GEWONE MENSEN MET ONGEWONE MOED: HET BELGISCHE RODE KRUIS EN DE BELGISCHE KRIJGSGEVANGENEN IN DUITSLAND TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG
UNIVERSITEIT GENT LETTEREN & WIJSBEGEERTE 2012-2013
BART BAUTE
Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis Promotor: Dr. Koen Aerts Tweede lezers: Aline Sax en Gertjan Leenders
[email protected] 00804925
II
Universiteit Gent Examencommissie Geschiedenis Academiejaar 2012-2013
Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie Ondergetekende, Bart Baute afgestudeerd als master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar 2012-2013 en auteur van de scriptie met als titel:
‘Gewone mensen met ongewone moed: het Belgische Rode Kruis en de Belgische krijgsgevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog.’ verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met de consultatie van haar/zijn scriptie:
o
de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager;
o
de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar);
o
de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van … . . jaar (maximum 10 jaar);
o
de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur van het verbod: 10 jaar).
Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de tekst op te nemen.
Gent, ………………………………………(datum)
………………………………………(handtekening)
III
INHOUDSTAFEL
LIJST VAN AFKORTINGEN ............................................................................................................... VII DANKWOORD .................................................................................................................................. VIII INLEIDING............................................................................................................................................. 1 HOOFDSTUK I: EEN THEORETISCH EN HISTORISCH KADER ....................................................... 6 1. Krijgsgevangene: een definitie ............................................................................................................ 6 2. Het statuut van de krijgsgevangene ..................................................................................................... 6 3. Het Ontstaan van het Rode Kruis ........................................................................................................ 8 3.1 De aanzet ............................................................................................................................... 8 3.2 Een Zwitserse herinnering ..................................................................................................... 9 3.2.1. Dunant’s inspanningen .................................................................................................. 9 3.2.2 Oprichting nationale afdelingen Rode Kruis: de procedure ......................................... 11 3.2.3 De Eerste Conventie van Genève ................................................................................. 11 3.3 Krijgsgevangenenproblematiek: aanleiding tot de Conventie van 1929 ............................. 12 HOOFDSTUK II: DE CONVENTIE VAN GENÈVE VAN 27 JULI 1929 ........................................... 14 1. Inleiding ............................................................................................................................................ 14 2. Inhoudelijke analyse .......................................................................................................................... 15 HOOFDSTUK III: STILTE VOOR DE STORM.................................................................................... 19 1. Historische context: van Versailles tot Hitler .................................................................................... 19 1.1 Europa in oorlog .................................................................................................................. 19 1.2 België op het oorlogspad ..................................................................................................... 21 1.3 Het Rode Kruis tijdens het interbellum: de voorbereidingen .............................................. 23 1.3.1. Militaire voorbereidingen van het Rode Kruis ............................................................ 23 1.3.2. Vrijwilligers gezocht! .................................................................................................. 27 1.3.2.1 Het Motor-Corps ................................................................................................... 28 1.3.2.2. De scouts van het Rode Kruis .............................................................................. 29 HOOFDSTUK IV: HET B.R.K. TIJDENS DE DUITSE INVASIE ..................................................... 31 1. Historische context ............................................................................................................................ 31 2. Het B.R.K. tijdens de Achttiendaagse Veldtocht .............................................................................. 33 3. De gevangenneming .......................................................................................................................... 35 4. Het Duitse kampensysteem ............................................................................................................... 37 5. Vlaams geluk: de onmiddellijke vrijlating ........................................................................................ 39
IV
HOOFDSTUK V: HET B.R.K. TIJDENS DE MILITÄRVERWALTUNG.......................................... 40 1. Inleiding ............................................................................................................................................ 40 2. “Schiet den Krijgsgevangenen ter hulp!” .......................................................................................... 42 2.1 Officieel Inlichtingsagentschap voor Krijgsgevangenen ..................................................... 44 2.2. Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen (N.D.H.K.) ........................................ 46 2.2.1. Briefwisseling met de kampen .................................................................................... 47 2.2.2. Het Pakket van den Krijgsgevangene .......................................................................... 48 2.2.2.1 De samenstelling van de pakketten ....................................................................... 52 2.2.2.2 Steekkaartendienst ................................................................................................. 53 2.2.2.3.Verzendingsdienst ................................................................................................. 53 2.2.2.4. Het Breiwerk van den Gevangene ........................................................................ 55 2.2.2.5. Vreemde Pakketten ............................................................................................... 55 2.2.2.6. Aankoopdienst ...................................................................................................... 56 2.2.3 Onderwijs en ontspanning ............................................................................................ 58 2.2.3.1. Universiteit ........................................................................................................... 60 2.2.3.2. Boeken .................................................................................................................. 63 2.2.3.3. Spelletjes .............................................................................................................. 65 2.2.3.4. Sport ..................................................................................................................... 65 2.2.3.5. Muziek en Theater ................................................................................................ 65 2.2.4 Overdrachten van Fondsen ........................................................................................... 67 3. Financiering van de N.D.H.K. ........................................................................................................... 67 4. Het Nationaal Pakket ......................................................................................................................... 69 5. Winterhulp ......................................................................................................................................... 71 6. Het Huis van den Krijgsgevangene ................................................................................................... 72 7. De vertrouwenspersoon: rots in de branding ..................................................................................... 73 7.1. Contact met andere diensten............................................................................................... 77 7.2 Onderling contact ................................................................................................................ 78 7.3 Contact met het B.R.K. ....................................................................................................... 79 8. Bezoek aan de kampen ...................................................................................................................... 79 8.1 Inleiding............................................................................................................................... 79 8.2 Inspecties door het Rode Kruis............................................................................................ 82 8.2.1. De algemene situatie in het kamp ................................................................................ 83 8.2.2. Het voedsel in de krijgsgevangenenkampen ............................................................... 85 8.2.3. Kledij ........................................................................................................................... 87 8.2.4. Pakketten ..................................................................................................................... 87 8.2.5. Hygiëne ....................................................................................................................... 88 8.2.6. Medische faciliteiten ................................................................................................... 89 8.2.7. Ontspanning en het religieuze en intellectuele leven in de kampen ............................ 91 8.2.8. Soldij ........................................................................................................................... 95 8.2.9. Kantine ........................................................................................................................ 95 8.2.10. Onderhoud met vertrouwensmannen en Duitse autoriteiten ..................................... 96 8.2.10.1. Met de vertrouwenspersoon ............................................................................... 96 8.2.10.2. Met de Duitse autoriteiten .................................................................................. 97 9. De tewerkstelling in de kampen ........................................................................................................ 98 9.1 Tewerkstelling burgers ........................................................................................................ 99 9.2 Tewerkstelling krijgsgevangenen ........................................................................................ 99
V
10. Ziekenvervoer................................................................................................................................ 103 10.1. De sanitaire treinen: organisatie ..................................................................................... 104 10.2 De sanitaire treinen in Duitsland ..................................................................................... 106 10.3 De treinramp van Issenbüttel ........................................................................................... 111 HOOFDSTUK VI: TERUG NAAR HUIS: DE REPATRIËRING ...................................................... 112 1. Inleiding .......................................................................................................................................... 112 2. Repatriëring van de burgerlijke bevolking ...................................................................................... 113 3. Repatriëring van de krijgsgevangenen ............................................................................................ 114 3.1. Moeilijkheden................................................................................................................... 118 3.2 De laatste loodjes............................................................................................................... 119 CONCLUSIE ....................................................................................................................................... 122 LIJST VAN AFBEELDINGEN ............................................................................................................ 126 BIBLIOGRAFIE .................................................................................................................................. 128 BIJLAGE ............................................................................................................................................. 135
VI
LIJST VAN AFKORTINGEN
B.R.K. D.S.L.P. D.W.G.L.
