verhaal van Veenendaal het
Een ontdekking aan de hand van zeven thema’s
verhaal van Veenendaal het
4
Proloog Een jonge leefstad. In enkele decennia gegroeid van dorp tot middelgrote gemeente. Omringd door veel en prachtig groen, onder meer van Nationaal Park De Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe. En economisch gunstig gelegen: centraal in het land, aan de A12 - tussen Utrecht en Arnhem - en met een korte verbinding naar de A15. Een plaats met uitstekende voorzieningen en een stedelijk winkelhart. En een plaats met een betrokken samenleving waarin het dorp van weleer nog te herkennen is. Mooie woorden, maar waar staan ze voor? Aan de hand van zeven thema’s gaan we op zoek naar het antwoord op die vragen. Dit is het verhaal van Veenendaal. 5
6
Historisch Om het Veenendaal van nu goed te leren kennen, is het belangrijk iets te weten over de geschiedenis. In de volgende hoofdstukken laten we zien hoe ontwikkelingen in het verleden het Veenendaal van nu hebben gevormd. 7
De Bijenmarkt een eeuwenoude traditie Naast wol en sigaren is er nog iets heel anders waarmee Veenendaal al eeuwenlang bekend is in het land. Volgens de overlevering wordt er namelijk al sinds 1400 een jaarlijkse bijenmarkt in Veenendaal gehouden. En die traditie blijft in stand. Ieder jaar komen imkers en andere geïnteresseerden in juli bijeen, onder meer om te handelen in bijenvolken, gereedschappen en producten, zoals bijenkorven en waskaarsen.
De bijenteelt was voor sommige boeren in Veenendaal en omgeving een waardevolle nevenactiviteit. Omdat zij onvoldoende grond bezaten om van te kunnen rondkomen, zochten ze naar andere bronnen van inkomsten. Het gebied rond Veenendaal en De Klomp was rijk aan heide en boekweit - gewassen vol nectar - en dus heel aantrekkelijk voor bijen. De bijenteelt was voor de boeren een aardige extra bron van inkomsten. De eerste bijenmarkt zou zijn gehouden op een weiland in het oude landgoed ‘De Clomp’, langs de weg naar Ede. Daar bevond zich ook logement De Klomp en de beheerder daarvan - Hendrik Hupkes - kreeg in 1883 officieel vergunning om van 1 tot 20 juli een bijenmarkt te houden. Een
8
ander deel van de markt vond plaats aan de Nieuweweg, bij de toenmalige katholieke kerk. In de 19de eeuw organiseerde bijencoörporatie De Gelderse Vallei de bijenmarkt. En in 1897 werd dat overgenomen door de nieuw opgerichte landelijke Vereniging tot Bevordering der Bijenteelt. De jaarmarkt - die toen nog drie dagen duurde - trok niet alleen belangstellenden uit de regio, maar ook imkers uit Noord-Brabant en van de Veluwe, waar imkers leefden van de bijenteelt. De huidige bijenmarkt in Veenendaal is vooral een toeristische attractie, maar ook beroepsimkers grijpen de markt aan om elkaar te ontmoeten. Ook in 2012 zal dat het geval zijn en dit jaar niet zomaar. 2012 is namelijk uitgeroepen tot het Jaar van de Bij. Omdat het aantal bloemen in het Nederlandse landschap sterk verschraalt, sterven steeds meer bijen. Tijdens het Jaar van de Bij willen tal van betrokken organisaties hiervoor aandacht vragen om nu het nog kan het tij te kunnen keren.
Turf Daar begon het mee. Turf is gedroogd veen en dat was, tot de komst van de steenkool in de 19e eeuw, de belangrijkste brandstof. Turf werd op veel plaatsen in Nederland gewonnen, onder andere in de Stichtse en Gelderse Venen. Het Stichtse deel hoorde bij Rhenen en het Gelderse bij Ede. In 1543 was Gelderland het laatste Nederlandse gewest dat onder gezag van Karel V kwam. De eigenaren van de venen rond het gebied dat we nu Veenendaal noemen, kregen op 12 maart 1546 een octrooi dat hen toestond de venen af te graven en de kanalen aan te leggen die daarvoor nodig waren. In het huidige stratenplan van Veenendaal is die kanalenstructuur deels nog te herkennen. Belangrijke hoofdwegen, zoals de Hoofdstraat en de Kerkewijk, waren vroeger waterwegen.
over de uitbreiding van de vestingwerken rond Antwerpen. En daarvoor had hij brandstof nodig. Het zijn de veenraden die Veenendaal gesticht hebben. Behalve met de exploitatie van de venen en het waterbeheer hielden zij zich ook bezig met algemeen bestuurlijke zaken. Tegen het eind van de 17e eeuw raakte de turfvoorraad op en werd de huisnijverheid in de textiel steeds belangrijker.
Wol en sigaren
Veenraden Lang is aangenomen dat Gilbert van Schoonbeke de stichter van Veenendaal was. De welgestelde Vlaming heeft weliswaar bijgedragen aan de groei van de veenkolonie, maar kwam hier als afnemer van de Veense turf toen de nederzetting al bestond. Van Schoonbeke kreeg de leiding
In de loop van de 18e eeuw gingen steeds meer Veenendalers hun brood verdienen in de textiel. Wolkammers en sajetspinners (garenspinners) legden de basis voor wat later een uiterst florerende bedrijfstak zou worden. VSW (Veenendaalse Stoomspinnerij en -Weverij), Frisia Wolspinnerij, Scheepjeswol en Hollandia Wol zijn namen die nog steeds tot de verbeelding spreken. Aan het eind van de 19e eeuw en in de 20e eeuw kwam de sigarenindustrie daar als 9
Rijkoompje en Bernard van Kreel Met een fraaie nieuwe doorsteek is in het centrum van Veenendaal een nieuw winkelrondje ontstaan. Via de Bernard van Kreelpoort kunnen we nu rechtstreeks van de Hoofdstraat naar het plein waar onder meer de Cultuurfabriek gevestigd is. Hoe komt die poort aan zijn naam en wat is het verband met een andere Veenendaler die ‘Rijkoompje’ genoemd werd?
Om het bestaande en het nieuwe centrum van Veenendaal te smeden tot één geheel waarin oud en nieuw elkaar versterken, is de Bernard van Kreelpoort gecreëerd. De poort is een bijzondere constructie. Het is een mooie oude gevel die gedragen wordt door een wit-stalen frame. De gevel was tot voor kort met recht een verborgen monument. Deze was namelijk verstopt achter andere bebouwing. De gevel is afkomstig van een woning die het huis van ‘Rijkoompje’ werd genoemd. Het huis is gebouwd rond 1906 in een neoklassieke stijl. Veenendaler ‘Rijkoompje’ dankte zijn naam aan het fortuin dat hij in Spanje vergaard zou
10
hebben. Bij terugkomst in Veenendaal kocht hij een span paarden én liet aan de Hoofdstraat een vrijstaand huis bouwen. Het enige gebouw aan de Hoofdstraat met een voortuin. Aannemer en tevens architect van het huis was Bernard van Kreel. In 1973 is in de voortuin een winkelpand gebouwd, waardoor het pand grotendeels uit het zicht verdween. Bij de laatste verbouwing van de winkel is de onderbouw van Rijkoompje vrijwel geheel gesloopt en vervangen door de stalen constructie. Met de nieuwe doorsteek is zowel de herinnering aan ‘Rijkoompje’ als die aan architect en bouwer Bernard van Kreel weer levend geworden.
maar later ook in kleine industriële bedrijven, de zogenoemde tabakskerverijen.
Groei
belangrijke bedrijfstak bij. En ook die industrie kwam voort uit de huisnijverheid. Want in de omgeving van Veenendaal, met name rond Amerongen, Rhenen en Elst, teelden de bewoners al enkele eeuwen zelf tabak. Die werd, onder meer in Veenendaal, verwerkt tot pruimtabak, snuiftabak en pijptabak. Eerst vooral in de vorm van huisnijverheid,
De industriële revolutie gaf de textiel- en de sigarenindustrie vleugels. Beide produceerden belangrijke exportproducten die Veenendaal groot hebben gemaakt. Letterlijk ook, want waar de Nederlandse bevolking tussen 1815 en 1971 verzesvoudigde, vertienvoudigde het aantal Veenendalers. In 1960 werd Veenendaal – dat tot dan toe gesplitst was in een Stichts en een Gelders deel – door een grenscorrectie één gemeente van bijna 1.800 hectare en ruim 23.000 inwoners. De economie groeide snel en in de fabrieken was voortdurend
11
Parkeergarage Arie van Hensbergen Arie van Hensbergen. Zo heet een nieuwe parkeergarage waar ruim 350 automobilisten hun auto in hartje centrum veilig kunnen achterlaten. Wie was de naamgever van deze garage? Arend Johannes van Hensbergen, beter bekend als Arie, was ruim vijftien jaar ‘parkeerwachter’ op de voormalige Van Ekerisparkeerplaats aan het Zwaaiplein. Wie zijn auto daar wel eens heeft geparkeerd, heeft hem vast wel eens ontmoet. Het was een hobby van Arie om mensen te helpen en het verkeer in goede banen te leiden. Meestal droeg hij daarbij een opvallende outfit: marechausseejack, witte koppelriem en een portofoon. Jarenlang was Arie te vinden aan het Zwaaiplein, behalve wanneer hij op reis was naar Israël. “In totaal is Arie elf keer in Israël geweest,” vertelt zijn broer. “Hij droeg dat land een warm hart toe en steunde diverse stichtingen en instellingen financieel. Alle fooitjes die hij kreeg als parkeerwachter gingen naar goede doelen in Israël, zoals ziekenhuizen en scholen.” Arie van Hensbergen overleed op 8 oktober 2005 op 74-jarige leeftijd.
