STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
I
INHOUD
INHOUD Inleiding ���������������������������������������������������������������������� 9
3. DE BESLISBOOM17 3.1. Categorisering����������������������������������������������������� 17
1 . B E D R E I G I N G E N V O O R S T R A AT B O M E N 1 1 1.1. Budget op korte vs. lange termijn�������������������������������� 11
3.2. Criteria������������������������������������������������������������� 21 3.3. Groeiplaatsvoorwaarden����������������������������������������� 23 3.4. Grafische voorstelling��������������������������������������������� 24
1.2. Droog stadsklimaat������������������������������������������������ 11 1.3. Bemaling bij nieuwe projecten����������������������������������� 12 1.4. Bodemverdichting������������������������������������������������� 12 1.5. Heraanleg straten������������������������������������������������� 13
4. DE BESLISBOOM IN DE PRAKTIJK26
1.6. Nutsleidingen onder de grond������������������������������������ 13
4.1. Casestudy Voorzorgstraat, Leuven�������������������������������� 26
1.7. Beperkt doorwortelbaar volume��������������������������������� 14
Stap 1 Voorstudie�������������������������������������������� 26 Stap 2 Toepassen van de beslisboom op de bestaande situatie������������������������������������ 39
2. DE OPLOSSING15
Stap 3 Toepassing van de beslisboom bij inplanning nieuwe straatbomen��������������������������������� 44
2.1. Waarop krijgt u een antwoord?����������������������������������� 15 2.2. Wat wordt vermeden?�������������������������������������������� 16 2.3. Wat vraagt aandacht?��������������������������������������������� 16
5. BRONNEN56
7
STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
I
INLEIDING
INLEIDING Steden en gemeenten zijn constant in beweging, en dat niet enkel boven de grond. De dynamiek die zich bovengronds afspeelt, is ondergronds vaak even sterk aanwezig. Ondergrondse nutsvoorzieningen eisen hun plaats op om ons te voorzien van elektriciteit, water, gas, enzovoort. Bovengronds wordt de ruimte benut voor wonen, werken en verplaatsen.Toch worden we er ons ook steeds meer van bewust dat naast deze voorzieningen ook groenvoorziening van levensbelang is voor de leefbaarheid van steden en gemeenten. Dit groen verdient de ruimte om zich volledig te ontwikkelen, en straatbomen vormen hiervan de ruggengraat. Naast hun groene karakter vervullen zij nog tal van andere functies, die het stedelijk en gemeentelijk klimaat positief beïnvloeden.
Het inplannen van straatbomen in nieuwe en/of bestaande straten vraagt reeds aandacht van in de planningsfase. Het is tijdens deze fase dat de beslisboom kan ingezet worden om op zoek te gaan naar die plaatsen waar straatbomen kunnen ingepland worden. Hierbij worden verschillende criteria afgetoetst die invloed hebben op de levensverwachting van de straatbomen. Daarnaast zijn er ook randvoorwaarden opgesteld die u kan hanteren bij het ontwerpen van de ondergrondse groeiplaatsen.
Willen we als stad of gemeente ons straatbomenbestand beschermen, verder ontwikkelen en verduurzamen op die plaatsen waar de potenties reeds aanwezig zijn? Dan kan de beslisboom, die zich focust op de hierboven vermelde straatbomen, als tool ingezet worden.
Deze pocket biedt u de beslisboom als tool. De inzetbaarheid wordt toegelicht aan de hand van een casestudy in Leuven.
De beslisboom geeft antwoorden op volgende vragen: Waar kunnen we straatbomen op een duurzame wijze inplannen? Kunnen we groeiplaatsen creëren waarin straatbomen vrij kunnen groeien gedurende hun volledige levensverwachting? En hoe vermijden we dat straatbomen zullen moeten wijken bij het onderhoud of de heraanleg van straten?
De beslisboom is tot stand gekomen in Leuven. Ze werd als bachelorproef opgesteld door Florian De Bont, op dat moment student Groenmanagement aan de PXL-Hogeschool.
9
STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
I
1. BEDREIGINGEN VOOR STRAATBOMEN
1. B E D R E I G I N G E N VO O R ST R A AT B O M E N Straatbomen krijgen het binnen de stad of gemeente vaak hard te verduren. We denken dan onder meer aan beperkte budgetten, concurrentie voor ruimte, beperkte of overmatige lichtintensiteit, vandalisme, etc. De structuur van steden en gemeenten ligt vaak al vele jaren vast. Gebouwen vormen hierbij letterlijk de grens van de open ruimte binnen het straatprofiel. Dit bepaalt meteen de bovengrondse groeiruimte voor de potentiële straatbomen, maar ondergronds is de drukte zeker niet minder. Bij nieuwe projecten kan wel de juiste groeiplaats en het juiste groeimilieu gecreëerd worden, om zodoende straatbomen optimale groeikansen te geven.
