in Den Haag. Ter vergelijking is ook een afbeelding te zien van de grootste Hindoetempel buiten India, de Shri Swaminarayan Temple in Neasden, Wembley (Londen). Ook in Birmingham (UK) is een grote Hindoetempel (Shri Venkateswara). • Het Gandhi-Centre is gevestigd in een voormalige gereformeerde kerk in Scheveningen-Duindorp. Van buiten is de associatie met de Indiase diaspora niet herkenbaar. Ook van binnen is dat nauwelijks het geval (zie afbeelding verderop). • Op het Hobbemaplein in de Schilderswijk is in 2004 een bronzen standbeeld van Gandhi geplaatst. Klein en nauwelijks opvallend tussen het drukke autoverkeer (zie afbeelding verderop). • Er zijn enkele Hindoestaanse basisscholen. Aan de buitenkant is, behalve de naam van de school, niet te zien dat het Hindoestaanse basisscholen betreft (zie afbeelding verderop).

la group

Spreiding Hindostaanse gebouwen en voorzieningen Hoewel Hindostanen redelijk verspreid wonen in Den Haag en de randgemeenten, is er toch sprake van enige concentratievorming met name in de wijken Schilderswijk, Regentesse-/Valkenboskwartier en Transvaal. De plattegrond op de volgende pagina, waarop de ligging van de Hindostaanse (en Indiase) gebouwen en voorzieningen is aangegeven, bevestigt dat beeld min of meer. Niet toevallig liggen de meeste van de zes tempels (eigenlijk zeven, maar een van de tempels is tijdelijk) in deze drie wijken. Met de komst van het mandirpark zou het aantal tempels niet alleen met 50% toenemen, maar zou ook een eerste sterk opvallende religieuze uiting van de Hindostaanse gemeenschap zichtbaar worden. Dat het mandirpark niet nabij andere voorzieningen, zoals de winkelconcentratie op de Paul Krugerlaan, komt, vindt de gemeenschap niet relevant. Of zoals iemand tijdens de focusgroepen zei: “in het Hindoeïsme gaan spiritualiteit en economie niet samen”. Hindostaans ondernemerschap op de Paul Krugerlaan De multiculturele Paul Krugerlaan is een winkelstraat in de wijk Transvaal. In de straat van ongeveer 650 meter lang zijn meer dan 100 winkels gevestigd, van groentewinkels en eettentjes tot kledingen bruidswinkels, juwelierszaken en woninginrichting/snuisterijen. Daarvan worden ongeveer 35 winkels gerund door (met name) Hindostanen en Indiërs. De andere winkels betreffen vooral Turkse en Marokkaanse middenstanders. De sfeer is multicultureel, maar legt geen specifieke focus op één cultuur of bevolkingsgroep. Wel is het de enige winkelstraat in Den Haag met een dergelijke grote concentratie Hindostaanse en Indiase winkels. De Paul Krugerlaan is aangemerkt als een BedrijfsInvesteringsZone (BIZ). Dit betekent dat de gemeente extra investeert in het verbeteren van de openbare ruimte en in de veiligheid in de straat. Voorzitter van de BIZ is de Hindostaanse juwelier Sunil Prahladsingh (een van de geïnterviewden). 12

Lokale zichtbaarheid

la group

Tempels

Cultuur

Hindostaanse/Indiase winkels

Tempels (plan)

Hindoe scholen

Overig

13

Lokale zichtbaarheid

Hindoetempel in de Schilderswijk

Hindoetempel in de Schilderswijk

Plannen Mandirpark Laakhaven - foto: www.gauranitai.nl

facade DEW Mandir, Regentesse-/Valkenboskwartier

Shri Swaminarayan Temple (UK)

Sikh tempel, Schilderswijk

la group

Sarnamihuis, Brouwersgracht

Ter vergelijking met de tempels in Den Haag is hierboven een afbeelding opgenomen van de Shri Swaminarayan Temple in Neasden (Wembley, Londen). 14

Lokale zichtbaarheid Kledingwinkel, Paul Krugerlaan

Gandhi -centre, Scheveningen-Duindorp

Indiase winkel, Boekhorststraat Afhaalbedrijf, Paul Krugerlaan

Hindoeschool, Regentesse-/Valkenboskwartier

la group

Beeld van Gandhi, Hobbemaplein

Bruidswinkel, Paul Krugerlaan 15

Lokale zichtbaarheid Cultureel-religieuze evenementen (6) Naast de fysieke permanente zichtbaarheid zoals de mensen, winkels en tempels, is er een aantal geregeld terugkerende evenementen die de Hindostaanse cultuur kenmerken. Hieronder geven we een overzicht van deze evenementen. Een deel van deze evenementen wordt wereldwijd gevierd door Hindoes. De Haagse festivals worden voornamelijk bezocht door Hindostanen uit de regio Den Haag. • Holi: Holi is het lente- en verbroederingsfeest van de Hindostanen en wordt jaarlijks vooral in Transvaal gehouden, op en rond de Paul Krugerlaan. De optocht trekt 8.000 tot 10.000 bezoekers. • Divali: Divali is het lichtjesfeest. Het feest wordt in gezinsverband en op scholen gevierd, maar er zijn ook indoor festiviteiten in Transvaal. De activiteiten trekken ongeveer 1.500 bezoekers, maar omdat het veel binnenshuis wordt gevierd, wellicht meer. In 2011 was burgemeester Van Aartsen aanwezig bij de viering op Spuiplein. • Ratha Yatra: in Transvaal wordt jaarlijks het Indiase karrenfestival ofwel paradefestival gevierd. Het is een processie via een route door Den Haag die ongeveer 3.000 bezoekers trekt. Het feest wordt in honderd andere steden buiten India gevierd, in Nederland vindt het festival ook (soms) plaats in Rotterdam, Amsterdam en Eindhoven.

Holi festival in Den Haag

la group

Maatschappelijk culturele evenementen Naast de religieuze, op India gebaseerde activiteiten worden ook enkele grote festivals gehouden die verband houden met India, maar die bovenal multicultureel zijn: • Milan: in 2012 vindt eind juli in het Zuiderpark de 28e editie van het driedaagse Milan Festival plaats. Milan staat voor 'ontmoeting'. Het festival is ontstaan om belangrijke momenten in de geschiedenis van Suriname te vieren. Er is muziek, dans, eten, maatschappelijk relevante tentoonstellingen, et cetera. Het festival trekt 50.000-70.000 bezoekers en de gemeente Den Haag geeft een structurele bijdrage. • Mela: Mela betekent ontmoeting/samenkomst en is een multicultureel driedaags festival dat jaarlijks op het Malieveld wordt gehouden. Het festival trekt 20.000-30.000 bezoekers en de gemeente Den Haag geeft een incidentele bijdrage.

Pravasi Bharatiya Divas De Pravasi Bharatiya Divas is een bijeenkomst voor de Indiase Diaspora. Ongeveer tien jaar geleden besloot de Indiase regering om jaarlijks in India een festival te organiseren waar mensen vanuit de hele wereld naar toe kunnen om deel te nemen aan maatschappelijke cursussen en debatten over de Indiase diaspora. Elk jaar staat een thema centraal. De ‘Diaspora Dag’ wordt, naast de jaarlijkse traditionele bijeenkomst in India, ook in andere landen georganiseerd. De Europese Diaspora Dag werd in 2009 en 2011 in Den Haag georganiseerd. De edities werden bijgewoond door een politieke delegatie uit India. Het event wordt in Nederland ook politiek gesteund; zo verzorgde burgemeester Van Aartsen het welkomstwoord. De Nederlandse tak van GOPIO (Global Organization of People of Indian Origin) was nauw betrokken bij de organisatie van de dag. 16

Lokale zichtbaarheid Kunst en cultuur Een aantal culturele instellingen in Den Haag programmeert met regelmaat Hindostaanse en/of Indiase kunst. Hieronder geven we een beeld van een aantal belangrijke spelers op dit vlak: • Korzo is een podium en productiehuis voor muziek en dans. Zij ziet zichzelf als het platform voor Indiaas/Hindostaanse cultuur middels dansproducties, klassieke muziek- en dansvoorstellingen. Jaarlijks organiseert Korzo vijftien à twintig van deze voorstelllingen, waaronder een India Dance Festival in oktober. In totaal behaalt Korzo met deze voorstellingen zo’n 3.000 bezoekers. • Theater De Regentes programmeert 4 à 5 Indiase voorstellingen per jaar. Totaal trekt het theater hiermee ongeveer 2.000 bezoekers. • Sinds 2011 wordt het Indian Film Festival The Hague (IndianFFTH) georganiseerd, een festival dat hedendaagse Indiase filmkunst toont. Op drie locaties in de stad werden in vijf dagen 13 films getoond (26 voorstellingen). Het festival trok ongeveer 3.000 bezoekers. De ambitie van het festival is om in de toekomst het hele jaar door moderne Indiase films te vertonen. • In het Lucent Danstheater/Dr. Anton Philipszaal is jaarlijks een aantal Bollywood-voorstellingen te zien. Dit gaat in totaal om rond de vijf voorstellingen en zo’n 3.000 bezoekers. • Het Sarnamihuis stelt zich ten doel om het Surinaams Hindostaans erfgoed te beheren, behouden, beleven en benutten. Het heeft jaarlijks een aantal terugkerende activiteiten, met partners, op locaties in de stad en in het eigen gebouw. Het Sarnamihuis trekt een toenemend aantal bezoekers. In 2011 waren dat er 9.000, voor 2012 worden er 12.000 verwacht. • Intercultureel platform Kosmopolis stelt zich naar eigen zeggen ten doel de sociale cohesie in steden te bevorderen en zet kunst en cultuur hiervoor in als middel. Kosmopolis Den Haag organiseerde in oktober 2011, samen met andere organisaties, de Haagse India Maand. In deze

