Het seniorentoernooi Over veroudering, sport en gezondheid (deel 3)

FYSIOLOGIE

Welke invloed heeft veroudering op het prestatievermogen? Is sporten gezond voor ouderen, of juist gevaarlijk, of allebei? Het laatste artikel in deze serie gaat over de risico’s van sporten op oudere leeftijd en over de vraag, hoe je je tegen die risico’s kunt wapenen.

Het seniorentoernooi Over veroudering, sport en gezondheid (deel 3)

Wim Burgerhout

Langs het parcours van de Boston

tenartikelen werd zelfs aangeraden om

Marathon staat een monument voor

marathons voor recreatieve lopers te

de atleet John Kelley. Kelley won

verbieden.2

deze marathon twee maal, in 1935 en omdat hij de marathon in 61 opeen-

Hoe gevaarlijk is een marathon eigenlijk?

volgende jaren heeft gelopen, voor

In Nederland sterft dagelijks 1 op

het laatst in 1992. Hij was toen 84 jaar

de 150.000 mensen aan een hart- of

en had bijna 6 uur nodig om de finish

vaatziekte. Dat valt niet op, tenzij

te bereiken (figuur 1). Kelley stierf in

die 150.000 mensen zich op één en

2004 op 97-jarige leeftijd.

dezelfde plek bevinden, bijvoorbeeld

Steeds meer ouderen nemen deel aan

op het Museumplein in Amsterdam.

duursportevenementen, zoals hele

Grote marathons trekken tienduizen-

en halve marathons. Niet iedereen is

den deelnemers. Op statistische gron-

daarbij zo geluk-

den is het daarom niet verwonderlijk,

kig als John Kel-

dat er soms mensen tijdens het lopen

ley. Tijdens een

van een marathon komen te overlijden.

duurloop overlij-

Redelmeier en Greenwald3 deden een

den sporters soms

retrospectief onderzoek naar het over-

als gevolg van een

lijdensrisico tijdens marathons in de

acute hartstilstand

Verenigde Staten. In de periode 1975-

en deze slachtoffers

2004 namen in totaal 3,3 miljoen men-

zijn vaak oudere

sen deel aan 750 marathons op Ame-

mensen. Inciden-

rikaans grondgebied. Er werden 26

ten met dodelijke

doden geregistreerd ten gevolge van

afloop krijgen veel

acute hartstilstand. Dat betekent 0,8

aandacht in de

sterfgeval per 100.000 deelnemers, of-

media. Zij leiden

wel ± 2 sterfgevallen per miljoen uren

steevast tot discus-

inspanning. Dit getal ligt in dezelfde

sies over de vraag,

orde als het gemiddelde sterfterisico

of een duurloop

per miljoen uren voor een man van

in 1945. Maar hij is vooral beroemd

Figuur 1. Finish van John Kelley in de Boston Marathon van 1992

wel zo gezond

is.1

In sommige kran-

middelbare leeftijd, onafhankelijk van zijn bezigheden. Autorijden is aanmer-

S p o r t g e r i c h t n r. 4 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

7

kelijk gevaarlijker. Bovendien is

aanwezigheid van risicofactoren

in de laatste decennia de kans

voor hartaandoeningen bij 108

gestegen, dat men een acute

gezonde mannelijke marathon-

hartstilstand tijdens een mara-

lopers van 50 jaar en ouder. Bij

thon overleeft. Dit is vooral te

36% van deze populatie werd

danken aan snellere communi-

verkalking van de kransslag-

catie met hulpdiensten (mobiele

aders geconstateerd. Datzelfde

telefoons) en de aanwezigheid

percentage werd gevonden in

langs het parcours van teams

een controlegroep van niet-

met defibrillatie-apparatuur.4

marathonlopers van dezelfde

Maar al is het risico klein, het is

Figuur 2. Dicht bij de eindstreep

niet voor iedereen gelijk. Bij een ana-

leeftijd. Bij 12% van de marathonlopers was bovendien sprake van

lyse van autopsiegegevens bleek, dat

datzelfde lagere belastingsniveau is

aantoonbare schade aan de hartspier.

bij 21 van de 24 marathondoden (van

het risico voor mannen nog steeds een

Intensieve duursport op oudere leef-

twee personen ontbraken de gegevens)

factor 10 tot 20 hoger.6 Een opvallend

tijd biedt dus kennelijk geen bescher-

sprake was van coronaire atheroscle-

feit, omdat vrouwen tot enkele tiental-

ming tegen atherosclerose. Duursport

rose (verkalking van de kransslag-

len jaren geleden niet aan een mara-

op jongere leeftijd mogelijk wel: veel

aders).3

thon mochten deelnemen. Het zou te

lopers met atherosclerose waren pas

gevaarlijk voor hen zijn!

