INLEIDING. Stellingen. Kwaliteitseisen ten aanzien van verzekeringen. Conclusie. Hudig-Langeveldt 2.0 BIBLIOTHEEK BOUWDIENST RUK8WATERSTAAT 1

AT

2.0 BIBLIOTHEEK BOUWDIENST RUK8WATERSTAAT NR.

C . Z ^ 3 : H . . . Q > ^

INLEIDING

•

Stellingen

•

Kwaliteitseisen ten aanzien van verzekeringen

•

Conclusie

Hudig-Langeveldt

1

STELLINGEN

Vanuit de nieuwe rol van Rijkswaterstaat als adviseur/ coordinator/ toetsingsinstelling zal Rijkswaterstaat respectievelijk de overheid meer aandacht moeten gaan besteden aan kwaliteitsbepalende aspecten.

Hudig-Langeveldt

STELLINGEN

Aannemen volgens Van Dale: "Aannemen is zich verbinden een arbeid of leverantie op bepaalde voorwaarden ten uitvoer te brengen (het tegengestelde van aanbesteden)

Hudig-Langeveldt

4

STELLINGEN Dus: schoenmaker blijf bij je leest!!

•

Stel (daar waar nodig) kwaliteitseisen ten aanzien van verzekeringen

•

Laat de aannemer voor de verzekering zorgen

Hudig-Langeveldt

KWALITEITSEISEN Zij blijken uit: De Wet U.A.V. FIDIC. Bestekken. Risico analyse's

Hudig-Langeveldt

KWALITEITSEISEN De wet Sociale verzekeringen: -

W.A.O. (Wet Arbeids Ongeschiktheid) Z.W. (Ziektewet) W.W. (Werkeloosheidswet) Z.F.W. (Ziekenfondswet) W.A.M.

(de verplichte wettelijke aansprakelijkheidsverzekering voor motorrijtuigen).

Hudig-Langeveldt

KWALITEITSEISEN U A V . (artikel 43.b.1)

"De aannemer dient verzekeringen aan te gaan, waarin de opdrachtgever en de directie als medeverzekerde zijn opgenomen, een en ander voorzover dit naar de aard en de omvang van het werk nodig en gebruikelijk is". 2

De opdrachtgever dient het bewijs van de verzekering zo spoedig mogelijk te ontvangen.

Hudig-Langeveldt

8

KWALITEITSEISEN (vervolg U.A.V.). Nadeel van 1 : Er wordt niet aangegeven om welke verzekerinq net gaat, laat staan aan welke eisen deze verzekering moet voldoen. De nadelen van 2 zijn: • Veelal is het werk al een eind gevorderd, als de polis aan de opdrachtgever ter beschikking wordt gesteld. • Als de polis wordt ontvangen : Wat dan ? © Is de polis onacceptabel

: Wat dan ? Sancties?

Conclusie: Er dienen dus bestekseisen gesteld te worden.

Hudig-Langeveldt

KWALITEITS EISEN Federation Internationale Des Ingenieurs-Conseils, kortweg FIDIC Deze stelt de aannemer verplicht een verzekering af te sluiten met de volgende inhoud: -|

5

Het werk tot een bed rag van 115% van de herstelkosten Het werkmateriaal op basis van genoegzame vervangingswaarde Schade aan derden De polis dient mede op naam te staan van de opdrachtgever De verzekeringstermijn, inclusief onderhoud

6

Toegestane uitsluitingen

2 3 a

Veelal zal in internationale aannemingscontracten de FIDIC als leidraad worden gebruikt, zij het dat doorhalingen en wijzigingen de strekking kunnen aantasten. In zo'n geval, dient men alert te blijven.

Hudig-Langeveldt

10

KWALITEITSEISEN

Hudig-Langeveldt

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X1 X

x2

X

X

Piet Hein Tunnel

FIDIC

3

Haagse Poort

Brienenoord

X

Spuisluis Haringvliet

Verzekeringsvormen Verzekerde objecten Verzekerde gevaren Verzekeringstermijnen Verzekerde partijen Verzekerde bedragen Toegestane uitsluitingen

Maeslantkering

Omvang van de dekking

Tunnel onder de Noon

Ervaringen van Hudig-Langeveldt ten aanzien van bestekseisen.

X

11

KWALITEITSEISEN Vervolg ervaringen van Hudig-Langeveldt ten aanzien van bestekseisen.

1 Het verzekerd bedrag is aanzienlijk hoger dan de aanneemsom in verband met het risico van total loss van bestaande sluisdeuren e.d. 2

Het verzekerd bedrag is lager dan de aanneemsom. Overschrijdende schade is voor rekening van de opdrachtgever. 3 Het bestek van de van Brienenoord verwees naar de polis die voor het opmaken van het bestek was gerealiseerd.

Hudig-Langeveldt

12

KWALITEITSEISEN Risico analyse: Zichtbaar, bespreekbaar en beheersbaar maken. In samenwerking met Rijkswaterstaat, aannemerij, financiers en onafhankelijke verzekeringsdeskundigen vaststellen welke verzekeringsvereisten dienen te worden gesteld voor een specifiek (groot) werk. Hiertoe dient het werk in fasen te worden onderverdeeld. A B C

Voortraject Uitvoering Ovemame/ Exploitatie

Hudig-Langeveldt

RISICO ANALYSE A) VOORTRAJECT

1 1.

2.

RISICO-OMSCHRIJVING

WIENS RISICO

VERZEKERBAAR?

verkeerd/foutief ontwerp

leverancier/

beroepsaansprakelijkheidsJ

ingenieursbureau

verzekering

opdrachtgever

niet verzekerbaar

opdrachtgever

borgtocht/bankgarantie

onjuiste aanbesteding, althans niet in overeenstemming met administratieve bepalingen

3.

4.

5.

niet nakomen inschrijving/ verplichtingen aannemer/

te stellen door aannemer/

leverancier

leverancier

administratief -rechtelijke

opdrachtgever

niet verzekerbaar;

geschillen, contractuele

rechtsbijstandverzekering

geschillen

niet mogelijk

uitstel aanvang werkzaamheden opdrachtgever

niet verzekerbaar; in contract regelbaar met leverancier ? boete?

6.

etc.

RISICO ANALYSE B) UITVOERING

1.

RISICO-OMSCHRUVING

WIENS RISICO

VERZEKERBAAR ?

consorti u m/leverancier

opdrachtgever

borgtocht/bankgarantie

- integriteit, continuTteit

te stellen door aannemer

- solvabiliteit, ingebreke blijven 2.

ontwerp/bouwfouten

leverancier leverancier

(geen materiele schade) 3.

schade aan werk

verzekering leverancier

(materiele schade) 4. a) schade aan derden (letsel/materiele schade) b) schade aan derden

5.

opdrachtgever/

CAR-verzekering

leverancier

sectie II

opdrachtgever/

niet verzekerbaar

(geleidelijke milieu-aantasting)

leverancier

schade aan eigendommen

leverancier

overige schade

CAR-verzekering sectie I

opdrachtgever 6.

beroepsaansprakelijkheids-

CAR-verzekering sectie III

opdrachtgever

niet verzekerbaar

- politieke oppositie

in contract regelen met

- obstakels

leverancier ?

- calamiteiten

7.

8

te late oplevering

opdrachtgever

"advanced loss profit'

- inkomsten derving

verzekering, boete van

- renteverlies

leverancier

stilstand

opdrachtgever

niet verzekerbaar

- door uitspraak rechter

in contract regelen met

- door wijziging RV

leverancier

15

RISICO ANALYSE C) OVERNAME/EXPLOITATIE

1.

RISICO-OMSCHRIJVING

WIENS RISICO

VERZEKERBAAR ?

schade aan opstallen/

opdrachtgever

brand/machinebreuk c.q.

installaties, c a .

all risks-verzekering garantie leverancier (beperkte periode)

2.

bedrijfsschade

opdrachtgever

brand/machinebreukbedrijfsschadeverzekering

3. a) schade aan derden

opdrachtgever

(letsel/materiele schade)

b) schade aan derden (geleidelijke milieu-aantasting)

aansprakelijkheidsverzekering

opdrachtgever

milieu-aansprakelijkheidsverzekering

16

CONCLUSIE Er zijn geuniformeerde bestekseisen te stellen ten aanzien van een groot aantal werken. Voor grote werken is een risico-analyse nodig. Voor kleine werken (aanneemsom < / . 2.000.000,-), pleiten de voordelen van kostenbesparing (premie, personeel en dergelijke) voor een doorlopende constructieverzekering op naam van Rijkswaterstaat.

Hudig-Langeveldt

Mees&zoonen

BIJDRAGE R. MEES & ZOONEN AAN: VERZEKERINGS-SPECIAL BOUWDIENST RWS 11.06.1992

UITGANGSPUNT: UAV 1989 ART. 43B: TENZIJ HET BESTEK ANDERS BEPAALT, DIENT DE AANNEMER VERZEKERINGEN AAN TE GAAN WAARIN

DE OPDRACHTGEVER EN DE DIRECTIE ALS

MEDEVERZEKERDEN ZIJN OPGENOMEN, EEN EN ANDER VOOR

ZOVER DIT NAAR DE

AARD EN DE OMVANG VAN HET WERK NODIG EN GEBRUIKELIJK IS. ETC. ETC.

VAN BELANG ZIJN IN DIT VERBAND: la C. A . R . 2. BEROEPSAANSPRAKELIJKHEID 3. A.V.B. I. C.A.R. Zeker voor

k l e i n e r e en middelgrote

werken kan de

opdrachtgever

beter z e l f een C.A.R. p o l i s a f s l u i t e n op basis van'een z.g. constructieverzekering.

jaar-

Voordeel h i e r i s , dat zowel premiebesparing

a l s t i j d s b e s p a r i n g kan worden g e r e a l i s e e r d . Minimumpremies worden voorkomen: de grootte jaarbasis

van het werk berekend;

over

voorts

geformuleerd en behoeft men

de premie

wordt immers ongeacht

het t o t a a l

aan projectsommen op

kunnen

de bestekken

n i e t iedere

simpel

keer andermans

worden polissen

te screenen.

-/R. Mees & Zoonen Assurantien B.V.

Mees&zoonen - 2-

Overige b e l a n g r i j k e argumenten z i j n w e l l i c h t de volgende: -

Totale kostenbesparing (afgezien van "minimum" premies): winst en overhead opslag wordt geelimineerd,

-

Zekerheid b i j f i n a n c i e l e problemen b i j de aannemer,

-

Toenemend belang van de opdrachtgever t i j d e n s de bouwfase,

-

E f f i c i e n t e r beheer van de v e r z e k e r i n g s p o r t e f e u i l l e .

Deze argumenten belangrijk

gelden

argument

overigens

kan z i j n

ook voor

de

"Buying

grotere power"

projecten: een van een

grote

verzekeringsinkoper i n de Assurantiemarkt.

BELANGRIJKSTE ELEMENTEN VAN EEN GOEDE CONSTRUCTIE ALL RISKS DEKKING: Het p r o j e c t wordt verzekerd gedurende de duur van het p r o j e c t plus

-

z i j het op wat beperktere basis gedurende de onderhoudstermijn - tegen: 1.

Schade aan het werk. Als uitgangspunt geldt een zeer ruime dekking tegen z.g. m a t e r i e l e schade aan het werk

door een ruim s c a l a

dekkingen gaan nog i e t s dan wat beperkter i s

van oorzaken.

Sommige

verder - z i j het dat de m a r k t c a p a c i t e i t - door ook defecten

i n het

Werk

zonder

materiele schade t e dekken. Wat evenwel n i e t gedekt i s z i j n

b.v. claims i n de s f e e r van n i e t

voldoen aan c a p a c i t e i t , het n i e t halen van de planning,

bedrijfs-

schade - t e n z i j apart medeverzekerd, n i e t voldoen aan de

specifi-

c a t i e s e.d. Voorts behoren

molest-

t o t de s t a n d a a r d u i t s l u i t i n g e n

^chaden en schaden aan n i e t t o t het werk t e rekenen objecten zoals aannemersmaterieel,

loodsen, keten

en gereedschappen. D e r g e l i j k e

objecten behoren ons i n z i e n s doorgaans door

middel van separate

j a a r p o l i s s e n gedekt t e z i j n . Ook b e l a n g r i j k i s dat verkeerd ontwerp a l s zodanig n i e t gedekt i s , b i j d a a r u i t voortvloeiende schade wel, doch nimmer kosten t e r verbetering.

-/-

R. Mees & Zoonen Assurantien B.V. Manrlokrooictor QnttorHam

1 ?flfl05

Mees&zoonen - 3-

2

-

AANSPRAKELIJKHEID VOOR SCHADE AAN DERDEN EN DE ONDERLINGE AANSPRAKELIJKHEID VAN VERZEKERDE

PARTIJEN VOOR AAN ELKAAR

TOEGEBRACHTE

SCHADE.

Dit i s doorgaans een zeer sluitingen.

ruime dekking met r e l a t i e f weinig u i t -

De b e l a n g r i j k s t e z i i n : - schade toegebracht door andere m o t o r r i j t u i g e n ,

WAM-plichtig Aannemersmaterieel

- aanvaringsaansprakelijkheid voor

door

schepen

en/of

en

drijvend

materieel toegebrachte zaakschade, - z.g. huurders

en/of gebruikersaansprakelijkheid

voor door een

verzekerde b i j de u i t v o e r i n g van het werk gebruikte zaken, zoals materieel e.d. D i t i s dus en zeer beperkte vorm van de zogenaamde o p z i c h t c l a u s u l e welke

u i t s l u i t i n g veelal

veel u i t g e b r e i d e r i n

b e d r i j f s a a n s p r a k e l i j k h e i d s p o l i s s e n staat, - de zogenaamde werkgeversaansprakelijkheid ( a r t . 1638x BW), - boeten, - l a s t but not l e a s t a a n s p r a k e l i j k h e i d S e c t i e I verzekerde werk. Hiermede achterdeur een onder S e c t i e

voor schade aan het

onder

wordt voorkomen dat v i a een

I niet

gedekte schade

(inclusief

eventueel daaruit voortvloeiende gevolgschade), onder de aansprak e l i j k h e i d s s e c t i e wordt verhaald. - zuivere vermogensschade (zonder materiele schade).

Voorts kan worden opgemerkt dat de onder deze s e c t i e I I geboden

aan-

s p r a k e l i jkheidsdekking ruimer i s dan hetgeen normaliter onder

normale

AVB-dekkingen wordt geboden. D i t b e t r e f t n i e t a l l e e n een veel

beperk-

tere "opzichtclausule" doch voorts kan worden opgemerkt dat zeker ook voor de opdrachtgever deze dekking polissen

uitgaan

van een bepaalde

nodig

i s omdat

doorgaans AVB-

hoedanigheidsomschrijving

voor

verzekerde.

-/R. Mees & Zoonen Assurantien B.V. Handelsregister Rotterdam 120005

Mees&zoonen - 4 -

SCHADE AAN BESTAANDE EIGENDOMMEN (SECTIE I I I ) . De i n S e c t i e I I I geboden dekking voor schade aan bestaande eigendommen van de opdrachtgever i s i n f e i t e een a f g e l e i d e van de dekking i n S e c t i e I I . Kenmerkend

i s evenwel dat geen

l i j k h e i d behoeft te worden v a s t g e s t e l d voor,

aansprake-

a l s gevolg van de

u i t v o e r i n g van de werkzaamheden, aan bestaande eigendommen van de opdrachtgever toegebrachte schade. Overigens ons gehanteerde

bewoording dat

Sectie

geldt i n de door

I I I eerst

dan u i t k e e r t

indien geen dekking onder S e c t i e I I wordt geboden, dat w i l zeggen indien geen

a a n s p r a k e l i j k h e i d kan worden vastgesteld.

Hiermede

wordt dan ook de noodzaak van deze S e c t i e I I I dekking aangegeven. Het aantal

uitsluitingen

onder

deze

Sectie

I I I i s relatief

beperkt. De b e l a n g r i j k s t e z i j n : - schaden verhaalbaar onder S e c t i e I I (zoals reeds opgemerkt), - v e e l a l worden de r i s i c o ' s van brand e t c . u i t g e s l o t e n .