la group

maand viel een aantal exposities, voorstellingen en het Indiase Filmfestival en werd Divali gevierd. De gemeente is voornemens de Haagse India Maand in 2012 uitgebreider vorm te geven. Totaal trekken de genoemde Hindostaans-Indiase culturele activiteiten zo’n 25.000 bezoeken op jaarbasis. Indiase dansscholen Naast de eerder genoemde professionele aanbieders van Indiase en Hindostaanse cultuur zijn er op amateurgebied in Den Haag tientallen Hindostaans-Indiase dansscholen actief. Volgens een bron zijn 5.000 veelal Hindostaanse jongeren in Nederland actief met Indiase dans. Volgens diezelfde bron is dat overigens niet op een niveau dat goed genoeg is om aantrekkelijk te zijn voor Indiase bezoekers.

Gandhi Centre De Indiase organisatie Indian Council for Cultural Relations (ICCR) heeft op meer dan 35 locaties op de wereld centra ter promotie van de Indiase cultuur. Het ICCR heeft eind 2011 het Gandhi Centre in Den Haag geopend, waar lezingen en bijeenkomsten worden gehouden, en waar een kleine bibliotheek is (zie eerdere afbeelding). Volgens sommige bronnen is de locatie van het Gandhi Centre in Duindorp een ‘mismatch’. “That’s not cricket” Van een geheel andere orde: Nederland telt circa 50 cricket clubs, de meest ‘Indiase’ sport die in Nederland wordt beoefend. Daarvan bevinden zich acht clubs in de regio Den Haag en acht clubs in de regio Amsterdam. Rotterdam en omgeving tellen vijf clubs en Utrecht drie. Den Haag heeft dus relatief het grootste aantal cricketclubs van de grote steden. 17

Lokale zichtbaarheid Horeca (7) • Den Haag telt volgens het Bedrijfschap Horeca en Catering elf Indiase restaurants. In de grafiek hieronder is te zien hoe het aantal restaurants zich verhoudt tot het aantal inwoners van Den Haag, afgezet tegen een aantal andere steden waar relatief veel Hindostanen wonen. Het toeristische Amsterdam springt er weliswaar bovenuit, maar Den Haag heeft wel circa tweemaal zoveel Indiase restaurants per inwoner als Utrecht, Rotterdam en Almere. • Opvallender is echter het grote aantal Surinaamse restaurants in Den Haag, in verhouding tot de andere vier genoemde steden.

aantal bedrijven per 100.000 inwoners

Indiase restaurants Indiase restaurants 6,0 5,0 Den Haag

4,0

Amsterdam Rotterdam

3,0

Utrecht

2,0

Almere

rest Nederland

1,0

2000

2005

2010

2011

Surinaamse restaurants Surinaamse restaurants aantal bedrijven per 100.000 inwoners

Toerisme (8) • Hoewel dit op zich geen zichtbaarheidsaspect is van de Hindostaanse gemeenschap, is het toch interessant om te kijken hoe het zit met het toeristisch bezoek uit India aan Den Haag, en hoe zich dat verhoudt tot de eerder genoemde andere steden. Dit kan een indicatie geven in hoeverre deze steden aantrekkelijk zijn voor toeristisch bezoek uit India. • Onderstaande tabellen laten zien dat het toerisme uit India beperkt is: 68.000 gasten uit India sliepen in 2011 in Nederlandse hotels. Dat is slechts 0,7% van alle buitenlandse hotelgasten in Nederland. • Amsterdam trekt relatief veel Indiase toeristen: 40% van alle Indiase gasten logeert in die stad. Voor Den Haag is dat 7% (5.000 gasten in 2011). Terwijl het Amsterdamse aandeel jaarlijks groeit, blijft dat aandeel in Den Haag min of meer constant. • Overigens worden ook zakelijke en congresbezoekers door het CBS als toeristen geteld. Het Haagse aandeel zal voor een relatief groot deel bestaan uit congresbezoekers.

4,5 4,0

3,5

Den Haag

3,0

Amsterdam

2,5

2006

2007

2008

2009

2010

2011

groei 20062011

Amsterdam

13

16

21

19

24

27

104%

Rotterdam

4

3

3

3

4

3

-31%

Den Haag

4

3

1

3

4

5

12%

Utrecht

nb

nb

3

2

3

3

nb

Nederland

37

42

50

49

64

68

83%

groei 20062011

Gasten uit India (x 1.000), in hotels in:

Rotterdam

2,0

Almere

Gasten uit India (% aandeel van NL), in hotels in:

2006

2007

2008

2009

2010

2011

rest Nederland

Amsterdam

36%

40%

41%

38%

38%

40%

11%

Rotterdam

11%

7%

5%

6%

6%

4%

-62%

Den Haag

11%

6%

3%

5%

6%

7%

-39%

-

-

6%

4%

5%

4%

nb

Utrecht

1,5

1,0 0,5

2000

2005

2010

2011

Utrecht

la group

18

5. Ondernemerschap & zakelijke en bestuurlijke netwerken

In dit hoofdstuk staat ondernemerschap en handelsbevordering centraal. We zoomen hiervoor in op Nederlandse en Indiase organisaties die zich daarop richten en belichten de activiteiten die zijn ondernomen in het recente verleden. We geven een indruk van welke organisaties actief zijn en op welke wijze Den Haag invulling geeft aan de versterking van handelsnetwerken met India. Ondernemersgeest Hindostanen Uit de interviews krijgen we (consistent) terug dat de Hindostanen elkaar – en vooral hun kinderen – stimuleren om goede opleidingen te volgen, diploma’s te halen om vervolgens relatief veilige, maar hoog in aanzien staande beroepen te kiezen. De gegevens van het CBS laten zien dat Hindostanen gemiddeld minder vaak ondernemer zijn dan autochtonen (3,6% tegenover ongeveer 9%).(3) Kijkend naar de werkzame Haagse Hindostaanse beroepsbevolking, is dus een relatief klein aantal als ondernemer actief. Ondernemerschap is binnen de tellingen een breed begrip; hieronder wordt verstaan zzp’ers, vrije beroepen, dienstverlenende sectoren (als huisartspraktijken, advocatenkantoor, et cetera) en het mkb. De ondernemersgeest in het mkb van de Hindostanen in Nederland en Den Haag blijkt niet aanzienlijk te zijn. MKB in Den Haag Eerder telden we in de Paul Krugerlaan ongeveer 35 Hindostaanse/ Indiase winkels. Aangevuld met een aantal winkels, horeca en overig mkb in de rest van Den Haag, gaat het over rond de honderd Hindostaanse ondernemers. Het is niet eenvoudig betrouwbare informatie boven tafel te krijgen over de huidige mate waarin de ondernemers op de Paul Krugerlaan handel drijven met India. Lokale geïnterviewden kunnen steeds ongeveer twee winkels aanwijzen waarvan zij weten dat zij handel drijven met India. Voorzichtig kan worden gesteld dat een aantal van hen producten uit India importeert. Het gaat vooral om producten voor hun eigen afzetmarkt in Den Haag, zoals bruidskleding, snuisterijen en cultureel/religieuze artikelen.

la group

19

Ondernemerschap & netwerken De afzetmarkt van deze winkels is met name lokaal, enkele winkels uitgezonderd die met bijvoorbeeld hun Hindostaanse-Indiase bruidskleding ook consumenten van buiten de stad aantrekken. De door ons geïnterviewde experts geven aan dat er, naast de Paul Krugerlaan, ongeveer 5 à 10 Hindostaanse ondernemers actief bezig zijn met internationale handel (bijvoorbeeld games). Een van de geïnterviewde experts op het gebied van handel met India geeft aan dat er een “handjevol” grotere mkb-bedrijven is in Nederland dat handel wil opzetten met India.

Kortom, de aantallen waarover we spreken in Den Haag, zijn relatief beperkt; het gaat over zo’n 100 met name kleine ondernemers die in de meeste gevallen momenteel geen handelsrelatie hebben met India. High potentials en internationale handel met India We hebben met experts gesproken die hoge functies bekleden in het (internationale) bedrijfsleven en/of daar wekelijks mee in aanraking komen. Zij geven allemaal aan dat er ongeveer 5 à 10 Haagse Hindostanen hoge posities in het (internationale) bedrijfsleven bekleden. Het aantal high potentials dat ingezet kan worden om de Haagse banden met India aan te halen, is daarmee beperkt.

Kleding in Indian Glamour , Den Haag

la group

* Mahindra heeft daarnaast ook een vestiging in Eindhoven.