Belgische Rode Kruis
Délégation du Service de Liaison avec les Prisonniers de guerre belges Dienst Werkzaamheden van Gedemobiliseerd Leger (O.T.A.D.)
DP
Displaced Person
Dulag
Durchgangslager
H.I.B.
Hulp- en informatiebureau voor gezinnen van militairen
ICRK
Internationaal Comité van het Rode Kruis
JRK N.D.H.K. NMBS NSDAP
Jeugd Rode Kruis Nationale Dienst voor Hulp aan de Krijgsgevangenen Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen
National Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei
Oflag
Offizierlagerkamp
OKW
Oberkommando der Wehrmacht
O.N.A.C. O.P.A. O.T.A.D. RKA SOMA Stalag
Office Nationale de Anciens Combattants Office de Renseignements pour le Paiement des Arrières aux Prisonniers de Guerre Office de Travaux de l’Armée Démobilisé (D.W.G.L.) Rode Kruis Archief Studie- en documentatiecentrum voor Oorlog en Hedendaagse Maatschappij
Stammlager
T.E.A.
Train d’evacuation assis
T.E.C.
Train d’évacuation couché
T.E.F.
Train d’evacuation de fortune
T.E.M. U.N.O.I.G. Y.M.C.A.
Train d’évacuation mixte Union Nationale des Officiers Invalides de Guerre Young Men’s Christian Association
VII
DANKWOORD
Graag wil ik mijn oprechte dank uitdrukken aan een aantal personen, zonder wiens hulp deze verhandeling niet tot stand zou zijn gekomen. In de eerste plaats mijn promotor Koen Aerts, wiens advies en enthousiasme mij telkens weer aanzette er tegen aan te gaan. Ook de medewerkers van het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA) en het Rode Kruis Archief (RKA) verdienen hier een eervolle vermelding, met archivaris Luc Vandeweyer van het RKA in het bijzonder. Dankzij hem werd ik op de best mogelijke manier ondergedompeld en begeleid in de enorme hoeveelheid documentatie waar het archief van het Rode Kruis rijk aan is. Mijn ouders en zus Evelien, voor het steunen in het maandenlange thesissen en nalezen van het resultaat. Mijn beste vriend en medestudent Thomas, wiens gelijkaardige situatie voor mij een enorme stimulans was.
VIII
INLEIDING
De Tweede Wereldoorlog en Duitse kampen: het collectieve geheugen roept onmiddellijk beelden op van uitgemergelde mensen die in schandalige en mensonterende omstandigheden leefden. We denken aan Joden die als beesten bijeen werden gedreven in getto’s en concentratiekampen, zonder een greintje menselijkheid. We denken aan de schandalige massale uitroeiing van verschillende etnische bevolkingsgroepen en minderheden. We denken aan de dood. Die gruwelijkheden kwamen in afschuwelijke vlagen aan het licht wanneer Geallieerde troepen stelselmatig de door de Duitsers bezette delen van Europa bevrijdden. Datgene waar sommigen al voor hadden gewaarschuwd, bleek bittere realiteit te zijn. Na de oorlog wouden de overwinnaars de wandaden van de Duitse nazi’s met de hele wereld delen en tonen tot wat voor verschrikkelijke daden ze in staat waren geweest. Historici, fotografen, media, (roman)schrijvers, filmindustriëlen, ... bespaarden kosten noch moeite om de trieste gebeurtenissen neer te pennen, in beeld te brengen of op de gevoelige plaat vast te leggen. Kort na de oorlog volgden dan ook de eerste fotoreportages (onder andere die van Margareth Bourke-White), de eerste historische werken en romans en de eerste films. Decennia later is die aandacht nog altijd niet afgezwakt. Series zoals Band of Brothers of films van het genre La Vita è Bella of The Pianist kunnen nog altijd op de nodige interesse rekenen. Het in een slecht daglicht plaatsen van de Duitse agressors en het schrijven vanuit een slachtofferperspectief blijven populaire dimensies. De aandacht voor de Holocaust staat in schril contrast met de aandacht voor het krijgsgevangenschap tijdens de oorlog. De Jodenvervolging en alles errond zwaait met de hoogste plak, terwijl het krijgsgevangenschap wezenloos achterblijft en in een klein hoekje wegkwijnt. De geringe werken die hierover toch verschenen, zijn in de meeste gevallen van de hand van een krijgsgevangene zelf. Belangstelling van het grote publiek was en is er nauwelijks. Lucien Guillaume1 (2010) verwoordde het duidelijk: de uitroeiingsoorlog die WO II was, werd hoofdzakelijk gekenmerkt door de schending van de internationale humanitaire wetgeving, in de eerste plaats langs Duitse kant. Mensen lijken steeds nood te hebben om de terechtwijzende vinger boven te halen, ook jaren na de feiten, en de nadruk te leggen op de hulpeloze slachtoffers. De vraag waarom de Holocaust en de concentratiekampen zoveel aandacht kregen, kan op die manier makkelijk worden beantwoord. Maar waren de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog wel zo slecht zoals de vele naoorlogse geschiedkundige werken doen vermoeden? Worden zij enkel gekenmerkt door verwaarlozend gedrag wat betreft het oorlogsrecht? Deze vragen waren en zijn ook vandaag nog voer voor talrijke historische debatten, zoals die tussen de historici Christopher Browning en Daniel Goldhagen, die uiteenlopende ideeën hebben over de rol die de Duitse bevolking in deze genocide speelde. Het waren verhalen van mijn grootvader Frans Van Melckebeke, die als onbezorgde 12-jarige 1
Lucien Guillaume’s bijdrage aan het postoorlogse tijdperkt beperkt zich tot een studie over de sanitaire treinen en het Motor-Corps in 2010, wat later in deze verhandeling aan bod komt.