op middelbare leeftijd intensief gaan

In een ander Amerikaans on-

derzoek zijn aanwijzingen gevonden dat het lopen van een marathon schade

sporten. Ook andere leefstijlaspecten

aan de hartspier kan veroorzaken,

Verstopte kransslagaders

kunnen een rol spelen: ruim de helft

vooral bij weinig getrainde personen.5

Coronaire atherosclerose (figuur 3) is

van de onderzochte lopers had in het

En ten slotte kon worden vastgesteld,

de belangrijkste risicofactor voor een

verleden gerookt en 5% van hen rookte

dat een hartstilstand tijdens de mara-

acute hartstilstand.7 Door vernauwing

nog steeds. Geen van de lopers, die

thon in ± 50% van de gevallen optreedt

van de kransslagaders is de bloedvoor-

allen ten minste 5 marathons hadden

in de laatste 1,5 km voor de eindstreep

ziening van het hart verminderd en

gelopen in de afgelopen drie jaar, had

(figuur 2). Dit suggereert een verband

zijn de vaatwanden kwetsbaar voor

ooit iets gemerkt van een hartpro-

met het inspanningsniveau.3

beschadiging. Tijdens zware inspan-

bleem. De auteurs wijzen op de moge-

Acute hartstilstand tijdens inspan-

ning kan zo’n bloedvat plotseling

lijkheid, dat symptomen van coronaire

ning is vooral een mannenprobleem.

volledig afgesloten raken, bijvoor-

atherosclerose bij duursporters worden

Bij vrouwen bedraagt het risico slechts

beeld door de vorming van bloedstol-

gemaskeerd door hun relatief goede

1 sterfgeval per 36,5 miljoen uren in-

sels (trombose) nadat de vaatwand is

fysieke conditie. Training verbetert

spanning, al heeft dit getal betrekking

gescheurd. Een deel van de hartspier

de microcirculatie in de hartspier. Dit

op gemiddeld lichtere vormen van

krijgt dan geen zuurstof meer. Dit leidt

zou de vernauwing van de kransslag-

inspanning dan de marathon. Maar op

tot stoornissen in de prikkelgeleiding,

ader kunnen compenseren, maar het

waardoor het hart tot stil-

risico van een hartstilstand of infarct

stand komt.

wordt er niet door verminderd. Vier

Atherosclerose komt

van de lopers bij wie atherosclerose

vooral voor bij oudere

was geconstateerd kregen binnen twee

mannen. Er zijn factoren

jaar na het onderzoek te maken met

die de kans erop vergro-

een hartaandoening, waarvan één met

ten, zoals roken, hyper-

een acute hartstilstand tijdens een 10

tensie (hoge bloeddruk)

km loop. Hij werd met succes gereani-

en obesitas (zwaarlijvig-

meerd.

heid). Möhlenkamp et al.8 publiceerden in 2008

Screening

een onderzoek naar de

Een marathon speelt zich af voor de ogen van een groot publiek. Maar de

Figuur 3. Gezonde slagader (boven) en slagader met verkalking (onder).

8

S p o r t g e r i c h t n r. 4 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

meeste slachtoffers vallen buiten het licht van de schijnwerpers, bijvoorbeeld tijdens het joggen.9 Dikwijls zijn

dit relatief ongetrainde personen van

deel te nemen aan competitieve spor-

been) en letsels ten gevolge van een

middelbare leeftijd. Voor deze groep is

ten met een hoge intensiteit. Daarnaast

val (o.a. botbreuken) komen het meest

daarom een screening (sportmedisch

kunnen adviezen worden gegeven

voor.17

onderzoek) aan te raden. Vaak wordt

voor het onder controle brengen van

Dat ouderen blessuregevoeliger zijn

hiervoor de richtlijn9 gevolgd die

risicofactoren, zoals een hoge bloed-

dan jongeren, betekent niet dat de

door de American Heart Association

druk of een te hoog lichaamsgewicht,

incidentie (het percentage sporters dat

(AHA) is opgesteld. In deze richtlijn

en over de trainingsopbouw. In Ne-

per jaar geblesseerd raakt) bij hen ook

wordt een sportmedisch onderzoek

derland kan men voor een screening

hoger ligt. Integendeel: uit een groot-

aanbevolen voor alle atleten vanaf 65

terecht bij een sportmedisch centrum.

