Het prentenboek als invalshoek

Onderbouwprojecten

Het prentenboek als invalshoek In Het prentenboek als invalshoek worden zeven prentenboeken uitgewerkt naar projecten voor de onderbouw van de basisschool. De mooiste vis van de zee is in deze bijdrage uitgewerkt naar een soortgelijk project.

Edith van Galen

Christiane Nieuwmeijer

Naar aanleiding van het prentenboek De mooiste vis van de zee (Pfister, 1992) zingen, dansen en schilderen de kinderen, doen ze ervaringen op met magnetisme en bekijken ze een echte vis. In het bijbehorende katern Spelendleren staan de werkvormen rondom dit prentenboek beschreven. Alle activiteiten in artikel en katern vormen een onderdeel van het ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’.

waarin meerdere vakgebieden aan bod komen. Dit gebeurt al vrij veel in het onderwijs. Er wordt gerekend, gezongen en geknutseld rondom prentenboeken, maar opvallend is dat deze activiteiten vaak wel met het verhaal, maar niet veel met elkaar te maken hebben. Over het algemeen betreft het losstaande, weinig geïntegreerde activiteiten. En dat is jammer. Je kunt namelijk heel goed activiteiten ontwerpen die zowel met het verhaal als met elkaar verband houden. Een goed hulpmiddel daarbij vormt het toewerken naar een bepaald eindresultaat (presentatievorm). Presentatievormen zoals een toneelstuk, verhalend ontwerp of verteltafel kunnen je helpen bij zowel het bedenken van activiteiten als om de onderlinge relatie van de activiteiten duidelijk te maken.

Effecten van prentenboeken

Mooiste vis van de zee

Piet Mooren, docent kinderliteratuur aan de universiteit van Tilburg, deed onderzoek naar de effecten van prentenboeken op cultuurspreiding en leesbevordering (Mooren, 2000). Hij deed praktijkonderzoek naar het effect van prentenboeken: op het voorbereidend en aanvankelijk lezen, bij zwakke lezers, bij het leren van een taal en op gecijferdheid. Gedurende een jaar volgde hij kinderen uit groep 3 met een achterstand op verschillende gebieden. In dat jaar kregen ze veelvuldig prentenboeken aangeboden: er werd uit voorgelezen en kinderen werden gestimuleerd om ze zelf te lezen. Na dit jaar bleken de kinderen niet alleen vorderingen te hebben gemaakt op onderzochte punten (woordenschat, leesbegrip, kennis van de wereld, fantasie, waardering voor literatuur), maar werden ook positieve effecten aangetoond op vakken als rekenen en Engels als vreemde taal.

De presentatievorm waarnaar De mooiste vis van de zee is uitgewerkt, is een spel. Elk onderdeel voor dit ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’ komt voort uit activiteiten op verschillende vakgebieden. De start is uiteraard het voorlezen van het boek.

Vakgebieden in presentatievorm Uit het onderzoek van Mooren kun je concluderen dat prentenboeken nog meer effect hebben wanneer ze worden uitgewerkt naar projecten



HJK mei 03.indd 277

1 Sociaal-emotionele ontwikkeling Regenboog, de mooiste vis van de zee, is een mooie, maar trotse vis. Delen vindt hij moeilijk: ‘samen spelen, samen delen’ heeft hij nog niet geleerd! De andere vissen zijn jaloers op zijn mooie schubben en zouden ze graag willen hebben. Gevoelens van trots, jaloezie, alleen zijn, het kunnen delen met anderen, zijn onderwerpen waarmee jonge kinderen vaak te maken hebben. Voer na het voorlezen een gesprek over het gedrag van Regenboog. Hebben de kinderen dat ook weleens, dat ze iets moois/lekkers moeilijk kunnen delen? Wie heeft weleens iets van een ander willen hebben en waarom? Wie vindt het niet erg om iets te delen?