12
een tekort aan personeel. Gastarbeiders, voornamelijk uit Spanje, het voormalig Joegoslavië, Marokko en Turkije, werden aangetrokken om de openstaande vacatures te vervullen. In 1971 telde Veenendaal 32.000 inwoners. In 2011 - 40 jaar later – waren dat er ruim 62.000.
Ondernemerszin Met de oliecrisis in 1973 begon de teloorgang van de Veenendaalse industrie. In één jaar tijd verdubbelde de werkloosheid. Na een korte periode van stabilisatie steeg de werkloosheid in 1981 met 70%. Bijna 20% van de Veenendaalse beroepsbevolking was werkloos. En dat was ruim boven het landelijk gemiddelde. Maar de ondernemerszin die Veenendaal groot had gemaakt, was niet klein te krijgen. Het was de mentaliteit van handen uit de mouwen en schouders eronder die Veenendaal er na een aantal moeilijke jaren weer helemaal bovenop bracht. De gemeente nam het voortouw en stelde van alles in het werk om nieuwe bedrijven en daarmee werkgelegenheid naar Veenendaal te halen. En met succes: veel ondernemers wisten Veenendaal te vinden. De werkgelegenheid groeide en Veenendaal groeide mee.
Kwaliteitsverbetering De meest recente geschiedenis van Veenendaal kenmerkt zich vooral door kwaliteitsverbetering. Over de volle breedte van samenleving en omgeving is daar nadrukkelijk in geïnvesteerd. Fraaie, gevarieerde nieuwbouwwijken zijn en worden gerealiseerd met veel aandacht voor duurzaamheid en voor betrokkenheid van de bewoners. In wijken waar het minder goed gaat, wordt veel energie en geld gestoken in verbetering van het woon- en leefklimaat. De binnenstad wordt compleet vernieuwd en er is flink geïnvesteerd in voorzieningen op het gebied van sport, welzijn en cultuur. Ook is er veel aandacht voor groen in de openbare ruimte en voor de infrastructuur. En dat maakt Veenendaal wat het nu is. Een jonge leefstad met stedelijke allure en een dorps karakter. En bovenal een plaats waar het mooi en prettig wonen en werken is.
13
Jong Van de geschiedenis naar het Veenendaal van nu, de jonge leefstad. Laten we eens kijken hoe jong dat Veenendaal eigenlijk is. Eerst maar eens de cijfers. Volgens het CBS was in 2010 34 procent van de inwoners van Veenendaal jonger dan 25 jaar. Meer dan een derde van de bevolking dus. Dat is met recht jong te noemen. 14
15
Veenendaalse rapper aCtive We noemden al even de rijzende ster in het Nederlandse rappersgilde. De Veenendaalse rapper aCtive scoorde op Youtube een hit met zijn eigen ode aan Veenendaal. aCtive is lid van het Kapstok-team dat actief is in Jongerencentrum Escape. Kapstok richt zich niet alleen op het ontwikkelen van talent, maar ook op de presentatie hiervan. Samen met rapper aCtive wil Kapstok uitgroeien tot een eigentijds en uitdagend
16
platform waar Veenendaalse jongeren kunnen werken aan hun talent. Als lid van het Comité van Aanbeveling van de stichting Promotie Veenendaal is aCtive ook ambassadeur van de gemeente.
In dezelfde periode als het Bouwdorp wordt in Veenendaal ook de jaarlijkse Bijbelweek georganiseerd. Eveneens een succesvol evenement dat ieder jaar weer een groot aantal kinderen uit een wijde regio naar Veenendaal trekt.
Levendig
Als we jong Veenendaal willen ontmoeten, dan zijn de scholen daarvoor natuurlijk de aangewezen plek. Veenendaal heeft 20 basisscholen, 4 scholen voor voortgezet onderwijs, 3 scholen voor speciaal onderwijs en 1 school voor middelbaar onderwijs. Veel jeugd en jongeren vinden we ook bij de vele sportclubs die Veenendaal rijk is. De voorzieningen zijn goed ontwikkeld en Veenendaal heeft een actief verenigingsleven. Met name voor de jongste jeugd is er in veel Veenendaalse wijken volop ruimte om naar buiten te gaan en te spelen. Er is relatief veel groen en veel buurten beschikken over mooie speelplaatsen. En ook in de verschillende buurthuizen wordt - met name op woensdag- en vrijdagmiddag veel voor hen georganiseerd. Een succesvol evenement voor kinderen van 6 tot 12 jaar is het Bouwdorp dat jaarlijks vier dagen achtereen in augustus wordt georganiseerd. Onder begeleiding van zo’n 75 tot 90 vrijwilligers timmeren de kinderen in het Stadspark prachtige creatieve bouwwerken in elkaar. En wie geen zin heeft in bouwen, kan zich uitleven in knutselen, sport en spel.
Van alles te doen voor de jeugd dus en tegenwoordig ook alleszins voor de jongeren in Veenendaal. Want de mogelijkheden voor jongeren in Veenendaal zijn in pakweg de laatste 10 tot 15 jaar flink toegenomen. Dankzij de komst van veel nieuwe horeca. die zich richt op een jongere doelgroep, is er een levendige uitgaanscultuur ontstaan.
Met name op vrijdag- en zaterdagavond zijn veel jongeren in het Veenendaalse centrum te vinden. Welzijn Veenendaal, verantwoordelijk voor het Veenendaalse jongerenwerk, beschikt in het hart van het centrum over een modern jongerencentrum met onder meer een popcafé, een cultuurcafé, een concertzaal, een sport- en activiteitenruimte en oefenruimten voor bands. Vooral de concertzaal trekt regelmatig optredens van gerenommeerde artiesten vaak veel publiek. Het traditionele feest op 17
Oranje strikken sierden de steden In de nacht van maandag 30 op dinsdag 31 januari 2012 waren er in tientallen steden in Nederland oranje strikken te vinden. Onder meer in Delft, Amsterdam, Rotterdam en Ridderkerk waren de feestelijke versieringen te zien. Een oranje mysterie met een lijntje naar Veenendaal. De vrolijke versieringen voor de verjaardag van Koningin Beatrix waren een ludieke actie van de Veense Jongerenraad, in samenwerking met vele andere jongerenraden, studentenverenigingen en anders georganiseerde jongeren. In het holst van de nacht, aan het begin van de verjaardag van de koningin, versierden de jongeren hun woonplaatsen met duizenden oranje strikken. In totaal deden meer dan 50 jongerenvertegenwoordigingen mee aan de actie. Voor de jonge nachtbrakers een mooie manier te laten zien dat Nederland trots mag zijn op de rijke en Koninklijke geschiedenis. De actie was een idee van de Veense Jongerenraad, inhakend op het bezoek van de Koninklijke Familie aan Veenendaal en Rhenen op 30 april 2012.
18
Lampegietersavond - de derde maandag in september - was vroeger een feest voor de kleintjes die met zelfgemaakte lampionnen door de straten trokken. Sinds enkele jaren organiseert Veenendaal rond Lampegietersavond het Lampegietersfestival, met tal van optredens en activiteiten. Hoogtepunt van dit festival voor veel jongeren is het dancefestival Fuze Outdoor dat sinds 2008 wordt georganiseerd en ieder jaar enorm veel bezoekers trekt.
waar het minder goed gaat, wordt veel energie en geld gestoken in verbetering van het woon- en leefklimaat. Jeugd en jongeren hebben daarbij de volle aandacht. Een mooi voorbeeld is de multifunctionele accommodatie (MFA) Panorama - de eerste energieneutrale MFA van Nederland - die in december 2011 is geopend. Een bijzonder gebouw dat een belangrijke bindende functie heeft voor drie omliggende wijken. Met veel ruimte voor jongeren om zich op tal van gebieden te ontwikkelen.
Beter woon- en leefklimaat Goed onderwijs, alle ruimte voor sport, volop gelegenheid tot uitgaan, regelmatig concerten van grote en minder grote artiesten en bands; tot hier klopt de definitie van jonge leefstad heel aardig. Maar wat doet Veenendaal met en voor jongeren die buiten de boot vallen? Jongeren die het bijvoorbeeld op school niet redden en op straat belanden? Het antwoord is deels gegeven in het vorige hoofdstuk: in wijken
Respectvoetbal En de inspanningen om jongeren die buiten boord dreigen te vallen weer bij de samenleving te betrekken, sorteren effect. Een mooi voorbeeld is het ‘respectvoetbal’, een soort mix van panna-, zaal- en veldvoetbal. Teams uit verschillende wijken in de leeftijd van 12-16 jaar strijden hierin tegen elkaar. Sportief natuurlijk want fair play, daar draait het om bij het respectvoetbal. 19
Kinderjury kiest beste spruitjeskokers Op 14 oktober 2011 konden vaders, moeders en andere topkoks uit de hele wereld in Veenendaal meedoen aan het wereldkampioenschap Spruitjes Koken. Een deskundige jury van 30 kinderen, onder leiding van juryvoorzitter Pierre Wind, moest bepalen wat het beste spruitjesrecept ter wereld is. Om daarmee te laten zien dat lekker en gezond koken makkelijker is dan je denkt.