Omdat er doorgaans adeguate brandpolissen z u l l e n bestaan,

kunnen

i n een d e r g e l i j k e s i t u a t i e , r i s i c o ' s d i e gedekt z i j n i n de brandp o l i s , i n S e c t i e I I I worden u i t g e s l o t e n . Ook h i e r speelt i n p r i n c i p e geen samenloop, omdat een zorgvuldige formulering ertoe l e i d t dat: - er primaire dekking i s en, - s l e c h t s d i e r i s i c o ' s z i j n u i t g e s l o t e n d i e onder een afzonderl i j k e brandpolis gedekt z i j n .

Eventueel kan b i j hoge eigen r i s i c o ' s onder een bestaande

brand-

verzekering het v e r s c h i l i n eigen r i s i c o door de CAR-polis worden afgedekt. Bedrijfsschade i s normaliter u i t g e s l o t e n onder

Sectie

I I I en v e e l a l ook onder S e c t i e I I , voorzover het bestaande eigendommen van een der verzekerden b e t r e f t . D i t l a a t s t e omdat keraars meer en meer de mening z i j n toegedaan dat zulks dient t e worden afgedekt eventueel

Verze-

separaat

door een aparte S e c t i e i n de

CAR-polis.

-/-

R. Mees & Zoonen Assurantien B.V.

Mees&zoonen - 5-

Hiervoor i s e x t r a premie en

ook de wens

o n g e t w i j f e l d een b e l a n g r i j k e

van verzekeraars om

drijfveer

pas na ontvangst van

relevante gegevens met betrekking t o t d i t r i s i c o , zulks apart t e kunnen beoordelen uiteraard

om

en eventueel

risico's

t e accepteren.

d i e een s p e c i a l e

Het gaat

hier

premiecalculatie

en

informatieverstrekking vereisen.

De dekking t i j d e n s basis zoals

de bouwfase i s op een zeer

hierboven

globaal

aangegeven.

ruime A l l Risks

Na a f l o o p van de

c o n s t r u c t i e f a s e , soms geldt ook nog een periode van p r o e f b e d r i j f gedurende welke de dekking doorloopt doorgaans voor perioden van maximaal 3 maanden, wordt v e e l a l een zogenaamde onderhoudstermijn gedekt gedurende welke periode de dekking beperkter i s .

Hier z i j n een aantal mogelijkheden aanwezig:

a) de meest beperkte vorm dekt schade aan het werk toegebracht door de aannemers

b i j het uitvoeren van de werkzaamheden i n

het kader van hun onderhoudsverplichtingen. b) een wat u i t g e b r e i d e r e vorm dekt a) plus schaden d i e z i c h i n de onderhoudstermijn

voordoen

a l s gevolg

van oorzaken d i e

ontstonden t i j d e n s de bouwfase.

c) de meest u i t g e b r e i d e vorm dekt a) plus a l d i e schaden d i e een oorzaak vinden i n omstandigheden aanwezig

voordat de

onder-

houdstermi j n i n g i n g .

Deze u i t g e b r e i d e

onderhoudsdekkingsvorra dekt

dan ook

schade

als gevolg van b i j v o o r b e e l d gebreken ontstaan t i j d e n s f a b r i c a g e van aan de bouw bestaande onderdelen. Normaliter worden onderhoudstermi jnen gedekt van 6 of 12 maanden. In sommige g e v a l l e n z i j n langere termijnen mogelijk.

-/-

R. Mees & Zoonen Assurantien B.V. Handelsregister Rotterdam 120005

Mees&zoonen - 6-

C.A.R. polisbewoordingen komen i n v e l e r l e i t y p i s c h producten van Assurantiemakelaars, op de beurs

of i n het buitenland

vormen voor

en

zijn

zeker wat b e t r e f t

onder

t e brengen

voor

risico's.

Momenteel z i j n i n de Nederlandse markt, doch ook e l d e r s , gezien gemiddeld genomen

slechte r e s u l t a t e n

van verzekeraars

de

duidelijke

tendensen t e bespeuren om de dekkingen e n i g s z i n s t e beperken. A l s voorbeeld moge

dienen een enige

t i j d geleden door

verzekeraars voorgestelde en naar het voeren Beurs

C.A.R. Rubrieken

beperking van de huidige

zich

l a a t aanzien

p o l i s d i e op v e l e r l e i

door de meeste

ruime c o n d i t i e s behelst. Tevens z i e n

Technische

makelaars

i n te

punten een gehanteerde

w i j dat het begrip

materiele

schade door recente afspraken van Rechter en A r b i t e r s enger

wordt

geintepreteerd dan w i j i n het verleden zagen. Als

uitgangspunt wordt

tegenwoordig

door

gekozen voor het c r i t e r i u m dat materiele

verzekeraars

veelal

schade betekent dat het

verzekerde object i n vorm of s t r u c t u u r moet z i j n aangetast. Daarmede wordt dan aangegeven dat: a)

zaken d i e van het begin af aan n i e t goed waren dus n i e t binnen dat begrip van schade v a l l e n ,

b)

v e r o n t r e i n i g i n g en d e r g e l i j k e buiten de dekking b l i j v e n ,

Zoals eerder

ook aangegeven

levert

gebreken i n materiaal,

ontwerp

schadevergoedingsplicht

op, t e n z i j

en u i t v o e r i n g

ander beschadigd wordt. A f h a n k e l i j k dan de gevolgen,

met u i t z o n d e r i n g

worden of i n de meest

een claim

i n verband a l s zodanig

a l s gevolg daarvan

met geen

een en

van de polisbewoording z u l l e n van het

defecte deel,

vergoed

ruime dekkingsomschrijving het defecte

deel

z e l f . Kosten van verbetering, met andere woorden, de kosten gemoeid met het opheffen a l s zodanig van de gebreken worden n i e t vergoed.

-/-

R. Mees & Zoonen Assurantien B.V.

Mees&zoonen - 7-

B i j natte werken i s het v e e l a l nog mogelijk om t o t een wat u i t g e breidere dekking Builders

t e komen

Risks

condities.

evenwel ook n i e t

namelijk Kosten

gedekt t e r w i j l

schade eveneens

uitgesloten

d e r g e l i j k e ruimere varende objecten

op b a s i s

Marine

van v e r b e t e r i n g z i j n

ontwerpfouten zonder

blijven.

De

aanbouwverzekeringen i s helaas

van de

aanmerkelijk

hier

materiele

m a r k t c a p a c i t e i t voor

i n de

sfeer

van n i e t

beperkter dan van de

zogenaamde Non Marine C.A.R.-polissen. Soms wordt dan ook t o t een bepaald bedrag dekking verleend door middel van een aparte

polis

op basis van deze

daar-

ruimere c o n d i t i e s en voor het meerdere

boven op b a s i s van de wat beperktere Non Marine c o n d i t i e s .

WELKE EISEN KUNNEN WIJ STELLEN AAN EEN GOEDE C.A.R.-POLIS. a) A l l e b i j een p r o j e c t betrokken p a r t i j e n z i j n medeverzekerd. Hiermede wordt

zoveel

mogelijk

voorkomen

dat e r disputen

ontstaan over de vraag wie p r e c i e s een schade heeft

veroor-

zaakt. D i t i s zeker een kernelement i n de dekking onder S e c t i e I I I (schade aan bestaande eigendommen).

b) De CAR-polis biedt een primaire dekking: dat w i l zeggen e r i s een bepaling

opgenomen dat

eventueel e l d e r s lopende

de CAR-polis voorrang

heeft op

verzekeringen ( i n welke vorm ook),

die een onder de CAR-polis gedekte schade eventueel ook zouden vergoeden. Samenloop wordt dan voorkomen.

c) De verzekerde bedragen b l i j v e n gedurende de l o o p t i j d van de verzekering v o l l e d i g i n t a c t , ongeacht het aantal en de hoogte van eventuele schadeuitkeringen.

-/-

R. Mees & Zoonen Assurantien B.V. Handelsregister Rotterdam 120005

Mees&zoonen - 8 -

d) De dekking i s n i e t beperkt p l a a t s , dat

w i l zeggen

t o t schade-oorzaken

dat b i j v o o r b e e l d

op de

bouw-

schaden t i j d e n s

de

bouw a l s gevolg van f a b r i c a g e - of ontwerpfouten v o l l e d i g gedekt zijn.

e) Er wordt een zo ruim mogelijke dekking t i j d e n s de onderhoudstermi jn geboden.

SCHADEN IN DE SFEER VAN VERKEERD ONTWERP Zoals u i t het

bovenstaande b l i j k t

dekken CAR-polissen

verkeerd

ontwerp a l s zodanig n i e t . Wel z i j n eventueel de gevolgen i n de s f e e r

van materiele

schade gedekt. D i t

daarvan

betekent dat

een

CAR-polis de a a n s p r a k e l i j k h e i d van a r c h i t e c t e n en ontwerpers voor een verkeerd ontwerp a l s z i j n t o t op zekere

zodanig n i e t dekt. D e r g e l i j k e

hoogte te verzekeren

risico's

door een z.g.

Beroeps-

aansprakelijkheidsverzekering. De d e k k i n g s c a p a c i t e i t hiervoor i s evenwel beperkt, dat w i l zeggen, t o t bedragen van / 10.000.000,-tot /

20.000.000,--

i s de

problemen i n de markt te

dekking

v e e l a l zonder

al

te

veel

v e r k r i j g e n . D i t i s v e e l a l voldoende

in

die g e v a l l e n waarin de architect/ontwerper z i j n a a n s p r a k e l i j k h e i d kan beperken, hetgeen doorgaans het geval i s a l s h i j

uitsluitend

i n d i e hoedanigheid optreedt.

Indien een aannemer a l s zogenaamde "turn-key c o n t r a c t o r " optreedt z a l h i j soms geen v o l l e d i g e

dekking kunnen vinden voor z i j n

veel hogere a a n s p r a k e l i j k h e i d s r i s i c o ' s met name a l s het om projecten gaat. ongelimiteerd,

Immers i n dat

aansprakelijk g e s t e l d

wil

dergelijke

zeggen,

voor

g e v a l l e n kan zijn

worden u i t hoofde van

Goede k w a l i t e i t s c o n t r o l e

ook voor

wat

grote

hij

totale verkeerd

b e t r e f t ontwerp

dan

veelal

prestatie ontwerp. is

dan

ook u i t e r a a r d voor a l l e p a r t i j e n van levensbelang.

-/-

R. Mees & Zoonen Assurantien B.V.

Mees&zoonen - 9-

XII. AANSPRAKELIJKHEIDSVERZEKERING VOOR BEDRIJVEN (AVB) Dit i s een dekking d i e doorgaans door aannemers en andere b i j de bouw betrokken p a r t i j e n op j a a r b a s i s

wordt a f g e s l o t e n en d i e de

a a n s p r a k e l i j k h e i d van hen dekt voortvloeiend

u i t hun b e d r i j f s -

activiteiten. Veelal worden

i n de p o l i s s e n zogenaamde hoedanigheidsomschrij-

vingen opgenomen,

waarbij de a a n s p r a k e l i j k h e i d gedekt

i s mits

de schade werd toegebracht binnen dat kader. Hoewel CAR-polissen een ruime aansprakelijkheidsdekking kennen i s voor hen een d e r g e l i j k e AVB-dekking niet alleen

w e n s e l i j k en n o o d z a k e l i j k ,

vanwege de omstandigheid dat

werkgeversaansprakelijkheid, voor schade door

v e e l a l de zogenaamde

dat w i l zeggen

l e t s e l toegebracht

aan eigen

aansprakelijkheid personeel i n de

CAR-polis i s u i t g e s l o t e n doch ook omdat d e r g e l i j k e n i e t beperkt

zijn

AVB-dekkingen

t o t a c t i v i t e i t e n op de bouwplaats

en

bij

voorbeeld dus ook het zogenaamde k a n t o o r r i s i c o dekken. Anders dan voor dekkingen door

CAR-polissen de aannemers

b e l a n g r i j k s t e argument verzekerd p r o j e c t nodig z i j n de AVB-dekkingen projecten, i n d i e n

bevelen w i j e t c . worden

dat z i j

deze

aan dat d e r g e l i j k e a f g e s l o t e n met

dekkingen ook buiten het

hebben. Een uitzondering moge gerelateerd

als

aan s p e c i f i e k e

wellicht

langlopende

i n de contracten bepaald i s dat d e r g e l i j k e

dekkingen gedurende de t o t a l e bouwtermijn van kracht moeten z i j n . Een zogenaamde j a a r p o l i s biedt zekerheid ten

aanzien

dan de opdrachtgever

het bestaan e.g.

onvoldoende

de k w a l i t e i t

van de

dekking na de eerste 12 maanden. Als voorbeeld

moge dienen

dat een d e r g e l i j k e dekking

dan ook

g e r e a l i s e e r d werd voor het Maeslantkering p r o j e c t .

P.L. Soeteman rijks

R. Mees & Zoonen Assurantien B.V. ManHokroaictor

QnHarrfim

1 90005

SHEET

I

UITGANGSPUNT:

UAV

1989

ANDERS

ART.

BEPAALT,

VERZEKERINGEN OPDRACHTGEVER VERZEKERDEN VOOR VAN ETC.

43B:

DIENT

AAN EN

ZIJN

TE DE

ETC.

WERK N O D I G

HET DE

GAAN

DE EN

AARD

BESTEK AANNEMER

WAARIN

DIRECTIE

OPGENOMEN,

ZOVER D I T NAAR HET

TENZIJ

DE

ALS

MEDE-

E E N EN

ANDER

EN DE

OMVANG

GEBRUIKELIJK I S .

SHEET I I

VAN

1) 2) 3)

BELANG

ZIJN

IN DIT

VERBAND:

C.A.R. BEROEPSAANSPRAKELIJKHEID A.V.B.

SHEET I I I

C.A.R.

POLIS

DOOR

OPDRACHTGEVER

AF TE

SLUITEN. VOORDELEN: PREMIEBESPARING TIJDSBESPARING MET

NAME

WERKEN.

VOOR

KLEINE

EN

MIDDELGROTE

SHEET

VOOR

GROTERE

INVLOED

VAN

INKOPER

I N DE

OPLEVEREN.

IV

PROJECTEN:

EEN

EEN

GROTE

ASSURANTIEMARKT

VERZEKERINGSKAN

VOORDEEL

SHEET

BELANGRIJKSTE C.A.R.

ELEMENTEN

V

VOOR

E E N GOEDE

DEKKING:

SCHADE

AAN HET

WERK

AANSPRAKELIJKHEID DERDEN

VOOR

INCLUSIEF

SCHADEN

AAN

ONDERLINGE

S P R A K E L I J KHE I D VAN V E R Z E K E R D E N . SCHADE

AAN BESTAANDE

EIGENDOMMEN

AAN-

SHEET V I

BIJ

NON-MARINE

MATERIELE

C.A.R.

SCHADE

POLISSEN

SHEET V I I

BEPERKT

AANTAL

UITSLUITINGEN

IN

C.A.R.-

POLISSEN. BELANGRIJKSTE:

SECTIE

I:

BEDRIJFSSCHADEN MATERIELE

VERKEERD ZODANIG

SECTIE

I I :

WAM

E.D.

(NIET

SCHADE)

ONTWERP IS NIET

ALS GEDEKT.

SCHADEN

AANVARINGSAANSPRAKELIJKEID ZUIVERE

VERMOGENSSCHADE

(ZONDER

MATERIELE

SCHADE)

BOETEN

SECTIE

III:

VEELAL

BRAND

E.D.