De wereld van het jonge kind | mei 2008

277

06-05-2008 09:41:21

Lied aanleren Zing het eerste couplet van Visje, visje drie keer alleen voor. De kinderen krijgen zo de tijd zich een mentaal beeld van de tekst en de melodie te vormen. Bij elke keer voorzingen komt een opdracht: beeld een vis uit met je linkerhand, idem met je rechterhand (lateralisatie), de laatste keer met beide handen (synchronisatie). 2 Taal (poëzie) Geef vervolgens zin voor zin ‘weg’ (meezingen). Vergroot het Nachtgezang van de vis op A3Leer ten slotte de overige coupletten aan. formaat. Kringspel Regenboog vindt zichzelf erg mooi. Waarom zou De kinderen staan in de kring en houden hij zichzelf mooi vinden? Wat vinden de kinderen Introductie en kern elkaars handen vast. In het midden staat Remooi aan zichzelf? Wat vinden de kinderen mooi/ ‘Als we onder water gaan, kunnen wij de genboog (kind). Op zijn lichaam draagt hij een leuk/aardig/goed aan elkaar? Mag je jezelf mooi vissen dan verstaan?’ Laat de kinderen vinden? reageren. ‘Christian Morgenstern, een dichter, tweetal schubben (de schubben van Regenboog uit het katern Spelendleren of twee gekleurde verstaat ze misschien wel, want hij heeft een Jonge kinderen ontdekken gaandeweg dat zij vissenliedje opgeschreven. Hoe zou dit liedje haarclipjes die aan de rand van een trui of zelf iemand zijn (toenemend ik-besef). Het is klinken?’ Bedenk samen verschillende uitvoe- broek zijn geklemd). Het spelverloop is als volgt: daarom belangrijk ze te ondersteunen in de ringswijzen voor de boogjes en de streepjes. 1 De kinderen in de kring zwaaien de armen Bijvoorbeeld: boogje = geluidloze ‘blub’ rustig van voor naar achter op de maat van (hapgeluid van de lippen), streepje = blazen het lied (golven). Regenboog ‘zwemt’ door met getuite lippen (goed voor lipspanning/los de kring. Bij ‘doet niet mee’ schudden alle kaakgewricht!). Idee: blaas het streepje met vissen het hoofd. Regenboog kijkt verdrietig. een rietje in een glas water! 2 Regenboog deelt zijn schubjes uit bij het inVoer het gedicht samen uit. Wijs met de regels zetten van het tweede couplet. Bij ‘doe maar mee zodat het gelijk klinkt (kind). Herhaal een mee!’ voegen de kinderen met schubjes zich aantal keer met verschillende uitvoeringswijzen. bij Regenboog. De kring sluit zich weer. Afsluiting 3 Regenboog en de andere vissen dansen in Elk kind schrijft een eigen vissenliedje met de kring. bogen en strepen. De gedichten worden bij 4 Herhalen met ander kind als Regenboog. elkaar gelegd in de boekenhoek, zodat ze door Kaartjes: het lied (met notenbeeld!) komt op iedereen gelezen of uitgevoerd kunnen worden. een kaartje bij het ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’. (En: wie kan het met muziekinstrumenten?) Kaartjes: Het gedicht komt als opdrachtHet lied Regenboog kent drie wat langere kaartje in het ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’. coupletten. Kinderen van deze leeftijd vinden het vaak leuk meerdere coupletten te zingen 3 Muziek en kunnen het meestal ook goed. Leer de kinderen van groep 1-2 het lied Visje, visje aan en groep 3-4 het lied Regenboog. ontwikkeling van een realistisch en positief zelfbeeld. Kaartjes: in het katern Spelendleren vind je een aantal vragenkaartjes voor het ‘Mooistevis-van-de-zee-spel’. De besproken onderwerpen komen erin terug.

Uit: De galgenliederen, en andere groteske gedichten door Christian Morgenstern, uitgeverij IJzer te Utrecht.

Kleuters zijn vaak erg op zichzelf gericht en kunnen zich nog moeilijk inleven in een ander. Ze moeten nog leren dat een ander ‘anders’ is. Als leerkracht kun je die ontwikkeling stimuleren door aandacht te besteden aan sociale vaardigheden en inlevingsvermogen. Wanneer kinderen de gelegenheid krijgen hun gevoelens en gedachten te uiten, leren ze er mee om te gaan.