1
knaap de oorlog inging, die mij echter deden afvragen of de Duitsers wel zo slecht waren zoals ze reeds decennia werden afgeschilderd. Talrijke anekdotes over Duitse militairen in het bezette België strookten niet met het stereotiepe beeld dat ik van de Duitse moordmachine had. De nieuwe overheerser stelde eigen regels op en drukte een eigen willetje door, maar onleefbaar was de situatie allesbehalve voor het modale gezin. Het stemde mij tot nadenken over de algemeen aanvaarde perceptie van de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog. De internationale humanitaire wetgeving, die bij het uitbreken van de oorlog belichaamd werd door de Conventies van Genève, schreef belangrijke regels voor tussen de landen die het hadden ondertekend, waaronder België. De focus in deze scriptie zal daarom niet gelegd worden op slachtoffervolken zoals de Joden, die niet vertegenwoordigd waren bij de diplomatieke onderhandelingen hieromtrent, maar wel op de Belgische bevolking, met de Belgische krijgsgevangenen in het bijzonder. Zij werden na de Belgische capitulatie op 28 mei 1940 met vele duizenden naar het hol van de leeuw gebracht en konden in theorie op dezelfde manier behandeld worden als de Joodse bevolking. Maar had de schending van de internationale humanitaire wetgeving, waar onder andere Lucien Guillaume op wees, eveneens betrekking op de Belgische krijgsgevangenen? Werd de internationale humanitaire bescherming die zij genoten, geëerbiedigd? In deze context kan de rol van het Rode Kruis niet genoeg worden benadrukt. Het ging na of de verschillende internationale diplomatieke akkoorden betreffende de oorlogsvoering wel werden nageleefd. Ontstaan in de tweede helft van negentiende eeuw, was het Rode Kruis in de eerste plaats een organisatie die enkel in oorlogstijd actief was. De Eerste Wereldoorlog toonde echter aan dat de organisatie ook in vredestijd paraat moest staan, zodat het geen slecht figuur zou slaan op de momenten waar ze het meest benodigd was. Het Rode Kruis werd zodanig met de spreekwoordelijke neus op de feiten gedrukt dat het aanleiding gaf tot de ondertekening van de Derde Conventie van Genève op 27 juli 1929, die belangrijke richtlijnen vastlegde betreffende de behandeling van krijgsgevangenen, door verschillende landen. Bij het uitbreken van de oorlog had het Belgische Rode Kruis (B.R.K.) dan ook voornamelijk aandacht voor deze Conventie met het oog op de Belgische krijgsgevangenen en vroeg zich af of de Duitse legerleiding dit ook respecteerde. Verschillende gezanten van het Rode Kruis, zowel het Internationale als het Belgische, werden naar de kampen gestuurd om er de situatie te inspecteren, maar vooral om eventuele inbreuken op het oorlogsrecht te reveleren. Het B.R.K. was echter niet enkel een controleorganisme, maar hield zich eveneens actief bezig met de lotsverbetering van de krijgsgevangenen, de Belgische in het bijzonder. Hierbij had het niet enkel aandacht voor de gevangenen zelf, maar eveneens voor de achtergebleven familieleden. Het brengt ons bij de centrale vraag van deze verhandeling: wat deed het B.R.K. precies voor zijn krijgsgevangenen? Hoever konden ze gaan om het de gevangenen zo aangenaam mogelijk te maken? Beperkte dit zich enkel tot een toereikende hand of werden ook politieke stappen ondernomen wanneer het oorlogsrecht werd geschonden? En welke impact had de Derde Conventie van Genève hier?
2
In deze paper zal de rol die het B.R.K. hier speelde chronologisch uiteengezet werden, met de Derde Geneefse Conventie als uitgangspunt en rode draad. Na een korte voorgeschiedenis over het ontstaan van het Rode Kruis, met Jean-Henry Dunant in een opmerkelijke hoofdrol, en een analytisch deel over de Conventie van 1929, wordt overgegaan tot het echte werk. Vooreerst wordt aangetoond dat men besefte dat de misrekeningen van de Eerste Wereldoorlog niet herhaald mochten worden. Vandaar dat het B.R.K. als een van de enige organismen reeds vóór het strijdgewoel bedrijvig was om de bevolking zo goed mogelijk te beschermen in het geval een nieuw conflict uitbrak, iets waar ook het Belgische leger achteraf bewondering voor moest uiten. In de jaren dertig werd steeds duidelijker dat een nieuwe oorlog niet lang meer op zich zou laten wachten en werden de voorbereidingen tot op een hoogtepunt gebracht. Naast de (militaire) voorbereidingen die hier werden getroffen, gaat onze aandacht eveneens uit naar de rekrutering van vrijwillige helpers. In een volgende fase mocht het B.R.K. de theorie omzetten naar de praktijk, wanneer de Duitse oorlogsmachine zich op neutraal Belgisch terrein waagde. Het zouden meteen de drukste dagen worden voor de organisatie. Na meer dan een decennium voorbereidingen te hebben getroffen, had de bevolking meer dan ooit hulp nodig. In een recordtempo werden nieuwe diensten in het leven geroepen of bestaande gemodificeerd en kreeg de structuur van de vereniging een definitieve vorm. Nadat het chaotische oorlogsbegin achter de rug was, waarbij een deel van de B.R.K.-leiding zich naar het onbezette deel van Frankrijk repte terwijl een ander in de Belgische hoofdstad bleef, kon op een doordachte en geordende manier overgegaan worden tot de lotsverbetering van de gevangenen. In het hoofdstuk dat hierover handelt, zal de klemtoon uitgebreid gelegd worden op de vele inspanningen van het B.R.K. voor de gevangenen. Dat die zich niet enkel beperkten tot het verschaffen van levensnoodzakelijke hulp, zal snel duidelijk worden. De ideologie van het Rode Kruis – niet alleen de militair helpen, maar ook de mens erachter – trad hier prominent op de voorgrond. Tijdens het krijgsgevangenschap was een belangrijke rol weggelegd voor de vertrouwenspersoon, die al verbindingsstuk tussen de krijgsgevangenen en de Duitse kampleiding fungeerde. Hij verkondigde alle mogelijke problemen die zich in de kamp afspeelde niet enkel aan de Duitse autoriteiten, maar eveneens aan het Rode Kruis. De verslagen van de vertrouwenspersoon kunnen ons als primaire bronnen heel wat informatie bezorgen over wat er zich precies achter de prikkeldraad afspeelde. Toch is het niet op basis van dergelijke rapporten dat het leven in de kamp kan gereconstrueerd worden, maar wel de bezoekverslagen van gezanten van het Rode Kruis. De RK-medewerkers hadden namelijk aandacht voor heel wat aspecten (medische situatie, hygiëne, voedsel, kledij, tewerkstelling, ontspanning, ...) en zijn op die manier een uitstekende bron van informatie. Als laatste wordt in dit hoofdstuk het vervoeren van zieke en/of gewonde gevangenen besproken. Omschreven in de Derde Conventie van Genève, beoogde het ziekenvervoer een krachtige organisatie. Hoe dit alles in zijn werk ging, wordt hier besproken.