RISICO'S

SHEET

RUIME

DEKKING TIJDENS

BEPERKTER 3

VORMEN

TIJDENS VAN

DE

VIII

CONSTRUCT I E - F A S E ONDERHOUDSTERMIJN

ONDERHOUDSDEKKING

SHEET

DOOR M I N D E R MARKT

GOEDE

IX

RESULTATEN

VERHARDENDE

GEVOLGEN:

MOEILIJKER BEPERKING

SCHADEAFWIKKELING VAN

CONDITIES

SHEET

EISEN

VAN

EEN

A)

ALLE

B)

PRIMAIRE DEKKING

C)

VERZEKERDE

ETC.

ETC.

GOEDE C . A . R . - P O L I S :

BETROKKEN

KRACHT

X

PARTIJEN

BEDRAGEN

TIJDENS

DE

VERZEKERD

BLIJVEN

VAN

VERZEKERINGSDUUR

SHEET X I

B E R O E P S AAN S P R A K E L I J KHE I D

VERKEERD IN

ONTWERP A L S

ZODANIG

NIET

GEDEKT

C.A.R.-POLIS.

DEZE

AANSPRAKELIJKHEID

ONTWERPERS

TE DEKKEN

VAN

ARCHITECTEN/

DOOR:

BEROEPSAANSPRAKELIJKHEIDSPOL IS. BIJ

TURN

KEY

CONTRACTEN:

AANSPRAKELIJKHEID PROBLEMEN BEPERKTE

B I J

TOT

PROJECTSOM

GROTE

MARKTCAPACITEIT.

CONTRACTEN

DOOR

SHEET X I I

A A N S P RAKE L U KHE I D S VERZ E K E R I N G BEDRIJVEN A.V.B.

VOOR

DOORGAANS

DOOR

APART

VERSCHILLENDE NODIG

TE V E R Z E K E R E N

PARTIJEN.

OMDAT:

DEKKING

NIET BEPERKT

I S TOT DE

BOUWPLAATS

KANTOORRISICO

GEDEKT

IS

WERKGEVERSAANSPRAKELIJKHEID IS .

GEDEKT

10/06

92

12:32

HET

©070 3427918

MINT IN afd FMI

R I S I C O - EN VER2EKSRINGSBELEID VAN

I N L E I D I N G DOOR MR

H. VAN

DE

BOUWDIENST RWS

0002

RIJKSQVERHEID

HEDVELN

A F D E L I N G VERZEKERINGSWEZEN M I N I S T E R I E VAN

FlNANCIEN

TER G E L E G E N H E I D VAN VERZEKEJRING-SPECIAL BOUWDIENST UTRECHT 11 J U N I 1992

RWS

Inleiding Mij

i s gevraagd

b e l e i d v a n de de

eigen

Het

r i j k s o v e r h e i d met

het

betrekking t o t verzekeren

van

risico's.

a a r d i g e v a n de o m s t a n d i g h e i d d a t i k a l s e e r s t e o v e r h e i d s -

i n l e i d e r mag

f u n g e r e n i s n a t u u r l i j k d a t h e t g r a s nog

mijn voeten is

om v o o r u e e n i n l e i d i n g t e h o u d e n o v e r

voor

i s w e g g e m a a i d ; e n b i j d i t warme e n v o c h t i g e w e e r

e r h e e l wat

meevallen

niet

g r a s t e m a a i e n . Nu

z a l d a t m a a i e n ook w e l

omdat i k m i j z a l beperken

v e r h a a l en de

weer

t o t een meer algemeen

s p r e k e r s na m i j h e t z u l l e n h e b b e n o v e r de v e r z e -

keringspraktijk. In

uw

programma wordt

als titel

van m i j n i n l e i d i n g genoemd

v e r z e k e r i n g s b e l e i d v a n de o v e r h e i d m.b.t. v e r z e k e r e n . I k

het

geef

er

e c h t e r de v o o r k e u r aan t e s p r e k e n o v e r h e t r i s i c o b e h e e r

van

de

rijksoverheid.

ook

Dat i s een wat

ruimer b e g r i p , waarbinnen

h e t v e r z e k e r i n g s b e l e i d de a a n d a c h t In

de v i j f t i e n minuten

zal krijgen.

d i e m i j z i j n toegemeten kan

i k niet

d i e p i n g a a n op h e t b e g r i p r i s i c o b e h e e r i n h e t a l g e m e e n . ik eeh

h e t d a a r o m z o u i t d r u k k e n : de b e s l i s s i n g bepaald

juist

risico

die

wel of n i e t t e v e r z e k e r e n b e h o o r t b i j een eerst

s t a p p e n de r e v u e z i j n g e p a s s e e r d .

een

J u i s t ook

op

s t a p p e n w i l i k aan de hand van e n k e l e p r a k t i j k v o o r b e e l d e n

nader

ingaan.

Achtergrond van Nu

Laat

of het gewenst i s

r i s i c o b e h e e r p a s t e w o r d e n genomen n a d a t

a a n t a l andere

te

e e r s t de

h e t niet-verzekeT-enbAl ef H

a c h t e r g r o n d van h e t b e l e i d en een

stukje

theorie.

Z o a l s u a l i e n b e k e n d z a l z i j n i s de S t a a t e i g e n - r i s i c o d r a g e r . De een

S t a a t v e r z e k e r t z i c h i n p r i n c i p e dus n i e t . e n k e l e j a r e n g e l e d e n d o o r ons

v a n de

OESO g e h o u d e n e n q u e t e ,

l a n d een Daar z i j n

i n het Insurance

g e b l e k e n d a t ook

d e r g e l i j k e b e l e i d s l i j n a l s de ook

goede redenen

voor.

Overigens

Committee

i n het

j u i s t e wordt

is uit

buiten-

gezien.

10/06

'92

12:32

©070 3427918

MINFIN afd FMI

•»-»-. BOUWDIENST RWS

©003

2 D o r h o u t Mees n o e m t i n z i j n N e d e r l a n d s mentsrecht r e d e n een

Handels-

en

faillisse-

a l s p r i m a i r e d o e l s t e l l i n g van het v e r z e k e r e n v e r z e k e r i n g t e s l u i t e n v o o r degene d i e een

materieel risico niet zelf verzekeren

noemt h i j :

"de

bepaald

kan dragen". A l s g r o n d s l a g omstandigheid

d a t een

"er i s

voor

verzekeraar i n

s t a a t i s h e t r i s i c o t e d r a g e n wordt v e r k l a a r d d o o r de

risico-

verdeling".

Om

b i j het

l a a t s t e t e beginnen.

Het b e z i t v a n

het R i j k i s i n

b e g i n s e l maximaal gespreid over het h e l e l a n d . E r i s van

een

n a t u u r l i j k e s p r e i d i n g van het r i s i c o . e n k e l g e v a l n i e t op.

B.v.

sprake

D i t gaat s l e c h t s

in

een

is

b i j e e n g e b r a c h t op w e i n i g v i e r k a n t e m e t e r s . Denk b . v .

kunstwerken - i n d i t gezelschap

a l s e r g e n s een

zeggen dat

aan

moet i k b e n a d x u k k e n d a t

daarmee d i t m a a l geen t u n n e l s en b r u g g e n b e d o e l s a m e n g e b r a c h t i n een

enorme w a a r d e

- die

rijksmuseum. D i t w i l overigens

j e i n d i e s i t u a t i e zou moeten

ik

zijn niet

verzekeren.

De

g r o o t s t e - m a t e r i e l e - ramp i s n a t u u r l i j k h e t v e r l i e s

de

collectie,

Die

een

collectie

b e l a n g r i j k d e e l van

van

het n a t i o n a l e erfgoed.

i s n a t u u r l i j k n o o i t t e vervangen. Die k r i j g

u i t e r a a r d °°k

met

verzekeren

v e r z e k e r i n g s g e l d s n e l l e r een

de

n i e t terug. Hooguit

z o u met

je het

nieuwe c o l l e c t i e kunnen worden

opgebouwd.

T e r u g n a a r D o r h o u t M e e s , h i j noemt a l s p r i m a i r e d o e l s t e l l i n g van verzekeren: i "er

i s r e d e n een

bepaald

v e r z e k e r i n g t e s l u i t e n v o o r degene d i e

materieel risico niet

z e l f kan

C i j f e r s w a a r u i t de d r a a g k r a c h t u besparen. relatief

van

de

grondslagen,

het Rijk is

om

dragen".

van h e t R i j k

zou b l i j k e n

zal ik

van

de o v e r h e i d s u i t g a v e n ,

het R i j k v e r u i t g a a t boven d i e van

de

de de

gemid-

verzekeringsmaatschappij.

G e t o e t s t aan en

een

v a s t s t e l l e n d a t , r e k e n i n g h o u d e n d met

grote i n f l e x i b i l i t e i t

draagkracht delde

L a t e n we

.

zowel

z e l f de

d o o r D o r h o u t Mees g e f o r m u l e e r d e kan qua

h e t v o o r g a a n d e l e i d e n t o t de s p r e i d i n g a l s qua

risico's

t e dragen.

draagkracht

doelstellingen c o n c l u s i e dat groot

genoeg

10/06

92

12:3.3

©070 3427918

MINFIN afd FMI

->->-> BOUWDIENST RWS

3 Diensten Nu

zult u misschien

opmerken: d i t i s a l l e m a a l goed en

maar v o o r een

onderdeel

de

i s zo'n macro-redenering t o c h van b e t r e k k e l i j k e

instelling

w a a r d e . Met v o o r een de

h e t R i j k o f v o o r een

a n d e r e w o o r d e n : de w e t

van de

i n d i v i d u e l e d i e n s t n i e t op.

gesubsidieerde van

van

aardig,

instelling

gesubsidieer-

grote g e t a l l e n gaat

D i t onderdeel

of

deze

- i k z a l verder gemakshalve

spreken

d i e n s t - h e e f t t o t t a a k een b e t r o k k e n s u b - d o e l s t e l l i n g

daadwerkelijk

t e r e a l i s e r e n . De d i e n s t z a l v a a k a l s

worden g e c o n f r o n t e e r d schade kan

met

de

gevolgen van

a l s n e l zo o m v a n g r i j k

de

eerste

schade.

Deze

z i j n dat deze n i e t ten

laste

van

h e t g e b r u i k e l i j k e budget kan worden h e r s t e l d . Zonder

van

de

het

r e a l i s e r e n van

f i n a n c i e r i n g s b r o n (b.v. het m i n i s t e r i e ) zou

mogelijk een

zijn

of

de b e t r o k k e n

langer

i n g e v a a r komen o f w o r d e n v e r t r a a g d .

Indien

z i j n a f g e s l o t e n zou h e t r i s i c o

f i n a n c i e r i n g s b r o n weigert b i j te springen n i e t Door t e verzekeren

z o u d e n dus

aan

dat verzekeren

langer

in die situatie niet

daargelaten.

Verzekeren,

g r o t e s c h a a l zou

zeker

a l s d i t op

i n d i r e c t ook

de

d i e n s t , kan

g r o t e g e t a l l e n . Het

dragen wordt

e r ook het

de

n i e t meer p r o f i t e r e n v a n draagvlak

voor het

de

het

b l i j v e n d a t ook

de d i e n s t d e

n o d i g e t e z e g g e n z i j n o v e r de

wet

e i g e n - r i s i c o d r a g e n , maar vanwege de

budgettaire

moet i k b e p e r k e n t o t h e t e i g e n l i j k e r i s i c o b e h e e r .

Laat

i k v o l s t a a n met

worden e v e n t u e l e

t e benadrukken dat g e t r a c h t

b u d g e t t a i r e knelpunten

b i j het

t e l o s s e n i n de b u d g e t t a i r e s f e e r . E e n

b u d g e t t a i r e knelpunten zgn

het bespreken van terugkomen.

en

risico's

tijd

nomen i s h e t

zou

eigen-risico

van

d r a g e n , op

juiste

Staat,

kant

waarin

kunnen

verzwakt.

U i t g a n g s p u n t moet dus niet verzekert. zou

bestaan.

gebeuren,

v o o r h e t R i j k a a n z i e n l i j k e k o s t e n m e e b r e n g e n . De

Nu

de

de k w e t s b a r e a c t i v i t e i t e n

oplossing i s , uitzonderingen

de

dat

veiliggesteld.

U v o e l t wel

van

derhalve

sub-doelstellingn i e t

v e r z e k e r i n g zou

worden

hulp

op v r u c h t b a r e

beschikbare z a l moeten eigen-risico voorbeeld

wijze zijn

wegge-

o m s l a g s t e l s e l voor r i j k s m o t o r v o e r t u i g e n . B i j enkele voorbeelden

z a l i k daar nader

op

0004

10^06

92 12:34

©070 342791S

v MINFIN afd FMI 4

M l N P T

n f HC M T

@00.:

BOUWDIENST RWS

Risicobshppr Dat

de Staat eigen-risicodrager i s , betekent n i e t

moet worden afgewacht er

of i c h

schadas

2

M l op een verantwoorde

voordoen.

dat liidzaam

Integendeel

m a n i e r met d e r i s i c o ' s m o e t e n

w o r d e n omgegaan. e n bewust t o e g e p a s t r i s i c o b e h e e r i s n o o d s a E

e t n

1

6

^

"

^

S

: "

t

• -

a n a l y s e r e n v o o r a l ook

k w e s t x e v a n d e j u i s t e v o l g o r d e aanhouden. D a a r b i j u l l e n « e l k g e v a l d e volgende risioobehandelingsmethoden d e revue »oeten p a s s e r e n : e l ™ e n v a n r i s i c o ' s , v e r m i n d e r e n , o v e r m e n , elf ^agen ; « 2

2

e

^tenti^ Het

n a

l

s

m o e t - m e t n a d r n k - a l s e e r s t e w o r d e n genoemd.'

r s een v e e l v e r b r e i d misverstand d a t p r e v e n t i e a l t i j d

k o s t e n met

2

r b mee o u b r e n g e n . =

Be p r a k t i j k

2

wijst

h

o

g

e

n i t oat

'I f " ° ™ ^ e , vaak w e i a l g of nxets kostende maatregelen. i n de t e r m ^ o l o g i e van ^ i j n v o r r g e v a k g e b i e d , de seescbeepvaart: wat e x t r a stuwhout k a n r

d

e

n

V

O

O

r

k

M

e

n

3

van

h e t s c h x p , voorkomen.

teit

^

steld.

m

e

d

e

"

e

r

k

e

"

P l l

n

ander v o o r b e e l d : een U n i v e r s i -

-

^

* - ^bruilcte

*°°

l

0

P

e

n

"

a

a

r

c

.vlnobtweg-

beter

°-P-ters w a r e n opge-

Toen d e v l u c h t w e g werd v e r l e g d b e h o o r d e n d e v e e ^ l d i g

voorkomende d i e f s t a l l e n Of

e

w e r d e r e e n s o p gewe.en d a t e e n d a g e l i j k s d o o r v e ! e

n l T T Z

st

E

j e schadebeperking

t o thet verleden

ee.vnldrg

kan bereiken volgens h e t r ^ p e n p l a n van

r

<e v r a a g .

i n dat ra penm

d

" " f ^

" ^ - noodgevallen de g e . e e n t e p o l i b e L " — D « , « t gedateerde, voorb e e l d r s o n t l e e n d aan h e t enkele j a r e n geleden versohenen r a p p o r t v a n d e Algemene Rekenkamer o v e r d e r i j k s m u s e a . M

O

e

S

t

W

a

S

C

h

K l e i n e v e e l voorkomende sohades z ^ l e n

2

e

i

d

e

n

aanleidi™

moeten geven t o tv e r e k e r e n . J u i s t i n d i e g e v a l l e n i s vaak de 2

* o g e l r , k h e i d a a n w e . i g om m a a t r e g e l e n voorkomen o f t e beperken. ~ n

Toch b l i j k t

d.,e r i s i c o ' s i n s t r i j d

r!ra;-T,

r e a l i S e e r t

Z

i

C

i n dep r a k t i j k

vaak d a t

met d e t > e l e i d s l i j n h e e f t v e r - e -

h

keraar 1 / K e r a a r geen goede r i s i c o ' s

t e nemen om s o h a d e t e

l

d

o

^ e

d a t de premie

dan

d

zijn

° " « -** o o k v o o r e e n v e r s e -

v o o r b e e l d : een onderdeel van de b e l a s t i n g d i e n s t w i l d e een