schalig Duits onderzoek18 blijkt dat de blessure-incidentie bij mannelijke spor-

jaar en voor mannen vanaf 40 jaar en vrouwen vanaf 50 jaar met één of meer

Blessures

ters van 50 jaar en ouder slechts 4%

risicofactoren voor hartziekten, zoals

Vanwege hun potentieel levensbedrei-

bedraagt, tegen 16% voor de leeftijds-

een hoge bloeddruk (bovendruk > 140

gende karakter krijgen aandoeningen

groep van 18-30 jaar. Bij vrouwen zijn

mmHg, onderdruk > 90 mmHg), een

van het hart veel maatschappelijke

deze percentages resp. 2% en 5%. Dit

verhoogd cholesterolgehalte van het

aandacht. Maar ook andere organen

wordt toegeschreven aan het feit, dat

bloed of ernstige hartaandoeningen in

en lichaamsfuncties hebben bij het

ouderen (en vrouwen) minder vaak

de naaste familie.

ouder worden te maken met capaci-

kiezen voor ‘harde’ contactsporten met

De procedure bestaat uit een intakege-

teitsvermindering en toenemende kans

een explosief karakter, zoals voetbal,

sprek, het invullen van een vragenlijst

op stoornissen.13 Tekortschieten van

boksen of ijshockey, waarbij de kans

en een lichamelijk onderzoek, waarbij

de warmteregulatie (zweetproduc-

op blessures groot is. Ook zijn ouderen

onder andere de bloeddruk wordt ge-

tie, doorbloeding van de huid) of de

waarschijnlijk (gemiddeld!) minder

water- en zouthuishou-

prestatiegericht en houden zij meer

ding (nierfunctie) kan

rekening met hun fysieke grenzen, die

ouderen kwetsbaarder

ze uit ervaring kennen.

maken voor extreme derde longfunctie kan

Welke sport is geschikt voor ouderen?

leiden tot benauwdheid

Het blijkt dus dat ouderen vaak zelf

en luchtweginfecties,

al kiezen voor takken van sport die

vooral wanneer gepres-

relatief weinig kans geven op bles-

teerd moet worden in

sures. Dit zijn activiteiten waarbij het

een omgeving met ver-

belastingsniveau door de sporter zelf

ontreinigde lucht.15

goed kan worden ingesteld en waarbij,

De meeste problemen

in fysiek opzicht, weinig te duchten is

treden op in het be-

van tegenstanders. Voorbeelden zijn

wegingsapparaat.16

recreatief hardlopen of fietsen, golf en

Bij het ouder worden

bowling. Ook zwemmen is geschikt

neemt de spiermassa af en daarmee

voor ouderen, omdat de opwaartse

meten en harttonen worden beluisterd.

ook de spierkracht. Pezen, banden

druk van het water het belastende

Wanneer de resultaten daartoe aanlei-

en gewrichtskapsels worden minder

effect van de zwaartekracht teniet

ding geven kan een verdergaand on-

elastisch. Gewrichtskraakbeen wordt

doet. Vooral mensen met gewrichts-

derzoek worden uitgevoerd, bijvoor-

aangetast door artrose (figuur 4). Bot-

problemen hebben daar baat bij. Wel

hitte of kou.14 Vermin-

Figuur 4. Artrose van het heupgewricht.

inspannings-ECG10

of een

ten verliezen kalk en worden breek-

kan astma optreden ten gevolge van

onderzoek van hart en bloedvaten met

baarder. Daarnaast neemt ook het

blootstelling aan chloor in het zwem-

beeldvormende technieken zoals een

coördinatievermogen af, onder andere

bad.19 Open water is dus te prefereren,

echocardiogram5,

beeld een

CT-scan11

of

MRI.12

door degeneratie van propriosensoren

zolang het seizoen dit toelaat.

Op grond van de uitslagen krijgt de

(zintuigen voor het waarnemen van

Als ouderen aan sport doen, is dat

sporter een advies. Zo wordt atleten bij

houding en beweging). Het gevolg van

meestal duursport. Het trainingseffect

wie een aandoening van de hartslag-

dit alles is een grotere kans op bles-

bestaat vooral uit een toename (of ver-

aders is geconstateerd, ook zonder

sures. Distorsie (verstuiking) van de

minderde afname) van de aerobe capa-

klinische symptomen, afgeraden om

knie, gescheurde spieren (vooral in het

citeit. Op zich een goede zaak, want de

S p o r t g e r i c h t n r. 4 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