3
Nadat het B.R.K. alles in het werk had gesteld om het gevangenschap zo aangenaam mogelijk te maken, diende het tot slot een hachelijke onderneming op poten te stellen: de repatriëring. Hier wordt een onderscheid gemaakt tussen de repatriëring van gevangenen tijdens de oorlog omwille van uiteenlopende redenen enerzijds en de repatriëring van gevangenen na hun bevrijding anderzijds. Hoe ging dit in zijn werk? Welke rol speelde het B.R.K. hier? Welke moeilijkheden waren hiermee verbonden? Kon het B.R.K. de vele repatriëringsaanvragen behandelen, of werd hier een onderscheid gemaakt tussen Vlaamse en Waalse gevangenen? Het zijn slechts enkele voorbeelden van vragen die een duidelijk antwoord krijgen, met behulp van de boordjournalen van de treinen die na de oorlog nauwgezet werden bijgehouden. In dit geschiedkundig werk zullen de Belgische krijgsgevangenen niet opgedeeld worden in twee (taal)kampen. Er zal hier geen onderscheid gemaakt worden tussen de Vlaamse en Waalse gevangenen om de eenvoudige reden dat het B.R.K. dat ook niet deed. Reeds sedert het ontstaan van de organisatie hamerde het op een eerlijke, gelijke behandeling voor alle mensen. Met politieke en sociale kwesties werd geen rekening gehouden. Meermaals benadrukten Edmond Dronsart, algemeen directeur van het B.R.K., en voorzitter Pierre Nolf dat het Belgische Rode Kruis zich richtte tot de alle Belgische gevangenen. Dit beleid kreeg het echter hard te verduren wanneer Adolf Hitler zijn sympathie voor de Vlaamse bevolking niet onder stoelen of banken stak en velen van hen een vervroegde terugkeer gunde. Onvrede en onbegrip langs Waalse kant volgden, waarbij het B.R.K. niets meer kon doen dan zijn onpartijdige strategie voort te zetten. Aangezien vele duizenden Vlaamse militairen reeds in het oorlogsbegin een repatriëring kregen, bleven hoofdzakelijk hun Waalse collega’s over. De Waalse gevangenen baatten dan wel voornamelijk bij de inspanningen van het B.R.K., toch kunnen Dronsart en co nauwelijks op een discriminerende fout betrapt worden. Het feit dat het Rode Kruis van België, met hoofdzetel in Mechelen, over een eigen archief beschikt, met voornamelijk aandacht voor de Tweede Wereldoorlog, doet onmiddellijk vermoeden dat hierover heel wat inkt gevloeid kan worden. Ontelbare documenten worden er bewaard en geven meer informatie over de activiteiten van het Rode Kruis in de verschillende fases van het oorlogsverloop. In 2005 werd het archief van het Rode Kruis (RKA) echter ongeordend gedeponeerd in het Algemeen Rijksarchief (AR) te Brussel. De laksheid waar hier destijds mee werd omgesprongen, toont meteen de geringe belangstelling voor het onderwerp aan. Ook wanneer ik de onschatbare documenten van het RKA wenste te consulteren, werd wederom duidelijk dat dit deel van de oorlog in een vergeetput werd geduwd. In haar acht jaar lange aanwezigheid in het AR was het archief nog niet geïnventariseerd, laat staan gedigitaliseerd. De wanorde van het archief werkte enigszins belemmerend, maar geeft onmiddellijk aan dat nog niet alles van de Tweede Wereldoorlog tot in de puntjes is onderzocht. In 2006 kreeg het B.R.K. dan toch wat verdiende aandacht voor zijn rol tijdens de Tweede Wereldoorlog met de publicatie van Kleine helden, grote missie: het Belgische Rode Kruis tijdens de Tweede
Wereldoorlog en hiermee verband houdend een tentoonstelling te Brussel. Een film zal er echter 4
(misschien) nooit van gemaakt worden en ook de aandacht van het grote publiek bleef beneden de verwachtingen. Met dit onderzoek poog ik de immense bijdrage en organisatie van het B.R.K. tijdens de oorlog te accentueren en (nieuw) leven in te blazen. De Duitse wandaden zullen hier geenszins worden goedgepraat, doch is het interessant om een andere kant van de Duitse nazi’s onder de loep te nemen.
Tot slot geef ik mee dat ik mij voor de titel van deze scriptie liet inspireren door een vrijwel onbekende serie over de Tweede Wereldoorlog, getiteld Helden van de Tweede Wereldoorlog. Deze Nederlandse oorlogsreeks schetst het verhaal van verschillende individuen met uiteenlopende achtergronden die zich heldhaftig opstelden tijdens de oorlog. Of hoe gewone mensen met ongewone moed de oorlog beleefden. De link met het Rode Kruis was snel gemaakt.
5
HOOFDSTUK I: EEN THEORETISCH EN HISTORISCH KADER
1. KRIJGSGEVANGENE: EEN DEFINITIE Bij het doornemen van dit geschiedkundig werk is het allereerst beoogd kennis te hebben van een correcte, betrouwbare definitie van het begrip ‘krijgsgevangene’. Hiervoor beroepen we ons op de 15e editie (2005) van de prestigieuze Encyclopaedia Britannica.
‘Prisoner of war (POW, or PW), any person captured or interned by a belligerent power during war. In the strictest sense it is applied only to member of regularly organized armed forces, but by broader definition it has also included guerrillas, civilians who take up arms against an enemy openly, or noncombatants associated with a military force’2 Op het eerste zich lijkt deze definitie niet meer dan logisch. Niettegenstaande is het interessant het laatste deel nader te bekijken. ‘noncombatants associated with a military force’ suggereert dat niet alleen vreemdelingen die zich openlijk en met wapens vijandig opstellen tegenover belligerenten krijgsgevangen gemaakt kunnen worden, maar dat vredelievende burgers die bijvoorbeeld sympathiseren met hun nationale leger, dat ook kunnen. De primitieve gedachte dat elke pacifistische burger tot vijand gemaakt kon worden in oorlogstijd, zoals Carla Galle het verwoordde is hier dus eveneens van kracht.3
2. HET STATUUT VAN DE KRIJGSGEVANGENE4 Het krijgsgevangenschap is van alle tijden. Vanaf het moment dat twee kampen elkaar bestreden, vielen militairen in vijandige handen. De behandeling en het statuut van de krijgsgevangenen daarentegen kent een opvallende transformatie doorheen de geschiedenis. In de meest primitieve samenlevingen, waarin elke vreemdeling als vijand werd beschouwd, werden de in vijandige handen gevallen militairen zonder meer gedood. Later, in de meer ontwikkelde communiteiten van de oude Grieken en Romeinen, kregen krijgsgevangen soldaten stilaan een nieuwe rol toebedeeld in de slavernij. Ze werden gebruikt als staatslaven (‘servi publici’) of openbaar verkocht aan particulieren.5 In deze context is het aanbevolen Alexander de Grote (356 v.Chr. – 323 v.Chr.) te vermelden. Hij zag het nut niet in om grote groepen soldaten de dood in te jagen, maar zag vijandige soldaten als kostbare 2
th
“Prisoner of War”, The New Encyclopaedia Britannica, IX (15 edition), p. 711 C. Galle, Het Statuut van de Krijgsgevangenen, 1970-1971, p. 2 4 e Dit deel werd opgesteld naar analogie van The New Encyclopaedia Britannica (15 editie). Zie ook: P. Mathyer, La visite des camps de prisonnier de guerre, 1979, p. 1 5 C. Galle, op. cit. , p. 3 3
6