Indiase bedrijven in Nederland In Nederland zijn ongeveer 120 Indiase bedrijven gevestigd, waarvan ruim de helft, namelijk 75, in Amsterdam.(9) Er zijn ongeveer 10 Indiase bedrijven in Den Haag gevestigd.(10) De grotere organisaties zijn ICT-bedrijven Mahindra* (Rijswijk) en HCL technologies (Den Haag) met beide ongeveer 100 werknemers. De overige organisaties zijn volgens het West Foreign Investment Agency (WFIA, zie de volgende pagina voor verdere uitleg) relatief kleine organisaties die met een beperkt aantal mensen in Den Haag gevestigd zijn. Het gaat dan vaak om organisaties die met een of twee mensen een vestiging starten. De spin-off van de meeste bedrijven die in de huidige tijd naar Nederland komen, lijkt vooralsnog zeer beperkt. Om een beeld te geven, het WFIA presenteerde in haar jaarverslag cijfers van bedrijven die door inspanning van WFIA naar Nederland zijn gekomen. Zij geeft aan dat nieuwe vestigingen uit India nog schaars zijn; in 2010 vestigde zich één Indiaas bedrijf in de regio Haaglanden. De WFIA prognosticeerde de verwachte groei van het aantal arbeidsplaatsen op een termijn van drie jaar (na 2010) door de komst van één Indiaas bedrijf naar de regio Den Haag op vijf extra arbeidsplaatsen. Voor China bedraagt dit aantal 174 en voor Korea 128.(12) Focus gemeente Den Haag In de activiteiten om de handelsbetrekkingen met India te verbeteren (bijvoorbeeld handelsmissies en dienstreizen), focust de gemeente Den Haag op de deelstaat Haryana, die de hoofdstad New Delhi omringt en zich bevindt in het metropolitaan gebied National Capital Region (NCR). Daarnaast richt de gemeente zich op het gebied in en om Mumbai en Bangalore. De WFIA heeft van (onder meer) de gemeente Den Haag de opdracht gekregen om Indiase bedrijven te acquireren en te begeleiden in de afweging om zich in de regio Den Haag te vestigen. Zie ook de volgende pagina. 20

Ondernemerschap & netwerken Inspanningen om Indiase bedrijven aan te trekken Hieronder geven we aan via welke organisaties en netwerken Den Haag nu werkt aan een sterkere (handels)relatie met India. De lijst is niet uitputtend. Een deel van de organisaties werkt voor Nederland in het algemeen en niet specifiek voor Den Haag. De overheid en aan de overheid gelieerde organisaties zijn een belangrijke partij voor organisaties die handel willen opzetten in of met India: • Netherlands Business Support Offices (NBSO): NBSO’s zijn onderdeel van Agentschap NL (dat ressorteert onder het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie) en helpen Nederlandse bedrijven bij exporteren en zakendoen in het buitenland. In tien landen, waaronder India, zijn NBSO’s gevestigd. In India is dat in Ahmedabad en Chennai. De NBSO’s werken nauw samen met ambassades, consulaten en de NFIA. • Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA)is een uitvoeringsorganisatie van het ministerie van ELI. NFIA is ingesteld om (grote) internationale bedrijven, die zich in Nederland willen vestigen, te adviseren, een netwerk te bieden en hen te helpen de Nederlandse markt te betreden. Het NFIA in India is gevestigd in New Delhi. • De West Foreign Investment Agency (WFIA) werkt specifiek voor de regio Den Haag (zie afbeelding hiernaast). De WFIA heeft een aantal sectoren gedefinieerd waarop zij haar acquisitie richt, te weten IT & Telecom, Energy, Life Sciences & Biotech, Space Technology, Water & Delta Technology, Security Technology en Agribusiness.

Naast de overheid – of eraan gelieerde organisaties – zijn ook andere organisaties actief op dit gebied: • The Netherlands-India Chamber of Commerce & Trade (NICCT): dit is de Indiase Kamer van Koophandel, gevestigd in Den Haag. Het is een zelfstandig netwerk van organisaties en professionals. Het voornaamste doel van de NICCT is de promotie van handel en

la group

stimulering van de economische banden tussen India en Nederland. De organisatie biedt een platform en organiseert events zodat professionals en ondernemingen elkaar kunnen ontmoeten. Meer dan 150 grote Nederlandse bedrijven zijn betrokken bij het netwerk van de NICCT. • Global Organization of People of Indian Origin (GOPIO): Gopio is een internationaal netwerk voor mensen van Indiase afkomst (PIO’s en NRI’s). GOPIO heeft vestigingen in landen waar mensen van Indiase afkomst wonen (diaspora) en organiseert activiteiten op het gebied van handel, emancipatie, cultuur et cetera. In Nederland zijn de activiteiten van GOPIO gefocust op de Randstad. • Holland Indian Suriname Business Association (HISBA): de HISBA is een business club met als doel de banden tussen Nederland, Suriname en India te versterken. Leden zijn ondernemers in Nederland met een Surinaams-Hindostaanse achtergrond. • Er is daarnaast een aantal particuliere adviseurs actief in India en Nederland die zich actief inzetten voor handelsbevordering en ondernemers begeleiden bij penetratie van de Indiase of de Nederlandse markt. 21

Ondernemerschap & netwerken • Indian Expat Society (IES): de Indian expat society is een netwerkorganisatie voor Indiase expats in Nederland. De IES heeft als taak om huidige en toekomstige expats in Nederland te begeleiden. De IES geeft sociale, praktische, economische informatie. Van het zoeken naar een geschikte school voor de kinderen van expats tot het vinden van een geschikte woning. Daarnaast organiseert zij allerlei sociale, culturele en zakelijke events (cricketwedstrijden, borrels, culturele evenementen) en zorgt er zodoende voor dat Indiase expats elkaar kunnen ontmoeten. • Netherlands-India Association (NIA): De NIA is een nietcommerciële vereniging die zich ten doel stelt om onder de bevolking van India en Nederland kennis en begrip te vergroten over de cultuur, geschiedenis, filosofie, godsdienst en sociale structuur van beide landen. De NIA organiseert symposia, culturele bijeenkomsten en cricketwedstrijden. Zij doet dit in nauwe samenwerking met andere organisaties, zoals de ambassade en de ICCR.

s

Still van filmpje op YouTube, dienstreis Burgemeester Van Aartsen (december 2011)

Handelsmissies Vanuit de gemeente Den Haag zijn in 2011 twee handelsmissies georganiseerd naar India: • Februari 2011: Wethouder Kool. Tijdens de dienstreis lag de focus op ADO Den Haag, twee projectontwikkelaars (ten aanzien van een Indian Hotel en India Business House), Biotechnology/TNO/Water en acquisitiebezoeken aan negen bedrijven in de steden Mumbai en Pune. (13) • December 2011: Burgemeester van Aartsen. Tijdens de dienstreis lag de focus op de Stad van Vrede & Recht, summer school The Hague Academy for International Law, NACO (airport consultants), gesprekken met diverse Indiase ministers, Council for Cultural Relations, samenwerking Indiase Diaspora Dag in Den Haag, internationaal recht, key note over The Hague, the international City of Peace and Justice. (14)

la group

22

6. Synthese samenkomst van feiten en visies

In dit hoofdstuk brengen we de informatie uit voorgaande hoofdstukken samen en combineren we de kerncijfers en feitelijke gegevens met de visies uit de interviews en focusgroepen. Waar een consistent beeld ontstaat in de visie van de geïnterviewden, spreken we over ‘de geïnterviewden.’ Wordt de visie door (slechts) een aantal van hen gedeeld, dan geven we dat ook aan. Als een onderwerp omvangrijk is, geven we steeds een afsluitende conclusie in een kader. ‘De’ Hindostaanse gemeenschap bestaat niet: een cultureel mozaïek Na aankomst in Nederland heeft de eerste generatie zich sterk maatschappelijk georganiseerd (zie hoofdstuk 4 en 5); het economische en politieke klimaat in Nederland bood hiervoor de (financiële) mogelijkheden. Een aantal geïnterviewden betitelt deze generatie als een die hard heeft gewerkt en maatschappelijke stichtingen heeft opgericht, en daarmee een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling en emancipatie van de Hindostaanse gemeenschap. De Hindostaanse gemeenschap kent anno 2012 een pluriforme opbouw, met verschillende stichtingen en stromingen die zijn gestoeld op gemeenschappelijke waarden. Naast een aantal organisaties dat optreedt als belangenbehartiger voor de hele gemeenschap, zijn sommige verbanden sterk op de eigen doelgroep gericht. Een aantal experts heeft aangegeven dat culturen op zich niet homogeen zijn en derhalve veel te divers om als geheel in te zetten voor een groter doel. Gezien de diversiteit binnen de Hindostaanse cultuur in Den Haag lijkt dit ook binnen deze gemeenschap het geval te zijn. De lokale gemeenschap organiseert zich sterk, gestut op de verschillende denkrichtingen binnen de gemeenschap. Sommige verbanden zijn echter erg op de eigen doelgroep gericht.

la group

23

Synthese - samenkomst van feiten en visies De kansen van de tweede generatie Door verschillende geïnterviewden, zowel binnen als buiten de Hindostaanse gemeenschap, wordt aangegeven dat de eerste generatie nog sterk is gericht op Suriname. De tweede generatie staat open voor vernieuwing, maar de kritiek luidt tegelijkertijd dat zij zo zijn ingeburgerd in het Nederlandse systeem, dat zij (net als autochtone leeftijdsgenoten) zekerheid en een goede baan in een prettige sociale situatie verkiezen boven een carrière in de top van het bedrijfsleven. Wel hebben zij vaak goede maatschappelijke posities verworven in een meer dienstverlenende omgeving, zoals de advocatuur, de makelaardij en de zorg. Het is sterk de vraag of Hindostanen qua mentaliteit (prettige sociale situatie boven carrière in de top van het bedrijfsleven) anders zijn dan veel autochtone Nederlanders. Binnen elke samenleving is er slechts een beperkt deel dat zeer hoge ambities heeft (en die ook kan waarmaken). Omdat de gemeenschap in Den Haag relatief klein is, gaat het hier in absolute zin om een zeer klein aantal. Vanuit de praktijk geredeneerd, wordt dit bevestigd door de geïnterviewde experts op dit gebied, die over maximaal vijftien Haagse Hindostanen spreken die in de top van het bedrijfsleven meedraaien. Er zijn absoluut gezien weinig Hindostanen die in de top van het (inter)nationale bedrijfsleven (kunnen) meedraaien.