De kinderjury besloot na intensief beraad Paul Rustenhoven tot winnaar uit te roepen. De kinderen vonden de spruitjes die Rustenhoven in de oven bereidde verrassend lekker. Topkok Pierre Wind was lovend over de gerechten: “Van aangebrande soep tot rauwe spruit was het één ‘kicken-belevenis’. De winnaar heeft terecht gewonnen. Dat vies niet bestaat is nu bewezen!”
20
Maatschappelijk betrokken
Elke ploeg krijgt bij aanvang een aantal zogenoemde ‘respectkaarten’. Tijdens de wedstrijden kunnen teams kaarten winnen maar ook verliezen. En daarbij gaat het niet alleen om voetbal maar ook bijvoorbeeld om representatief voor de dag komen.
(Straat)muziek Naast de sport is ook muziek een goed instrument voor jongeren om zich te uiten. Neem bijvoorbeeld de Veenendaalse brassband, in 2009 gevormd door een groep Antilliaanse jongeren die daarvoor vooral op straat te vinden waren. Het is een veelbelovende en nog steeds groeiende groep met drummers (de jongens) en danseressen (de meiden). Iedere dinsdagavond komen zij samen in Jongerencentrum Escape om te oefenen en steeds vaker worden zij gevraagd voor optredens bij activiteiten en evenementen. Iedere donderdagavond staat in Escape de straatcultuur - en met name hiphop - centraal. Jonge rappers, dichters, beatmakers en grafisch ontwerpers uit Veenendaal komen hier samen om zich te ontwikkelen in onder meer straatmuziek, dans, media en events. Regelmatig zijn er workshops en open-podium avonden. Een van de jonge deelnemers is inmiddels een rijzende ster in het Nederlandse rappersgilde.
De parallel uit de geschiedenis doortrekkend kunnen we vaststellen dat ook veel jongeren over dezelfde ondernemende mentaliteit beschikken die Veenendaal door de jaren heen vooruit heeft gebracht. In de sport en muziek boeken zij - vaak op eigen initiatief en dankzij hun eigen doorzettingsvermogen - successen maar ook steeds meer jongeren manifesteren zich op het maatschappelijk vlak. Een goed voorbeeld daarvan is de Veense jongerenraad die opkomt voor de belangen van jongeren in Veenendaal. De Jongerenraad is door het College van B&W van Veenendaal erkend als officieel adviesorgaan. Een andere club jonge mensen die zich maatschappelijk betrokken toont is Rotaract Veenendaal. Een vereniging van jong volwassenen in de leeftijd van 20 tot 27 jaar, die zich onder meer bezig houdt met het organiseren van activiteiten voor goede doelen, maatschappelijke en persoonlijke betrokkenheid en professionele ontwikkeling. Allemaal ondernemende jongeren dus, maar ook betrokken. En ook dat past bij de Veenendaalse samenleving.
21
Betrokken In de inleiding van dit verhaal noemden we al de ‘betrokken samenleving waarin het dorp van weleer nog te herkennen is’. In dit hoofdstuk gaan we daar nader op in. Waar komt die betrokkenheid vandaan? Is het puur de dorpse cultuur die nog voortleeft in de sterk gegroeide samenleving? Of is het nog meer?
22
23
Stichting Buitenzorg Een bijzonder betrokken Veenendaals project is de Stichting Buitenzorg. Deze stichting is in 1994 opgericht door een aantal enthousiaste vrijwilligers, die op een of andere manier bij mensen met een verstandelijke beperking betrokken waren. Buitenzorg verzorgt met zo’n 90 vrijwilligers een groot aantal projecten voor verstandelijk gehandicapten, onder meer in de eigen sociëteit, de tuin en het dierenkampje. En daarvoor krijgt de stichting geen subsidie, Buitenzorg bedruipt zichzelf. Daarom ook is in maart 2007 is Stichting Vrienden van Buitenzorg opgericht. Deze stichting zet zich in om de continuïteit van de projecten van Stichting Buitenzorg te waarborgen. Dat doen zij door te zoeken naar particulieren en bedrijven die Stichting Buitenzorg structureel willen ondersteunen met een jaarlijkse financiële bijdrage of ondersteuning in natura. Bovendien organiseren ‘de Vrienden’ activiteiten waarbij de opbrengst ten goede komt aan de Stichting Buitenzorg.
24
kenheid in Veenendaal meer is dan typisch dorps nabuurschap. De invloed van de kerken speelt hierbij een grote rol. En Veenendaal is vrijwel haar hele geschiedenis een kerkelijke samenleving geweest. Door de snelle groei, de komst van veel mensen uit andere delen van het land en de wereld en door de ontkerkelijking die in de hele westerse samenleving zichtbaar is, neemt de invloed van de kerken weliswaar af maar het kerkelijk leven heeft de Veenendaalse cultuur en mentaliteit wel gevormd. En dat verklaart ook de grote betrokkenheid in de Veenendaalse samenleving.
Zichtbare betrokkenheid
Meer dan nabuurschap We gaven het al aan: Veenendaal is heel snel gegroeid. Door de enorme expansie van de fabrieken halverwege de vorige eeuw, kwamen veel arbeiders naar Veenendaal om hier hun geluk te beproeven. Onder hen een groot aantal gastarbeiders wat van Veenendaal een multiculturele samenleving maakte. Inmiddels telt Veenendaal maar liefst 96 nationaliteiten! En hoewel het met elkaar in tegenspraak lijkt, is er juist door die snelle groei iets van het dorpse karakter bewaard gebleven. Want Veenendaal groeide veel sneller dan de cultuur van een samenleving mee kan veranderen. Bovendien waren de Veenendalers tevreden over hun samenleving. Betrokkenheid is een groot goed dus waarom zou je daar afstand van nemen? Wie Veenendaal een beetje kent, weet overigens dat de betrok-
Dat wat betreft de achtergrond. Maar waar zien we die betrokkenheid dan in het Veenendaal van nu? Hoe toont die zich in de praktijk? Juist betrokkenheid is niet iets tastbaars. Vaak is het onzichtbaar of onopvallend aanwezig; je ziet het pas als je goed kijkt. De manier bij uitstek waarop mensen hun betrokkenheid tonen, is in vrijwilligerswerk. Belangeloos iets doen voor een ander. In Veenendaal wordt enorm veel vrijwilligerswerk verricht, zichtbaar
25
Het Veens oranje kaatje van zorgboerderij De Eekhoeve Zorgboerderij De Eekhoeve biedt dagbesteding aan jongeren en ouderen. Mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking, met psychische of psychiatrische problemen, met een burn-out, met een autistische stoornis, met niet-aangeboren hersenletsel of met dementie. De omgeving, het werk en persoonlijke aandacht zorgen ervoor dat de deelnemers zich er snel thuis voelen. Ze dragen echt hun steentje bij aan de professionele bedrijfsvoering door het uitvoeren van hun eigen taken. Ze werken bijvoorbeeld in de Landwinkel, de moestuin of de pluktuin, ze verzorgen het vee of werken in de kas. De Eekhoeve in Veenendaal maakte al vele jaren scharrelroom volgens eigen recept. Speciaal voor de komst van de koningin tijdens Koninginnedag 2012 is deze room omgetoverd in ‘Veens oranje kaatje’ en uitgedeeld in bejaarden- en verzorgingshuizen. De lekkere, zachte smaak maakt Veens oranje kaatje heel bijzonder. Heerlijk in combinatie met
26
ijs, yoghurt, kwark, cake, koffie... of om zelf Veense oranjesoezen mee te maken! Het Veens oranje kaatje is verkrijgbaar in de Landwinkel en in verschillende speciaalzaken in Veenendaal.
en onzichtbaar. Heel zichtbaar zijn de activiteiten van het Vrijwilligersnetwerk Veenendaal (VNV), een grote en sterke organisatie die zich onder meer bezighoudt met het bevorderen van actief burgerschap, het ondersteunen van vrijwilligersorganisaties en het coördineren en ondersteunen van de informele zorg. Zichtbaar zijn ook de activiteiten van de serviceclubs die met geld en persoonlijke inzet veel goede doelen ondersteunen. Veenendaal telt een groot aantal verschillende serviceclubs.
Onzichtbare betrokkenheid Maar het merendeel van de betrokkenheid in een samenleving is natuurlijk nauwelijks zichtbaar. Je ziet het pas als je ermee te maken krijgt én er oog voor hebt. Hoeveel vaders en moeders, opa’s, oma’s, broers en zussen zijn bij sportclubs en verenigingen als de scouting actief als trainer, coach, begeleider, chauffeur, kantinehulp, kledingwasser, noem maar op. Voor de meeste mensen is dat zó vanzelfsprekend dat het niet meer gezien wordt als betrokkenheid. Maar dat is het natuurlijk wel. Laten al die mensen op een willekeurige zaterdag eens
een vrije dag nemen, dan is die betrokkenheid ineens heel zichtbaar. Hetzelfde geldt voor mantelzorg en voor al die vrijwilligers die actief zijn in bijvoorbeeld bejaardencentra en activiteitencentra voor mensen met een handicap.
Onderwijs, cultuur en welzijn Ook op het gebied van onderwijs, welzijn en cultuur toont Veenendaal zich een betrokken samenleving. Veel ouders zijn betrokken bij de school van hun kinderen. Als overblijfouder, voorleesvader, luizenmoeder, schoolpleinveger, chauffeur bij excursies en ga zo maar door. In de buurthuizen is het al niet anders. Naast een enkele beroepskracht zijn het vooral veel vrijwilligers die daar de activiteiten organiseren en begeleiden. En ook de kerken steunen bij veel van
27
IW4 voor Oranje IW4 verzorgt sociale werkvoorziening in de gemeenten Veenendaal, Rhenen, Renswoude en Utrechtse Heuvelrug. Met het oog op Koninginnedag 2012 heeft IW4 een motto aan haar logo toegevoegd: IW4 voor Oranje.