subjecten. Elk individu had zo zijn specifieke waarde – vanzelfsprekend gold hoe hoger de sociale status, hoe hoger de waarde van de gevangene. Die tendens werd opgepikt door de Perzen en de Egyptenaren om dan uiteindelijk overal te worden overgenomen.6 In de loop van de Middeleeuwen werd het economisch belang van krijgsgevangenen steeds zichtbaarder. Het gebruik om een schadevergoeding te vragen in ruil voor de teruggave van krijgsgevangenen werd meer en meer aangewend. Er ontstond een nieuwe vorm van zakendoen, waarbij bepaalde groepen zich door deze nieuwe handel snel konden verrijken, met een hoogtepunt in de zeventiende eeuw.7 De Vrede van Westfalen (1648), dat de Tachtigjarige en Dertigjarige Oorlog besloot, kan beschouwd worden als een belangrijk orgelpunt in de geschiedenis van het krijgsgevangenenstatuut. Het bepaalde dat oorlogsgevangenen – zowel militaire als burgerlijke – zonder losgeld zouden worden vrijgelaten, in navolging van de Articles of Amnisty [sic] and Grievances.8 De slavenhandel na elk militair conflict leek hiermee tot het verleden te behoren. Dat dit een revolutionaire richtlijn was, bewees Hugo Grotius. Hij had enkele decennia eerder met De jure belli ac pacis (‘Over het recht van oorlog en vrede’) een nieuwe etappe gemarkeerd. Hij pleitte ervoor dat het overwinnende kamp het recht had de gevangenen tot slavernij te dwingen.9 Carla Galle voegde hieraan toe dat Grotius bovendien hunkerde naar het intact blijven van de praktijk van het losgeld.10 In de loop van de achttiende eeuw kwam het humanitaire gedachtegoed steeds meer op de voorgrond, wat tot uiting kwam in Montesquieu’s
L’Esprit des Lois (1748). Daarin stelde de Franse filosoof dat het verijdelen van elke nieuwe vijandigheid van de gevangene tegenover de natie het enige recht is dat de gevangenhouders in oorlogstijd hebben.11 Over slavernij of losgeld werd toen met geen woord gerept. Een laatste belangrijke figuur in deze context is Jean-Jacques Rousseau. Hij stelde het in zijn Du contrat social (1782) duidelijk: ‘L'étranger, soit roi, soit particulier, soit peuple, qui vole, tue, ou détient les sujets,
sans déclarer la guerre au prince, n'est pas un ennemi, c'est un brigand.’12 Grotius’ stelling wordt hier ook van enige kritiek voorzien: volgens Rousseau zijn de woorden van Grotius niet gebaseerd op de rede, maar vertonen ze teveel kenmerken van het dichterschap.13 Na dit beknopt overzicht over de uiteenlopende denkwijzen over het krijgsgevangenenwezen doorheen de militaire geschiedenis, zijn we nu beland bij Henry Dunant, wiens doorzettingsvermogen de aanzet gaf tot de oprichting van het Rode Kruis als een internationale organisatie. Er gingen al langer stemmen op voor een humanisering van gewapende conflicten, maar het was wachten op de juiste man op de juiste plaats die de daad bij het woord zou voegen. 6
C. Messenger, Reader’s Guide to Military History, Londen, Dearborn, 2001, p. 475 C. Galle, op. cit., p. 5-7 8 The articles of the treaty of peace, signed and sealed at Munster, in Westphalia, the 24th of October, 1648. (…), 1697, p. 38 9 th “Prisoner of war”, The New Encyclopaedia Britannica, IX (15 edition), p. 711 10 C. Galle, op. cit., p. 8 11 th “Prisoner of war”, The New Encyclopaedia Britannica, IX (15 edition), p. 711 12 J.J. Rousseau, Du contrat social, ou principes du droit politique, Londen, 1782, p. 15 13 J.J. Rousseau, op. cit., p. 16 7
7
3. HET ONTSTAAN VAN HET RODE KRUIS 3.1 De aanzet Vanaf de zeventiende eeuw kan een veranderende tendens wat betreft regels met betrekking tot oorlogvoering worden vastgesteld. Het humanitaire gedachtegoed was een van de uitgangspunten van de achttiende-eeuwse Verlichtingsdenkers zoals Rousseau en Montesquieu, met een uitgesproken continuïteit in de negentiende eeuw. Desondanks bleef oorlog een gruwelijke gebeurtenis met herhaaldelijk talrijke slachtoffers tot gevolg. De introductie van de camera in 1839 en hiermee verbonden de verspreiding van horrorbeelden maakten de situatie er niet beter op.14 In 1859 bevond Italië zich in een fundamentele fase van het Risorgimento, een periode die volledig in het teken stond van de Italiaanse eenwording. Een belangrijk moment in deze ‘herrijzenis’-periode was 25 juni 1859. Op die dag vond een veldslag plaats tussen enerzijds een alliantie tussen het Franse leger, onder bevel van keizer Napoleon III, en het Piemontese en Sardijnse leger onder commando van Koning Victor Emmanuele II en anderzijds het Oostenrijkse leger onder leiding van keizer Franz-Joseph. Deze confrontatie vond plaats te Solferino, een dorp in Lombardije in het noorden van Italië, en eindigde met een klinkende overwinning aan Frans-Sardijnse zijde. De veldslag speelde niet alleen een cruciale rol in de Italiaanse eenmaking, maar had daarbovenop nog een ander belangrijk gevolg, dat meteen relevant is voor deze verhandeling. Het werd een enorm bloedigere veldslag met een aanzienlijk aantal doden en gewonden in beide kampen: circa 3.000 doden, 10.807 gewonden en 8.638 vermisten of krijgsgevangenen aan Oostenrijkse zijde, terwijl de Fransen en Sardijnen ongeveer 2.400 doden, 12.512 gewonden en 2.922 vermisten of krijgsgevangenen telden.15 De vele gewonde soldaten – het aantal liep op tot 35 à 40.000 volgens diverse bronnen – werden na de overwinning zomaar aan hun lot overgelaten. De avond van de veldslag was Henry Dunant zodanig onder de indruk van die huiveringwekkende taferelen dat hij de aanzet gaf tot de oprichting van een internationale hulpverleningsorganisatie. Zulke primitieve feitelijkheden stemden niet overeen met de heersende geciviliseerde ideeën, met als gevolg dat Dunant zich zijn hele leven zou inzetten om de humanitaire tendens van de laatste decennia ook ingang te laten vinden in de oorlogvoering. Op die manier kan de Zwitser terecht beschouwd worden als de grondlegger van het moderne (internationaal) humanitair recht. De Slag bij Solferino was echter niet het enige militair voorval dat de aandacht van de Westerse mogendheden op de mensonterende gebeurtenissen vestigde. Ook de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) en de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) benadrukten enkele jaren later dat er een gerichte oorlogsregelgeving benodigd was.16
14
S. Sontag, Regarding the pain of others, Londen, Penguin, 2003. N. Sybesma-Knol, Henry Dunant. Grondlegger van het Rode Kruis en van het modern humanitair recht, Antwerpen, Garant, 2011, p.16-22 16 th “Prisoner of war”, The New Encyclopaedia Britannica, IX (15 edition), p. 711 15
8
3.2 Een Zwitserse herinnering Jean-Herny Dunant, een Zwitsers zakenman en bankier, moest de avond van de Slag bij Solferino met lede ogen aanzien hoe duizenden gewonde soldaten lagen te creperen en vruchteloos wachtten op hulp. Het voorval had een danig diepe impact op de Zwitser, dat het leven van Dunant er nooit meer hetzelfde zou uitzien. Hij werd in 1828 geboren in het Zwitserse Genève en groeide op in een barmhartig milieu. Zijn moeder, Anne Antionette Colladon, had Dunant al ingewijd in het liefdadigheidswerk door zich te ontfermen over arme weesmeisjes die ze sporadisch thuis onderdak gunde.17 Het was dan ook niet te verwonderen dat Henry de caritatieve geest waarin hij was opgegroeid, verder liet ontplooien.