12)006

d

^ r ^ r r Miners

i

e

f

s

s t o l e n op een n i e

» » r d a t de sorg ^

d

s

e

a

t

a

i

i

?

f

e o

'* ^

e

e

t

d

e

n e

~ - «-

d

—

° « econ-

t o s s i n g

« ^ ^ s t a l l e n , door e ^ V " ^ t - r e i n en v a n de c o n t a i n e r s D.t",f S t a a t ook a l s goede ; ! " -teraard

^

"

TOrko

tot

2

akan van derden.

h

* "

a

n

d

e

,

ras

— B

e

d

l

e

n

e

o

m

d

a

t

met So

i s

m s

kan

h

e

t

m

0

gelijk

v o o r de hand l

^Paalde ^

e

n

r

i

s

i

c

,

o

d

het

e

betrekking

s

- a £ - £ ^ r a a e a aan derden. D i t

i g g e n

s

°*

t

^

^

^

2

7

^ r

n

e

l

"»

d

TO

rb

M

* — ^enstonderdli : : r ; * " °~ « " hrgh-tech apparatuur u i t o e ^ T «gelmatig een * e t derden. Het l i g t ^ ^ n t e r h e s o h i l ^ g van oo's d r a a g t . kan _ * f ^ ^ sebruiksrisis

E

r

d

a

worden gevraagd, b.v.

s

u o k r

d

o

e

n

n

o

k

a

^

n

^

S

~ °

J-s h e t g o e d t e o v e n

sprakelijkheid

t

^ - n d

"" J

"

e

e

n

voorko

rae

^

d i e o u kunnen 2

venhonden

^

De v e r z e k e r i ' n g s v x a a q a l l e andere i -

ver 3

i

0

s

a

g e l j

2 6

2

e

k

,

m

e

^

e

T

t

k ringskosten

e

r

^

Z

*

l

s

^

'

^

. e

^ ^

^

t

7

^

^

op S e n i p h o l , a a n

*" ^

ul^Z i

T

~

i

f

a

^ -

£

£

*" '

j

a

a

S

*

*

^

£ M ^ S r

r

l

S

i

—

*" S

^ - n c i e l e voordelen

w o r d ^ p e ^ . ^

9

~ '

°~

e k e

=

bieden. >

~

e

iaj^ - ^ioobehe r J

no™„. ^

i

d'

vaak a a n . i e n i i „

^

^kspolitie

ko.ende g

antracten

° P
£

m

m a r k i n g

I i f l 2 S S

1

( s n i f f e r d o g s ) door d .

boord van v l i e g t u i g e n .

„d g e v a l a a n -

h

t i j k v o o r b e e l d noemen d e u i t s i u i t -n-e

garantie

e

;

J D

i

t

i

s

<=«"trale r i c h t l i j n e n

opge-

oJLZZLZ^TT opgenomen v a n - . L a T ^ S T ^ T ^

binnen de

^rbeelden

"

10/06

'92 12:35

©070 3427918

MINFIN afd FMI

BOUWDIENST RWS

6

worden v e r z e k e r d , o f j u i s t wel. I n andere g e v a l l e n zou v e r z e k e r i n g - k u n n e n w o r d e n o v e r w o g e n . De i n d e c i r c u l a i r e g e n o e m d e voorbeelden

z i j n a l l e o n t l e e n d a a n de d a g e l i j k s e p r a k t i j k . I k

z a l enkele van d i e voorbeelden

noemen.

V o o r b e e l d eri N i e t verzekerd dienen

t e worden de r i s i c o ' s v e r b o n d e n a a n

r i j k s m o t o r v o e r t u i a e n , ook n i e t v i a een l e a s e c o n t r a c t . V o e r t u i gen

v a n de r i j k s o v e r h e i d z i j n v r i j g e s t e l d v a n de w e t t e l i j k e

verzekeringsplicht

( a r t . 17 WAM) .

C p d i t moment i s d e r i s i c o v e r d e l i n g zo

dat.de WA-risico's

r e k e n i n g k o m e n v a n d e b e g r o t i n g v a n F i n a n c i e n . De co's

z i j n voor

Z o w e l b i j WA-

voor

cascorisi-

r e k e n i n g v a n de a f z o n d e r l i j k e m i n i s t e r i e s . a l s b i j cascoschade wordt de

schaderegeling

v e r z o r g d door h e t Bureau Schade-afwikkeling van h e t M i n i s t e r i e van

Financien.

De p r a k t i j k h e e f t u i t g e w e z e n

d a t de c a s c o - r i s i c o ' s b i j met

name d e k l e i n e r e w a g e n p a r k b e h e e r d e r s t o t g r o t e m o e i l i j k t e ramen k o s t e n kunnen l e i d e n . G e t r a c h t te het

zoeken. Het z i e t e r thans

een o p l o s s i n g

naar u i t d a t p e r 1 j a n u a r i

1993

h u i d i g e s y s t e e m z a l kunnen worden v e r v a n g e n d o o r e e n a n d e r

systeem dat voor zal bieden het

i s daarvoor

de betrokkenen

een a a n t r e k k e l i j k e o p l o s s i n g

v o o r de g e s i g n a l e e r d e knelpunten.

Ik doel hier

zogenaamde o m s l a g s t e l s e l . I n d a t s t e l s e l w o r d t de

schade, dus zowel verdeeld

totale

c a s c o - a l s WA s c h a d e o v e r d e m i n i s t e r i e s

i n de vorm van een omslag p e r v o e r t u i g , h e t g e e n

onverwachte grote f i n a n c i e l e klappen

v o o r k o m t . De

van

door h e t reeds

h e t o m s l a g s t e l s e l z a l geschieden

Bureau

op '

uitvoering genoemde

Schade-afwikkeling.

U i t zonder] 1 j k e a a n s o r a k e l i i k h e i d s r i s i c o ' s knnnen w e l i n aanm e r k i n g k o m e n om t e v e r z e k e r e n . V o o r a l a l s d e S t a a t d o o r d e mogelijke

a a n s p r a k e l i j k h e i d i n een ongewenste r e l a t i e t o t

d e r d e n z o u k u n n e n komen t e s t a a n . De v r a a g o f e r i n e e n b e paald geval

sprake

heidsrisico

i s meestal

vragen

i s van een u i t z o n d e r l i j k a a n s p r a k e l i j k n i e t eenvoudig t e beantwoorden. W i j

d a a r o m i n d e c i r c u l a i r e om d a a r o v e r

t e nemen m e t d e a f d e l i n g Een

voorbeeld

vooraf

c o n t a c t op

Verzekeringswezen.

v a n een u i t z o n d e r l i j k r i s i c o d a t l e i d d e t o t h e t

s l u i t e n v a n e e n a a n s p r a k e l i j k h e i d s v e r z e k e r i n g -. e e n

produkt-

®00

10/06

92

12:33

©070 3427918

MINFIN afd FMI

... BOUWDIENST RWS

7 aansprakelljkheidsverzekering - was de p r o d u k t i e v a n d i a g n o s t x c a en v a c c i n s d o o r h e t RIVM, w a a r v a n een g e d e e l t e w o r d t geexporteerd . . n

a

a

x

D

a

d

e

v s >

E

e

t

i s

a l g e f f l e e n

b

e

k

e

n

d

v o o r a l i n d e VS h o g e s c h a d e c l a i m s d e n k b a a r z i j n .

D i t vor.de

v o l d o e n d e a a n l e i d i n g om i n d i t g e v a l t e v e r z e k e r e n - i n d i e n h e t g a a t om ^ M l e

risico's,

o b j e c t e n met

verbonden aan een o f

een z e e r g r o t e waarde,

v a n e e n v e r z e k e r i n g soms g e w e n s t

zijn.

slechts

kan het

afsluiten

Een v o o r b e e l d h i e r v a n

v o r m t h e t a a n b o u w r i s i c o v a n m a r i n e s c h e p e n . Denk a a n d e o p wer.

i

aanbouw z i j n d e o n d e r z e e b o t e n v o o r de

n

Marrne.

E r i s dan geen s p r a k e van

Relevantie vnnr e d

Als om

h e t g a a t om

Bouwdienst

Koninklijke

risicospreiding.

RWS

uitzonderlijke aansprakelijkheidsrisico<s

r i s i c o ' s verbonden

een

aan een o f e n k e l e o b j e c t e n , k a n

en

ook

worden gedacht aan omvangrijke kunstwerken d i e i n o p d r a c h t van de B o u w d i e n s t worden u i t g e v o e r d . B i j z o n d e r e

aansprakelijk-

h e x d s r x s i o ' s k u n n e n ook v o o r t v l o e i e n u i t a n d e r e b e t r o k k e n h e i d v a n de B o u w d i e n s t

- b.v. u i t een a d v i e s f u n c t i e - i n b i n n e n - en

buxtenland. Uit

h e t voorgaande

betoog z a l u d u i d e l i j k

zijn

dat n i e t

te

s n e l moet w o r d e n g e o o r d e e l d d a t v e r z e k e r e n de aangewezen is.

Z e k e r n i e t a l s h e t de eigendommen b e t r e f t .

Bouwdienst

Ook

g e l d t : voorkomen i s b e t e r dan genezen.

s x n g v a n r i s i c o - a n a l y s e s d o o r de B o u w d i e n s t h u l p m i d d e l om

risico's

voor De

weg de

toepas-

i s een b e l a n g - j k

z i c h t b a a r t e m a k e n . Goede v o o r o p n a m e s

v a n de b o u w p l a a t s en de omgeving

maken h e t m o g e l i j k

schade-

c l a i m s a f t e weren o f t e beperken. Ontwerp,

a a n b e s t e d i n g , u i t v o e r i n g en o v e r d r a c h t na

van werken meerdere

kunnen complexe

partijen,

voltooiing

verhoudingen doen o n s t a a n t u s s e n

zoals R i j k ,

aannemers,

onderaannemers,

l e v e r a n c i e r s , grondeigenaren, enz.. S l u i t e n d e , b i j c o n t r a c t v a s r t e l e g g e n , a f s p r a k e n t u s s e n de b e t r o k k e n e n z i j n belang.

van g r o o t

Soms z a l e e n v e r z e k e r i n g op z i j n p l a a t s k u n n e n z i j n

of

d r e n t a n d e r s o o r t i g e g a r a n t i e t e worden v e r s t r e k t o f g e e i s t .

Of

e e n v e r z e k e r i n g d o o r de o p d r a c h t g e v e r d a n w e l d o o r d e of

wellicht

d o o r een ander p a r t i j ,

aannemer,

wordt g e s l o t e n i s n i e t i n

* L j n a l g e m e e n h e i d t e z e g g e n . De omvang v a n de d e k k i n g i s a f h a n k e l i j k v a n de o m s t a n d i g h e d e n

i n de bouw e n b i j e e n

CAR-

121008

10-06 '92 12:36

©070 342791S

MINFIN afd FMI

BOUWDIENST RWS

8 p o l i s i s h e t de v r a a g o f a l l e r u b r i e k e n moeten worden m e e v e r z e k e r d . D u b b e l e v e r z e k e r i n g e n moeten z o v e e l m o g e l i j k w o r d e n voorkomen. Ik

r e a l i s e e r m i j d a t i k i n zoverre weinig toevoeg aan para-

graaf dan

a l g e m e n e p r i n c i p e s mag u v a n m i j v a n d a a g o o k n i e t v e r w a c h -

ten. Het

43 b v a n d e D n i f o r m e A d m i n i s t r a t i e v e V o o r w a a r d e n . M e e r Ieder geval

z a l a f z o n d e r l i j k b e z i e n moeten worden.

s p r e e k t v a n z e l f d a t de a f d e l i n g Verzekeringswezen

bereid twijfel

i s t o t c r e a t i e f meedenken o v e r de j u i s t e o p l o s s i n g . I k e r n i e t a a n o f i n voorkomende g e v a l l e n z a l e e n b r u g

n a a r een p a s s e n d e o p l o s s i n g kunnen worden g e s l a g e n . wordt d i t w e l een kunstwerk.

Ik

gaame

d a n k u v o o r uw a a n d a c h t

Misschien

0009

VERZEKERTNGSSPECIAT. BP 11 HINT 1992 T F TTTWFrwT, PRAKTITKERVARTNGE1V V E R Z E K E R V N RWS, M r . J.W. van Nouhuys

De ervaring van de RWS in de bouwpraktijk met het nader regelen van de dekking van risico's door middel van verzekering en met het omgaan met verzekeringszaken beslaat een periode van enige tientallen jaren, waarin opzet en aanpak, afgezien van enige intensivering en nadere definiering, aan geringe verandering onderhevig zijn geweest.

Uitgangspunten zijn: een onderliggende gestandaardiseerde en geoptimaliseerde verdeling van aansprakelijkheden en risico's tussen de bouwpartners (UAV), de bouwpartners zijn in staat hun aansprakelijkheden en risico's te dragen (selectie bij aanbesteding), de RWS is een technisch, organisatorisch, juridisch en financieel deskundige opdrachtgever, de RWS sluit niet zelf verzekeringen met betrekking tot eigen risico's (of risico's van derden).

Aldus vormt verzekering een zaak die primair en hoofdzakelijk de aannemer aangaat bij het hanteren van zijn risico's.

De praktijk heeft geleerd, dat voor een aantal soorten van projecten een nadere regeling door de RWS - van derisicodekkingzin heeft, b.v.: scheepsbouw (i.v.m. eigendom casco, omvang van risico in relatie tot omvang van opdracht), bodemsanering (i.v.m. risico van letsel), gecombineerde bouw-exploitatie opdrachten (i.v.m. exploitatierisico), werken, waar opdrachtnemers met een onvolkomenrisicodekkingverwacht mogen worden, constructiewerken (i.v.m. breuk- en instortrisico, en risico schade aan derden), zeer omvangrijke werken (f 100 min - / 7 mid).

Voornaamste kenmerken van de door RWS aan de aannemer voorgeschreven verzekering bij constructiewerken en zeer omvangrijke werken: hoofdzakelijk CAR *

werk, inclusief eigen gebrek

*

overige eigendommen (premier risque)

*

WA (verzekerden onderling als derden beschouwd)

*

tot oplevering, danwel einde onderhoudstermijn per werk/verzekering bepaald eigen risico (te dragen door de contractspartij overeenkomstig de overige contractbepalingen)

* opdrachtgever is medeverzekerd geen regres geen bedrijfsschade boven maximum van verzekerd bedrag: bij zeer omvangrijke werken RWS aansprakelijk soms marine conditions (faulty design, faulty workmanship) per werk/opdracht/verzekering: premie al dan niet in concurrentie tot stand te komen (d.w.z. in de aangeboden aannemingssom, danwel "op stelposf'te verrekenen.

De uitkomst van het verzekeringselement van uitgevoerd werken is nimmer structured geanalyseerd of geevalueerd. Aan de hand van een groot aantal incidentele praktijkervaringen, waarvoor een tiental "uitgediepte" verzekeringskwesties m.b.t. diverse categories van werken ("zeer omvangM

rijk

, technisch gecompliceerd,

regie-element,

aanzienlijk aantal onderaannemers,

combinatie constructie en beplanting, staalconservering)

met verschillende schade-

oorzaken (ontwerp, breuk, brand, klimaat, enz.) model kunnen staan, kan wel met voldoende zekerheid worden gesteld: in vrijwel alle gevallen (van risico-realisaties) overschrijdt het gedekte risico de grens tussen de aansprakelijkheden van opdrachtgever en aannemer. D.w.z. dat a. een opdrachtgeversrisico is (mee)verzekerd en dat b. (een belangrijk voordeel van de verzekeringsconstructie !) de vaak ingewikkelde, heftige en langdurige discussie tussen de bouwpartners over de aansprakelijkheidsvraag naar het tweede plan verhuist, en vaak zelfs niet aan de orde komt; in een aantal gevallen van risico-realisatie met een grote financiele omvang is uitsluitend ten gevolge van de verzekeringsconstructie het nadelige financiele resultaat voor de RWS zeer beperkt c.q. nihil gebleven;

de verhouding tussen het voor de RWS zichtbare verzekeringspremietotaal en het eveneens zichtbare totaal aan uitkeringen is, voor de RWS, niet ongunstig. [Van het omgekeerde, t.w. de verhouding van door aannemers, dus door opdrachtgevers/RWS betaalde premies in relatie tot door aannemers ontvangen uitkeringen is bij de RWS weinig bekend. Zelfs kan niet met zekerheid worden gezegd dat door aannemers bij de RWS neergelegde claims niet onder de door de aannemer gesloten polis zijn gedekt.]