Heimweeverbanden Hindostanen zijn zogenoemde twice migrants, een term die ook wordt gebruikt voor onder meer de groep mensen van Indiase afkomst die door de Britse heersers naar Oost-Afrika (zoals Uganda, Zanzibar) zijn gebracht en die later in Canada en Engeland zijn gaan wonen.(4) De ouders en ook de (over)grootouders van de Nederlandse Hindostanen zijn in Suriname geboren, de familiebanden liggen dus in Suriname. Toch voelen Hindostanen zich betrokken bij India. Zij delen

la group

veel van dezelfde culturele en religieuze rituelen, eetgewoontes en het uiterlijk. De relatie van de Hindostanen met India wordt ook als heimweeverband of symbolische band bestempeld, omdat directe familieverbanden ontbreken, maar er wel een band bestaat met het oorspronkelijke land van herkomst. Zo is er steeds meer belangstelling voor de migratiegeschiedenis, en waar de eerste generatie nog veelal gericht is op Suriname, is bij de tweede generatie Hindostanen in Nederland zichtbaar dat de banden met het land van hun ouders (Suriname) afneemt. In plaats daarvan, maar ook parallel aan de banden met Suriname, ontstaan nieuwe transnationale banden. De tweede generatie heeft veel meer affiniteit met India dan de eerste generatie.(5) Hindostanen gaan graag als toerist naar India, mede ingegeven vanuit een nieuwsgierigheid naar het gebied waar hun voorouders vandaan komen, de noordelijke staten Uttar Pradesh en Bihar (zie voor een kaart van India bijlage 3). Hier proeven zij van de cultuur, het eten, de kleuren en de tradities. Een bezoek aan India hoort erbij, aldus meerdere geïnterviewden. Deze belangstelling is volgens de literatuur en geïnterviewden (binnen en buiten de gemeenschap), naast de migratiegeschiedenis, voornamelijk gericht op het nostalgische en symbolische aspect van de cultuur. Het gaat om de Bollywood cultuur, de heldenstatus, het India uit de films. Het merendeel van de gemeenschap kent India als toerist en kent (geheel begrijpelijk) niet het India van de straat, het hedendaagse India. Slechts enkelen binnen de gemeenschap gaan hierin verder en halen de banden met India aan op andere wijze, zoals op zakelijk gebied. De banden met India zijn met name heimweeverbanden en daarmee vooral symbolisch van aard. En ook al heeft de tweede generatie meer affiniteit met het land dan de eerste generatie, er zijn er slechts enkelen die specifieke interesse hebben om ook zakelijke banden met India aan te knopen. 24

Synthese - samenkomst van feiten en visies Gemeenschap en cultuur is nu niet zichtbaar Met uitzondering van de zichtbare aanwezigheid van de SurinaamsHindostanen op straat en in het werkende leven, zijn de gemeenschap en de Hindostaanse cultuur nauwelijks zichtbaar in Den Haag. Dit komt door een aantal factoren. Ten eerste wonen de Hindostanen verspreid over de stad en niet geconcentreerd in een wijk, zoals bij de Chinezen in Den Haag wel het geval is (China Town). Ten tweede is de gemeenschap niet zo groot als door sommigen wordt verondersteld; de tellingen van CBS wijzen op een aantal van circa 35.000 Surinaamse Hindostanen in de stad en ongeveer 11.000 Hindostanen in de omgeving van Den Haag. Een en ander is in het hoofdstuk zichtbaarheid geconstateerd en ook van de geïnterviewden en uit de focusgroepen krijgen we dit sterk terug. Zoals iemand zei in een van de focusgroepen: “Het meest opvallende aan de Hindostanen in Den Haag is hun onopvallendheid”. Zonder specifieke kennis van de locaties van tempels, het Gandhi-beeld et cetera, is de Hindostaanse cultuur voor een buitenstaander vrijwel niet zichtbaar in Den Haag. Dat geldt ook voor de ongeveer 35 mkb-ondernemers met SurinaamsHindostaanse/Indiase uitstraling op de multiculturele Paul Krugerlaan, die hun winkel runnen tussen andere eettentjes, winkels met snuisterijen/cultureel-religieuze artikelen, kledingwinkels et cetera. De Hindostaanse cultuur is onderdeel van het multiculturele karakter van de stad, maar springt er niet opvallend uit.

Biedt een ‘Little India’ kansen? Door een aantal geïnterviewden en in een focusgroep is de term Little India genoemd. Hierbij wordt een vergelijking gemaakt met Kuala Lumpur (Maleisië), Singapore, South Hall (Londen) en Vancouver. Volgens hen zou Little India een kans bieden om de zichtbaarheid van de Hindostaanse cultuur te versterken en daarmee de regionale aantrekkingskracht te vergroten, voor onder andere Indiërs. Little India zou een centraal gemarkeerd en visueel sterke plek in de stad moeten zijn waar mensen kunnen winkelen en eten, bijvoorbeeld de Paul Krugerlaan. De meningen zijn verdeeld of een tempel deel zou moeten uitmaken van Little India; volgens sommigen gaan spiritualiteit/religie en economie niet samen.

Andere geïnterviewden en deelnemers aan focusgroepen zien echter weinig kansen voor een Little India in Den Haag en voeren hiervoor de volgende argumenten aan: • In tegenstelling tot andere internationale voorbeelden van Little India zijn de Nederlandse Hindostanen geen Indiër; het zou geforceerd zijn om een Little India vorm te geven, omdat de dragers daarvan veel eerder Surinaams en Nederlander zijn dan Indiër. • Sommigen associëren Little India met gettovorming. • De Paul Krugerlaan heeft meer Turkse en Marokkaanse dan Hindostaanse winkeliers en omdat de gemeenschap zo verspreid woont, is het erg moeilijk een Little India te creëren. In een rapport over etnisch ondernemerschap van Nicis wordt vastgesteld dat de verwachtingen van etnische thematisering niet altijd corresponderen met de feiten. Nicis ondersteunt dit met: “ambitie moet er zijn, maar de Wagenstraat in Den Haag zal nooit de allure krijgen van Mott Street in het Chinatown van New York”. (17) Een ander centraal leerpunt is dat etnische thematisering als formule een

la group

25

Synthese - samenkomst van feiten en visies beperkte levensduur heeft en niet van bovenaf – als een marketinginstrument – artificieel opgelegd kan worden. De wens van een aantal partijen en organisaties om een Little India te realiseren is echter begrijpelijk, immers, die partijen streven naar het aanhalen van de banden met India en het actief inzetten op de Indiase diaspora. Alle inzet en focus op India is vanuit dat oogpunt gewenst. We stellen vraagtekens bij een Little India. Voor de gemeenschap, die juist integreert in plaats van segregeert en die bovendien eerder Surinaams en Nederlands is dan Indiaas, is een andere aanpak wenselijk. Een Little India in Den Haag is daarnaast ons inziens niet passend bij de ondernemingen rondom de Paul Krugerlaan die meer als multicultureel dan als Indiaas gekenmerkt kunnen worden. Het zou in dit geval van bovenaf opgelegd worden, wat én hoge kosten met zich meebrengt, én niet per se op steun kan rekenen van de ondernemers, die tenslotte het gezicht moeten vormen van een Little India.

Little India in Maleisië

la group

Versterken culturele events en aanwezigheid Een andere mogelijkheid die door geïnterviewden in Nederland wordt genoemd om de aanwezigheid van de Hindostaanse gemeenschap te benadrukken, zou zijn het grootser opzetten en professionaliseren van Milan, Divali en Holi. Dit zou volgens hen toeristische kansen bieden. Ook noemt een aantal (culturele) partijen het uitbreiden van de Haagse India Maand (en het filmfestival als onderdeel daarvan) als mogelijkheid om Den Haag toeristisch te profileren met het grote aantal Hindostanen dat in Den Haag woont.