3.2.1. Dunant’s inspanningen De filantropische inspanningen van Henry Dunant hadden in een eerste ontwikkelingsstadium betrekking op de verzorging van onbemiddelde en zieke mensen. In combinatie met de ijver van verschillende Europese naties om belangrijke richtsnoeren op oorlogsvlak te formaliseren, ging Dunant zich later uitsloven om naast de burgerlijke bevolking, een andere groep oorlogsslachtoffers een betere behandeling te waarborgen: de krijgsgevangenen. Op 25-jarige leeftijd had de Zwitserse weldoener in Genève reeds de Union Chrétienne des Jeunes
Gens18 opgericht, een instelling die geoccupeerd was met het bezoeken van armen en zieken. Kort daarna riep Dunant verschillende Europese landen op tot de organisatie van soortgelijke, nationale instellingen. Verschillende Unions werden uit de grond gestampt en in 1853 stelde Dunant hiermee verband houdend voor om een wereldconferentie te houden te Parijs. De belangrijkste verwezenlijking van deze conferentie was de oprichting van de Y.M.C.A. als een internationale beweging enkele jaren later.19 De bal ging al snel aan het rollen. Na de publicatie van zijn werk Un souvenir de Solferino in 1862 reisde Dunant doorheen Europa om zoveel mogelijk mensen warm te maken van zijn idee om een organisatie op te richten die zich in het bijzonder in oorlogstijd ging ontfermen over de zieken en gewonden. Dunant’s herinnering sprak de publieke opinie aan en enkele weken na de publicatie werd hij benaderd door Gustave Moynier, een Zwitserse advocaat en voorzitter van de Société Genevoise
d’Utilité Publique. Op 9 februari 1863 beraadslaagde het bestuur van deze Société over de vorming van een permanente hulporganisatie, die volledig in het teken zou staan van de gewonden op het slagveld.20 Dit onderwerp kon slechts op geringe belangstelling rekenen, maar voorzitter Moynier was danig geïmpressioneerd dat hij voorstelde om een commissie op te richten om de gedachten van 17
N. Sybesma-Knol, op.cit., p. 16-22 Young Men’s Christian Association (Y.M.C.A.) in het Engels. 19 N. Sybesma-Knol, Henry Dunant. Grondlegger van het Rode Kruis en van het modern humanitair recht, Antwerpen, Garant, 2011, p.23-24 20 C. Vandekerckhove, J. Henry Dunant. Droom en daad, s.l., s.n., 1978, p. 101 18
9
Dunant desalniettemin verder uit te werken. Deze commissie zou het leven ingaan als de ‘Comité des
Cinq’21 en werd voorgezeten door Moynier zelf, terwijl Dunant als secretaris fungeerde. De andere leden waren Generaal Dufour en dokters Louis Appia en Theodore Maunoir. Het nieuwe comité riep vrijwel onmiddellijk een conferentie bijeen, die als doel had de regeringen van de Europese staten te nopen korpsen van vrijwillige hulpverleners op te zetten. Op 25 oktober 1863 arriveerden de leden van de werkgroep alsook de delegaties van verschillende Europese staten te Genève om bovenstaande doelstelling te realiseren. Zestien staten waren op deze internationale conferentie vertegenwoordigd, net als de afgevaardigden van de Société Vaudoise d’Utilité Publique, de Société des Sciences
Sociales de Neuchâtel en de Orde van Sint-Jan van Jeruzalem. De bijeenkomst werd geheel beheerst door de vertegenwoordigers van de twee toenmalige grootmachten Frankrijk en Pruisen. Er werden belangrijke vragen en problemen te berde gebracht, zoals bijvoorbeeld die van de Franse dokter Boudier, die de Franse minister van Oorlog Marshal Randon bijstond. Hij vroeg zich onder andere met reden af of de vrijwillige helpers wel sterk en koelbloedig genoeg zouden zijn om de gruwel van de slagvelden te trotseren.22 Uiteindelijk nam de vergadering vier volle dagen in beslag en werden tien resoluties goedgekeurd door de aanwezigen.23 De vele vertegenwoordigers raakten het eens over de belangrijkste zaken en dus kon de bijeenkomst met een positieve noot én staande ovatie voor secretaris Dunant worden beëindigd op 29 oktober 1863, de dag die zou ingaan als de geboortedatum van het Internationale Rode Kruis als een onafhankelijke organisatie.24 Bovendien werd het logo van de internationale organisatie bepaald: een rood kruis op een witte achtergrond, het omgekeerde van de Zwitserse vlag, dat overgenomen zou worden door de ambulances en hospitalen van de betrokken landen.25 Tijd om stil te zitten had de jonge instelling niet en ging bijgevolg onverwijld over tot actie. Het streefde overal in Europa nationale verenigingen voor de nieuwe organisatie na, wat tot uiting kwam in de eerste resolutie van de conferentie van oktober 1863.26 Dit was niet eenvoudig en vereiste in de eerste plaats medewerking van de Europese regeringen, alsook van de bevolking. Zij moesten natuurlijk gewonnen zijn voor de initiatieven die het Rode Kruis op poten wou zetten, want zonder medewerking van regering en bevolking waren er bijgevolg geen federale ondersteuningen en geen vrijwillige helpers. Logischerwijze waren het de landen die massaal betrokken waren geweest bij vele oorlogen en conflicten die het meest interesse toonden in de voorstellen van het Rode Kruis.27 In december 1863, een maand nadat de bijeenkomst in Genève was besloten, werd de eerste nationale vereniging opgericht, in de Duitse staat Württemberg. Een tweede volgde in het begin van januari 21
Ook wel Commission des Cinq genoemd. M. Gumpert, Dunant, the story of the Red Cross, New York, Blue Ribbon, 1942, p. 128 23 C. Vandekerckhove, J. Henry Dunant. Droom en daad, s.l., s.n., 1978, p.123-127 24 L. De Munck en E. Eeckman, Voor jou, door jou. Het Belgische Rode Kruis, 1864-1989, Brussel, Belgische Rode Kruis, 1989, p. 9 25 A.R. Werner, La Croix-Rouge et les Conventions de Genève. Genève, 1943, p. 18 26 Achter de Schermen, In: < http://www.rodekruis.be/NL/Over/AchterSchermen/Geschiedenis/Geschiedenis > geraadpleegd op 23.6.2013 27 N. Sybesma-Knol, Henry Dunant. Grondlegger van het Rode Kruis en van het modern humanitair recht, Antwerpen, Garant, 2011, p.49-51 22
10
1864 te Oldenburg onder de naam ‘hulp voor gewonde soldaten op het slagveld’. In België werd de derde nationale afdeling gegrondvest, op 4 februari 1864. Pruisen en andere landen zoals Italië, Spanje, Rusland, Denemarken en Zweden volgden al snel het Belgische voorbeeld.28
3.2.2 Oprichting nationale afdelingen Rode Kruis: de procedure Wanneer de vertegenwoordigers van verschillende Europese staten in augustus 1864 samenkwamen te Genève, waren reeds zeven nationale verenigingen van het Internationale Rode Kruis opgericht. Deze waren in de eerste plaats opgesteld conform de nationale wetten van elk land, waardoor deze ieder een afzonderlijk nationaal burgerlijk statuut genoten. De diverse nationale afdelingen van het Rode Kruis moesten in de eerste plaats erkend worden door de nationale regeringen als zijnde een liefdadigheidsdienst die instaat voor de gezondheid van militairen. Enkel wanneer een nationale regering een nationale afdeling van het Rode Kruis heeft goedgekeurd, mag die afdeling het logo van het Rode Kruis gebruiken. Dit staat bekend als de reconnaissance nationale en is de eerste stap in de erkenningsprocedure. Nadat de nationale regering zijn fiat heeft gegeven, is enkel nog een goedkeuring nodig van het Internationale Rode Kruis. Deze procedure noemt men de reconnaissance
internationale.29 Na de nationale en internationale erkenning geniet de nationale afdeling officieel bestaansrecht.