278

HJK mei 03.indd 278

De wereld van het jonge kind | mei 2008

06-05-2008 09:41:25

Kaartjes: de kaartjes komen als uitbeeldingopdracht bij het ‘Mooiste-vis-van-de-zee-spel’.

7 Techniek Onder aan de hengel komt een magneet (zie katern Spelendleren). Demonstreer hoe een paperclip aan de magneet blijft hangen. Een aantal kinderen loopt een voor een door de klas om spullen in de kring te brengen die al dan niet aan de magneet blijven hangen. Bekijk en benoem de materialen (bijvoorbeeld ijzer, plastic, stof). Sorteer ze samen naar twee groepen. Wie ziet wat er aan de hand is? Tot slot zit in de Hema-ontdekdoos ijzerslijpsel. De kinderen strooien op een tekening van een vis wat ijzerpoeder. Door de magneet onder het papier heen en weer te bewegen, kunnen mooie figuren worden gemaakt. Lied aanleren Zing het eerste couplet(alleen) voor. De kinderen laten tijdens het voorzingen hun handen zwemmen als ‘vis’. Het visje schudt ‘nee’ wanneer dat in de tekst klinkt. Herhaal het eerste couplet: de ene helft van de groep zwemt nu op het eerste tekstdeel, de andere helft wanneer Regenboog antwoordt. Wissel de groepen, herhaal. Leer door delen weg te geven, het hele couplet aan. De andere coupletten komen op een later moment. Kaartjes: het lied (met notenbeeld!) komt op een kaartje bij het spel.

5 Beeldende vorming Na deze beschouwing maken de kinderen vissen zoals beschreven in het katern Spelendleren.

6 Dans Ga met de kinderen naar het speellokaal. Toon één voor één de kaartjes van de vis, de octopus, de krab en de waterplanten uit het katern Spelendleren. Ze worden opgezocht in het prentenboek. Herhaal bij de vis de lichaamsdelen.

‘Wie kan de vis (krab/octopus/waterplanten) in de kring uitbeelden?’ (NB: een krab beweegt 4 Natuuronderwijs altijd zijwaarts, een octopus heeft zóveel De kinderen zitten in de kring. Zet een duikbril bewegende armen dat je je vingers er bij moet op en ‘ga onder water’. Vertel over wat je ziet: gebruiken, waterplanten blijven op één plek en benoem dieren, geluiden en kleuren. Ook de wuiven in het water.) kinderen krijgen één voor één de duikbril op en vertellen wat zij zien. Ze hebben ongeLaat de kinderen de verschillende waterdieren/ twijfeld vissen gezien. Bekijk samen met de planten uitbeelden op passende muziek (bijkinderen een échte vis (zoute haring). Benoem voorbeeld ‘Aquarium’ uit Carnaval des Animaux verder kieuwen, bek, ogen, staart en vinnen van Saint Saëns). en licht deze toe. Ten slotte trekt iedereen een kaartje en danst Kaartjes: de lichaamsdelen van de vis komen wat erop staat. Kinderen met dezelfde onderwerop de vragenkaartjes terug. pen zoeken elkaar op en dansen samen verder

Tot slot Alle uitgevoerde activiteiten uit het katern Spelendleren worden samengevoegd tot een spel. Dit is het leukst in overleg met de kinderen. Vooraf kan eventueel een ‘echt’ vissenspel worden gespeeld zodat de bedoeling voor iedereen duidelijk is. Veel plezier met het ‘Mooiste-vis-van-de-zeespel’! Christiane Nieuwmeijer is inhoudelijk medewerker kunst en cultuur bij SLO Enschede (www.slo.nl).

Literatuur Mooren, P. (2000), Het prentenboek als springplank. Uitgeverij Sun, Nijmegen. Pfister, M. (1992), De mooiste vis van de zee. De Vier Windstreken, Rijswijk.