Indiase en Hindostaanse gemeenschappen verschillen van elkaaar Er is een groot verschil tussen Hindostaanse en Indiase gemeenschappen. Er is geen automatisch gevoel van verwantschap tussen hedendaagse Indiërs en de Surinaams-Hindostaanse gemeenschap. Zo blijkt uit de gesprekken in India dat de Indiërs de voorkeur geven aan een Indiase gemeenschap boven een gemeenschap van Surinaamse Hindostanen. We krijgen ook terug in alle interviews en focusgroepen dat de Indiase gemeenschappen in Den Haag en in andere Nederlandse steden en de Hindostaanse gemeenschap elkaar niet opzoeken. Er blijkt relatief weinig overlap te zijn in de sociale, culturele en ook economische netwerken. Dat blijkt onder andere uit: • Indiërs en Surinaamse Hindostanen kopen hun kruiden in dezelfde winkel en het eten is deels vergelijkbaar, maar verder komen zij elkaar niet tegen in de winkels op de Paul Krugerlaan. Dat krijgen we terug vanuit meerdere hoeken. Het gaat daarbij ook om een relatief klein aantal Indiërs dat in Den Haag en omgeving woont. 26

Synthese - samenkomst van feiten en visies • De Haagse cultuurinstellingen geven aan dat er over het algemeen weinig overlap is in het cultuurbezoek van de Indiërs in Nederland en de Surinaams-Hindostanen.* De culturele behoeftes van de twee groepen zijn volgens hen anders. De smaak van de Surinaamse Hindostanen komt voort uit trots richting India en zij zijn vooral gefocust op de glitter en glamour van Bollywood. Deze culturele voorkeur komt overigens overeen met die van de (groeiende) middenklasse in India. De Haagse cultuurinstellingen geven aan dat de groep Indiërs, die in Nederland voor een vijfde uit expats bestaat, meer behoefte heeft aan eigentijdse kunst (uit India). Dat kan verklaard worden doordat expats in het algemeen zeer hoogopgeleid zijn, een mondaine levensstijl hebben en veelal (nog) opgegroeid zijn in de bovenlaag van de Indiase maatschappij. • Diverse geïnterviewden geven aan dat er een (groot) mentaliteitsverschil is tussen Hindostanen en Indiërs. Generaliserend gesproken hebben Indiërs vooral een Aziatische levenshouding, terwijl Surinaams-Hindostanen een meer ‘Hollandse’ of Europese mentaliteit hebben ontwikkeld. Door een Indiase bril worden zij soms zelfs als ‘macho’ ervaren. Het gegeven dat de Haagse Hindostanen en de Indiërs elkaar weinig tegenkomen, is ook op andere onderdelen zichtbaar. Zo worden de activiteiten die door Indiase organisaties in Nederland worden georganiseerd, volgens de geïnterviewden voornamelijk door Indiërs in Nederland bezocht. Dat geldt voor de netwerkactiviteiten van de NICCT, ICCR, maar ook voor de activiteiten in het recent geopende Ghandi Centre en de activiteiten van de Indian Expat Society, die specifiek zijn gericht op de Indiase expats. Juist bij de netwerkactiviteiten van de NICCT en de Indian Expat Society zijn hooggeplaatste Indiërs uit het zakenleven betrokken. De diasporadag in Nederland wordt volgens deze netwerken meer bezocht door Indiërs dan door

la group

Surinaamse Hindostanen. De Hindostaanse gemeenschap legt hierdoor niet de contacten die hen verder zouden kunnen helpen in handels-bevordering met India. Volgens een van de geïnterviewden, die betrokken is bij deze (Indiase) netwerken, wordt er door Surinaamse Hindostanen te weinig zitting genomen in de organisaties die zich richten op de Indiase diaspora. Hierdoor laten zij momenten liggen om met Indiërs in contact te komen.

De Indiase gemeenschap en de lokale Surinaams Hindostaanse gemeenschap zoeken elkaar vrijwel niet op. Dat is terug te zien in de winkels, het cultuurbezoek en het ontbreken van overlap in sociaal, culturele en economische activiteiten. Dit beperkt de Surinaams Hindostaanse gemeenschap in het leggen van contacten met Indiase expats en bedrijven. Weinig kansen in klein ondernemerschap De uitspraak van een van de geïnterviewden “Je moet niet met de lokale schaal naar de internationale economie kijken”, is treffend voor de visie die we hebben kunnen destilleren uit de interviews en focusgroepen ten aanzien van de kansen die het kleine Hindostaans Haagse ondernemerschap biedt om de betrekkingen met India te versterken. Als zij handel met India opzetten, doen zij dat voor hun eigen onderneming. De economische effecten van deze partijen zijn positief op lokaal niveau, maar “marginaal” op (inter)nationaal niveau, zoals meerdere geïnterviewden het beschrijven. Daarnaast biedt de traditionele middenstand in Den Haag (Indiase kleding, toko’s, snuisterijen et cetera) voor Indiase ondernemers relatief weinig kansen. De afzetmarkt van deze producten is in Nederland te klein, zeker ten opzichte van de eigen afzetmarkt.

* Het Indian Film Festival gaf als enige aan dat de helft van de 3.000 bezoekers Indiër was. Het IFF toonde in 2011 zowel Bollywood-producties als hedendaagse Indiase filmproducties.

27

Synthese - samenkomst van feiten en visies Hindi of Engels? De noodzaak om Hindi te kunnen spreken in relatie tot het doen van zaken in India is in diverse gesprekken aan de orde geweest. Ten eerste kan worden gesteld dat de Surinaamse Hindostanen van oorsprong een andere vorm van het Hindi spreken, een variatie op het Bhojpuri, dat in het noorden van India door ruim twintig miljoen mensen wordt gesproken. Verschillende Surinaamse Hindostanen hebben ook Hindi geleerd. Er zijn geen percentages bekend, maar een echt goede beheersing van het Hindi hebben niet zoveel mensen, zo wordt gesteld. Interessanter is wellicht de vraag of het nodig is bij het doen van zaken – of dat het in iemands voordeel kan werken – als iemand Hindi spreekt. De meningen verschillen behoorlijk ten aanzien van dit onderwerp. In het zuiden van India wordt het volgens een enkeling zelfs als een belediging gezien als je Hindi spreekt. Enkelen stellen dat het wat kan opleveren als je het Hindi echt uitstekend beheerst, maar dat uitstekend is dan ook een harde voorwaarde. Een aantal stelt dat het uiteindelijk niet veel uitmaakt of iemand Hindi spreekt, of zoals een iemand het stelt: “we spreken over het algemeen Hindi zoals de autochtone Nederlander Frans spreekt, maar dat is geen ramp, want in handel en recht is Engels toch de voertaal”. En omdat de jonge generatie in India goed Engels spreekt, is het volgens een meerderheid uiteindelijk niet nodig om Hindi te kunnen spreken. Den Haag relatief onbekend De geïnterviewden in India zijn tot nu toe eenduidig in hun antwoorden op de vraag hoe bekend Nederland en Den Haag zijn onder het Indiase bedrijfsleven. Ondanks ons relatief kleine inwoneraantal is Nederland onder het Indiase bedrijfsleven in het algemeen redelijk bekend. Het beeld van ons land is vaak niet erg ingevuld, maar Nederland als toegangspoort tot Europa wordt soms

la group

genoemd. Financiële mensen in India kennen Nederland soms als vestigingsplaats voor holdings, vanwege het belastingklimaat. Amsterdam is mogelijk bekender dan Nederland. Indiërs schakelen de twee nog wel eens aan elkaar gelijk. Rotterdam is ook bekend, voornamelijk vanwege de haven. Den Haag is vrijwel onbekend. Soms kent men het internationale strafhof. Indiase zakenmensen en overheidsrelaties die in Nederland zijn geweest, kennen de stad soms. Maar over het algemeen is Den Haag in India onbekend. Vestigingsfactor ‘quality of life’ Zachte vestigingsplaatsfactoren (bijvoorbeeld quality of life) staan volgens de meeste geïnterviewden in India niet op de eerste plaats bij het besluit van een Indiaas bedrijf om zich in een land of stad te vestigen. De meeste respondenten geven aan dat Indiase bedrijven een dergelijke beslissing primair baseren op harde factoren als: de kosten van zakendoen in een stad of land, het belastingklimaat, opleidingsniveau, Engelse taalvaardigheden van de lokale bevolking, aanwezigheid of nabijheid van toeleveranciers, infrastructuur, distributiemogelijkheden et cetera. Zachte factoren spelen wel mee in de overweging van Indiase bedrijven om naar een land of stad te komen. Maar pas in tweede instantie – als de harde factoren op orde zijn. Het gaat dan om zaken als aanwezigheid van goede scholen voor de kinderen van Indiase expats, de aanwezigheid van cultuur- en recreatiemogelijkheden, winkels die Indiase producten verkopen, de aanwezigheid van een Indiase expatgemeenschap et cetera. Dergelijke zachte factoren zijn echter van secundair belang. Deze standpunten worden bevestigd door de interviews met Nederlandse experts op economisch gebied en de literatuur. Uit de meeste onderzoeken komt naar voren dat naast de geografische ligging de twee belangrijkste vestigingsfactoren van ons land een concurrerend en stabiel belas-