De aanbeveling voor wat betreft de toekomstige aanpak kan zijn: voortzetting van de huidige praktijk (terughoudend, zorgvuldige selectie van bijzondere gevallen (categorieen); daarbij enige standaardisatie, primair en bij voorkeur op basis van de geldende aannemersverantwoordelijkheid (zie ook par. 43B UAV 1989): *

harmonisatie polisvoorwaarden

*

eenvoudige nadere regeling in b.v. standaardbestek.

(voordelen:

goede hanteerbaarheid, voorkomen dubbele dekking, opstapje naar (onontkoombare ?) Europese harmonisatie, tevens in relatie met aansprakelijkheid en garantie in de bouw)

N.B.: betekenis en waarde van par. 43B UAV 1989 slechts betrekkelijk; vnl. ter memorie: aansporing tot verzekeren en conformeren aan een zichtbare algemene praktijk (dus geen scherpe sanctie, en evenmin noodzaak van uitputtende regeling); indien de opdrachtgever aan deskundigheid inboet en voorbereiding en ontwerp meer uitbesteedt: *

verbetering van de regeling (aansprakelijkheid, risico's, verzekering) inzake ontwerpfouten;

indien de ontwikkeling doorzet in de richting van prestatiebestekken en "performance"verplichtingen: nieuw pakket nodig voor dekking van risico's over langere termijn (in relatie tot eventuelerisicofondsen,waarbij tevens te betrekken de risicodekking van de producenten van bouwmaterialen per productgroep);

het pas enkele jaren voor wat betreft risico van procedurefouten relevante terrein van het aanbesteden te verkennen; risico's moeten een prikkel vormen tot het leveren van goed werk: Niet; -

verzekering algemeen voorschrijven premie algemeen buiten concurrentie tot stand laten komen verzekering algemeen los van aansprakelijkheid beschouwen.

CAR-verzekerinasbeleid NS

In beginsel kunnen bij NS ten aanzien van haar beleid bij het verzekeren van werken 3 periodes worden onderscheiden, nl.: H 70-er jaren

-

geen beleid, terughoudendheid

H 80-er jaren

-

informeel beleid, meer betrokkenheid

H 90-er jaren - bewust beleid vanuit het management. De periode voor 1970 is minder interessant, aangezien er geen grote werken bij NS in uitvoering waren, men "paste op de winkel". De 70-er jaren werden bij NS gekenmerkt door 3 soorten bouwstromen -

de vervanging van grote rivieroverspanningen, deze waren immers ca. 100 jaar oud!

-

de aanleg van een aantal nieuwe spoorlijnen, zoals o.a. Veenendaallijn, Zoetermeerlijn, Schiphollijn

-

werken voor derden, o.a. Breda Hoog, Tilburg Hoog, Amsterdam Zuidoost/Metro en individuele kunstwerken voor gemeenten, provincies en RWS.

Ondanks deze hoeveelheid werken ontstond er geen echt beleid op het gebied van verzekeren, enerzijds door onbekendheid met het toch nieuwe fenomeen CARverzekering, anderzijds wellicht door een instelling dat het "not done" is voor een ervaren ontwerper om fouten te maken (Anderen maken fouten, niet wij!). Het werd dan ook meer als een probleem en een zorg voor aannemers gezien om zich in te dekken tegen risico's dan voor NS als opdrachtgever en ontwerper/directievoerder. Toch ontstonden er een 3-tal initiatieven: -

een verplicht voorgeschreven CAR-verzekering voor de aannemer bij het vervangen van grote stalen bruggen over rivieren;

-

een WA-verzekering voor NS als geheel;

-

een eigen interne verzekering, nl. de schade-afkoopregeling bij werken voor derden, waarbij NS tegen een bepaald afkoopbedrag contractuele risico's van die derden overnam (met name de eventueel te lijden eigen bedrijfs- en/of exploitatieschade nam NS dan als risico over).

RWS was overigens de enige partij die zich daarvoor tegenover NS nooit heeft willen binden, maar bewust zelf risico wilde lopen.

hfea-51\3860.doc/9 juni 1992

De 80-er jaren kenmerkten zich door: -

de aanpak van de eerste spoorwegknelpunten;

-

de aanleg van Flevolijn en Westelijke Tak;

-

de bouw van de Spoortunnel Rotterdam en de verbreding van de Schipholspoortunnel.

Met name de voorgenomen bouw van de Spoortunnel Rotterdam bracht de discussie over verzekeren goed op gang. Ondanks de omvang en gecompliceerdheid van dit project vergde het behoorlijke overtuigingskracht om voor het verzekeren daarvan een beleid vast te stellen. Lang niet iedereen was immers overtuigd van het nut van een dergelijke verzekering voor NS. Een factor die mede de doorslag gaf was met name de strikte budgettering die voor dit project moest worden aangehouden. Immers eventuele schaden die ten laste van NS als opdrachtgever zou blijven, denk aan directe gevolgen van ontwerpfouten/ontwerponzekerheden gelet op de bouw in een gecompliceerde grondstructuur en midden in het centrum van Rotterdam, zouden van een zodanige omvang kunnen zijn dat dit budgettair (ook voor andere projecten) een bedreiging zou kunnen vormen. Belangrijk is dat voor het eerst NS zejf de verzekering ter hand nam (en niet het initiatief bij de aannemers liet) en als opdrachtgever voor het project een overall-polis heeft gesloten. Dit beleid is doorgezet bij andere grotere projecten. Overigens bleek de Nederlandse verzekeringsmarkt destijds zelf te krap voor de Spoortunnel Rotterdam, zodat de polissen op de Engelse markt moesten worden ondergebracht. Voor de uitbreiding Schipholspoortunnel vond NS de Nederlandse markt te duur, op grond waarvan ook hier voor de Engelse markt werd gekozen. Voor het overige bleef verzekeren via de aannemer(s) nog steeds usance. Wel ontstond er een informeel beleid om in de bestekken voor bepaalde categorieen werken een verplichte CAR-verzekering voor te schrijven. Deze categorieen betroffen: -

de betonnen en stalen kunstwerken;

-

de omvangrijke grondwerken;

-

de utiliteitsbouw (stations, stationskappen, dienstgebouwen e.d.).

De jaren 90 brengen voor NS een omvangrijk investeringsprogramma, Rail 21 genoemd, met daarnaast de Hogesnelheidslijn en de Betuweroute. Dit is aanleiding voor het management van de Infra Dienst van NS (Infra Beheer en Ingenieursbureau NS) om het informeel gegroeide ook formeel als beleid vast te stellen. Niet alleen de verplichting om bedoelde categorieen te verzekeren is er thans, maar ook de vorm is vastgesteld. Sinds 1 januari 1992 heeft NS een eigen paraplu-CAR-verzekering voor de werken die zij als opdrachtgever initieert. Daarnaast kunnen derden voor wie NS werken uitvoert ook binnen die polis verzekerd worden. hfea-51\3860.doc/9 juni 1992

NS heeft hiermee de voorwaarden. de premiestellina en het beleid geheel in eigen hand genomen. Dit betekent voor projectleiders dat zij nog bewuster met ontwerp- en bouwrisico's moeten omgaan. Immers verzekeren via de aannemer betekent meestal geen inzicht hebben in de polis en de dekkingsvoorwaarden, De aannemer dekt over't algemeen (vanuit zijn visie terecht) uitsluitend zijn eigen risico's en die van zijn onderaannemers. Aan ontwerprisico's van de opdrachtgever en risico's van nevenaannemers heeft hij geen boodschap. Bij meerdere aannemers op een werk heeft men derhalve te maken met meerdere polissen en dus vaak onderlinge discussies bij opgetreden schade, met alle vertraging bij de schade-afwikkeling van dien. Bovendien verschijnt bij een schade van enige omvang de opdrachtgever toch in beeld aangezien hij voor de buitenwereld degene is die het werk realiseert. De omgeving verwacht immers van NS terecht dat zij bij haar werken alle zorgvuldigheid in acht neemt. Het feit dat NS zelf de CAR-verzekering sluit betekent overigens tegenover zijn aannemers Diet dat NS het ondernemersrisico van hen op enigerlei wijze overneemt. De aannemer blijft daarvoor ten voile verantwoordelijk via de financieel-administratieve besteksbepalingen resp. de UAV e.d. (bij NS: ABW Katern I). Wat betreft de benadering van de verzekeringsmarkt richt NS zich op kwaliteit, continurteit en solvabiliteit van de partners. Dit is een waarborg voor een goed pakket en een snelle, efficiente en redelijke schade-afwikkeling. NS is er niet op uit om voortdurend te "shoppen" d.w.z. voortdurend over te stappen van de ene maatschappij naar de andere. Wel verwachten wij uiteraard, gezien de omvang van ons bouwvolume, een uiterst scherpe premie voor ons pakket. De paraplu-CAR verzekering van NS loopt vanaf 1 januari 1992 voorshands voor een periode van 3 jaar, waarbinnen uiteraard evaluatie plaatsvindt. Het is te vroeg om nu reeds ervaringen te vermelden. Wel is het zo dat wij met de eerder zelf aangegane polissen voor grote werken goede ervaringen hebben opgedaan. Samenvattend nog even de argumenten die voor NS doorslaggevend zijn voor een eigen CAR-polis te kiezen:

hfea-51\3860.doc/9 juni 1992

VOORDELEN CAR-VERZEKERING DOOR

1.

TVS

PARAPLUIE-DEKKING

2.

PRIMAIRE

DEKKING

3.

SCHADEPENNINGEN AAN

4.

AUTOMATISCH

5.

EENVOUDIGE

DEKKING AANMELDING

NIET V E R Z E K E R D E 6.

POLIS E N DEKKING

7.

INVLOED

8.

EIGEN

9.

AANSLUITING

10.

DUIDELUKE

11.

G E M A K E N

12.

FINANCIEEL

OP

NS

VOOR

STANDAARD

W E R K E N IS

M A A T W E R K

SCHADE-UITKERINGEN

SCHADE-REGISTRATIE OP BESTAANDE

NS-POLISSEN

STANDAARD-PROCEDURES TUDSBESPARING VOORDEEL

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Centrale Directie Juridische Zaken Afdeling Juridische Aangelegenheden

MEMO V a n

•'

Aan

C. Delsman, t e l . 070 - 335 3775 Deelnemers Verzekering-Special, 11 j u n i 1992 Utrecht.

:

Datum

:

Kenmerk

:

l lj

Onderwerp:

u

n

i

1992

De Rijksgebouwendienst

en Verzekeren.

L.S,

In navolging van de regel dat de Staat n i e t v e r z e k e r t , verzekert ook de Red ^ P r i n c i p e m e t . De motieven voor deze handelwijze heeft u hiervoor a l gehoord. Deze handelwijze ontmoet b i j minder deskundigen nogal elns en e verbazxng maar xk merk op dat tenminste enkele, en n a L i k vermoed een betrekkelxjk groot aantal bedrijven ook hun eigen v e r z e k e r a l r z x j n . K

1 1 5

blslu^"

3

6

1 1 8

" ' ^

R g d

-

v e r z e k e r t

n i e t " zou i k mijn bijdrage kunnen

xets nader xngaan op de eerdergenoemde raakvlakken.

Waarom s c h r i j f t de Rgd. deze verzekering voor? e

r

k

e

n

V

a

n

d

o m v a n

dat ^ . * g - d i e b i j de Rgd. g e b r u i k e l i j k i s , i s het regel voordat i r ° ^ . er wordt betaald voordat de gehele p" r e s t a t i e° geleverd is. Ontstaat er schade aan het werk, dan kan de restwaarde van het werk komen te schfde T Z J °°™ bedrag. Komt de aannemer ten ge^oxgevan de III de Red met I" ** moeilijkheden, dan b L t a a t de kans dat de Rgd met een ruxne en een f a i l l i e t e aannemer b l i j f t z i t t e n Vandaar f

6

b 6 t a a l d

W

r d t

M 6 t

a n d e r e

w

o

§

e

V

i t b e t a a l d e

f l n a n c i 6 1 e

e

e

e

e

g

be ta ii: " ia usul e g

c

S P l i C h t

^

- v e n ^ T "

*

2

De verzekering „„ dt dos voorgeschreven om de opdrachtgever te be ch r

S

^"rerz^erfng^o^fen^iirde^teir^" " J * " * "

andere werken dan d i e " a n M voor een o v e r h c i L i n a t e U i n , te s c h r i j v e n . 0 . ! . ^

*»

1

.,

iS'^flL

k

^ ^T."?,"" " " °

n n e n

z l j n

V 8 r d e

."Set^XiSSZESSE

5

ermen e aannemer

v

r

°° ™«»«"jW>.id

"~

-LjK Qient te z i j n i n het opleggen van verzekeringen.

Soms wordt van de b. en s. regel afgeweken.

p i ^ts^'prj^^sjrssiaf perking van de .ansprakei? k j l i d "a"'"" aansprakenikhaid^erLkirinrv^org^chra've""" " " 8

1 J

uitgevoerd.

°

f V e C l

""™

V a n

e o n

1

b l j

o b j e

n

"

°

g

e

- °

n

"

d i e

n

™

d u i d e l i

J*« °°* • «

b ^ t a a n d rijksgebouw wordt

g e o o " ^ ^ v e r t e d — " ™ Z c T t ^ ' T r geen nadere t o e U c h t z n T M c V z . vast

" ^ " " ^

»«

J K ^ . ' S S * ^ !*5?

van de aannemer komen. welnchfovertreffen! ° "

dezellde b e p l l x n f d e

oporacntgever, V e

"

2

e k

•

"

b a

"

! 3

d

" «« -

t 0 t

d e

a a n n e m i

enz. kan voor rekening

P«mie de aannemingssom

ngssom, terwijl i n

3

verstandig aannemer dus gedekt b U W

i

h

L

a

bedrijfsaansprakelijkheid'^verzekiring

K ? . ^ l 2 ^ ^ 2 ^ : voorkomen beter i f dan genezenT

r c

d h a

0 d

e

°

a

t

°

P

r d e R g d v

S

t

e

?

d e

n

o

e

d

m

d

e

schade z a l een

k

/ - ^ ^ l e g d dat de °°^omen dienen te benutten, omdat

Evenzo wordt i n best-pk-lrpn im^Ts een

overeenkomstig de regels voor I r l l i l J . de Rgd. daarvoor

verfeLrlngen a f s l u x t

"5 " "

r ^ S S ^ ^ J S '" van dez^ M J ^ T O r n U

S

S

~

-

d

'

e

d a n

l a t 6 n

a d v i S 6 U r S

W

r d t

°

b e

P

'

«°nder dat

b

- a d e toegebracht aan

^

^

:

^ ^

^

~ * d i e

e r k t

-

^ , p

opmerkte

a a n d e

S . J ' J l S ^ ^ S ^ l i i S S P* - u d i e gemaakt maar voor zover i k binnen concernverba^d D v ^ r ^ f i " ^ ^ " c h a p p i j e n op aan en declareren schades h i V I . bedrijfsonderdelen dragen premies af De voordelen ^ S e n weerspJeieJd In 11 g -tscha i j. schades worden u i t b e t a a l d aan de l»*t ^ T * * ^ e m e r s , de worden echter n i e t \ % \ ^ - o r de Staat i n het eigen jaar-budget e v « n o « n \ f ! °° < -Ministeries 7 ^ ^ t e n a a r van een bouwmlnisterie n i f t i u i f t Ook h jaarbudget t e r b e s c M k k i ^ gesteld dxenen IT" ^ i e d i e de b e z u i n i g f n g ^ n t ^ ° ° ' de v e r 2 e k e r i n

s m

P P

V

0

0

a l l e

r

d

r

d e e

d e

b o u w

0M

D a t

l i j k t

m

i

j

a l s

a

h

e

t

d

=

r

2 SSt2. V

0

Z

V

e

d4t 6 6 1 1

i n t 6 r n e

k W 6 S t i e

^

d e

S t a a t

«

*

d

" 1 « - r verder n i e t

r

h e t

e°drag°van de' R g S ' ^ r d ^ n ^ ™ verzekeringste l i c h t e n en vragen t™ r ° i ^ e d e n nader toe vragen te beantwoorden, voor zover dat i n mijn vermogen l i g t .

g

8 a a r n e

1

h / C. Delfcman.

n d u i d e l i

Verzekering-Special 11 j u n i

1992

Hoe handelt een bouwdienst van de r i j k s o v e r h e i d . de DGW&T, b i j het verzekeren i n de bouw. Ik z a l i n mijn l e z i n g v e r s c h i l l e n d e aspecten van deze vraag summier behandelen. Het i s h i e r b i j o n v e r m i j d e l i j k dat i k dezelfde paden betreed a l s de vorige sprekers. Desondanks hoop i k dat mijn l e z i n g een toegevoegde waarde heeft.