1.1. Budget op korte vs. lange termijn Meestal wordt er voor straatmeubilair een groter budget voorzien dan voor straatbomen. Daarbij ontbreekt vaak een langetermijnvisie. Bomen zijn levende organismen die aardig oud kunnen worden. Indien ze een juiste standplaats en goede groeiplaats ter beschikking krijgen, gaan ze vaak ook vele jaren lan-
ger mee dan het straatmeubilair. Daarbij komt nog dat bomen doorheen de jaren ook steeds waardevoller worden, dat terwijl straatmeubilair enkel in waarde zal dalen.
B u dgetten afstemmen op de levensverw ach ti ng van h et straatmeu bi lai r en de straatbomen De levensverwachting van een straatboom reeds in de planningsfase bepalen, laat ons toe het budget af te stemmen op de groeiplaats die deze straatboom nodig heeft om aan de levensverwachting te voldoen. Een oude boom is van grote waarde voor de stad, durven vooruitdenken is dan ook van belang voor een duurzame inrichting van het straatprofiel.
11
12
1. BEDREIGINGEN VOOR STRAATBOMEN
I
STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
1.2. Droog stadsklimaat
1.4. Bodemverdichting
1.5. Heraanleg straten
Het stadsklimaat is droog, het is ook warmer in de stad dan erbuiten, en de verharde oppervlakte belemmert de infiltratie van regenwater in de bodem. Hierbij komt nog dat bomen in de stad en/of gemeente ook meer water verdampen. Hierdoor kan een tekort aan vocht ontstaan, waardoor straatbomen in hun groei belemmerd worden of gedeeltelijk afsterven. Een doordacht ontwerp en een goede aanleg laten toe dat regenwater kan infiltreren op plaatsen waar de straatboom het nodig heeft.
De bodem raakt verdicht door betreding, verdichting voor constructies, funderingen, etc. Hierdoor kan water en zuurstof moeilijk infiltreren in de bodem. Nochtans zijn dit twee essentiële criteria voor het leven van de boom. Bij verharding rond de boom moet de ondergrond voldoende draagkrachtig zijn zonder dat deze verdicht raakt. Hiervoor kan de groeiplaatsinrichting aangepast worden aan de situatie ter plaatse. Het gaat er daarbij om een stevige structuur te creëren die toch doorwortelbaar blijft voor boomwortels. Boomwortels groeien in bodem die tot maximaal 3 megapascal verdicht is. Meer verdichting is nefast voor de boomwortels.
Ook het verschil in levensduur tussen straatbomen en de omgeving zorgt voor een bedreiging. Uit ervaringen blijkt dat straten gemiddeld eens om de vijftig jaar volledig heraangelegd worden. Binnen die tijd zijn er echter vaak al ondergrondse en/of bovengrondse herstellingen nodig. Zo worden stoepen en de asfaltlaag vaak al na twintig à dertig jaar opgebroken en vernieuwd. Bomen hebben echter vaak een veel hogere levensverwachting.
1.3. Bemaling bij nieuwe projecten
Bij werkzaamheden worden bomen regelmatig beschadigd. Hoewel de schade op het eerste gezicht beperkt kan lijken, leidt dit toch vaak tot infecties en groeiremming. Een straatboom zal ook vaak moeten wijken als er net op dezelfde plaats grote graafwerken dienen uitgevoerd te worden. Ook hier is het vastleggen van de minimale levensverwachting van een straatboom essentieel voor de bescherming. Indien een straatboom werd aangeplant met als doel om minimaal veertig jaar oud te worden, kunnen voorzorgsen beschermingsmaatregelen gemakkelijk onderbouwd worden. Straatbomen kunnen tijdens werken zo beschermd worden dat ze behouden kunnen blijven.
Bemaling bij nieuwbouwprojecten, wegeniswerken alsook vele andere projecten hebben een grote invloed op de stand van de grondwatertafel. Bemaling zorgt in deze gevallen voor een tijdelijke verlaging van de grondwaterstand, totdat de funderingen en ingegraven constructies zijn aangebracht. Hierdoor kan de vochtvoorziening voor boomwortels sterk belemmerd worden. Hoewel boomwortels zich aanpassen aan de specifieke vochtsituatie op hun groeiplaats, kunnen ze bij plotse veranderingen in de problemen komen. Beuk is hier bijvoorbeeld zeer gevoelig voor. In het slechtste geval kunnen bomen zelfs afsterven. Tot vandaag is dit een onderkend probleem dat zich vaak voordoet.