28

Synthese - samenkomst van feiten en visies tingklimaat zijn en de aanwezigheid van talent. Overige belangrijke factoren zijn de aanwezigheid van onze mainports, de goede fysieke en digitale infrastructuur, de internationale oriëntatie, het leefklimaat, de politieke en sociale stabiliteit en hoogwaardige financiële, zakelijke, creatieve en logistieke dienstverlening.(16) Bovenstaande geeft aan dat de aanwezigheid van een Hindostaanse gemeenschap in Den Haag pas veel later, na de harde factoren en alleen in samenhang met andere zachte factoren, een rol speelt als vestigingslocatie van Indiase bedrijven. Als factor quality of life speelt de aanwezigheid van een Hindostaanse gemeenschap een rol. De aanwezigheid van een Hindostaanse gemeenschap kan dus een “plus” zijn, aldus de geïnterviewden in India. Met name als er hierdoor meer Indiase restaurants in Den Haag zijn, meer goede winkels te vinden zijn die Indiase levensmiddelen en ingrediënten verkopen, er meer tempels en culturele festiviteiten zijn (zoals Holi en Divali) et cetera. Omdat de aanwezigheid van een Hindostaanse gemeenschap slechts een van de factoren is, en een minder bepalende, naast vele andere quality of life factoren, kan de vraag worden gesteld wat de inspanning moet zijn van de gemeente Den Haag om deze aanwezigheid te versterken en te benadrukken. Kansen toerisme betrekkelijk Een geheel andere insteek om economische spin-off voor Den Haag te genereren uit banden met India, is de mogelijkheid om het toerisme uit India naar Den Haag te bevorderen, en daar op enigerlei wijze de Hindostaanse gemeenschap bij in te zetten. In het voorgaande is naar voren gekomen dat het om diverse redenen niet zinvol en nauwelijks effectief is om een gemeenschap hiervoor te gebruiken. Bovendien is de letterlijke zichtbaarheid van de Hindostaanse (en Indiase) cultuur in Den Haag zeer beperkt. Die zou, naast traditionele redenen voor

la group

buitenlands toeristisch bezoek aan Nederland zoals bloembollen, het strand, diamanten en historisch en cultureel (stedelijk) erfgoed, wellicht enige trekkracht kunnen hebben; zoals de Shri Swaminarayan Temple bij Londen bezoek uit het hele land en uit buurlanden (waaronder Nederland) trekt. Het doen van (grote) investeringen om iets dergelijks te realiseren in Den Haag beschouwen wij als een (te) duur middel met vermoedelijk een (te) lage spin-off. We zagen dat het Indiase toerisme aan Nederland marginaal is en zich vooral richt op Amsterdam. Met de beperkte promotiemiddelen die Den Haag Marketing ter beschikking staan, adviseren wij om deze te blijven inzetten op de traditionele (buur)landen die het gros van het toerisme aan Den Haag bepalen. Werving op de Indiase markt is primair een taak die op nationaal niveau door het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen (NBTC) moet worden uitgevoerd. Den Haag heeft te weinig te bieden om zich specifiek op de Indiase markt te richten en zich voldoende van andere Nederlandse Tulpentuin in Kashmir, India steden te onderscheiden. De Indiase activiteiten in Den Haag (met name evenementen als Milan) trekken bezoekers uit de regio. Voor de meer inhoudelijke culturele festivals als het Indian Film Festival geldt dat ook, maar daarbij gaat het slechts om zeer kleine aantallen. Er liggen mogelijk wel kansen om dit aantal te doen groeien, gezien de toenemende interesse voor festivals en andere kortdurende events. 29

7. Conclusies en kansen

In het vorige hoofdstuk hebben we de onderzoeksresultaten gebundeld en verschillende deelconclusies opgenomen. Hieronder presenteren we de samenvattende conclusies van het onderzoek. Vervolgens beschrijven we een aantal kansen voor de gemeente Den Haag. Centraal in het onderzoek stond de vraag: Wat zijn de mogelijkheden die de Hindostaanse gemeenschap/cultuur in Den Haag biedt om het imago en de economie van de stad te versterken, en hoe kan deze gemeenschap worden ingezet om een sterkere relatie te leggen tussen de Haagse en de Indiase economie? Inzet van de zichtbare Hindostaanse elementen Wij zien niet de kansen zoals wellicht verwacht of gehoopt om met inzet van de Haagse Hindostaanse gemeenschap de Haagse handelsbetrekkingen met India te versterken. Dat is een onontkoombare conclusie uit het onderzoek. Ondanks dat ongeveer een derde van alle Nederlandse Hindostanen in het verzorgingsgebied van Den Haag woont, is de Hindostaanse gemeenschap in Den Haag, in vergelijking met andere steden in Nederland, niet opvallend groot. De gemeenschap is bovendien niet zo sterk zichtbaar in het straatbeeld. Dat geldt voor de sterk geïntegreerde gemeenschap, voor de culturele evenementen en de middenstand (restaurants, kledingwinkels, toko’s et cetera) in en rond de Paul Krugerlaan, die relatief beperkt is en over het algemeen niet zeer hoogwaardig. Voor Indiase bedrijven vormen deze quality of life kenmerken geen reden om zich in een stad te vestigen. Indiase bedrijven baseren een dergelijke beslissing primair op harde factoren (belastingklimaat, infrastructuur, toeleveranciers et cetera) en secundair op de zachte factoren, zoals goede scholen, aanwezigheid tempels, een expatpopulatie, goede winkels en restaurants met Indiaas eten en mogelijkheden voor recreatie, cultuur en sport, veiligheid. Omdat de relatief weinige Indiërs die in Nederland zijn nogal verschillen met de Surinaams-Hindostaanse cultuur en er weinig overlap is in de sociale,

la group

30

Conclusies en kansen culturele en economische netwerken, heeft de gemeenschap niet veel aantrekkingskracht op Indiase bedrijven. Bovendien zijn er weinig Indiase expats in Den Haag (in heel Nederland ongeveer 5.000), waardoor de economische spin off sowieso beperkt is. De verwachting is dat dit aantal de komende vijf jaar niet sterk zal toenemen. We achten het daarom niet verstandig als de gemeente Den Haag voor dit doel de Hindostaanse elementen (culturele infrastructuur, retail, restaurants et cetera) in de stad wil versterken. Dat geldt ook voor het toerisme uit India, dat marginaal is in Nederland en zich bovendien vooral richt op Amsterdam. Den Haag is bij Indiërs – en bij Indiase bedrijven – ook relatief onbekend. Het zal nog decennia duren voordat de Indiase middenklasse en masse naar Europa zal (kunnen) afreizen. We adviseren Den Haag daarom om niet te focussen op het Indiaas toerisme. Wel zien wij kansen voor toerisme door de inzet van het thema India (zichtbare Hindostaanse/Indiase uitingen) om zo toeristische bezoekers naar Den Haag te trekken, met name nationaal. Bij de kansen werken we dit verder uit. Inzet van het (Hindostaanse) bedrijfsleven Een andere mogelijkheid die in dit onderzoek is onderzocht, betreft de inzet van Hindostanen in het (internationale) bedrijfsleven om zo de banden met India te versterken. Deze aanvliegroute is tweeledig, namelijk 1) het Haagse Hindostaanse mkb en 2) de potentie van de Hindostanen die in het internationale bedrijfsleven actief zijn. 1) We kunnen concluderen dat de kleinere Hindostaanse ondernemers die Den Haag rijk is, een te kleine spin off hebben om de Haagse banden met India te versterken. Een aantal van hen voert handel met India, maar doet dat vanzelfsprekend voor de eigen onderneming en niet voor een hoger doel. Absoluut gezien gaat dit om kleine aantallen: de Paul Krugerlaan heeft ongeveer 35 Hindostaanse bedrijven.

la group

Daarnaast is de afzetmarkt in Den Haag te klein voor Indiase ondernemers in traditionele producten om specifiek in te zetten op Den Haag. Voor de grote Indiase bedrijven gelden de argumenten zoals hierboven kort uiteengezet. 2) We hebben onderzocht of er kansen zijn om Haagse Hindostanen in het bedrijfsleven (en eventueel de politiek) in te zetten om de betrekkingen met India te versterken, door ze bijvoorbeeld een brugfunctie te laten hebben in onderhandelingen en dergelijke. Omdat de Surinaamse Hindostanen twice migrants zijn, zijn er voor het overgrote deel van de gemeenschap meer heimwee- en nostalgische verbanden dan feitelijke (familie of economische) banden met India. Daarnaast blijkt uit de gesprekken dat er maximaal zo’n vijftien Haagse Hindostanen zijn die in de top van het bedrijfsleven meedraaien. De meningen verschillen wat de toegevoegde waarde zou kunnen zijn van het inzetten van deze talenten voor het versterken van de handelsbetrekkingen: Indiërs zien de Surinaamse Hindostanen niet als Indiërs, het zou dan zelfs eerder een nadeel kunnen zijn in onderhandelingen. Anderzijds zijn Indiase bedrijven anno 2012 voldoende internationaal georiënteerd, het zou niet nodig zijn iemand van ‘dezelfde cultuur’ in te zetten. Los van deze argumenten gaat het over een dermate beperkt aantal dat het effect marginaal zal zijn. Gedurende het onderzoek is wel een aantal andere kansen – aanvullend op de huidige activiteiten van organisaties als NFIA, WFIA en de NBSO’s – naar boven gekomen om Indiase bedrijven naar Nederland te trekken. Omdat we ons met dit deelonderwerp al gauw op het vakgebied van deze partijen bevinden én buiten de kaders treden van het onderzoek, zullen we hier slechts beknopt op ingaan. Op de volgende pagina’s werken we de twee geformuleerde kansen verder uit. 31