Wethouder economische zaken Marco Verloop onthulde het aangepaste logo en noemde het “Prachtig dat bedrijven zich op deze manier verbinden aan het bezoek van koningin Beatrix.”
28
het werk dat zij doen, voor hun gemeente of de samenleving in het algemeen, veelal op vrijwillige medewerkers. Bijzonder is dat Veenendaal nog steeds beschikt over een actieve vrouwenraad. Vrouwenraden schoten tijdens de emancipatiegolf in de jaren 70 als paddenstoelen uit de grond en zijn in veel gemeenten opgeheven omdat zij als instituut achterhaald zouden zijn. In Veenendaal is de vrouwenraad erin geslaagd zich steeds weer te vernieuwen en mee te ontwikkelen met de tijd. De Veenendaalse Vrouwenraad is een overkoepelend orgaan van lokale vrouwenverenigingen waarbij in totaal zijn zo’n vier- tot vijfhonderd vrouwen zijn betrokken. Zij organiseren, onder meer in samenwerking met het Intercultureel Vrouwencentrum, boeiende bijeenkomsten voor vrouwen van alle leeftijden en uit alle culturen.
Veenendaal naar Olomouc. De vele contacten met de partnerstad blijken ook voor Veenendaal heel waardevol.
Nieuwbouwwijken als kleine dorpen Ter afsluiting van dit hoofdstuk komen we nog een keer terug op de vraag hoe Veenendaal, ondanks de snelle groei, die betrokken samenleving heeft weten te bewaren. We gaven al aan dat je een cultuur niet
Partnerstad Olomouc Internationaal manifesteert de Veenendaalse betrokkenheid zich vooral in de samenwerking met, ondersteuning van en uitwisseling met partnerstad Olomouc in Tsjechië. Veenendaal ging de stedenband aan in december 1993, met als belangrijkste argument dat de jonge democratieën in Oost-Europa, die ontstonden na de val van het IJzeren Gordijn, ondersteuning verdienden. Uitwisseling van kennis, persoonlijke contacten en zo mogelijk een economische samenwerking waren het uitgangspunt. Olomouc is een grote Moravische stad, met een rijke culturele geschiedenis en talloze monumenten en musea. De stedenband is dan ook niet louter eenrichtingsverkeer van
zomaar verandert, zeker niet als bewoners daar zelf helemaal niet voor voelen. Het lijkt erop dat nieuwe Veenendalers, mensen die tijdens de snelle groei van elders naar Veenendaal zijn gekomen, zich graag hebben gevoegd in de betrokken cultuur die er al bestond. Aannemelijk is ook dat de structuur van Veenendaal ermee te maken heeft. De nieuwbouwwijken die in de loop der jaren zijn gerealiseerd, hebben zich ontwikkeld als kleine dorpen binnen de grotere gemeenschap. En daarmee is toch iets van dat dorpse karakter bewaard gebleven.
29
Bouwend De gedachte van nieuwe buurten en wijken als kleine gemeenschappen is heel bewust verwerkt in de ontwerpen voor nieuwe wijken die Veenendaal de afgelopen jaren heeft gerealiseerd en in de komende jaren nog ontwikkelt. Want er wordt nog volop gebouwd in Veenendaal. De groei moet immers nog steeds worden gefaciliteerd. Daarom richten we in dit hoofdstuk onze blik op bouwend Veenendaal. Een blik terug en een blik vooruit.
30
31
Energieneutraal en dus duurzaam Een uitstekend voorbeeld van duurzaam bouwen is de multifunctionele accommodatie (MFA) Panorama die in december 2011 is geopend. Panorama is de eerste energieneutrale MFA van Nederland. Architect Marlies Rohmer omschrijft Panorama als “Een rond uitnodigend paviljoen in het groen.” De nieuwe MFA is een bijzonder gebouw met een belangrijke functie voor de wijk. “Dankzij grote ramen rondom het hele gebouw is Panorama open voor de omgeving en komt er veel daglicht binnen,” zegt Rohmer. “Handige technische oplossingen zorgen ervoor dat het zonlicht ook binnen in het gebouw doordringt. In Panorama hebben we zogenaamde ‘solar-tubes’ gebruikt, buizen die buiten het licht opvangen en dit licht met behulp van spiegels naar binnen brengen.” En er is dus
32
heel goed nagedacht over mogelijkheden om energie te besparen. “Onder meer door het gebouw heel goed te isoleren,” weet energieadviseur Ronald Schilt. “En verder hebben we gekeken hoe het gebouw zoveel mogelijk energie zelf kan opwekken. Midden in Panorama zit de grote sporthal met een hoog dak. De architect heeft dat heel mooi weggewerkt in het grote schuine dak. Het ontwerp heeft ze zo gemaakt dat het dak op het zuiden ligt en helemaal vol ligt met zonnepanelen. Daarmee wordt heel veel energie opgewekt.”
en behoeften van de bewoners, het bevordert ook van meet af aan de samenhang en betrokkenheid tussen de bewoners. Ze denken mee over de inrichting van de openbare ruimte, ze onderhouden een moestuin op een terrein waar de ontwikkeling nog op zich laat wachten, ze zijn betrokken bij kunstprojecten en buurtactiviteiten, kortom: ze zijn volop betrokken bij hun wijk.
Veenendaal-oost Het nieuwste en grootste bouwproject van Veenendaal verrijst aan de oostkant van de stad en loopt tot aan de groene grens die Veenendaal met de gemeente Ede verbindt. In Veenendaal-oost worden de komende jaren zo’n 3.200 woningen gerealiseerd voor uiteindelijk zo’n 10.000 nieuwe Veenendalers. Hiervoor is een publiek-private samenwerking tussen de gemeente en een aantal ontwikkelaars opgericht: het Ontwikkelingsbedrijf Veenendaal-oost (OVO). Het idee van kleine dorpen binnen de grote stad is in Veenendaal-oost het meest nadrukkelijk uitgewerkt. De wijk wordt opgebouwd uit buurtschappen met ieder een eigen structuur en architectuur. En er is volop aandacht voor ‘het nieuwe wonen’. Met diverse projecten worden de nieuwe bewoners voortdurend bij de ontwikkeling van de wijk betrokken, vaak al voordat ze er daadwerkelijk komen te wonen. Een belangrijke rol daarbij is weggelegd voor de initiatievenmakelaar die speciaal hiervoor door de gemeente is aangesteld. Deze makelaar is het aanspreekpunt in de wijk waar bewoners met al hun ideeën en initiatieven terecht kunnen. Goede voorstellen worden waar mogelijk gerealiseerd en bij voorkeur gezamenlijk. Daarmee ontstaat niet alleen een mooie wijk die ingericht is naar de wensen
Duurzaam bouwen Belangrijk bij de bouw van Veenendaal-oost maar ook bij andere nieuwbouwprojecten in Veenendaal is de aandacht voor duurzaam bouwen. En dat in de breedste zin van het begrip. Dat betekent aandacht voor materiaalgebruik, energieverbruik, energieopwekking maar ook bijvoorbeeld aanpasbaar en levensloopbestendig bouwen. In de recent opgeleverde delen van Veenendaal-oost zijn veel levensloopbestendige woningen gerealiseerd. Flexibele woningen die aan iedere levensfase kunnen worden aangepast. Het begint met woningen voor alleenstaanden volgens een betaalbaar ‘startersconcept’. Wanneer zij een partner en/of kinderen krijgen, kan de woning eenvoudig worden uitgebreid. Maar dankzij het uitgekiende concept kan de woning ook voor senioren geschikt worden gemaakt. Met recht een woning van de wieg tot het graf dus. En over duurzaam gesproken: het zuidelijk deel van Veenendaal-oost wordt compleet energieneutraal. Er komen woningen te staan die weinig energie verbruiken, onder meer door uitstekende isolatie. Maar daarnaast wordt ook energie opgewekt om het beetje energie dat wordt verbruikt, zelf ook weer terug te winnen. Daarmee wordt een woning 100% energieneutraal. Speciaal 33
In de prijzen De afgelopen vijftien jaar sleepte Veenendaal de ene prijs na de andere in de wacht. Groen, schoon, fietsvriendelijk en uitnodigend voor het winkelend publiek. Dat is Veenendaal als we de prijzenkast goed bekijken. In 1997 werd Veenendaal bij de Europese Entente Florale verkozen tot de groenste stad van Europa. Bij de landelijke verkiezing in 2004 was het opnieuw raak en werd Veenendaal aangewezen als groenste stad van Nederland. In 2000 riep de Fietsersbond Veenendaal als eerste Nederlandse gemeente uit tot Fietsstad van het jaar. Bij een verkiezing in het kader van het televisieprogramma De Beste Stad van Ne-
34
derland bleek Veenendaal in 2004 de op één na schoonste gemeente van het land. En in hetzelfde jaar wees een onderzoek van de Nederlandse Vereniging van Makelaars Veenendaal aan tot winkelstad nummer 1 in de provincie Utrecht. Dat kan geen toeval zijn, zou je zeggen. En dat vinden we in Veenendaal ook. Niet voor niets zetten we alles op alles om in 2013 de prijs voor de Beste Binnenstad binnen te halen.