9

aerobe capaciteit is nauw verbonden met de kwaliteit van

leven.13

Maar ook

suregevoeligheid van ouderen wordt

Tot slot: is sporten voor ouderen nu ge-

veroorzaakt door een verminderd

zond of gevaarlijk? Allebei dus, maar

weerstandstraining (krachttraining,

aanpassingsvermogen van lichaams-

met de nadruk op ‘gezond.’ Deskun-

figuur 5), en dus ook krachtsport, kan

functies en een grotere kwetsbaarheid

digen zijn het erover eens, dat voor

daartoe bijdragen. Weerstandstraining

van het bewegingsapparaat. Een goede

ouderen de gevaren van lichamelijke

vermindert het risico om te vallen20 en

warming-up zou deze problemen kun-

beschermt tegen onder andere hart- en

nen verminderen. Men zou kunnen

inspanning in het niet vallen tegen de winst in gezonde levensjaren.9,23,25

vaatziekten, diabetes mellitus type 2

beginnen met lichte aerobe activiteit

Anders gezegd: sporten kan gevaarlijk

depressie.21

(joggen, fietsen enz.) gedurende 5-10

zijn, maar niet-sporten is veel gevaar-

Het gezondheidsbevorderende effect

minuten, waardoor longen, hart en

lijker!

van weerstandstraining staat los van

skeletspieren worden geactiveerd.

dat van duurtraining, maar het wer-

Vervolgens rekoefeningen om de flexi-

kingsmechanisme is nog niet duide-

biliteit van kapsels, pezen en banden

(‘ouderdomssuiker’) en

te vergroten en als afsluiting sportspecifieke bewegingspatronen uitvoeren en mentaal concentreren (focussen) op de taak ten behoeve van een betere coördinatie.25

Conclusie Bij het ouder worden neemt de kans op een hartstilstand bij zware inspanning toe. De belangrijkste oorzakelijke factor van acute hartstilstand is coronaire atherosclerose (verkalking van de kransslagaders). Deze aandoening komt bij ouderen (vooral mannen) veel voor en kan aanwezig zijn zonFiguur 5. Weerstandstraining voor ouderen.

der klinische symptomen. De meeste hartproblemen doen zich voor bij

lijk.22 Een combinatie van kracht- en

beginnende sporters of personen die

duurtraining geeft waarschijnlijk de

lange tijd niet hebben getraind. Voor

meeste bescherming. Ouderen kunnen

ouderen die (weer) gaan sporten is een

zonder bezwaar aan krachttraining

sportmedisch onderzoek daarom aan

doen, mits de weerstand geleidelijk

te bevelen.

wordt opgebouwd en de bewegingen

Ouderen zijn kwetsbaarder voor bles-

langzaam en gecontroleerd worden

sures dan jongeren. Dit komt door

uitgevoerd. Ook is het belangrijk dat

achteruitgang van lichaamsfuncties en

tijdens de oefeningen normaal wordt

verminderde kwaliteit van weefsels.

doorgeademd. Gedetailleerde aanwij-

In de praktijk is de incidentie van bles-

zingen zijn te vinden in de AHA-richt-

sures bij ouderen echter laag, omdat

lijn voor weerstandstraining.23

zij meestal kiezen voor relatief veilige sporten. Daartoe behoren joggen,

Warming-up

fietsen, zwemmen, bowling en golf.

Het nut van warming-up als middel

Ook krachtsport komt in aanmerking,

voor blessurepreventie staat al vele

mits uitgevoerd met de nodige voor-

jaren ter discussie.24 Er is nog geen

zichtigheid. De kans op blessures kan

direct bewijs voor een preventief effect

mogelijk worden verminderd door het

van warming-up bij ouderen. Op the-

uitvoeren van een goede warming-up.

oretische gronden is dit effect echter

Hiervoor bestaat echter nog weinig

wel aannemelijk. De verhoogde bles-

bewijs.

10

S p o r t g e r i c h t n r. 4 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