Extra: Het prentenboek als invalshoek! Begin dit jaar verscheen Het prentenboek als invalshoek van Christiane Nieuwmeijer (ISBN 978 90 2324 316 8, € 39,50).Uitgeverij Van Gorcum stelt 10 exemplaren gratis beschikbaar aan abonnees die snel reageren. Stuur een gefrankeerde kaart met abonneenummer, adres en titel van het boek naar: De wereld van het jonge kind, Postbus 122, 3740 AC Baarn.

De wereld van het jonge kind | mei 2008

HJK mei 03.indd 279

279

06-05-2008 09:41:28

SL 60 2spreads

23-04-2008

10:32

Pagina 1

spelendleren praktische toepassingen

nummer , mei 

SL 60 2

mooiste-vis-van-de-zee-spel

•• •••• •••••••••••••••••••••• • • • • • • • •

B R (n d in ve K o u k

Leerkrachten vinden in dit katern alle benodigdheden, spelregels en een korte beschrijving van de activiteiten die nodig zijn om met kinderen het ‘Mooste-Vis-van-deZee-spel’ te maken en te spelen. In het artikel Het prentenboek als invalshoek worden de activiteiten nader toegelicht en uitgewerkt. Benodigd materiaal Stevig wit karton voor de vissen, zilverkleurig holografisch glitterkarton, magneet, splitpennen (controleer of een magneet ze pakt), stokje (bamboe) van plm.  cm. lang, bolletje visdraad,  platen stevig karton van elk  ×  cm. voor het aquarium, breed sporttape, zilverzand, blauw en groen crêpepapier. Voor het versieren van de vissen: verschillende kleuren zijdevloei of sitspapier, wasco, ecoline, bolletjes gekleurde (rest-)wol, grote stompe naald, gekleurd crêpepapier, kopieën van de kaartjes in dit katern, stevig karton om ze op te plakken. Verder: scharen, lijm, penselen, perforator, scherp mesje. Opmerking: Heel bruikbaar voor deze activiteit is de -ontdekdoos Ontdek de wereld van magneten (€,), vanaf  jaar. Behalve een magneet zitten er meer materialen in voor eenvoudige proefjes.

Aquarium Bevestig de  platen karton aan elkaar met behulp van het sporttape. Extra stevig wordt het wanneer je het tape aan beide zijden van het karton plakt. Zorg er dan wel voor dat er genoeg ruimte overblijft tussen de platen, zodat ze straks nog kunnen buigen. Laat één zijde open. Nu gaan de kinderen het aquarium versieren. Dat kan met verf, maar ook met natgemaakt crêpepapier in ‘waterige’ kleuren (blauw, groen, turkoois, paars). Door de wrijf-

HJK mei 03.indd 280

bewegingen met het natte papier ontstaan vanzelf ‘golven’. De onderkant wordt ingesmeerd met lijm en bestrooid met zilverzand. Schud het teveel af. Nu heeft het aquarium een zandbodem. Het versieren kan zowel aan de binnenals aan de buitenkant gebeuren. Zet het aquarium rechtop en vouw het tot een vierkant. Maak eventueel de openstaande zijden dicht door in elke plaat een gaatje te maken(perforator) en hen samen te binden met een strikje.

Hengel Laat een kind een hengel van thuis meebrengen en bekijk hem samen. Enkele kinderen kunnen eventueel een ‘werktekening’ maken van de hengel. Met deze werktekening wordt van het benodigde materiaal een eenvoudige hengel gemaakt. Onderaan de vislijn wordt de magneet bevestigd. Wie kan er een goede knoop maken? Als leerkracht kerf je van tevoren met een scherp mesje een gleufje rondom het uiteinde van het bamboestokje. Daar blijft dan straks de visdraad goed in vastzitten (anders glijdt die er bij het spelen telkens af ).

06-05-2008 09:41:29

S p m d sc B d

SL 60 2spreads

23-04-2008

10:32

Pagina 2

regenboog

•••• ••••• ••••••••••••••••••• • • • • • • • • splitpen

Breng de afbeelding van de vis Regenboog over op stevig wit karton (natekenen, carbon, kopiëren). Knip de vis uit. Laat de kinderen hem inkleuren met kleurpotloden, verf, ecoline en/of wasco. Knip zes schubben naar onderstaand voorbeeld uit het holografisch karton.