voor Veenendaal-oost heet de gemeente een eigen energiebedrijf opgericht: DEVO, Duurzame Energie Veenendaal-Oost. DEVO maakt zich sterk voor comfortabel wonen tegen lage kosten, met minder energieverbruik én maar liefst 60% minder CO2uitstoot. Beter voor het milieu én voor de portemonnee!
panden van vóór 1850. Resultaten van de expansieve groei van de wol- en sigarenindustrie zijn vooral nog zichtbaar in de huisvesting die destijds voor de vele (gast) arbeiders werd gerealiseerd. In recordtijd werden daarvoor een aantal wijken met flatgebouwen ontwikkeld. Patrimonium woonstichting, die eigenaar is van de flats, heeft de afgelopen jaren flink geïnvesteerd in het opknappen van deze gebouwen en woningen en, samen met de gemeente, in het verbeteren van de woonomgeving. Een fraai relikwie van de rijke wolindustrie in Veenendaal is ook zichtbaar bij de Cultuurfabriek waar zowel een geveldeel als de oude schoorsteenpijp van Hollandia Wol
Monumentenbeleid Met een goed monumentenbeleid zorgt Veenendaal er voor dat waardevolle monumenten goed bewaard blijven. Het gemeentelijk monumentenbeleid is in 2006 herzien. In de Monumentenverordening zijn toen zogenoemde ‘Veense criteria’ opgenomen. Deze maken het mogelijk om panden, die waardevol zijn voor de geschiedenis van Veenendaal, te behouden. Veenendaal heeft dan ook vooral veel jonge, gemeentelijke monumenten, 109 in totaal. De afgelopen jaren is daarin flink geïnvesteerd. Een mooi voorbeeld is de restauratie van de toren van de Julianakerk, een van de hoogste punten van de gemeente. Daarnaast zijn er in Veenendaal acht rijksmonumenten, voornamelijk
35
Chroniqueur Veenendaal-oost In Buurstede, het eerst opgeleverde deel van de nieuwbouwwijk Veenendaal-oost was en is veel kunst te bewonderen. Zes jonge kunstenaars maakten tijdelijke kunstwerken, vaak samen met de nieuwe bewoners van de wijk.
veenendaal-o
0026
volgnummer
ost
datum
14-05-2011
categorie
Pionieren
omstandighe
den
Droog
Om deze interactie tussen kunstenaars en omgeving vast te leggen, stelde de gemeente Veenendaal een chroniqueur, een hedendaagse geschiedschrijver, aan. Deze chroniqueur, kunstenaar Elke Bruns, gaat regelmatig de wijk in met haar caravan, waar ze als ontdekkingsreiziger op expeditie is. Op zoek naar kruisbestuivingen tussen kunstenaars, bewoners, ontwikkelaars, gemeente en vooral de wijk Veenendaal-oost zelf. Ze bekijkt de wijk vanuit verschillende invalshoeken. Tot nu toe zijn dat Belevenissen, Pionieren, Randverschijnselen en Bewonen. Voor elke invalshoek ontwierp ze een eigen kaart. Samen vormen die kaarten een groeiend archief, dat in de komende jaren een beeld gaat geven van een wijk in wording. In het voorjaar van 2012 exposeert de chroniqueur haar bevindingen en beeldverhalen in het gemeentehuis van Veenendaal.
36
omschrijving
rond het zamelen zich bewoners ver Nieuwsgierige zal de oogst uitpakken? hoe piepersveld:
volgnummer
veenendaal-o
0028
datum
13-06-2011
categorie
Pionieren
omstandighe
den
Bewolkt
omschrijving
Piepers-oogst.
Wat zijn ze goe
d gelukt!
ost
bewaard zijn gebleven. Inmiddels wordt gewerkt aan de herinrichting van het voormalige pand van de Ritmeester sigarenfabriek waarbij de oude glorie van weleer mooi bewaard blijft.
fraaie oude gevel in volle glorie en verbindt het oude met het nieuwe centrum dat de komende jaren verder ontwikkeld wordt. En er wordt nog meer oude glorie hersteld in het nieuwe centrum. In het hoofdstuk ‘Historisch’ gaven we al aan dat er vroeger volop water stroomde door het centrum van Veenendaal. In het nieuwe centrum komt dat terug in de vorm van de nieuw aan te leggen Brouwersgracht.
Sportparken Ook ten behoeve van de sport heeft Veenendaal de afgelopen jaren flink gebouwd. Nadat een aantal jaren geleden sportpark De Groene Velden was opgeleverd is recent
Kwaliteitsimpuls voor het centrum Een belangrijke omslag in het denken over de stedenbouwkundige ontwikkeling van Veenendaal kwam met de plannen voor Brouwerspoort, een enorm vernieuwbouwproject voor de Veenendaalse binnenstad. Samen met stedenbouwkundigen en architecten is daarvoor een heel stevige visie ontwikkeld en zijn er prachtige ontwerpen gemaakt. Deels worden die nog ontwikkeld, deels zijn ze al gerealiseerd. Brouwerspoort geeft het hart van Veenendaal een enorme kwaliteitsimpuls en geeft het winkelcentrum echt stedelijke allure. Bijzonder is onder meer de Cultuurfabriek waarin de bibliotheek, de kunstuitleen, de Historische Vereniging Oud Veenendaal en het Viseum Veenendaal gehuisvest zijn. De recent opgeleverde Bernard van Kreelpoort herstelt een
ook De Groene Velden 2 gerealiseerd. Tal van sportverenigingen vinden daar een mooi een goed bereikbaar onderkomen. Geen overbodige luxe want sportend Veenendaal is buitengewoon actief.
37
Sportend Het is in dit verhaal al enkele malen aan de orde gekomen: Veenendaal heeft een goed ontwikkeld verenigingsleven, uitstekende voorzieningen en veel actieve vrijwilligers bij de sportclubs. Sport is dan ook een onderdeel dat niet mag ontbreken in het verhaal van Veenendaal. Waarom is sport zo belangrijk in en voor Veenendaal?
38
39
Touwtrekkers zes keer wereldkampioen Het WK touwtrekken in Zuid-Afrika in september 2010 werd voor de Veenseboys een groot succes. De Veenendaalse touwtrekkers wonnen niet minder dan zes gouden medailles. Deze score is nog nooit eerder vertoond en dus een unieke prestatie: één vereniging die zowel alle open als alle landenwedstrijden wint. De laatste hoofdprijs werd behaald in de zogenoemde koningsklasse, de 640 kg klasse. In de finale werd gewonnen van Engeland. Eerder op het WK, dat in het
40
Zuid-Afrikaanse Pretoria werd gehouden, toonde Veenseboys zich al de sterkste in de 700- en de 580-kilogram klasse in de landenwedstrijden. En ook in de open clubkampioenschappen waren de Veenendalers in alle drie de klassen de beste.
Sporten is gezond Sporten is gezond, daarover zal iedereen het eens zijn. Sport zorgt ervoor dat mensen zich fit voelen, in conditie blijven, niet te dik worden, kortom: gezond blijven. Sporten in teamverband levert nog meer op. Het brengt mensen samen, stimuleert sociale vaardigheden en geeft veel plezier. Sporten in teamverband kan juist voor kinderen heel leerzaam zijn. Ze leren dat de wereld niet alleen om hen draait, dat ze samen moeten spelen om het beste resultaat te behalen. Ze leren naar elkaar te luisteren en respect te hebben voor elkaar. Sport verbroedert en kan het beste in mensen naar boven halen. Voor de gemeente Veenendaal redenen genoeg om flink te investeren in de sport in Veenendaal. Met name in de breedtesport.
Breedtesport Een belangrijke rol in de ontwikkeling van breedtesport in Veenendaal is weggelegd voor Sportservice Veenendaal. Deze organisatie, gelieerd aan de gemeente, is onder meer verantwoordelijk voor de
verhuur, het onderhoud en het beheer van de sportaccommodaties en de exploitatie van het Veenendaalse zwembad. Daarnaast ondersteunt Sportservice Veenendaal de
Veenendaalse sportverenigingen. Maar zij houdt zich ook bezig met sportstimulering en sportoriëntatie. Bijvoorbeeld door middel van Algemene Sportieve Vorming (ASV Extra) voor kinderen uit groep 4 van de basisscholen en zeven- en achtjarigen in het speciaal onderwijs. En ook met het project School en Sport, waarbij leerlingen uit de
41
Medaille voor trouw aan de Tour de France De geboren en getogen Veenendaler Jeroen Wielaert ontving in juli 2007 voor de start van de vierde etappe van de Tour de France de ’médaille de la fidélité’, de ‘medaille van trouw’. Wielaert was dat jaar voor de twintigste keer actief in de Tour de France, als verslaggever en chroniqueur. In 2012 viert hij zijn 25-jarig jubileum in de Tour. Bij de huldiging werd Wielaert op het podium in het Village Départ geflankeerd door Tourbaas Christian Prudhomme en de Tour-legenden Bernard Hinault en Bernard Thevenet. Wielaert begon zijn loopbaan in de wielrennerij bij Veronica waar hij reportages rondom de Tour de France maakte. Later verzorgde hij voor de NOS-radio het directe verslag na de finish. Tegenwoordig maakt hij voor de NOS reportages over de stad, de streek en de cultuur rond de Tour de France. Daarnaast schrijft hij krantencolumns en bijdragen voor het literaire wielertijdschrift De Muur. Ook schreef hij door de jaren heen een groot aantal boeken over de wielersport.