Conclusies en kansen Kans: de potentie van het thema India (zichtbare Hindostaanse/Indiase uitingen) om toeristische bezoekers uit de regio naar Den Haag te trekken. Wij geloven dat het thema India potentie heeft om bezoekers naar Den Haag te trekken. Hieronder zetten we uiteen op welke gebieden het thema India kansrijk kan zijn. Het trekken van internationale bezoekers naar Den Haag met het thema India zal niet eenvoudig zijn. Vanuit India zal de belangstelling daarvoor minimaal zijn, gezien het geringe aantal Indiase toeristen dat op dit moment naar Nederland en Den Haag komt. Het aantrekken van internationale (Indiase/Hindostaanse) bezoekers met interesse voor dit thema uit meer nabije landen wordt beperkt door de trekkracht van Londen. Door het koloniale verleden en als gevolg daarvan het enorme aantal Indiërs (NRI’s), is Londen veel sterker verbonden met India dan Den Haag. Het voorzieningenniveau (cultuur, horeca, religie/mandirs, retail et cetera) is zeer hoog in Londen. Den Haag kan op dit vlak niet concurreren met Londen. Vanuit Nederland reizen naar verluidt Hindostanen af naar Londen voor de bruidswinkels, mandirs en Little India. In hoofdstuk vier hebben we aangegeven dat de ontwikkeling van een Little India in Den Haag onvoldoende kansen biedt om de aandacht te vestigen op de Haagse Hindostaanse cultuur. We haken daarbij aan bij het rapport van Nicis, dat aangeeft dat etnische thematisering niet van bovenaf opgelegd kan worden. Bovendien zijn er weinig Hindostaanse ondernemers, en zijn ze niet genoeg geconcentreerd maar gehuisvest tussen een groter aantal Turkse en Marokkaanse ondernemers, wat ontwikkeling tot een succesvol Little India bemoeilijkt.

la group

De kansen voor Den Haag liggen wat ons betreft vooral in het binnenlandse bezoek en – in beduidend mindere mate – in bezoek uit de buurregio’s Vlaanderen en het westelijk deel van Duitsland. Specifiek denken we aan de volgende kansen voor het thema India: Culturele activiteiten Ondanks dat India een BRIC-land is wordt er economisch, maar ook cultureel gezien, in Nederland relatief weinig aandacht aan dit land besteed. Aangezien er wel opkomende interesse is voor India en haar cultuur en rituelen, kan Den Haag deze kans aanpakken. Het bieden van een aantrekkelijk cultureel programma zal geen aanzuigende werking hebben op Indiase bedrijven, maar kan wel gebruikt worden in de promotie van Den Haag en Nederland. Het heeft bovenal toeristische aantrekkingskracht, zeker ook als de activiteiten goed worden bezocht door de inwoners van Den Haag, dus ook door de Hindostaanse gemeenschap. De inwoners fungeren dan als ambassadeur van de activiteiten. In het opzetten en faciliteren van thematische culturele activiteiten is het belangrijk rekening te houden met de volgende punten: • Zet een marktonderzoek op en onderzoek waar de doelgroepen behoefte aan hebben. • Kies voor een groeimodel: start klein en breid bij succes uit. • Internationale uitstraling en het aantrekken van internationale bezoekers vergt een hoge investering die zich lang niet altijd terugbetaalt. • Investeer niet in hardware, maar in orgware. • Investeer in kwaliteit en wees kritisch op de output (evalueer jaarlijks). • Streef naar interdisciplinariteit: maak een combinatie met beeldende kunst (Gemeentemuseum, Beelden aan Zee, Sculpturenfestival), 32

Conclusies en kansen podiumkunst (zoals Korzo, Regentes, Sarnamihuis, Lucent Danstheater/Dr. Anton Philipszaal), film (filmfestival, Filmhuis), erfgoed (Sarnamihuis), Kosmopolis, horeca en wellicht detailhandel. • Programmeer, indien betaalbaar, kunstenaars en overige makers uit India en geef het moderne en eigentijdse India een duidelijke plaats in de activiteiten.* Voor Indiërs, waaronder veeleisende expats, kan dit aantrekkelijk zijn. • Zorg dat de activiteiten worden ingebed in de lokale Hindostaanse gemeenschap, onder andere via het verenigingsleven en de lokale middenstand. Betrek deze stakeholders bij de organisatie van activiteiten en bij de marketing ervan, en zet via deze weg ook in op Hindostaanse gemeenschappen uit andere steden. • Haak waar mogelijk aan bij Den Haag - Stad van Vrede en Recht.

aandacht van potentiële bezoekers vast te houden, is een stevige en volle programmering nodig, die een fikse investering vergt. Ter illustratie, het vier weken durende Holland Festival ontvangt ruim € 3 miljoen subsidie uit het Amsterdams Kunstenplan. We adviseren daarom een korter (twee weken) maar intensief interdisciplinair programma samen te stellen dat een bovenregionale aantrekkingskracht heeft en aansprekend is voor inwoners van Den Haag, cultuurliefhebbers uit het land en voor Surinaamse Hindostanen en Indiërs uit heel Nederland. Juist door interdisciplinair te werken, vindt reuring plaats en is het festival gemakkelijker te marketen. De festivalperiode is belangrijk: probeer aansluiting te vinden met een Indiase feestdag, zoals de Haagse India Maand in 2011 aansloot bij Divali. Om Hindostanen aan te spreken, zouden Indiase sterren uit bijvoorbeeld de filmindustrie uitgenodigd kunnen worden.

Bovenstaande punten kunnen resulteren in concrete activiteiten zoals:

Kans: andere, met name zakelijke, manieren om Indiase bedrijven naar Den Haag te trekken (aanvullend op de activiteiten van organisaties als NFIA, WFIA en de NBSO’s).

• Gezichten van Vrede en Recht: bijvoorbeeld als de Nieuwe Kerk in Amsterdam die met themajaren succesvolle tentoonstellingen organiseert (Jodendom, Marokko); dat zou ook in Den Haag passen. Het thema kan zijn: ‘inspirerende gezichten die hebben gestreden voor Vrede en Recht.’ Het eerste jaar is Gandhi een geschikt gezicht en het tweede jaar Mandela. De (langlopende) tentoonstelling zou gekoppeld kunnen worden aan een scala van andere activiteiten, zoals een themaconferentie of het uitreiken van een (in te voeren) Haagse vredesprijs. De opening zou bijvoorbeeld gelijk kunnen vallen met het India Festival.

Zoals we al eerder stelden, zullen we deze kans beknopt behandelen, een aantal organisaties is hierin immers gespecialiseerd en er al actief mee bezig. Op basis van tijdens het onderzoek opgedane input van experts die zich in het internationale bedrijfsleven begeven, kunnen we de volgende punten meegeven in het kader van dit onderzoek:

• India Festival: Den Haag is in 2011 gestart met de India Maand. Een aantal culturele instellingen sloeg de handen ineen en bood een maand lang Indiase programmering. Wij zien ook voor de toekomst mogelijkheden voor een dergelijk festival, maar adviseren een kortere festivalperiode te hanteren. Om een maand lang de volle

• Omdat – behalve Amsterdam – Nederlandse steden niet of nauwelijks bekend zijn in India, adviseren we om niet in te zetten op afzonderlijke acquisitie van regio’s en steden – dus ook niet van Den Haag – maar om vooral Nederland als geheel te promoten als aantrekkelijke vestigingslocatie. Afgeleide hiervan zou kunnen zijn

la group

* In de India Maand 2011 zijn ook diverse makers uit India naar Den Haag gekomen voor optredens en tentoonstellingen.