A l l e r e e r s t w i l i k een aantal algemene opmerkingingen maken over par. 43 b van de UAV. Vervolgens z a l i k ingaan op de vraag hoe de DOW&T deze bepaling heeft xngevuld i n haar standaardbestekken. En t e n s l o t t e z a l i k nog het een en ander v e r t e l l e n over

de v e r z e k e r i n g s p r a k t i j k b i j de aanbouw van

marineschepen

g e r i c h t op vraag overheidsopdrachtgevers i n de bouw daarvan i e t s van kunnen' leren.

Welnu, a l l e r e e r s t par. 43b van de UAV. Wat voor verzekering dient een aannemer nu af te s l u i t e n ? De UAV geeft n i e t meer dan een korte r i c h t l i j n . De aannemer dient z i c h z e l f , de opdrachtgever en de d i r e c t i e te verzekeren voor zover d i t naar de aard en omvang van het werk nodig en g e b r u i k e l i j k i s . Er i s voor deze korte regeling gekozen omdat er per sector grote v e r s c h i l l e n bestaan i n de verzekeringsvoorwaarden. De CAR-polis bestaat n i e t ; p o l i s s e n hebben opvallende v e r s c h i l l e n i n strekking en r e d a c t i e . Maar dan i s het ook m o e i l i j k om vast te s t e l l e n wat g e b r u i k e l i j k i s . Een v e r w i j z i n g naar wat g e b r u i k e l i j k i s biedt dus wexnig houvast. De regeling v e r w i j s t tevens naar wat nodig i s . D i t i s v e e l a l n i e t eenduidig te beantwoorden. Of een bepaalde verzekering noodzakelijk i s hangt mede af van de v i s i e van de aannemer of opdrachtgever hoe je met

risico's

omgaat. Kortom, meer dan een startpunt of een uitgangspunt i s par. 43b n i e t . Het i s aan de b e s t e k s c h r i j v e r overgelaten om d i t nader i n te v u l l e n . En i k b e t w i j f e l het of het STABU l u k t om op korte termijn met standaardteksten te komen.

Hoe v u l t de DGW&T par 43b i n haar bestekken nader in? Het algemene b e l e i d van het M i n i s t e r i e van Financien i s dat de overheid r i s i c o ' s terzake van schade aan eigendommen i n de regel n i e t verzekerd. Z i j n er nu voldoende redenen om van d i t b e l e i d af te wijken a l s de overheid optreedt opdrachtgever i n de bouw. Defensie meent van n i e t . DGW&T heeft a l s standaard besteksbepaling: De opdrachtgever en de d i r e c t i e behoeven n i e t te worden verzekerd a l s bedoeld i n l i d 1, van

-paragraaf 43b-

paragraaf 43b van de UAV.

(Nu spreek i k dus over de r i s i c o ' s van de Staat a l s

opdrachtgever en d i r e c t i e ) Ook h i e r geldt de wet van de grote g e t a l l e n , d.w.z. dat n i e t verzekeren (of je n i e t l a t e n verzekeren) v o o r d e l i g e r i s dan wel verzekeren.

De volgende vraag i s of Defensie aan de aannemer nog nadere verzekeringseisen zou moeten s t e l l e n . Of dat Defensie i n haar bestek zou moeten aangeven wat wordt bedoeld met een verzekering die naar de aard en omvang van het werk nodig en g e b r u i k e l i j k i s . Defensie doet dat n i e t . Enerzijds gaat Defensie ervan u i t dat de aannemer z e l f wel weet hoe h i j z i c h moet verzekeren, anderzijds (en dat moet i k toegeven, voor mij i s deze dag ook z i n n i g ) heeft de DGW&T onvoldoende kennis op d i t gebied. Wel komt het voor dat een aannemer b i j een bijzonder werk z e l f aangeeft dat h i j een aanvullende verzekering a f s l u i t . D i t komt echter zelden voor. Het b e t r e f t vaak de r e s t a u r a t i e of renovatie van monumentale panden. A l l e e n i n die gevallen, waarbij een bijzonder r i s i c o i s verbonden aan een werk v e r d i e n t het w e l l i c h t aanbeveling de aanvullende verzekeringsvoorwaarden i n het bestek voor te s c h r i j v e n .

Een bijzonder r i s i c o , verbonden aan aan een of slecht enkele objecten i s ook de reden waarom b i j de aanbouw van marineschepen wel een verzekering wordt afgesloten. B i j d e r g e l i j k e projecten z i j n veel p a r t i j e n betrokken. Een v e r s c h i l met de bouw i s dat v e e l van deze p a r t i j e n contractant met Defensie z i j n . Defensie s l u i t de v e r z e k e r i n g s p o l i s s e n af. Hierdoor kunnen uniforme p o l i s s e n voor a l l e p a r t i j e n worden afgesloten. Een ander voordeel i s een lagere verzekeringspremie. Het leidende p r i n c i p e om de aanbouw marineschepen wel te verzekeren, geldt ( v e e l a l ) n i e t i n b i j de bouw van onroerend goed. Ook het commerciele voordeel van een goedkope p o l i s vindt geen opgang, omdat de aannemers b i j n a a l t i j d z e l f a l een doorlopende CAR-verzekering hebben afgesloten.

M i j n c o n c l u s i e : de overheid dient zeer terughoudend te z i j n b i j het l a t e n verzekeren van bouw- en e n g i n e e r i n g s a c t i v i t e i t e n .

Mr. A.F.H. R a n z i j n , DGW&T, M i n i s t e r i e van Defensie.

Verzekering-special; Nederland

1.

a.

praktijk

i k twee

De

verzekeren i n

; Bouw b e d r i j f s l e v e n .

Voor de

kies

Praktijkervaring

UAV

van

Mr

J . J . Goudsmit

1

h e t v e r z e k e r e n van

bouwrisico s,

uitgangspunten

p a r a g r a a f 43

b

en zijn

b. Wat en de

de

risico's

i n verband

met

d i e aannemer en o p d r a c h t g e v e r

deze

risico's

nodige

en

lopen

gebruikelijke

verzekeringen.

Daarnaast het

z a l i k nog

g e z i c h t s p u n t van

verzekering of

nadelen

2.

ad

aan

aannemer, o f en

b o u w r i s i c o ' s door

de

in

vraag, vanuit

hoeverre

de o p d r a c h t g e v e r

Deze UAV

o n d e r d e e l van

r e p r e s e n t e e r t het

waaraan ook

door

de

de

recent totstandgekomen

resultaat

o v e r h e i d en

van

het

worden, d a t

het

beleid

gereflecteerd

Volgens

de

tekst

verzekeringen directie voorzover

van

aan

van

de

vertegenwoordigers

lid 1

t e gaan, w a a r i n

a l s medeverzekerden d i t naar

overheid, a l s

derhalve

opdrachtgever

wordt. p a r a 43b

de a a r d

en

zijn

de

, dient

de

aannemer

opdrachtgever

opgenomen, een

en de

UAV

breed

R i j k s w a t e r s t a a t i s d e e l g e n o m e n . Aangenomen moet

hierin

voor-

oplevert.

b i s een

overleg, van

de

de

schenken

1.a.

P a r a 43 89.

van

aandacht

omvang van

en

het

en

de

ander werk

-2gebruikelijk

nodig

en

slaat

volgens

het

de

verzekeren

directie Volgens

tekst

zelf

en

e i g e n l i j k op op

het

en

gebruikelijk

twee a s p e c t e n

opnemen van

zijn

n . l . op

opdrachtgever

en

a l s medeverzekerden. de

paragraaf

aannemer v o o r bestek

i s . D i t nodig

iets

de

i s het

de

algemene r e g e l ,

v e r z e k e r i n g zorg draagt.

anders

b e p a a l t , wordt

van

dat

de

Slechts

a l s het

d e z e algemene

regel

afgeweken. Het de

probleem dat

b i j deze b e p a l i n g

af te s l u i t e n nodige

Immers p a r t i j e n

kan

het

een

te laat

de

geschil

door a r b i t r a g e

reeds

i s het

gebruikelijke

kunnen o m t r e n t

mening v e r s c h i l l e n en uiteindelijk

en

rijst

definitie

moeten worden

aannemer, de zeker

a l s het

het

gelijk

risico's

opleveren.

Ik denk h i e r aan

meeverzekeren,

aannemer a f g e s l o t e n uitsluitend

ook

verandert

van

de

aannemer kunnen

bepaald

tegen

wettelijke

aannemingsmaterieel

het

van

t e nemen,

opdrachtgever

verzekeringen

of diens w e t t e l i j k e dan

de

dat

draagwijdte.

verzekeringen

verzekeringen

o f aan

zeggen,

d i e u i t s l u i t e n d de

d i e geen s c h a d e v o o r

W i l men

i n omvang en

in alle

gaat,

en

aansprakelijkheid.

niet

a l s m e d e v e r z e k e r d e op

regarderen

opdrachtgever

zijn

t e v e r gaan,

aannemeningsmaterieel

dan

meeste aannemers g e l i j k s o o r t i g e

opdrachtgever om

maar

zijn.

z u l l e n a f s l u i t e n , w i l d i t nog

zou

van

zal

beslist,

verzekeringen

Uiteraard

daarvan

hieromtrent

algemeen de

deze v e r z e k e r i n g e n

van

verzekeringen.

Hoewel i n h e t

al

bepalen

van

de

aansprakelijkheid k a r a k t e r van

verzekeringen.

Het

opnemen a l s m e d e v e r z e k e r d e

gaat

de

dan

, maar om

door niet een

de meer

om

-3feitelijke Wij

uitbreiding

komen h i e r m e d e

3. ad

van de

verzekering.

aan de v r a a g , d i e ad 1.b.

i s gesteld.

1.b.

Welke r i s i c o ' s

l o p e n aannemer en o p d r a c h t g e v e r b i j de

realisatie

van

een

Twee f a s e n

zijn

en de p e r i o d e Tijdens de

de

van

h e t gebouw v e r b o n d e n

aan

i k n a a r p a r a 44

gevolg

buitengewone

i s van

schadelijke

h e t werk geen

opdrachtgever.

komen

a. Van

van

buiten

b. Schade

zou

van

deze

tegen

aan

de

van

m a a t r e g e l e n kan

een a d e q u a t e

risico's

het

de de

behoeven

de s c h a d e v o o r

, komt d e z e t e n l a s t e

zijn

de

ook

gerekend

verzekeringen.

zijn:

komende o n h e i l e n ,

veroorzaakt

de s c h a d e

maatregelen heeft zijn

T o t de p a s s e n d e

worden h e t s l u i t e n Voorbeelden

. Schade

de aannemer i n v e r b a n d met

passende

nemen en h e t o n r e d e l i j k

indien

omstandighede

g e v o l g e n waarvan

t e doen

UAV

van

de b o u w s t o f f e n en v o o r h e t werk

hulpmiddelen. Slechts

rekening

aan

draagt. Dit

h e t gebouwde o f gemaakte, aan

noodzakelijke

te

risico's

h e t werk. Voor de d e f i n i t i e

h e t werk v e r w i j s

hulpwerken,

van

bouw

u i t p a r a g r a a f 6 l i d 1,4,7,8 en 9 en i n het

werk i s s c h a d e aan

aard

de

oplevering.

v o o r s c h a d e aan

s c h a d e aan het

periode t i j d e n s

u i t p a r a 44.

Risico

1.

b e l a n g n . l . de

bouw i s h e t u i t g a n g s p u n t , d a t de aannemer de

o.a.

bijzonder

van

na de

realisatie

blijkt

bouwwerk.

zoals

door derden

natuurverschijnselen

, daaronder

begerepen

e i g e n werknemers en medewerkers van o p d r a c h t g e v e r o f a n d e r e

-4bij

het werk

betrokkenen

c. Bad w o r k m a n s h i p , Zoals

risico.

schade

schade

materials.

te verhalen

de u i t v o e r i n g

behoren

Uiteraard

h i e r v o o r het

bijv.

kunnen

proberen

i n het g e v a l

van

derden.

o f personen

schades

uit

faulty

Overigens z a l h i j w e l l i c h t

op a n d e r e n

door

d. T i j d e n s zaken

design,

r e e d s o p g e m e r k t , d r a a g t de aannemer

volledige zijn

faulty

s c h a d e worden

normaliter

vallen

daar n i e t

de v e r w e z e n l i j k i n g

voortvloeiende

van h e t werk,

kan ook aan

t o e g e b r a c h t . Ook

t o t het r i s i c o onder

schades

deze

van de

aannemer.

die voortvloeien

van h e t bouwwerk z e l f ,

u i t het f e i t ,

andere

dat ergens n i e t

bijv, gebouwd

mocht

worden. e. E r kunnen

s c h a d e s o p t r e d e n aan m a t e r i e e l o f aan

hulpmiddelen

van de aannemer

p e r s o n e e l o f medewerkers opdrachtgever geschaad,

12 en 44 UAV) zaken

omwonenden kunnen

i s de a a n s p r a k e l i j k h e i d

na o p l e v e r i n g doch

of personen,

zijn

v o o r de aannemer

aansprakelijkheid

v o o r z o v e r aan hem

begrepen worden

aan h e t werk voor

beperkt

gebreken ( para

voor schades

t o e t e rekenen

aan

blijft

bestaan.

6. Welke

risico's

a. D i e r i s i c o ' s ,

loopt

nu de o p d r a c h t g e v e r ?

die h i j uitdrukkelijk

de

heien.

kunnen nog s t e e d s s c h a d e n

optreden. Contractueel h e t werk

. Ook

en aan e i g e n

, daaronder

b i j scheurvorming door

5. Na de o p l e v e r i n g

aan

o f van d e r d e n

van a n d e r e n

op h e t werk

zoals

zelf

andere

v o l g e n s de UAV

voor

-5eigen b.

rekening

neemt. V o o r b e e l d

De m o g e l i j k h e i d ,

niet

Dat s c h a d e s aan h e t werk

de

aannemer d e z e n i e t

dan

wellicht

duren,

bijv.

terwijl

middelen

voor

mist

niet zijn

29

vrijwaringsplicht

bieden,

i n het g e v a l

worden h e r s t e l d , rekening

geen v e r z e k e r i n g

uitkomst

en p a r a

( p a r a 6 l i d 9)

c.

heeft

5 l i d 2,3,4,

d a t de aannemer z i j n

w i l o f kan nakomen.

Hij

Para

doordat

kan o f w i l nemen.

afgesloten. Arbitrage

kan

maar d a t kan w e l eens e r g l a n g

de aannemer de

om de s c h a d e t e d r a g e n

financiele

het r e s u l t a a t wel e r g

mager i s . d.