42
groepen 4 t/m 8 van de Veenendaalse basisscholen kennismaken met allerlei sporten bewegingsactiviteiten. En niet te vergeten met de jaarlijkse schoolsportdag waaraan ruim 2.300 leerlingen van 17 basisscholen deelnemen, begeleid door zo’n 400 vrijwilligers. Maar niet alleen kinderen worden door Sportservice Veenendaal bediend. Het programma Galm Senioren sportief biedt mensen tussen de 55 en 65 jaar, die niet sportief actief zijn, de mogelijkheid om te gaan bewegen en kennis te maken met sport. En met het programma Sport Extra biedt Sportservice bewegingsactiviteiten voor mensen met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking. Ook rolstoeltennis en warmwaterzwemmen horen tot de mogelijkheden. Mensen met verstandelijke beperking die graag willen sporten, kunnen terecht bij de Stichting Bewegingsrecreatie. Elke week zijn er op verschillende locaties verschillende sporten te beoefenen, volledig georganiseerd en begeleid door vrijwilligers.
daarbij dat breedte- en topsport elkaar optimaal versterken. En het bewijs daarvan is vaak te zien tijdens het jaarlijkse Sportgala, een feestelijk evenement waar de beste Veenendaalse sporters en sporttalenten van het afgelopen jaar worden gehuldigd. Veel sporters die daar in de prijzen vielen, hebben inmiddels ook landelijk en zelfs internationaal furore gemaakt.
Breed, breder breedst Topsport Veenendaal investeert dus nadrukkelijk in de breedtesport. Daarmee is immers de hele samenleving gediend. Bovendien: het is de opstap naar de topsport. De breedtesport is de basis, daar begint het mee. Veenendaal is aangesloten bij Olympisch Netwerk Gelderland, regio Vallei, samen met de gemeenten Barneveld, Ede, Nijkerk en Wageningen. Dit netwerk ondersteunt sporttalenten, sportverenigingen, coaches, topsporters, sportbonden, bedrijven, scholen en andere instellingen bij het realiseren van een goed sportklimaat. Het uitgangspunt is
Over breed gesproken: het aanbod van sport in Veenendaal is dat alleszins. Van A(tlektiek) tot en met Z(wemmen). Natuurlijk zijn er sporten te noemen die niet in Veenendaal beoefend kunnen worden maar dat aantal valt in het niet bij wat er allemaal wel kan. Natuurlijk voetbal, hockey, tennis, volleybal, zwemsport, het is er allemaal. Maar ook sporten waar niet iedereen direct aan denkt: van schietsport tot skeeleren, van onderwatersport tot vliegvissen, van tafeltennis tot touwtrekken.
43
Sportparken en -accommodaties We noemden al de goede voorzieningen waarvan veel Veenendaalse sportverenigingen gebruik kunnen maken. Het grootste sportaanbod is te vinden aan de oostkant van Veenendaal, goed bereikbaar want direct gelegen aan de Rondweg-oost. Aan de noord kant van de wijk Dragonder-oost ligt het sportpark Spitsbergen en aan de zuidkant de Sportparken Groene Velden 1 en 2. Aan de andere kant van Veenendaal ligt, direct aan de Rondweg-west, het sportpark Panhuis met drie voetbalverenigingen waaronder, pal tegenover elkaar, de twee bekendste van Veenendaal: GVVV en DOVO. Beiden speelden jarenlang in de Hoofdklasse bij de zaterdagamateurs. DOVO speelt daar nog, GVVV is inmiddels gepromoveerd naar de topklasse die direct onder de betaalde Jupiler-league hangt. Tijdens het KNVB-bekertoernooi
44
2011/2012 verrasten de voetballers van GVVV heel voetbalminnend Nederland door de betaald voetbalclubs Excelsior en Sparta uit te schakelen. Uiteindelijk eindigde in de kwartfinale de voetbaldroom tegen AZ uit Alkmaar (2-1). Binnensportaccommodaties zijn er ook volop in Veenendaal. Onder meer het fraaie zwembad De Vallei en niet te vergeten ‘sporthal West’ waar Volleybal Club Veenendaal haar thuiswedstrijden speelt. VCV komt uit in de A-league en voor de clubs in de hoogste klasse stelt volleybalbond Nevobo specifieke eisen aan zo’n accommodatie. De gemeente en Sportservice Veenendaal hebben - goed inhakend op een landelijke trend - recent ook een beachvolleybalcourt aangelegd, waarvan de beachafdeling van VCV in de zomermaanden gebruik maakt.
(Inter)nationale allure Landelijke en zelfs internationale bekendheid geniet Veenendaal door twee bijzondere sportevenementen. Triatlon Veenendaal organiseerde in 2011 het NK Olympische afstand voor de Masters en heeft voor 2012 de organisatie van het NK Elite toegewezen gekregen. De Dutch Food Valley
Classic - voorheen de Profwielerklassieker Veenendaal - Veenendaal - is al jarenlang de tweede wielerkoers van Nederland. Een aansprekende wielerwedstrijd die ook dit jaar in augustus weer veel grote wielerploegen van de wereld naar Veenendaal zal trekken. Niet in het minst vanwege het gevarieerde parcours dat onder meer over de Grebbeberg en de Posbank loopt. Grote winnaars kwamen op de Veenendaalse Kerkewijk over de finish, onder meer JeanPaul van Poppel, Vjatsjeslav Jekimov, Olaf Ludwig, Andrei Tchmil, Jeroen Blijlevens en Tom Boonen. In 1985 was Joop Zoetemelk de eerste winnaar en enkele maanden later werd hij wereldkampioen in Italië. De Dutch Food Valley Classic is ontstaan uit een initiatief van een Veenendaalse ondernemer en mede groot geworden dankzij de steun van het Veenendaalse bedrijfsleven.
45
46
Ondernemend Ondernemendheid als volksaard van de Veenendalers komt regelmatig terug in het verhaal van Veenendaal. Niet voor niets want het is het ondernemerschap dat Veenendaal steeds door moeilijke tijden heeft geholpen en in betere tijden boven zichzelf heeft doen uitstijgen. Laten we eens kijken hoe dat ondernemerschap eruit ziet in het moderne Veenendaal. 47
Ondernemers voor Oranje Ondernemend Veenendaal is blij met de komst van de Koninklijke Familie en heeft dat ook laten merken. Kliko, leverancier van de rijdende minicontainers die in heel veel Nederlandse gemeenten het afval verzamelen, bood de gemeente Veenendaal de eerste oranje kliko aan, onder het motto “Veenendaal schoon, ook tijdens Koninginnedag!”
48
Twee bloemisten, Meent & Bouman en Roelofsen Bloemen, kwamen met een bijzonder initiatief voor de eigenlijke verjaardag van de koningin op 31 januari. Zij maakten een bijzondere ‘bloementaart’ met wensen en felicitaties namens alle inwoners van Veenendaal. Een mooie verjaardagswens voor Koningin Beatrix.
Snelle groei
Beste Binnenstad
We beschreven al eerder hoe de oliecrisis in de jaren 70 Veenendaal raakte, hoe de wol- en sigarenindustrie instortte en de werkloosheid tot recordhoogte steeg. En hoe vervolgens de gemeente, samen met ondernemend Veenendaal, de schouders eronder zette om de bedrijvigheid in Veenendaal weer volop tot leven te brengen. De afdeling Economische Zaken kreeg alle ruimte en draaide op volle toeren. Om nieuwe werkgelegenheid te creëren, waren nieuwe bedrijven nodig. De centrale ligging van Veenendaal was al gunstig maar werd nog iets scherper gesteld: ‘Randje Randstad’, werd het motto om bedrijven naar Veenendaal te trekken. De gemeente bood hen alle ruimte door nieuwe bedrijventerreinen te ontwikkelen. Het resultaat mocht er zijn: het bedrijfsleven ontwikkelde zich snel. Niet in het minst dankzij een voortdurend goede samenwerking tussen gemeente en ondernemers. Het meest recente resultaat daarvan is de oprichting van de Taskforce Ondernemend Veenendaal om gezamenlijk economische beleidsdoelen te realiseren.
Het meest in het oog springend voor veel bezoekers van Veenendaal is het ondernemerschap in de binnenstad en langs de
woonboulevard. Dat zijn immers de grootste trekpleisters die, met name op vrijdagavond en zaterdag, veel mensen vanuit een wijde regio naar Veenendaal lokken. Veenendaal heeft de afgelopen jaren flink geïnvesteerd in de binnenstad en dat blijft niet onopgemerkt. In verschillende onderzoeken scoort het Veenendaalse winkelcentrum steeds weer hoog. Naast de grote omvang van
49
Het nieuwe winkelen is “in het diepe te springen” We noemden al de pilot met het nieuwe winkelen in Veenendaal. Georganiseerd door het Hoofdbedrijfschap Detailhandel (HBD) in samenwerking met de gemeente Veenendaal, Bureau Binnenstad, Promotie Veenendaal en Syntens, innovatiecentrum voor ondernemers. Rob Weiss van het HBD licht de keuze voor Veenendaal toe. “Het nieuwe winkelen is een visie. Heel veel mensen hebben er een idee over en praten erover. Wij zochten een ‘speeltuin’ om al die ideeën stap voor stap uit te testen en te kijken of ze echt werken. We hadden drie belangrijke eisen waar de pilotstad aan moest voldoen. Ten eerste moet de gemeente beseffen dat Het nieuwe winkelen nieuw is en dat we niet weten waar het heen gaat. Daarnaast moet de ondernemersvereniging hier tijd voor vrijmaken en beseffen dat het een lang traject is. En tot slot moeten er ondernemers zijn die daadwerkelijk mee willen doen. Veenendaal heeft dat allemaal. Iedereen gelooft erin en is bereid in het diepe te springen.”