1.6. Nutsleidingen onder de grond De drukte in de stad is ondergronds minstens even groot als boven de grond. Nutsleidingen, die ondergonds worden geplaatst, nemen vaak veel meer ruim Foto 1. Fietsen in de open plantspiegel zorgen voor oppervlakkige bodemverdichting
I
1. BEDREIGINGEN VOOR STRAATBOMEN
te in dan eigenlijk nodig is.1 Dit is een redelijk recent probleem, dat vooral de laatste tien à vijftien jaar sterk is toegenomen. Ook blijven oude nutsleidingen regelmatig achter in de bodem. De grootste problemen ontstaan met boomwortels die rioleringsbuizen binnendringen. Nutsleidingen op zich vormen geen gevaar voor boomwortels. Het gevaar ontstaat bij werken aan nutsleidingen, als grote sleuven worden gegraven. Hierbij worden boomwortels beschadigd. Boomwortels groeien goed in losse bodem. Plaatsen waar aan nutsleidingen werd gewerkt, bieden vaak doorwortelbaar volume omdat de bodem daar losser is dan op andere plaatsen. Zo kunnen de boomwortels tussen nutsleidingen terechtkomen. Met een goede groeiplaats hebben straatbomen echter voldoende doorwortelbaar volume.2
De prakti jk Boomwortels groeien niet zomaar in rioleringsbuizen en andere nutsleidingen. Ze vinden hun weg bij lekkages, verzakkingen, slechte aansluitingen, etc. Het is eerder een signaal dat er een probleem is met de nutsleiding onder de grond, dan wel dat het een probleem op zich vormt (van Wensen a., 2012)2.
1 Van Loon, A., 2003. 2 Bron: van Wensen A. (2012), Bomen zijn soms een gevaar voor de fundering en riolering. Rapport. Nederland, KCAF.
13
24
3. DE BESLISBOOM
I
STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
spreken we over een absoluut minimum, en wordt er in principe gestreefd naar meer. Korte-omloop-straatbomen krijgen minimaal 10 m³ doorwortelbaar volume ter beschikking. Voor verkorte- en korte-omloop-straatbomen is de toepassing van groeiplaatsinrichtingstechnieken ook te verantwoorden. Deze kunnen echter afgestemd worden op de lagere levensverwachting.
Minimaal doorwortelbaar volume per straatboomcategorie Straatboomcategorie
Minimaal doorwortelbaar volume
Toekomststraatboom (≥70 jaar)
50 m³
Verkorte-omloop-straatboom (≥40 jaar)
25 m³
Korte-omloop-straatboom (≥20 jaar)
10 m³
2. Minimale oppervlakte boomspiegel Als men het doorwortelbaar volume volledig wil benutten, is het aangewezen om boven dit volledige volume een boomspiegel te voorzien die minsten uit halfopen verharding bestaat. Deze zorgt voor de toevoer van zuurstof, water
en eventueel voedingsstoffen op die plaatsen waar de wortels groeien. Dat wil zeggen, wanneer we ervan uitgaan dat het doorwortelbaar volume 10 m³ is (± 1 meter worteldiepte), er best 10 m² boomspiegel voorzien wordt. Er moet steeds gestreefd worden naar deze volledige oppervlakte.
D E B ES L I S B O O M
Zijn er reeds straatbomen aanwezig?
Het behouden van één of meerdere straatbomen wordt overwogen en/of expert)
NEE
Is het straatprofiel op 1 of meerdere
PROCES NEE/JA
Beslissing: één of meerdere straatbomen behouden
Straatbomen kunnen
JA
niet ingepland worden.
JA
Ander groen is mogelijk → Zie “3.2.1. Minimale
De beslisboom is op de volgende bladzijde grafisch weergegeven. De inzetbaarheid en het gebruik ervan worden in hoofdstuk 2 toegelicht aan de hand van een praktijkcase.
3. DE BESLISBOOM
(contact met bevoegde diensten
NEE
plaatsen ≥ 7,5 meter breed?
3.4. Grafische voorstelling
JA
I
NEE
straatprofielbreedte”
Kunnen 1 of meerdere straatbomen
NEE
Kunnen 1 of meerdere straatbomen
NEE
Kunnen 1 of meerdere straatbomen
op ≥2,25m van de gevel ingepland
op ≥3,5m van de gevel ingepland
op ≥5,5m van de gevel ingepland
worden?
worden?
worden?
JA
JA
JA
Indien noodzakelijk worden de straatbomen beschermd tijdens de werken en de groeiplaatsen
Gebruik De beslisboom is zo opgesteld dat steeds eerst de hoogst mogelijke criteria worden afgetoetst. Indien een criterium niet kan behaald worden, is het antwoord ‘nee’ en kan men doorschuiven naar een lager criterium. Zo wordt er naar een boomcategorie toegewerkt. Het laagst behaalde criterium is doorslaggevend bij de keuze voor de straatboomcategorie. Toch kunnen hoger behaalde criteria mee in rekening worden genomen bij het inplannen. Indien er een combinatie van potentiële standplaatsen voor straatboomsoortcategorieën wordt bekomen binnen één straat, is het aan de ontwerper om een keuze te maken. Er kunnen dan bijvoorbeeld enkele toekomststraatbomen of meerdere verkorte- tot korte-omloop-straatbomen gekozen worden in het ontwerp, afhankelijk van het straatbeeld dat men wenst te verkrijgen.