3.2.3 De Eerste Conventie van Genève Op basis van de resoluties en bepalingen van de Conférence consultative van oktober 1863 werd op 8 augustus 1864 een conferentie geopend, wederom te Genève. Twee weken lang werd beraadslaagd over zaken zoals neutrale hospitalen, medisch personeel en medische stations op het slagveld. Op 22 augustus werd de diplomatieke Conferentie van Genève ondertekend als de ‘Convention pour
l'amélioration du sort des militaires blessés dans les armées en campagne’, die vanaf 1906, wanneer de Conventie van 1864 een vervolg kreeg, bekend zou staan als de Eerste Geneefse Conventie. Er zouden er nog volgen. De belangrijkste artikels handelden over eerbied voor gewonde soldaten, ongeacht hun nationaliteit, en het neutrale medische personeel. Voor bepalingen omtrent de behandeling van krijgsgevangen soldaten was het voorlopig te vroeg. Twaalf landen ondertekenden de conventie onmiddellijk.30
28
C. Moorehead, Dunant’s dream. War, Switzerland and the history of the Red Cross, Londen, HarperCollins, 1998, p.38-39 29 A.R. Werner, La Croix-Rouge et les Conventions de Genève. Genève, 1943, p.28-31 30 C. Moorehead, Dunant’s dream. War, Switzerland and the history of the Red Cross, Londen, HarperCollins, 1998, p.44-45
11
3.3 Krijgsgevangenenproblematiek: aanleiding tot de Conventie van 1929 In augustus 1867 gaf Henry Dunant tijdens een Internationale Conferentie van het Rode Kruis te Parijs aan dat er hoognodig richtlijnen voor de behandeling van krijgsgevangenen moesten worden opgesteld. Dunant doelde niet enkel op medische en levensnoodzakelijke hulp, waarover de Europese regeringen reeds snel een consensus hadden bereikt, maar wou verder gaan dan dat. Hij deelde de krijgsgevangene op in twee componenten: de krijgsgevangene als militair enerzijds en de krijgsgevangene als mens anderzijds. Rekening houdend met het tweede aspect moesten volgens Dunant daarom de verveling, heimwee en de onzekerheid voor de toekomst, kortom het menselijke aspect, aangepakt worden.31 In het kader van de Internationale Conferentie dat jaar had de Zwitser een handvest opgesteld, bestaande uit vijf punten, dat volledig in het teken stond van de krijgsgevangenen. De simplificatie van de briefwisseling en zorg voor de overleden krijgsgevangenen stonden het hoogst aangeschreven. Met dit handvest poogde Dunant een extra artikel aan de Conventie van Genève van 1864 toe te voegen dat de kwestie ‘krijgsgevangenen’ zou onderstrepen.32 Dunant benadrukte echter onmiddellijk dat het moeilijk zou zijn om die problematiek aan te pakken omdat het oplossen van de problematiek rond gewonde soldaten zelf nog in de kinderschoenen stond. Om die reden richtte de Zwitser enkele jaren later een ‘Société pour l’amélioration du sort des prisonniers de guerre’ op. Tijdens de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) werden naar schatting 400.000 soldaten krijgsgevangen gemaakt, waardoor steeds meer mensen het ontbreken van een intergouvernementele regeling in verband met krijgsgevangenen gingen accentueren.33 Daarom werd onder impuls van de bovengenoemde associatie en de Russische tsaar Alexander III in juli 1874 een internationale conferentie te Brussel bijeengeroepen om een conventie voor te bereiden die regels zou opmaken over krijgsgevangenen. Dit congres verliep uiterst moeizaam wegens de starheid van de Europese staten, maar wierp desondanks haar vruchten af in 1899 en 1907, wanneer de twee vredesverdragen van Den Haag, die belangrijke regels voorschreven omtrent oorlogsvoering, werden ondertekend. Bovendien kwam het onderwerp ‘welzijn van de krijgsgevangenen’ doorheen de jaren steeds hoger op de agenda van de Internationale Conferenties van het Rode Kruis te staan.34 We zagen reeds dat een eerste maal dat enkele – niet alle – Europese staten zich ertoe zetten om regels op te stellen omtrent oorlogsvoering, in 1864 gebeurde. Verschillende Europese leiders ondertekenden in augustus dat jaar de Eerste Conventie van Genève, waartoe vooral de bovengenoemde inspanningen van het Internationaal Comité van het Rode Kruis sedert haar ontstaan hadden geleid. In 1899 zaten enkele Europese staten wederom rond de tafel om het een en ander af te spreken op militair vlak,
31
C. Vandekerckhove, J. Henry Dunant. Droom en daad, s.l., s.n., 1978, p.178-181 C. Vandekerckhove, J. Henry Dunant. Droom en daad, s.l., s.n., 1978, p. 180 33 C. Galle, Het Statuut van de Krijgsgevangenen, p. 17 34 P. des Gouttes en M. Huber, La Convention de Genève du 27 Juillet 1929, Genève, au siege du Comité international de la Croix-Rouge, 1930, p.3-5 32
12
ditmaal in het Nederlandse Den Haag.35 Een belangrijke bepaling hier was dat krijgsgevangenen niet in de macht zijn van bepaalde individuen, maar wel van de staat.36 In 1906 vond hierop volgend ‘la
conférence de révision’ plaats. Vertegenwoordigers van 35 landen kwamen te Genève bijeen om de bepalingen van 1864 te herzien en/of te verbeteren. De bijeenkomst stond toen onder het voorzitterschap van Edouard Odier, een Zwitser minister en toenmalig vicepresident van het Internationaal Comité van het Rode Kruis (ICRK). De bepalingen die in 1864 waren vastgelegd, werden in een eerste instantie herbevestigd. Daarbovenop werd een nieuw hoofdstuk opgenomen, bestaande uit 33 artikels, dat bedoeld was om de oorlog in zijn geheel te humaniseren. De Tweede Conventie van Genève was een feit. De Eerste Wereldoorlog legde echter de pijnlijke tekorten van deze vredesverdragen bloot. Er liep op humanitair vlak heel wat mis, maar vooral het enorme aantal krijgsgevangenen, de duur van het gevangenschap en de duizenden problemen die hiermee waren verbonden, waren een doorn in het oog van de verschillende Europese leiders en resulteerden in lang aanslepende onderhandelingen en debatten tussen de oorlogvoerende staten over de krijgsgevangenen, overwegend omwille van hun economisch en politiek belang. De roep om een code des prisonniers de
guerre werd steeds groter. Na het eindigen van het wapengekletter in 1918 stelde het Rode Kruis twee projecten voorop: het eerste had betrekking op de internationale regulering in verband met de behandeling van krijgsgevangen soldaten, aangenomen door de International Law Association tijdens haar bijeenkomst van 31 augustus 1921 in Den Haag. Een tweede project kwam er in 1923 op initiatief van de Russische afdeling van het Rode Kruis en was volledig gericht op een code voor krijgsgevangenen.37 Beide projecten kregen in 1929 navolging en werden verbonden in ‘La
Convention de Genève pour l’amélioration du sort des prisonniers de guerre du 27 Juillet 1929’ .38
35
A.R. Werner, La Croix-Rouge et les Conventions de Genève. Genève, 1943, p.251-261 C. Galle, op.cit., p. 19 37 A.R. Werner, La Croix-Rouge et les Conventions de Genève. Genève, 1943, p.251-261 38 P. des Gouttes en M. Huber, La Convention de Genève du 27 Juillet 1929, Genève, au siege du Comité international de la Croix-Rouge, 1930, p.3-5 36
13
HOOFDSTUK II: DE CONVENTIE VAN GENÈVE VAN 27 JULI 192939