33

Conclusies en kansen om sterke sectoren aan daarbij passende regio’s of steden toe te wijzen, zoals horticultuur aan het Westland en de juridische sector aan Den Haag (recht). In maart van dit jaar is burgemeester Van der Laan van Amsterdam bijvoorbeeld op dienstreis naar India geweest. Hij werd vergezeld door een delegatie uit Eindhoven. Op deze manier kon het belang van meerdere steden worden gediend. • Stel zorgvuldig de deelnemers aan handelsmissies vast. Uit de interviews in India blijkt dat Indiërs van mening zijn dat er te weinig zakenmensen en te veel ambtenaren en aanverwante deelnemen aan een handelsmissie. De ideale samenstelling van een handelsmissie zou zijn een sterke bestuurlijke delegatie, aangevuld met zakenmensen. Omdat Indiërs gevoelig zijn voor hiërarchie, wordt de betrokkenheid van hoge bestuurders sterk gewaardeerd. • Een geïntegreerde aanpak is het meest succesvol. Naast het voeren van een politieke lobby en de organisatie van handelsmissies, adviseren we een PR-plan te ontwikkelen dat focust op de naamsbekendheid van Nederland en de economische regio’s. De steden kunnen meeliften op de Holland branding. • Zet, naast naamsbekendheid, ook sterk in op de promotie van de harde vestigingsfactoren en wijs per stad of regio een aantal voordelen toe. Besteed vervolgens aandacht aan de zachte vestigingsplaatsfactoren die het eerst een rol spelen na de harde factoren. Een specifiek voorbeeld uit de interviews is de opleiding voor expatkinderen, waar Indiërs veel waarde aan hechten: kan Den Haag zich profileren met hoogwaardig Engelstalig onderwijs?

stratieve dienstverlening dan de huidige handelsorganisaties kunnen bieden. Deze kennis en ervaring zou goed moeten worden ingebed bij een lokale partner in India. • De website westholland.nl van de WFIA zou sterker specifiek kunnen inzetten op de Indiase markt. Nu kunnen Indiase bedrijven terecht op het Engelstalige deel van de website van de WFIA. Wij zien kansen om op de website de zichtbaarheid en herkenbaarheid te vergroten voor Indiase bedrijven. Dit kan door bijvoorbeeld een Indiase vlag af te beelden op de home page waarmee Indiase bedrijven in een op India gerichte web-omgeving terechtkomen, waar zij toegang krijgen tot informatie die specifiek geldt voor Indiase bedrijven. • Kijk naar de ontwikkelingen in specifieke gebieden in India en bepaal pro-actief waar Haagse bedrijven een rol kunnen spelen, dus waar een Haagse of Nederlandse lobby zich op kan richten. Een voorbeeld hiervan werd in een interview aangegeven over horticultuur: in het noorden van India zijn bepaalde fiscale regelingen opgezet zodat ondernemers zich er eenvoudig(er) kunnen vestigen (voor bijvoorbeeld het opzetten van plantages). Met deze kennis kunnen Nederlandse bedrijven gericht worden gekoppeld aan ondernemers in een bepaald gebied.

• Richt één loket op (een foreign investment desk), waar Indiase bedrijven terecht kunnen voor het regelen van alle administratieve zaken die komen kijken bij het opzetten van een bedrijf in de Haagse regio; er is behoefte aan een partij die een stap verder gaat in de admini-

la group

34

Bijlagen

la group

35

b1 Interviews en focusgroepen Geïnterviewden Nederland • De heer Arun Alakhramsing, Biomet, Klankbordgroep Van Aartsen • De heer Ryan Tewari, Mahler Funds, GOPIO, Diaspora Day • Mevrouw Harjet Bel, Agentschap NL • De heer Bart Hergaarden, BHN Consulting • De heer Sunil Prahladsingh, ondernemer, voorzitter BIZ Paul Krugerlaan • De heer Munish Ramlal, Erasmus Universiteit • De heer Oedith Jaharia, The Hague Executive Campus • Mevrouw Rabiaa Benlahbib, Kosmopolis Den Haag • De heer Narsingh Balwantsingh, programmamaker, cabaretier • De heer R.D.D. Gurnani, Netherlands India Association, Gandhi Centre • De heer Chan Choennie, leerstoel Vrije Universiteit Amsterdam • De heer Soerin Narain, Stichting Hindustani • Mevrouw Mies van Niekerk, Nicis Instituut, gepromoveerd op migratie Surinaamse bevolking • De Heer Wim Rutgers, West Foreign Investment Agency • De Heer Surrendra Santokhi, Senior wetenschappelijk adviseur en Europa Coördinator bij de Dienst OCW • De heer prof.dr. Jan Rath, Universiteit van Amsterdam Deelnemers focusgoep 1 • De heer Ricardo Burgzorg, Film Festival Den Haag • Mevrouw Carola van der Heyden, Theater de Regentes • Mevrouw Laudie Vrancken, Theater de Regentes • De heer Robert Klaassen, Sarnamihuis

la group

Deelnemers focusgroep 2 • De heer Robin Goelela, ondernemer, betrokken bij Divali en businessclub HISBA • De heer Rajen Ramnath, betrokken bij de oprichting en besturen van diverse Hindostaanse stichtingen • Mevrouw Lucia Baboelal, gebiedsmanager Laurens, stichting Dunya • De heer T. Bissessur, advocaat, voorzitter Hindoe Raad Nederland Geïnterviewden India • De heer Jeroen Vlutters, Nederlandse Ambassade, Eerste Ambassadesecretaris Economische en Handelsafdeling, New Delhi • Mevrouw Anuradha Gupta, WFIA, Mumbai • De Heer Amit Sittal, controller (Nederlander van Hindostaanse afkomst), Ernst & Young, Gurgaon • Mevrouw Gerdalies van Diggelen, Executive Director, NFIA, New Delhi • De heer Jolly Joseph, Deputy Representative, Netherlands Business Support Office, Ahmedabad (West India) • De heer V. Vijay Kumar (Chief Representative) en Mevrouw P.R. Meenaksh, Deputy Representative (duo interview), Netherlands Business Support Office, Chennai (Zuid India) • De heer Sameer Shah, IRM Offshore and Marine Engineers Pvt. Ltd. (overwegen zich te vestigen in IJmuiden), Ahmedabad (West India)

36

b2 Bronnen Eindnoten (1) Omvang en spreiding van Surinaamse bevolkingsgroepen in Nederland. CBS. Bevolkingstrends, 2e kwartaal 2011. (2) http://indiandiaspora.nic.in/ en http://www.indiawijzer.nl/indian_diaspora/indian_diaspora_nl/nri_pio _in_nederland_txt.htm (3) Prof. Dr. Chan E.S. Choenni. Integratie Hindustani Stijl? Over migratie, geschiedenis en diaspora van Hindostanen. Vrije Universiteit Amsterdam, 2011. (4) http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/471 187/1998/12/10/Indiers-in-Uganda-maar-net-gedoogd.dhtml) (5) De duurzaamheid van het transnationalisme. De tweede generatie Hindostanen in Nederland. Migrantenstudies. Jrg.20. nr. 4. 2004. P. 252-268. (6) Hindostaanse festivals in Den Haag. Document ontvangen van Gemeente Den Haag. (7) Cijfers over restaurants in Den Haag en andere steden; Bedrijfschap Horeca en Catering, Zoetermeer; bewerking lagroup. (8) Toeristische statistieken, Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/ Heerlen; bewerking lagroup. (9) Three new Indian companies to Amsterdam. NFIA. April 2012. http://www.nfia-india.com/nieuws.html?id=246 (10) India en Den Haag: Economische banden. WFIA. Den Haag, 29 september 2011. (11) CBS Statline, CBS thema en US Bureau of the Census. (12) Jaarverslag 201o. West Holland Investment Agency. p. 14. (13) Verslag werkbezoek India Wethouder Kool. 17 mei 2011. (14) Verslag dienstreis India Burgemeester Van Aartsen. 6 december t/m 10 december 2011.

la group

(15) www.indianexpatsociety.nl (16) Met hoofdkantoren naar de top. Actie-agenda ter versterking van het vestigingsklimaat, de acquisitie en het behoud van internationale bedrijven en talenten. Topteam Hoofdkantoren. Juni 2011. (17) Chinatown, Klein Instanbul of toch maar een doorsnee buurt? Etnische buurten als plaatsen van vermaak en consumptie. Nicis Institute, 2009. Overig geraadpleegd • Factsheet Hindostanen. ACB kenniscentrum. • www.kennislink.nl • www.the-nri-com (online magazine) • India and the Dutch economy. Stylised facts and prospects. CPB. • www.internationaalondernemen.nl • www.indiawijzer.nl • www.gopio.nl • http://www.internationaalondernemen.nl/zoeken/showbouwsteen_d tb.asp?bstnum=211807&location=/dtb/dtb.asp • http://www.kncb.nl/index.php?option=com_chronoconnectivity&Ite mid=423

37

b3 Kaart India Hoofdstad

New Delhi

Regering

Federale Republiek

Munt

Indiase Nationale Rupee (INR)

Oppervlakte

3.288.000 km2

Bevolking

1.210.193.000 (februari 2011)

Taal

Engels, Hindi en 21 andere officiële talen

Religie

Hindoe 81,3%, Moslim 12%,

sss

Christen 2,3%, Sikh 1,9%, andere groepen waaronder Boeddhisten, Jain, Parsi 2,5%.

la group

38

Colofon De onderstaande personen hebben bijgedragen aan de totstandkoming van deze rapportage: Begeleidingsgroep gemeente Den Haag • Luuk Helleman, Projectmanager Bureau City Marketing • Ernst van den Berg, Hoofd Bureau City Marketing • Ramon Jaikaran, Economie Dienst Stedelijke Ontwikkeling • Carla Rothuizen, Onderzoek Dienst Stedelijke Ontwikkeling • Eveline van Rens, Bureau Internationale Zaken • Surrendra Santokhi, Senior wetenschappelijk adviseur en Europa Coördinator bij de Dienst OCW • Wim Rutgers, Westholland Foreign Investment Agency In bijlage 1 zijn de geïnterviewden en deelnemers aan de focusgroepen opgenomen. Adviesteam • Geer Schakel, lagroup Leisure & Arts Consulting • Anneke Jenniskens, lagroup Leisure & Arts Consulting • Tjaco Walvis, THEY INDIA Amsterdam, 13 juli 2012

lagroup Leisure & Arts Consulting Postbus 1558 1000 bn Amsterdam

la group

t 020 550 20 20 www.lagroup.nl foto: Zangeres Pravini 39