NEE
Kunnen 1 of meerdere straatbomen
NEE
NEE
Kunnen 1 of meerdere
op ≥0,75m van werkzame
op ≥1,5m van werkzame nutslei-
straatbomen op ≥3m van werkzame
nutsleidingen ingepland worden?
dingen ingepland worden?
nutsleidingen ingepland worden?
JA NEE
Kunnen 1 of meerdere straatbomen
Kunnen 1 of meerdere straatbomen
JA NEE
Kunnen 1 of meerdere
JA NEE
Kunnen 1 of meerdere straatbomen
op ≥0,6m van de vrije rijbaan inge-
straatbomen op ≥0,7m van de vrije
op ≥0,8m van de vrije rijbaan
pland worden?
rijbaan ingepland worden?
ingepland worden?
JA
Er kunnen 1 of meerdere korte-omloopstraatbomen ingepland worden → Raadpleeg “3.3 groeiplaatsvoorwaarden”
JA
Er kunnen 1 of meerdere verkorteomloop-straatbomen ingepland worden → Raadpleeg “3.3 groeiplaatsvoorwaarden”
JA
Er kunnen 1 of meerdere toekomststraatbomen ingepland worden → Raadpleeg “3.3 groeiplaatsvoorwaarden”
verbeterd (inschakelen expert is mogelijk)
25
44
4. BESLISBOOM IN DE PRAKTIJK
I
STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
STRAATBOMEN IN UW GEMEENTE
S t a p 3 To e p a s s e n v a n d e b e s l i s b o o m b i j inplanning nieuwe straatbomen
I
4. BESLISBOOM IN DE PRAKTIJK
In dit voorstel zijn alle criteria afgetoetst en in het nieuwe ontwerp ingetekend. Ook is het ontwerp bijgestuurd tijdens het aftoetsen van de criteria, zodat er meer ruimte ontstond voor straatbomen. De details geven de werkwijze per locatie weer.
Het karakter van de straat is een van de sterkste kenmerken. Dit wordt nu mede gevormd door de straatbomen in combinatie met de voortuinen. Het nieuwe ontwerp kan hierop inspelen. Er zijn een aantal mogelijkheden binnen het straatprofiel, die hier worden voorgesteld. Het behouden van de bestaande straatbomen is niet haalbaar. Want: • Er zullen graafwerken nodig zijn ter hoogte van de wortelzone van verschillende bomen; • De bomen zijn niet in voldoende goede conditie om behouden te blijven; • Extra doorwortelbaar volume creëren is moeilijk vanwege de vele nutsleidingen tussen de wortels.
Er wordt vanuit gegaan dat: • De nutsleidingen onder de stoep blijven liggen. • De riolering wordt gescheiden en verlegd: de riolering is nieuw centraal in de rijbaan ingetekend. In werkelijkheid zal deze echter breder zijn (maximaal 3 meter). Ze wordt volledig vernieuwd, waardoor de positionering zo kan gebeuren dat de criteria worden nageleefd. → De straat zelf als tweerichtingsstraat blijft bestaan (minimale vrije rijbaanbreedte 5 meter). Indien dit niet het geval is, zou er ruimte zijn voor bijvoorbeeld straatbomen langs twee zijden van de rijbaan (zie verder).
Het is echter niet zo dat deze argumenten in elke straat doorslaggevend zullen zijn. Een expert raadplegen is hierbij aangewezen.
De details geven aan hoe de criteria werden afgetoetst tijdens het doorlopen van de beslisboom.
Kaart 14. Illustratie afstand tot de nutsleidingen, deel 3
Detail 2 werkwijze
Er kan gekozen worden voor het inplannen van straatbomen met een zo hoog mogelijke levensverwachting. De afstand tussen de nieuwe straatbomen en het gescheiden rioleringsstelsel alsook de andere nutsleidingen wordt zo groot mogelijk gemaakt. Hiervoor wordt de riolering tactisch geplaatst, opdat voldoende ondergrondse groeiruimte ontstaat voor de straatboom. Groeiplaatsverbeteringstechnieken worden toegepast om het doorwortelbaar volume per straatboomcategorie te bereiken.
Detail 1 werkwijze
Detail 1 werkwijze
Kaart 15. Voorstel inplanning nieuwe straatbomen
Voor deze plaats in de straat werd de beslisboom doorlopen. De criteria die werden bereikt, zijn gemarkeerd (zie volgende bladzijde).
45