50
het winkelcentrum en de goede routing scoort ook het gevarieerde aanbod van het Veenendaalse winkelgebied hoog. Met een mix van bekende winkelketens en bijzondere bedrijven van lokale ondernemers. Met een combinatie van winkels, horeca, cultuur, zakelijke dienstverlening en twee keer per week een warenmarkt. En met een groot aantal malen per jaar een variëteit aan evenementen. Dat maakt Veenendaal als winkelstad aantrekkelijk voor een groot publiek. Goede bereikbaarheid en voldoende parkeervoorzieningen dragen daar natuurlijk ook aan bij. Veenendaal heeft de ambitie in 2013 verkozen te worden tot Beste Binnenstad. En dat is te merken!
Het nieuwe winkelen Een ontwikkeling waarmee het winkelcentrum van Veenendaal een flinke stap vooruit kan maken, is ‘het nieuwe winkelen’. Hierbij spelen winkeliers beter in op het koopgedrag van de consument door onder meer
internet en mobiele telefonie innovatief te benutten. Denk bijvoorbeeld aan digitale passpiegels, locatiegebonden aanbiedingen en sms-diensten voor het winkelend publiek. Het nieuwe winkelen is een project van het Hoofdbedrijfschap Detailhandel in samenwerking met de gemeente Veenendaal, Bureau Binnenstad, Promotie Veenendaal en Syntens, innovatiecentrum voor ondernemers. De pilot met het nieuwe winkelen in de binnenstad van Veenendaal is door het Netwerk Citymarketing onderscheiden met de Citymarketing Stimulerings Award.
ICT-stad Een mooie opsteker voor Veenendaal dat zich - naast jonge leefstad - graag profileert als ICT-stad. En niet zomaar. In vergelijking met andere gemeenten inde regio is de ICTsector sterk vertegenwoordigd in Veenendaal. Die sterke positie wil de gemeente de komende jaren verder uitbouwen. Juist ook omdat ICT een belangrijke aanjager van vernieuwing en verduurzaming kan zijn. 51
Voor het Veenendaalse bedrijfsleven én op maatschappelijke terreinen zoals onderwijs, zorg en winkelen. Om de ontwikkeling van Veenendaal als ICT-stad optimaal te faciliteren, zijn snelle verbindingen onmisbaar. Veenendaal investeert dan ook flink in een uitgebreid glasvezelnetwerk, onder meer op de bedrijventerreinen.
Moderne bedrijventerreinen Vijf van die bedrijventerreinen liggen direct aan de A12 en twee op korte afstand van de A15. De twee bedrijventerreinen in
52
Zuidoost Veenendaal - Het Ambacht en Nijverkamp - zijn recent volledig opgeknapt. Alle straten en het openbaar groen zijn flink onder handen genomen en de riolering is compleet vernieuwd. Veel ondernemers grepen de grote revitaliseringsslag aan om ook hun eigen pand te vernieuwen. Het resultaat zijn twee fraaie bedrijventerreinen die klaar zijn voor een ondernemende toekomst. Beide terreinen zijn via de N233 snel bereikbaar vanaf de A15 en via de Rondweg-oost nog sneller vanaf de A12. In het noorden van Veenendaal liggen de nieu-
were bedrijventerreinen - De Factorij, De Vendel, De Compagnie, De Compagnie-oost en De Batterijen - direct aan de A12. Het succes van de Veenendaalse bedrijventerreinen mag blijken uit de cijfers: maar liefst 56% van de Veenendaalse beroepsbevolking werkt op één van de zeven bedrijventerreinen. Landelijk is dat gemiddeld 28%, exact de helft.
FoodValley Samen met het Veenendaalse bedrijfsleven en als sterk ICT-centrum wil Veenendaal een belangrijke bijdrage leveren aan de succesvolle ontwikkeling van de nog jonge regio FoodValley. Dit samenwerkingsverband van de gemeenten Barneveld, Ede, Nijkerk, Renswoude, Rhenen, Scherpenzeel, Wage-
ningen en Veenendaal is samen goed voor 330.000 inwoners. FoodValley is een unieke clustering op wereldniveau van kennis en wetenschap, bedrijven en onderzoeksinstituten met één focus: voeding. Een centrale rol daarin is weggelegd voor Wageningen Universiteit en Research centre. Gezamenlijk willen de aangesloten gemeenten, bedrijven en organisaties FoodValley ontwikkelen tot hét agrofoodcentrum van Europa. Tot dé internationale topregio voor kennis en innovaties op gebied van gezonde en duurzame voeding. Met steun van de rijksoverheid die agrofood heeft aangewezen als één van de topsectoren in Nederland. FoodValley is dan ook opgenomen in het regeerakkoord.
53
Cultureel Ondernemen. Aanpakken. De handen uit de mouwen en de schouders eronder. Eeuwenlang was dat kenmerkend voor Veenendaal en de Veenendalers. Niet voor niets wordt Veenendaal gekscherend wel eens het Rotterdam aan de Grift genoemd. We gaven al aan dat de laatste decennia van de vorige eeuw vooral werden gedomineerd door de ambitie Veenendaal er na de crisis weer bovenop te helpen. En ook dat in de afgelopen jaren kwaliteitsverbetering centraal stond. Vanaf dat moment kwam er ook volop ruimte en aandacht voor cultuur in Veenendaal.
54
55
Kees Stip en zijn dierengedichten Kees Stip was een Nederlands puntdichter, geboren en getogen in Veenendaal. Een puntdicht is een kort en bondig gedicht met een woordspeling of pointe. Kees Stip publiceerde onder veel pseudoniemen, waarvan Trijntje Fop het bekendste was. Kees Stip werd op 25 augustus 1913 geboren aan de Nieuweweg in - toen nog - Gelders Veenendaal. Later, in 1925, verhuisde het gezin Stip naar de Kerkewijk. Na de lagere school ging Kees Stip naar de HBS in Amersfoort en daarna studeerde hij Klassieke Talen in Utrecht. Vanaf 1951 schreef hij onder het pseudoniem Trijntje Fop dierenversjes voor de Volkskrant. In de loop der jaren schreef hij er vele honderden die werden gepubliceerd in diverse bladen en bundels. Ook schreef hij reclameteksten, was hij tekst- en scenarioschrijver, maakte hij voorlichtingsfilms, werkte hij mee aan het Polygoonjournaal en schreef hij teksten voor Wim Kan. Ook is Kees Stip de schrijver van het ‘Nieuw Veens Volkslied’. We noemden al het project ‘Gedichten op muren’. Sinds het schooljaar 2009-2010 organiseert een Veenendaalse werkgroep ieder jaar deze wedstrijd voor scholieren. Hieronder een voorbeeld van een dierengedicht van Kees Stip en daarna het winnende gedicht van de eerste editie van de scholierenwedstrijd.
56
Op een bij Er was eens een bij te ’s-Gravenhage die antwoord wist op alle vragen Toen men hem moeilijk genoeg ‘Wat was was eer was was?’ vroeg werd hij de winnaar van de quiz met ‘Eer was was was was was is’.
Op een poes Een krolse poes te Amsterdam, dronk zich eenzaam kachellam. Katsbezopen, heel ver heen, sliep ze in, nog steeds alleen. En toen, enkele uren later, werd ze wakker met een kater.
Cultuurfabriek Met de ontwikkeling van de plannen voor het Veenendaalse centrum kreeg ook de visie op hoe Veenendaal zich op cultureel gebied moest ontwikkeling steeds meer vorm. Cultuur moest een belangrijkere plaats krijgen in de samenleving. En dan niet elitair en voor een selecte groep maar juist voor iedereen. Inmiddels is dat in het Veenendaalse centrum goed te zien. In het oog springt direct ‘de Cultuurfabriek’, een architectonisch indrukwekkend gebouw, een
ontwerp van architect Jos van Eldonk. Aan de buitenkant is met kleurige stenen een breimotief gemetseld. Een mooie verwijzing naar het gebouw dat oorspronkelijk op de plek van de Cultuurfabriek stond: de Hollandia wolfabriek. Het gebouw is een combinatie van nieuwbouw en gerestaureerde authentieke elementen. Ook de oude schoorsteenpijp van Hollandia Wol staat op het terrein. De allure van de architectuur doet Veenendaal uitstijgen boven het alledaagse en maakt Veenendalers trots op
57
hun stad. De Cultuurfabriek is gevestigd aan het Kees Stipplein, dat zich de komende jaren nog verder gaat ontwikkelen. In 2013 zullen ook de Volksuniversiteit Veenendaal en Muziekschool de Muzen zich er vestigen. De Volksuniversiteit verzorgt het hele jaar door een enorm aantal cursussen, van computer tot culinair, van huis en tuin tot talen, van kunstzinnige vorming tot persoonlijke ontwikkeling. In De Muzen wordt - naast klassieke muziek - lesgegeven in ballet, musical, popmuziek, lichte muziek en wereldmuziek. Bovendien worden er lessen gegeven aan kinderen in het primair en voortgezet onderwijs. Door de verschil-
58
lende culturele functies te verzamelen rond het Kees Stipplein groeit het plein uit tot het culturele hart van de binnenstad, geschikt als basis voor culturele activiteiten, waarbij alle organisaties gezamenlijk werken aan de programmering op het plein.