Endnotes

1. Bles W. van der (2005). Dood sporters: training voorkomt niet alles. Trouw, 15-08-2005. 2. Weinreb A. (2004). Toronto marathon should be banned. Canada Free Press, 20-10-2004. 3. Redelmeier D.A., Greenwald J.A. (2007). Competing risks of mortality with marathons: retrospective analysis. BMJ 335: 1275-1277. 4. Roberts W.O. (2005). Evidence for decreasing occurrence of sudden cardiac death associated with the marathon. J. Am Coll. Cardiol. 46: 1373-1374. 5. Neilan T.G., Januzzi J.L., Lee-Lewandrowski E. et al. (2006). Myocardial injury and ventricular dysfunction related to training levels among nonelite participants in the Boston marathon. Circulation 114: 2325-2333. 6. Whang W., Manson J.E., Hu F.B., Chae C.U., Rexrode K.M., Willett W.C., Stampfer M.J., Albert C.M. (2006). Physical exertion, exercise, and sudden cardiac death in women. JAMA 295: 1399-1403. 7. El-Sherif N., Kahn A., Savarese J., Turitto G. (2010). Pathophysiology, risk stratification, and management of sudden cardiac death in coronary artery disease. Cardiol. J. 17: 4-10. 8. Möhlenkamp S., Lehmann N., Breuckman F. et al. (2008). Running: the risk of coronary events. Eur. Heart J. 29: 1903-1910. 9. Maron B.J., Araújo C.G.S., Thompson P.D. et al. (2001). Recommendations for preparticipation screening and the assessment of cardiovascular disease in master athletes. Circulation 103: 327-334. 10. Sofi F., Capalbo A., Pucci N., Giuliattini J., Condino F., Alessandrini F., Abbate R., Gensini G.F., Califano S. (2008). Cardiovascular evaluation, including resting and exercise electrocardiography, before participation in competitive sports: cross sectional study. BMJ 337: 88-91. 11. Greenland P., Bonow R.O., Brundage B.H. et al. (2007): ACCF/AHA 2007 clinical expert consensus document on coronary artery calcium scoring by computed tomography in global cardiovascular risk assessment and in evaluation of patients with chest pain. Circulation 115: 402-426. 12. Nassenstein K., Breuckmann F., Lehmann N. et al. (2009). Left ventricular volumes and mass in marathon runners and their association

with cardiovascular risk factors. Int. J. Cardiovasc. Imaging 71: 71-79. 13. Burgerhout W.G. (2010). Het seniorentoernooi. Over veroudering, sport en gezondheid (deel 2). Sportgericht 64 (3): 7-11.

19. Cooper L.W., Powel A.P., Rasch J. (2007). Master’s swimming: an example of successful aging in competitive sport. Curr. Sports Med. Rep. 6: 392-396.

14. Kamijo Y., Nose H. (2006). Heat illness during working and preventive considerations from body fluid homeostasis. Industrial Health 44: 345-358.

20. Sherrington C., Whitney J.C., Lord S,R., Herbert R.D., Cumming R.G., Close J.C.T. (2008). Effective exercise for the prevention of falls: a systematic review and meta-analysis. J. Am. Geriatr. Soc. 56: 2234-2243.

15. Sharman J.E., Cockcroft J.R., Coombes J.S. (2004). Cardiovascular implications of exposure to traffic air pollution during exercise. QJM 97: 637-643

21. Phillips S.M. (2007). Resistance exercise: good for more than just grandma and grandpa’s muscles. Appl. Physiol. Nutr. Metab. 32: 11981205.

16. Powell A. (2005). Issues unique tot the master athlete. Curr. Sports Med. Rep. 4: 335-340.

22. Wolfe R.R. (2006). The underappreciated role of muscle in health and disease. Am. J. Clin. Nutr. 84: 475-482.

17. Kallinen M., Markku A. (1995). Aging, physical activity and sports injuries. An overview of common sports injuries in the elderly. Sports Med. 20: 41-52. 18. Schneider S., Seither B., Tönges S., Schmitt H. (2006). Sports injuries: population based representative data on incidence, diagnosis, sequale, and high risk groups. Br. J. Sports Med. 40: 334-339.

23. Williams M.A., Haskell W.L., Ades P.A., Amsterdam E.A., Bittner V., Franklin B.A., Gulanick M., Laing S.T., Steward K.J. (2007): Resistance exercise in individuals with and without cardiovascular disease: 2007 update: A Scientific statement from the American Heart Association council on clinical cardiology and council on nutrition, physical activity and metabolism. Circulation 116: 572-584.

24. Aaltonen S., Karjalainen H., Heinonen A., Parkkari J., Kujala U.M. (2007). Prevention of sports injuries: systematic review of randomized controlled trials. Arch. Intern. Med. 167: 1585-1591. 25. Vandervoort A.A. (2009). Potential benefits of warm-up for neuromuscular performance of older athletes. Exerc. Sports Sci. Rev. 37: 60-65.

Over de auteur

Dr. Wim Burgerhout is fysioloog. Hij is verbonden aan de Hogeschool Utrecht, Faculteit Gezondheidszorg als onderzoeksmedewerker aan het lectoraat Leefstijl en Gezondheid. E-mail: [email protected]

(Advertentie)

S p o r t g e r i c h t n r. 4 / 2 0 1 0 – j a a r g a n g 6 4

11