Tip-

Snijd vervolgens op verschillende plekken met een scherp mesje verticale sleuven in de vis en schuif de schubben er in. Bevestig tot slot de splitpen.

In het artikel Het prentenboek als invalshoek worden nog meer activiteiten beschreven rondom de magneet en magnetisme. Daar staan ook het vissenlied en het vissenversje.

voorbeeld schub

HJK mei 03.indd 281

06-05-2008 09:41:30

SL 60 2spreads

23-04-2008

10:33

Pagina 3

spelendleren praktische toepassingen

nummer , mei 

SL 60 2

vissen en kaartjes

•• •••• •••••••••••••••••••••• • • • • • • • •

D M +

Vissen Tot slot maakt elk kind zijn eigen vis voor het vissenspel. De kinderen tekenen een vis met alle onderdelen (vinnen, staart, kieuwen) en knippen hem uit. Vervolgens wordt hij versierd, bijvoorbeeld: • Met wasco en ecoline. • Met zijdevloei of sitspapier. • De kinderen knippen, scheuren, schuiven en plakken grote en kleine stukken papier. • De vis wordt gekleurd, waarna met een perforator gaatjes erin worden

HJK mei 03.indd 282

gemaakt. Met een stompe naald kunnen er nu gekleurde draden wol doorheen worden geregen. • De vis wordt beplakt met propjes crêpepapier in verschillende kleuren. Bevestig aan de bovenlip van de vis een splitpen. Indien een vis door de versiering te zwaar voor de magneet is geworden, kan onder de splitpen een ijzeren ringetje (ijzerhandel) vastgemaakt worden.

Kaartjes Het laatste onderdeel van het spel vormen  opdrachtkaartjes. De opdrachten zijn de kinderen grotendeels bekend, omdat ze zijn voorbereid in eerdere activiteiten (drama, techniek, sociaal-emotionele ontwikkeling, muziek, natuuronderwijs). Schrijf de opdrachten over op kaartjes van stevig papier of kopieer de volgende bladzijde op A formaat (%) en plak de kaartjes op karton.

06-05-2008 09:41:32

SL 60 2spreads

23-04-2008

10:33

Pagina 4

spelregels vissenspel

•••• ••••• ••••••••••••••••••• • • • • • • • •

Deelnemers: Maximaal zes kinderen (of tweetallen) + leerkracht (of lezend kind).

Spelverloop: Zet het aquarium op tafel. Leg Regenboog en één vis per deelnemer in het aquarium. Om de beurt mag een kind (of tweetal) hengelen naar een vis. Gewone vis: trek een kaartje en voer de opdracht uit. Het kaartje gaat

Zing het vissenlied

weer onderop de stapel, de vis terug in het aquarium. Regenboog: deel één schubje met een ander kind (weggeven!). Regenboog gaat weer terug in het aquarium. Het spel is afgelopen als ieder kind een schubje heeft gekregen.

Doe het vissenversje

Noem iets waar je goed in bent

Beeld uit wat er op dit kaartje staat

Zoek iets in de klas dat blijft hangen aan je hengel

Zeg iets leuks of aardigs over het kind dat naast je zit

Noem iets moois van jezelf

Als je met je vriendjes aan het spelen bent, en er komt iemand bij, wat doe je dan?

Beeld uit wat er op dit kaartje staat

HJK mei 03.indd 283

Als je vier snoepjes hebt, en er komt een vriendje bij, wat doe je dan?

Als een kindje gevallen is, wat doe je dan?

Beeld uit wat er op dit kaartje staat

Hoe heet dit deel van de vis?

Beeld uit wat er op dit kaartje staat

Hoe heet dit deel van de vis?

Tekst: Christiane Nieuwmeijer · Illustraties en vormgeving: Gerard Bik

Hoe heet dit deel van de vis?

06-05-2008 09:41:34