Dat s c h a d e s o p t r e d e n

aannemer h i e r v o o r

nadat

de a a n s p r a k e l i j k h e i d van de

i s geeindigd

. De aannemer s t a a t

hier

buiten.

7. Welke v e r z e k e r i n g e n de

UAV. W i j z i j n

drie

moet

de aannemer a f s l u i t e n

begrippen

tegengekomen n . l . n o d i g ,

gebruikelijk

en p a s s e n d . De v o l g e n d e v e r z e k e r i n g e n

het

afgesloten:

algemeen

a.

d o o r l o p e n d e CAR

b.

Car l o s s e posten.

Meeste g r o t e aparte

voor normale

worden i n

bouwprojecten.

Per p r o j e c t a f t e s l u i t e n .

projecten

volgens

van R i j k s w a t e r s t a a t

Maatwerk.

worden o n d e r een

en s p e c i a a l v o o r h e t p r o j e c t o n t w o r p e n p o l i s

gedekt.

Welke s c h a d e s worden d o o r C a r g e d e k t ? a.

Schades aan h e t werk

b.

S c h a d e s aan h u l p m a t e r i e e l ,

dekzeilen, c.

zoals steigers,

damwanden,

h u l p c o n s t r u c t i e s e.d.

Schade aan z a k e n van o f i n g e b r u i k

b i j de

opdrachtgever

-6d. A a n s p r a k e l i j k h e i d v o o r p e r s o n e e l van

derden,

opdrachtgever,

e.

gebeurt ad

a.

v i a de

Het

gaat

Verzekerd

workmanship,

Car, Car

of

p e r s o n e e l van

de

meeverzekerd.

opdrachtgever

of d i r e c t i e

hebben t o t v e r z e k e r a a r .

uitsluitend

ook

een

om

zelf

Dat

m a t e r i e l e schade.

Bedrijfs-

of

verzekerd.

schades, design

die en

onderscheid

d i e v n l . wordt t o e g e p a s t met

personeel

aannemer.

faulty

nog

begrepen

worden

dat

zouden

i s niet

zijn

bestaat

niet,

toegang

gevolgschade

Er

en d i r e c t i e

Dit betekent

rechtstreeks

daaronder

eigen

z a a k s c h a d e en l e t s e l s c h a d e .

e. O p d r a c h t g e v e r

ad

s c h a d e s aan

het

faulty

gevolg

van

bad

materials.

tussen b i j de

marine c o n d i t i o n s , waarin

zijn

ook

de

zogenaamde d r o g e

bouw op

het

l a n d en

montagefouten

de

zijn

meeverzekerd.

Gebruikelijk oplevering,

i s , dat dus

maanden na uiteraard

9.

verzekering eindigt

inclusief

onderhoudsperiode. verlengen

de

t o t 36,

Mogelijk 60

voor

i s de

of z e l f s

o p l e v e r i n g . De niet

een

24

maanden

grote projecten d u u r van

de

ruime

verzekering te

i n extreme g e v a l l e n t o t

daarvoor

na

geldende premies

120

zijn

gering.

M a t e r i e e l v e r z e k e r i n g . Deze v e r z e k e r i n g b e h o e f t

toelichting.

B i j de

Oosterscheldewerken

van

speciaal

o n t w o r p e n m a t e r i e e l . D i t kan

tot

bijzondere

verzekeringsmaatregelen.

weinig

werd g e b r u i k

gemaakt

a a n l e i d i n g geven

-7-

10.

Algemene A a n s p r a k e l i j k h e i d ,

aansprakelijkheid.

Doorlopend

aannemingsbedrijven.

wettelijke

v e r z e k e r d b i j de g r o t e r e

Maximum v e r s c h i l l e n d .

50 t o t 100

millioen.

11.

Professional

Indemnity

en l i a b i l i t y .

Van b e l a n g a l s

aannemer bouwt v o l g e n s e i g e n o n t w e r p . T u r n k e y , construct Dekt

(built).

mede h e r s t e l

veroorzaakt, of

van s c h a d e

door

opdrachtgever

i s meeverzekerd.

om een g e b r u i k e l i j k e

12.

Vraagstelling. het onder

opdrachtgever project

Bij

de b e a n t w o o r d i n g

waardering dergelijk Vanuit 1.

zelf

omstandigheden

de v o o r k e u r ,

van deze

vraag

d a t de voor

z o u moeten

komen een a a n t a l

De b e l a n g r i j k s t e

d i e de o p d r a c h t g e v e r

i s de z o n d e r een

dragen. d a t dan

de v o l g e n d e :

en m o g e l i j k e a a n s p r a k e l i j k h e d e n , w a a r v o o r de

aannemer geen a a n s p r a k e l i j k h e i d

verleend.

het h i e r

verzekeringen nodig

de o p t i e k van de aannemer z i j n

aanvaard

gaat

bekend

neemt ?

van de r i s i c o ' s , beleid

zover

v e r z e k e r i n g i n de z i n v a n de UAV.

om de hoek k i j k e n .

Die r i s i c o ' s

heeft

Overigens

een d e e l van o f a l l e

een

overwegingen

aan h e t werk, v o o r

f o u t e n i n het ontwerp. M i j i s n i e t

niet

Verdient

d e s i g n and

op g r o n d

van z i j n

e n / o f w a a r v o o r h i j geen v r i j w a r i n g

contract heeft

-8Het

kan

als

vermeld

hier

dat

gebreken

voor

op de

a f k o m s t i g i s van

de

risico

schade

van

de

van

de

in staat

ook

na

het ontwerp ( a l s

zelf).

Wij

hebben

risico

voor

verzekert.

t e dragen.

g e n o e g . D i t kan

optredende

opdrachtgever.

g r o n d c o n d i t i e s en

i n het ontwerp wel

i s de

risico's

Hij i s bijv.

het g e v o l g z i j n

en

financieel van

het

gewenste v e r z e k e r i n g e n o f h e t n i e t

de v e r p l i c h t i n g e n

aan

Ook

omstandigheden,

r e e d s g e z i e n , d a t de aannemer h e t

aansprakelijkheden

blijven

buitengewone

opdrachtgever

A l s de aannemer n i e t

sterk

de

l i d 3 UAV.

i s uiteraard

v o o r t s nog

overigens

2.

gaan om

i n p a r . 44

oplevering Ik w i j s

bijv.

niet

achterwege voldoen

v o o r t v l o e i e n d e u i t de

verzekeringsovereenkomst. 3.

De aannemer zou ook

verzekerde deze

risico's

tegenover

kunnen n a l a t e n om

van

de

i n geval

o p d r a c h t g e v e r de

de v e r z e k e r a a r met

de

van

belangen

van

noodzakelijke zorg te

behartigen.

ad

1.

hier de

D i t punt naar

van

de

de aannemer een te zijn

betaald,

van

v i n g e r aan het gedrag

de

wel

het

uitsluitend

van

de

zijn

zo m o e i l i j k

het

pols de

gecheckt

v o o r w a a r d e n van schades

daar

aannemer r e g a r d e r e n .

t e n a a n z i e n van

( s t e e d s kan

o f de

melding

van

laten,

gaat, d i e

Over h e t al:gemeen z a l h e t n i e t

verzekeraars

van

beschouwing

beslissingen

en n i e t

o p d r a c h t g e v e r om

hoogte

buiten

m i j n mening om

opdrachtgever

ad 2. de

kunnen we

zijn

voor

verzekeringsbeleid t e houden en op

aannemer t e g e n o v e r

worden o f p r e m i e s

de de

zijn

verzekering ten aanzien nagekomen

etc.)

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Memo

Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Bouwdienst Rijkswaterstaat

Aan

Hoofden B i b l i o t h e e k F. Uhlenbeck A. R i j n d e r s

Van

Doorkiesnummer

B-J.

030-852106

Jonker

Datum 2

S e p t e m b e r

Bijlage(n) 1992

Onderwerp

Documentatiemateriaal.

Dames, Wim C o l e n b r a n d e r h e e f t op 11 j u n i j . l . een V e r z e k e r i n g - S p e c i a l georganiseerd. H i e r b i j ontvangen j u l l i e de c o n g r e s b u n d e l / h e t d o c u m e n t a t i e m a t e r i a a l t e r behoud.

Groet

Bert-Jan.

Postadres postbus 20.000, 3 5 0 2 LA Bezoekadres Criffioenlaan 2

Utrecht

Telefoon 0 3 0 - 8 5 9 1 1 1 Telefax 0 3 0 - 8 8 3 1 0 3

Bereikbaar vanaf station cs met buslijn 116 of sneltram U t r e c h t - N i e u w e g e i n (halte Westraven)

-9ad

3.

Aangezien

de

opdrachtgever

steeds

aanwezig

hij

a f h a n d e l i n g van

de

zijn

m e d e v e r z e k e r d e i s , kan h i j

b i j contacten eventuele

met

de

verzekeraar

schadeclaims

op

de

en

kan

voet

volgen.

De

c o n c l u s i e moet z i j n ,

geen p r o b l e m e n Wel

moet de

niet

ook

h o e f t op

risico's

indien

Voor wat

de

betreft,

kan

de

heeft

zich

zelf

opdrachtgever. op

het

feit,

dat

maar d a t

verzekeren.

v e r s c h i l l e n d e aannemers

ene

de

verzekeringspremies

invloed

op

de

aangeboden

aannemer w e r k t

a n d e r e en

dat

nu

betekent,

D a a r b i j komt ook

en

eenmaal

dat

nog,

zijn

dat

premies

het

geven t o t g u n s t i g e r e

of

premiezetting.

i s z e e r de

de

zou

zeer zeker

zijn.

de

op

behoeven t e z i j n ,

volume a a n l e i d i n g kan

concurrentie Aan

dan

lager zullen

ongunstigere

voor

worden o p g e m e r k t , d a t

kunnen hebben. De

verzekerde

Het

verzekerd

concurrentie tussen

zorgvuldiger ook

huidige praktijk

attent blijven

hij zelf

o v e r i g e voorwaarden prijzen

de

t e roepen

opdrachtgever

al zijn

geldt

dat

vraag

o f een

element

andere kant

voor

een

volume k o r t i n g

hij

ten aanzien

van

de

z a l een

t e gunnen, b i j het op

de

het

uitschakeling opdrachtgever

opdrachtgever,

zelf

afsluiten

van

belang i s .

d i e z e e r v e e l werk

van

verzekeringen

p r e m i e s kunnen b e r e i k e n . Wel schadeverloop

p r e m i e h o o g t e a f h a n k e l i j k van aannemer b i j h e t

van d i t

de

voorkomen van

en

dus

ook

van

z o r g v u l d i g h e i d van schades.

I s de

blijft de

de

aannemer

niet

-10zorgvuldig de

en

treden

opdrachtgever

beinvloeden,

e r v e e l s c h a d e s op,

i n de

Voorts,

te

beschikken

in

staat

te

passen

over

i s het aan

dan

kan

toekomst t e b e t a l e n premies

en

een

dat

i s niet

door

ongunstig

onbelangrijk dient h i j

deskundige v e r z e k e r i n g s a f d e l i n g , d i e

v e r z e k e r i n g s b e l e i d t e bepalen

de

d i t de

omstandigheden

en

de

en

steeds

aan

schadeafhandeling

op

d e s k u n d i g e w i j z e t e s t u r e n . B o v e n d i e n moet d e z e a f d e l i n g

in

staat

de

zijn

om

verzekeraars

op

commerciele w i j z e t e opereren

en

b i j het

verzekeringsvoorwaarden uit

de

Wat

i s de

d o o r de

kan

kunnen

te

voeren.

de

premiestelling

de

aannemer o v e r

m o g e l i j k h e i d om

A l s het om

Rijkswaterstaat d o o r hem

gaat,

zelf

afneemt, dat

2.

de

de het

onderste

een

eigen

verzekering

opdrachtgever.

Hij mist

premies

en

van

halen.

mening van

1.

de

formuleren

tegenover

een

een

grote opdrachtgever,

kan

d i t betekenen, dat

af te s l u i t e n

d i t een

eigen v e r z e k e r i n g s b e l e i d

het

verzekeringen

ongunstige

zoals volume

van

zodanig

u i t w e r k i n g op

zijn

eigen

heeft.

Hij mist

de

m o g e l i j k h e i d om

op

d i t punt met

anderen

te

concu r r e r e n . 3.

B i j schadeafhandeling

opdrachtgever. verdwijnt. de zal

wordt

h i j a f h a n k e l i j k van

Onderhandelingsruimte

Hierbij

op

z i j opgemerkt, dat

aannemer i n e e r s t e i n s t a n t i e moeten h e r s t e l l e n .

Gezien

aansprakelijkheidsverdeling

de

kan

de

de

d i t gebied

i n de

meeste g e v a l l e n

schade z a l dragen,

contractuele r i s i c o d i t punt een

c.q en

r o l spelen b i j

-11de

standpuntbepaling.

4. W e l l i c h t w o r d t een

aparte

het v e r z e k e r i n g s p a k k e t

afdeling

voor

de o p d r a c h t g e v e r

Maar dan z o u h i j w e l e x a c t dat

zijn

en w e l k e d e k k i n g

welke r i s i c o ' s moeten

e r voor

moeten weten w e l k e

afsluit.

verzekeringen

z i j g e v e n , om t e kunnen

hem o v e r b l i j v e n

beoordelen

en o f h i j d i e zou

alle

zou v e r d e r de aannemer moeten v r i j w a r e n

schades v o o r t v l o e i e n d e u i t r i s i c o ' s

aansprakelijkheden, verzekerd. in

de v e r z e k e r i n g e n

kunnen

verzekeren.

De o p d r a c h t g e v e r tegen

zich

verdwijnen.

z o u een aannemer b e s t met een s i t u a t i e

leven, waarbij

om

d i t doel te veroorloven.

D a a r d o o r kan b e l a n g r i j k e know how

Niettemin

te klein

d i e d o o r de o p d r a c h t g e v e r

D i t betekent

de r i s i c o -

achterwege b l i j v e n

toch

t e beoordelen

moeten t r e f f e n .

o f een z o d a n i g e

de o p d r a c h t g e v e r

aannemers z u l l e n

De o p d r a c

daar

nog z i j n

risico's

en

aanvullende

Hij z a l zijn

Het

i s z e e r de v r a a g

een

zou de aannemer

en w e l l i c h t

overigens

voor

Immers b i j

van d e z e v r i j w a r i n g

verzekeringsafdeling

voordelen

d a t e r een v e r s c h u i v i n g

optreedt.

om z e l f s t a n d i g

aansprakelijkeden maatregelen

worden

en a a n s p r a k e l i j k h e i d s v e r d e l i n g t u s s e n

aannemer en o p d r a c h t g e v e r

gedwongen z i j n

feitelijk,

en/of

toch

kunnen

opheffen.

beleidsverandering

o p l e v e r t . De m e e s t e

w e l m o e i t e mee

tgever g e e f t bovendien

niet

hebben.

een s o o r t b i a n c o

c h e q u e aan

-12de

aannemers t e n a a n z i e n

zorgvuldigheid

Uit

het

b i j het

van

het

betrachten

voorkomen van

v o o r g a a n d e zou

i k de

volgende

van

schades.

stelling

willen

distilleren:

Indien het

de

b i j de

opdrachtgever

i n het

algemeen z e l f

zorgdraagt

v e r w e z e n l i j k i n g van

bouwprojecten

noodzakelijke

verzekeringspakket, van

het

totaal

betekent

d o o r hem

d i t een

opgedragen

verhoging

bouwvolume.

******************

van

de

voor

prijs

VERZEKERING-SPECIAL 11 j u n i 1992 1.

Indien i n het bestek geen nadere uitwerking i s gegeven aan het gestelde i n par. 43b van de UAV, maar de aannemer toch b l i j k t te beschikken over een CAR-verzekering waarop aan het werk verbonden r i s i c o ' s z i j n gedekt dan dient een opdrachtgever geen gebruik te maken van de mogelijkheid ' om eigen schade op deze CAR-verzekering te verhalen.