Bewoners van de Cultuurfabriek De Cultuurfabriek is het onderkomen van de bibliotheek, de kunstuitleen, het Viseum en de historische vereniging. In de centrale hal, op de begane grond, is een grand café gevestigd. Voor de bewoners is ‘hun’ cultuurfabriek echter veel meer dan een toevallig gezamenlijk onderkomen. Ze zoeken nadrukkelijk naar synergie in gezamenlijke activiteiten. Ze willen samen meer bieden dan de som der delen. Om met één van de bezoekers te spreken: “De Cultuurfabriek op zaterdag is altijd verrassend.” De Veenendaalse bibliotheek eindigde in oktober 2011 als tweede bij de verkiezing Beste Bibliotheek van Nederland. Bij de verkiezing werden de genomineerde bibliotheken beoordeeld op gebouw en inrichting, aanbod (papieren en digitale collectie), dienstverlening en klantgerichtheid. Eerder al werd de bibliotheek verkozen tot de beste van de provincie Utrecht. De Kunstuitleen Veenendaal heeft een uitgebreide collectie van12.000 kunstwerken: schilderijen, tekeningen, grafische kunst, foto’s en sculpturen. Ieder jaar voegt de kunstuitleen nieuwe werken aan de collectie toe. In Viseum Veenendaal wordt de geschiedenis van Veenendaal in beeld gebracht aan de hand van allerlei voorwerpen en maquettes. Naast de vaste tentoonstelling zijn er twee ruimten voor wisselexposities. De Historische Vereniging Oud Veenendaal houdt zich on-
der meer bezig met het documenteren van de Veenendaalse geschiedenis in woord en beeld. In het documentatiecentrum in de cultuurfabriek komt een uitgebreid archief met foto’s en documenten. Samen met de bibliotheek, het gemeentearchief en Viseum Veenendaal participeert de historische vereniging in het project Historisch Informatiepunt. In de hal van de Cultuurfabriek kunnen bezoekers kennismaken met het verleden van Veenendaal via applicaties op een zogenoemde multitouchtafel. De tafel heeft een ingebouwd aanraakscherm waarmee bezoekers beelden en teksten razendsnel kunnen vinden en bekijken.
Theater De Lampegiet Het Veenendaalse theater De Lampegiet bestaat sinds 1988. Kort geleden is het gebouw compleet vernieuwd. De Lampegiet is een middelgroot theater met één zaal met ruim 500 zitplaatsen. Daarnaast beschikt De Lampegiet over een boven- en beneden-
foyer, een bar en een restaurant. Ieder jaar presenteert het theater een buitengewoon gevarieerd programma voor werkelijk iedere doelgroep: van cabaret tot opera, van toneel tot dans, van klassiek tot pop, van musical tot zelfs circus.
Muziekfestivals Ook muziekliefhebbers kunnen hun hart ophalen in Veenendaal. Naast het aanbod in het theater en jongerencentrum Escape zijn er regelmatig muzikale evenementen. Ieder voorjaar is er het Jazz & Bluesfestival met tal van optredens van artiesten en bands op podia in de stad en in de cafés. In het hoofdstuk Jong noemden we al het dance event Fuze Outdoor. Fuze wordt georganiseerd tijdens het Lampegietersfestival dat ieder jaar in september plaatsvindt. Ook de Hollandse Artiesten Parade met bekende Nederlandse artiesten is een vast onderdeel van het festival. Voor liefhebbers van klassieke muziek heeft Veenendaal 59
Stef Bos supporter van Veenendaal Zanger en tekstschrijver Stef Bos is lid van het Comité van Aanbeveling van de stichting Promotie Veenendaal. Bos, geboren en getogen Veenendaler, won onder meer de Zilveren Harp (1991), twee Edisons (1991 en 2000), en een Gouden Harp voor zijn werk zover (2000). Stef Bos werd op 12 juli 1961 geboren in Veenendaal. De familie Bos woonde in de Hoofdstraat op nummer 91 en had daar een juwelierszaak. Het gezin woonde achter de winkel, nu nog steeds een juwelier maar met een andere eigenaar. Na de middelbare school volgde Stef Bos in Ede de opleiding pedagogie en agogie aan Felua (tegenwoordig de Christelijke Hogeschool Ede). In 1984 vertrok hij naar Antwerpen. Daar studeerde hij kleinkunst bij Herman Teirlinck. De grote doorbraak van Stef Bos als zanger kwam in 1991 met de single ‘Papa’. Inmiddels is een groot aantal cd’s, dvd’s en boeken van zijn hand verschenen. Tegenwoordig woont Bos in Kaapstad maar bij iedere tournee doet hij Veenendaal aan voor een optreden in De Lampegiet.
60
Klassiek aan de Grift. Dit evenement is jaarlijks goed voor zo’n 1.500 bezoekers. Om klassieke muziek toegankelijk te maken voor een groot publiek is de programmering laagdrempelig. Bijzonder is ook dat professionele musici in een aantal composities een muzikale verbinding maken met lokale muzikanten.
Culturele zaterdagen Een ander bijzonder muziekevenement is ‘Kerst met Koren’, jaarlijks de traditionele afsluiter van de Culturele Zaterdagen. Deze zaterdagen worden georganiseerd door de Cultuurkoepel Veenendaal, waarin diverse culturele organisaties samenwerken. Door het jaar heen worden in Veenendaal acht Culturele Zaterdagen georganiseerd. De bedoeling ervan is de inwoners en bezoekers van Veenendaal op een laagdrempelige manier kennis te laten maken met de verschillende cultuuruitingen van culturele instellingen. De Culturele Zaterdagen heb-
ben telkens een ander cultureel thema, variërend van literatuur, toneel, muziek en dans tot cultureel erfgoed en beeldende kunst en vorming. De toegang is in de meeste gevallen gratis.
Professionele en amateurkunst Het culturele seizoen wordt in Veenendaal in september geopend met Veenendaal Artistiek. Rondom theater De Lampegiet presenteren lokale en regionale culturele amateurverenigingen en -stichtingen zich aan het publiek. In de kramen worden activiteiten gedemonstreerd en wordt informatie gegeven. (Semi)professionele kunstenaars exposeren en verkopen hun werk. Ook is er ieder jaar een speciaal programma voor de kinderen. In het voorjaar is er het Amateurkunstfestival met een weekend lang optredens van honderden artiesten uit Veenendaal en omgeving. De optredens worden verzorgd in de grote zaal en de foyer van
61
publiek kan dan kennismaken met de werkomgeving, de werkwijze en de ambities van beeldend kunstenaars die in Veenendaal actief zijn. Zij laten een veelheid aan disciplines zien, waaronder schilderijen (acryl, gouaches, olieverf, aquarel, tekeningen), beeldhouwwerk (brons, natuursteen, hout en metaal), keramiek, glas, textiel, etc. En natuurlijk is hun werk ook te koop en/of maken zij werk in opdracht.
Kunst op muren en in etalages
theater De Lampegiet, op het podium in jongerencentrum Escape en in het Atrium in het gemeentehuis. Het festival is voor iedereen gratis te bezoeken. Later in september tonen (semi-) professionele kunstenaars hun werk tijdens de Kunstroute Veenendaal. Het
62
En ook wie gewoon buiten loopt in Veenendaal kan overal en altijd van kunst genieten. Op verschillende plaatsen in de stad staan bijzondere kunstwerken. In het en rond het centrum zijn veel etalages verfraaid met schilderijen van leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Bijzonder in het centrum is ook het project ‘Gedichten op muren.’ Dit project is in 2009 gestart met het ophangen van drie gedichten van de Veenendaalse dichter Kees Stip. En er volgen er meer
op verschillende panden. Gedichten van verschillende dichters, allen in de categorie light verse. Geïnspireerd op de fameuze zesregelige dierengedichten van Kees Stip worden in het kader van ‘Gedichten op muren’ ook middelbare scholieren uitgedaagd zo’n gedicht te schrijven. Het winnende gedicht krijgt een prachtige plek, ergens op een muur in het centrum van Veenendaal.
tekstschrijver Stef Bos, DJ Jean, Nederlands best verkopende DJ en André Heuvelman, solotrompettist van het Rotterdams Philharmonisch Orkest.
Dat Veenendaal bruist op het gebied van kunst en cultuur mag duidelijk zijn. En dan zijn we nog niet eens volledig. Het aanbod is zo breed dat daar geen beginnen aan is. Koren heeft Veenendaal ‘in alle toonaarden’. In het Musicallab van Young Talent Lab krijgen jonge talenten een jaar lang les in zang, dans en acteren. Jongerencentrum Escape biedt onder meer cursussen breakdance en workshops ‘Rap-Class’... En dat Veenendaals talent het ver kan schoppen, bewijzen onder meer zanger en
63
64
Epiloog En zo zijn we van de turfstekers van halverwege de 16e eeuw, via jonge talenten, betrokken vrijwilligers, bewuste bouwers, actieve sporters en vernieuwende ondernemers uiteindelijk uitgekomen bij de expressieve creatieven van de 21e eeuw. In een verhaal over groeigemeente pur sang. Een gemeente die sinds haar ontstaan als nijvere veenkolonie altijd nieuwe wegen heeft gezocht en gevonden. De weg vooruit, de weg omhoog en de weg opzij, in de breedte. Een verhaal over individuen die hun hun nek uitsteken, verder kijken dan hun neus lang is en een stap harder lopen dan anderen. En een verhaal over een samenleving waarin veel individuen niet louter voor zichzelf gaan maar samen een hechte gemeenschap vormen. Dat is het verhaal van Veenendaal. 65
laahrev teh laadneneeV nav
Een uitgave van
gemeente Veenendaal, maart 2012
laahrev teh laadneneeV nav