2.

Voorkomen moet worden, dat er voor een project v e r s c h i l l e n d e CARp o l i s s e n naast elkaar worden afgesloten. Met andere woorden i n geval van nevenaanneming dient er een CAR-verzekering voor het gehele project te z i j n , b i j voorkeur af te s l u i t e n door de opdrachtgever.

3.

De voorwaarden van een door de opdrachtgever af te s l u i t e n of afgesloten CAR-verzekering dienen voor de aanbesteding aan de i n s c h r i j v e r s t e r inzage te worden gegeven. Indien de aannemer de CAR-verzekering dient af te s l u i t e n , dienen de eisen - die aan deze verzekering worden gesteld - i n het bestek te worden vermeld. De b e l a n g r i j k s t e eisen z i j n : - geen u i t s l u i t i n g t e r zake van het door het eigen gebrek d i r e c t g e t r o f f e n onderdeel, dan wel door het opnemen van de zogenaamde herleverings-clausule; - primaire dekking, voor a l l e rubrieken met u i t s l u i t i n g van regres- gedurende de onderhoudstermijn tevens dekking voor schade welke het gevolg i s van een oorzaak gelegen voor het ingaan van de onderhoudstermijn. Aan de adviseur kan gevraagd worden om een ruimere a a n s p r a k e l i j k h e i d - dan verwoord i n de RVOI - te aanvaarden, mits deze te verzekeren i s . Indien er sprake i s van een geintegreerd ontwerp waaraan door v e r s c h i l l e n d e ontwerpende i n s t a n t i e s een bijdrage i s geleverd, dan dient door deze ontwerpende i n s t a n t i e s een gezamenlijke beroepsaansprakelijk-heidsverzekering te z i j n afgesloten.

R. Adema

UAV

Beginsel UAV par. 6 l i d 4 -

Werk en u i t v o e r i n g voor rekening aannemer

Uitzondering UAV par.

44-3

Schade aan:

-

t.b.v. de opdrachtgever gebouwde op of b i j het werk aangevoerde bouwstoffen hulpwerken voor het werk noodzakelijke hulpmiddelen

Voor rekening aannemer, t e n z i j ,-

het gevolg buitengewone omstandigheden tegen gevolgen waarvan de aannemer i.v.m. de aard van het werk geen passende maatregelen heeft behoeven te nemen en het o n r e d e l i j k zou z i j n de schade voor z i j n rekening te doen komen

Afgezien van par. 43b geen bepalingen m.b.t. verzekeringen l a a t staan soort verzekeringen *

Wel i n par. 44-3 passende maatregelen waaronder tevens te verstaan het kunnen s l u i t e n van een verzekering naast technische voorzieningen B R

1 9 7 2

b i z . 122 e.v.

brandschade stormschade CAR?

Belang par. 43b i n r e l a t i e met par. Par. 43b t e n z i j bepaling

1

44-3

CAR

vergt nadere uitwerking i n bestek aard en omvang van werk maar ook -

b e l e i d opdrachtgever

(voorbeeld RWZI)

PRAKTIJKERVARING

*

*

r

Medio 1971 v o o r s t e l aan ONRI -

l e i d r a a d CAR-verzekeringen

i n t e r n ONRI

-

afstemmen i n overleg AVBB - BNA - ONRI

-

j u l i 1975 eerste gezamenlijke uitgave

2 v e r s c h i l l e n d e werelden -

onbekendheid met UAV; besteksbepalingen

-

verkeerde verwachting

-

vragen o f f e r t e s b i j meerdere makelaars

-

opbouwen eisen pakket (know-how)

Ontwikkelingen -

meer t e c h n i c i technische benadering -

voorbeeld z e t t i n g s p o o r l i j n thans referentiemetingen -

vooraf grens s t e l l e n

-

formuleren te s t e l l e n eisen en i n t e r p r e t a t i e van de geformuleerde eisen

2

Lekkende paraplu -

geen i n v l o e d op UAV

-

oorzaak, h e r s t e l en dekking

-

wie heeft schade eigen r i s i c o behandeling claim

Open naar assuradeuren -

betrekken b i j keuze herstelmethode

-

b i j aanspraken door derden een l i j n trekken

-

vertrouwen

- verloedering -

ruime dekking

-

inbouwen eigen belang (herleverings-clausule)

TE STELLEN EISEN

*

Primaire dekking

Verruiming dekking en oplevering; onderhoudstermijn *

Uitsluitingen -

vormen van schade oorzaken of

-

eisen aan verzekerde; k w a l i t e i t s y s t e e m

R. Adema

3

CO

ic

CO

• M M

o

CO

0)

CO

"S

-f—• o

CL

E

O L

CO

3 c (/>

"•+—»

o

E o +-»

ID CD

CD •

I-

o CD

-4—»

o

E

_Q O

o 05

Q. o CD CO

•

O o CD b= CO c LU

O -Q "O C 05

E 3

CO

CO H—

V o £ CD Z> N

"•4—•

abili

C

O)

05 >


CD O c 05 i_ Z3 CO c— •

O

52 ""c o o

•—

•4—I

o 05

o o CD > 05 CD — "D O O

x

CD 05 CD ^

$ 2 CD

O

§

o

CD

O

t O O

CD N CO TD

CO

C

o

o

CD

H "O
E

I ...

.•

co "D o

CD

(C o O

CO mwmm

CC

*1 -

Q E LU

•D o •^E "o

O.g o »CD -

w

o CD

CD C k _ Q. CO 73

CO

3

(/)

CO C/)_E c

(Excess)

CO

Deductible

c

ntractor's risk

Xxg^>:g:g^^^^

o o

co • mmM

TD

CO JZ

£5

o

o

OPo- 3d

•+->

O CD ©

5

.£

CD

8

TJ CD

>,

CD JZ

CD Q-

0

CD

CO CO CD

tr CO Q_ CD

t -*—> O CO

CO • •MM

CC

3 CO

>+—

"co 0 "D o E c o CO v_ c M— LL D) tmmm

E

C

_ ^

$

CO c CO CO CD — c -s o CD - Q

'•+—»

t3 3 CO ZD CO co o CO -r^

CO

ir

0

5

CD T) Q. oc D C O . O CO CO

0)

IOC

CO

< TJ CD

CO

CO CO • mmm

CO

c

<

OC

o

CD

TJ

O CO

-4—• mmam

'

c CD "D

E CO

Q o

>» 3 c

•

CO ZJ

co

CD Z CD J•*—>

TJ ZZ

o o JZ

o

CD" CO CO

E

whi

CD"

1

ev en

CO

ury,

c

CO TJ

CO

O

k_

CO CO CO

cr

o

TD

CO SZ o

o

o

>-»

Oo3

FIDIC injury or damage risks Injury or Damage Risks Risks which could lead to injury, loss or damage, if they eventuate 1 Contractors Risks: (all others)

Employers Risks: (specified)

Required to be insured under the contract

By self insurance (excess)

Insurable risks but not required to be insured under the contract

J By an insurer

CAR Contractors All Risks Policy

Coopers &Lybrand

Liability of employer

J

Uninsurable by the insurance market

Liability of contractor

] EL Employers Liability Policy

Fig 13.2 Indemnities and insurances under the Fourth Edition of the FIDIC Red Book

RjucssmiA-e-at

FIDIC - Financial risks Financial Risks Resulting from default in the obligations specified in the contract and augmented by the rules of the applicable law of the contract

J

r Employers Risks

Delay in performance and cost over-run

Contractor's Risks

Delay in performance and related costs

Defects

Fault Design by Engineer

1

Additional costs

Nonperformance

1

Performance security

]

Uninsurable

1

Nonperformance

Insurable risks but not required to be insured under the contract

Coopers &Ly brand

RA4CS61121/1-C4*

]

C/) CO

03 0) | -Q O O 03

TJ CD

co O o

CD > O

co to

c o o

TJ CD

c E CD E E

Q

oo

z;

O O

TJ CD

^

i—

-4—'


CO

^ 2

03 ta

03 05 TJ

-•—>

O

c

-•—>

CJ

03

o CD

o

rtl

o o

o o

CD JZ

TJ Q)

TJ

c ^ J5

O^ CD 0 3 0 3 03 E CD CD -S 05^ 03 < CO £- "a s ' Q. > CO CO oCD 8 CD 03 < 1 CO O < O cr E

o

O

"4 F=

CO

tr

_co

CD CL O

o

co •« V

c CD >

HI

CJ

•n 03 o £c *o *" 03 2 >. CD - ° CD T J 0 3 CD E § Q

o

E

^ 08

CL >* JD ^

2_

©° co 0

CO

^ CO y i

03 O CO

CO

E iu

Q

CM

v_

03-tr:OC So C

—

CO

i_

Q_ J O 03 £

tz CD

o

>

CD CL CO

o

^ C D

CL

£

O

C

* - 03 CD J Z CO +CO

E

5

CO +^

Q

CO

-•—'

CO CD TJ

O >% i _

Z5^

co c: oo o—i

Oo3

co

o o crj

O <

O o D)

03 T3 C

o

CD <

co CO CD

cr

CV cd

o

~CTj

CO

CO "crj

CD

• wmmtm

DC

_co

O

-»—•

co

CO

;

*+—

o o

O _0

CD

CD

CD

O O CTJ

v__

C

o CQ .£ O (D CO

CO CO CD

o O

g 'co "o CD

TD CD

o "co o

CJ)

CD

"co

Q

TD CO C

CD 2 QO O >p o—J Oo3

0) ZJ CO

c .9 o c > co c o

o o

CD

> • MM

o

CL CD CO

CD CO CO

CO CO

CO H—

CO

CD

"•+—<

CD CO > CD

CO CO cz _ =3 'CO

CD O cz CO

=o is 2 o to c Q. ® ro o i E CO 1 c f CO CD - g E "6 1 1 5 s CO C03O O o CD Q .

CO v_ CD

* I

CO

03 JZ

O

CD

Q_

CD CD

CD C

o o k_ c c E^ o E>i9
CO

CD

CD

CO C

o CO CO CD

DC

CD

TJ O

>

£ O CL 00

< £ T-

CNJ

iZ J£ CD CO T J "iz CZ CD C CD £ "CO ZJ > CO z> C CT LU CD

CO

-S

CD CO ^ CD O Q.

oE cz „ O °3 O CD CD Z3 C CO

c

LLJ

O O

TD

CO CZ

CO •= ^

CD Q

2 Q

Q-d Oo3

o

tr CD > Mumm 4—

o

o co o

CD

_Q

~o

CD

CD

Q_

(/) cr

cz E

CO

CL CO

v_

ZJ CO

CD

CO CD

E

cz cz

CD cr CD

x_ "CO CO CD

CO

CO CL

g

c

o

O

CD

CO CO 0

o

oc

V—

Q_

LO

CD CL

CO

-t—»

CO CD CO 1

o Zo o -t—•

CD

CD CD V—

"CO CO CD

CO

«

•

CD

CO

"co

CD

_o CL E cz E to c E o O CD

JD CO

o cco o ccco o

CO CD CD

tr

JD

CO CL

J__l

f—

CD CQ

"D CZ CO

CO

CD CD +-» CO CO

o cz

CD +3

-•—•

E o E oo c o o CD CL

-t—>

CO

>

co o 1- E co CD

CO

c

CD

2

o o

o >,

o — I

Oo3

CD JS-

CS

TD CD CO O CO CD

o

CD

CQ c

"c5

o

CL X

CO

CD

O O

cd > o o -S o

CTJ

o

o c

CTJ

O O CD

CTJ

+= _Q

CO

o o

CO CO C J*_ O CO

c

>

• •

-

(Tj

CTJ

CO CD O

_CD

"O CD

DC

CO TD O

CLTZ W CU co CD ZJ CO c LU

CO c o

Q_

CO CD TD CO JZ o o

o

Oo3

4

to

00

to to <s >-

5 •S » S O ?

Contractor to repair at own costs

»3.b ractor sure ne ssary CU tomary unles fled ir de CO

c

o oS!

CM T' CM

Con trac liabl amag

CM

Was damage due to exceptional circumstances

i

Contractor to notify employer's agent

C O

1 o

a>



o

'C

* Ir "D O > "2

to to

O

ok_

ds

(D

Contractor responsible for care of the works

o

to o '«

• S o 3 „ o « ?S " E,

_ 5

>|

T! i in i ; S (J CL

4

.o


TJ

o

CO

TD

o

C

o

s>jsu ne sjoi3ej)uoo/'SU| Ayadc-Jd

Oo3

CJ>°3

CO

OT

"k_

CD -C

me

c

CD

o

CD

3

L_

C OT

O

CD

c 0 0

3 OT CZ

CO c

anc

ract

O

eq

"3

CD k.

"3 o~ CD DC

o CO o CD Q CO

c E £ cr

o B CO

CD

•4—•

c O O >» -Q

"co cn

CO

"1C O —

E

E

O z

CO

w c 3

co

OT CD

OT

w_

CD

o

OT

CO ^

CD O C CO k_

W

il

W

c

CNJ

OT

-T

o c

CO

P o ZJ Qo w O £

CD C CD CD CO CD O C CO

CD CD "O C CD

CD -C CD CO "O

CO

0)

T3 CD

Cl) "D

CD CD CD

CO

CC

OT 0

cz

CD

"CO

if o

c o

1-^

CD O)

OT O

"5 2 ••—•

CL

co

c

O CD *—

Q.

CO

CO CD CO

O k_ LO

o

O CD

CD

||

c

•g ">

rs

3

c o

CD

E o o

11 co co

3

3 w e

V-• 0) CL

CD O c CO OT _C

k_

c o

T5

CD

'O CD CL

CD > V-• O CD

o

o <

CNJ

P

o

c

o 00 O

TU CO J Z

c5 £5 o o O >p

Oo3

CD > "CO J = CO

g t CD E cczo oc

o 03

CO

C

o co o c o <J> O

CD

E CD

c

|= CO

j=

if ca " o E y J2 (0 i " m

•CD •—* CO O o

i_ *3

cr

CD CD CO

E

"CO CJJ OJ »

o c

CD CD > CO CO CO

•g cz E o 3 o 0

c CO

CD CD v_ > CD *3 CT CD

i_

S3«

CO

O

CO

CD

o

ZJ CO

CT

CD

cz

k cz CD 03 E o *o CD i— " E CO O CD "c i_

CD O

CO XJ

c o o

CO

c

I-

o cz CD

E

CD

i_ 3

I2

_rz

l_

"CO

cz

o CD o_ 8 . | CO C CT co" c o <2 CD CZ to

13 CD CO Q . CO

1—

v_

CD > O

CO

CD

o O cz o cz if* CO o

CD

o

S 3

o

OJ

CD CZ

o cz

fee CD

CD

v_

CD

M—

O CO

;g

c

3

o

CD"

E

C

CD JD

o o

CO

CD

•g "co cz o o

s

CJ)

CO CD >-

CO

3

CD- C/J CD

i_

CZ CO

CO CD O CZ CO O CO l_ V— ZJ -4—I CO CZ

QJ

o JD CO O cz c J D CD OJ c o o Qg. E CO CD. CO CD co o o co CD c ^_

cr

CD CD- CO CO


CD T3 03

(0 V) mmm

CD CO

o o

CO CD CD

CO

CD -Q

"O OJ CO | Q

3 cz

CO

O " S c

o

of O

CD OJ CO

CO

*—>

2

?E I I 7"
CO

°£

o CD E

cz

"3 5 CT CD

tr 2

o c

QJ CO

E co

1$

CD CO

0

CO Q_ CD CO

JD CO

g Q. Q. CO

CD

i_ 3

CO CZ

CD

92

JD CO O

JD CO

Q.

Q. CD. CO

a. co

CD

CO

g

t; O

*» CD : =

E

CD 2= O CD CO CO Q .

TD CO CZ « o S B

o o

J2 3 u.

a

CVJ

CO

LO

CD

00

d OP 0- 8