1. INLEIDING In het kader van deze verhandeling is het leerzaam en benodigd deze Derde Geneefse Conventie van 1929 nader te bekijken om geïndoctrineerd te raken in de toenmalige geest van de humanitaire wetgeving en verder onderzoek mogelijk te maken. De Conventie zal bovendien de rode draad doorheen het onderzoek vormen. Het Rode Kruis had namelijk als belangrijkste taak toezicht te houden op de naleving van de internationale humanitaire wetgeving. Deze Conventie is rechtstreeks relevant voor deze scriptie, aangezien bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog de Derde Geneefse Conventie het recentste politieke akkoord omtrent de behandeling van krijgsgevangenen was. De Conventie van 1929 bestaat uit 97 artikels plus annex, die zijn onderverdeeld in acht titels, die soms nogmaals zijn opgesplitst in verschillende secties en hoofdstukken. Het werd opgesteld op 27 juli 1929 in een enkel exemplaar. Een integrale versie van de Conventie kan in bijlage gevonden worden. De Conventie werd, zoals reeds aangegeven, op 27 juli 1929 ondertekend. Ons land ratificeerde op 12 mei 1931, waarna het exact zes maanden later in werking trad. De publicatie van de Conventie in ons land gebeurde reeds op 15 oktober ’31. Voor de inhoudelijke analyse die hierna volgt, werd naast de originele versie in het Frans, eveneens een Nederlandstalige variant gebruikt, die gevonden kan worden op de website van het Rode Kruis België.40 Wanneer in de volgende hoofdstukken of paragrafen melding wordt gemaakt van ‘de Conventie’, wordt gealludeerd op de Conventie van Genève van 27 juli 1929 met betrekking tot de behandeling van de krijgsgevangenen. Dat een goede kennis van de Conventie niet alleen aangeraden is bij het doorlezen van deze verhandeling, maar ook nodig werd geacht in de aanloop naar de oorlog, bewijzen de vele tijdschriften van het Belgische Rode Kruis in de vooroorlogse maanden. Verscheidene malen werd de Conventie gepubliceerd om de bevolking wegwijs te maken in de opgestelde regels omtrent de behandeling van de krijgsgevangenen in oorlogstijd.41 Het akkoord gold als het magnum opus en leidraad bij de vele oorlogsonderhandelingen. Nagenoeg alle beslissingen werden gemaakt op basis van de resoluties vervat in de Conventie en demonstreren het immense belang dat aan dit document werd gehecht. Nietnaleving van de artikels werd als een groot misdrijf beschouwd (iets waar alle staten zich wel eens schuldig aan maakten, met de Duitsers op kop). Talrijke oproepen uit verschillende krijgsgevangenenkampen aan het B.R.K. om een aantal exemplaren van de Conventie op te sturen, 39
Voor dit hoofdstuk, zie ook: M. Wiesner, Wer die macht hat, hat recht. Voor meer informatie, zie: http://ihr.rodekruis.be/ref/home-ihr/IHR-Home-Verdragen/Verdrag-betreffendede-behandeling-van-de-krijgsgevangenen.html?text=2 41 Zie hiervoor: Het Rood-Kruis van België: Maandelijks tijdschrift, 1937, 1938 en 1939. 40
14
zodat de gevangenen kennis hadden van hun rechten en plichten, tonen aan dat ook de krijgsgevangen het belang van de Conventie inzagen.42
2. INHOUDELIJKE ANALYSE De eerste titel (‘Dispositions Générales’) bevat artikels 1 t.e.m. 4 en daaruit leiden we meteen af dat een menselijke behandeling van krijgsgevangenen de rode draad doorheen deze conventie vormt. 43 Te allen tijde moet de eerbied voor de persoon en zijn eer in acht gehouden worden en genieten vrouwen een fatsoenlijke behandeling. Artikels 5 en 6 behoren de tweede titel ( ‘De la capture’) toe en hebben betrekking op de gevangenneming. De derde titel (‘De la captivité’) schrijft bepalingen voor nopens het gevangenschap zelf en is met zijn 61 artikels (art. 7-67) het meest omvangrijk en bovendien onderverdeeld in thematische afdelingen. Eerst en vooral wordt gesteld dat gezonde krijsgevangenen binnen afzienbare tijd uit de gevarenzone moeten worden geëvacueerd, terwijl dat bij zieke en/of gewonde soldaten enkel gedaan zal worden in uiterste nood. De uitwisseling van informatie over de krijgsgevangenen tussen de verschillende mogendheden wordt hier eveneens bepaald. Wat betreft de krijgsgevangenenkampen werd bepaald dat kampen met veel verschillende rassen en nationaliteiten, met een ongezond klimaat of omgeving, zonder medische faciliteiten of met een gevaarlijk karakter moeten worden vermeden. De vijandige natie is bovendien verantwoordelijk voor de voeding en kledij van de krijgsgevangenen, die hiervoor op dezelfde behandeling als de vijandige troepen moeten kunnen rekenen. Daarnaast mag de krijgsgevangen soldaat een religie aanhangen naar keuze en heeft hij recht op ontspanning. Vervolgens heeft de Conventie aandacht voor de tewerkstelling in de kampen. De regel hier luidt dat enkel soldaten arbeid mogen verrichten, op voorwaarde dat die niets te maken heeft met krijgsverrichtingen en niet gepaard gaat met fysieke ongemakken. De duur van de arbeid per dag mag niet langer zijn dan de duur die burgers uit de buurt van het kamp werken. De werkende krijgsgevangenen krijgen eveneens een loon, dat op het einde van het gevangenschap zal worden uitbetaald. Onderofficieren en officieren daarentegen zijn vrijgesteld van elke vorm van arbeid, hoewel de onderofficieren wel dienst kunnen doen als supervisor. Wanneer onderofficieren of officieren zelf expliciet vragen om de handen uit de mouwen te steken, kan dit in de mate van het mogelijke worden toegelaten. De Conventie stipuleert daarenboven dat elke krijgsgevangene recht heeft op correspondentie. Dit omvat zowel brieven naar familie, vrienden en regeringsinstanties als hulppakketten van (on)afhankelijke organisaties. Dat het de krijgsgevangenen toegelaten is om eventuele klachten door te geven aan de overheid of onafhankelijke organen, staat eveneens nadrukkelijk omschreven. Elk krijgsgevangenkamp heeft eveneens het recht een vertrouwenspersoon aan te duiden, die belast is met het vertegenwoordigen van de krijgsgevangenen bij zowel de eigen 42
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540/7432, ‘Oproep van A. Aerens aan het B.R.K. om 25 exemplaren van de Coventie op te sturen naar Stalag I-A, 26.8.1942.’ Het gaat hier om slechts een voorbeeld uit de vele andere aanvragen. 43 A.R. Werner, La Croix-Rouge et les Conventions de Genève. Genève, 1943, p. 278
15
mogendheid als de mogendheid die hen gevangen houdt. Dit wil zeggen dat deze homme de confiance fungeert als verbindingspersoon tussen de krijgsgevangenen en de oorlogvoerende mogendheden door middel van brieven. Hiervoor dienen alle faciliteiten toegankelijk te zijn voor de vertrouwenspersoon. Ingeval krijgsgevangenen zich misdragen, mogen straffen worden uitgesproken, met uitzondering van lichamelijke straffen, opsluiting in ruimtes die geen daglicht hebben en elke vorm van wrede straffen. Collectieve straffen voor persoonlijke daden zijn eveneens uit den boze, net als de overdracht van gestrafte gevangenen naar andere gevangenissen of tuchthuizen. Enkel disciplinaire straffen zijn met andere woorden gepermitteerd, zelfs bij ontsnappingspogingen. Dat de krijgsgevangenen juridisch beschermd worden, bewijst artikel 61 dat stelt dat geen enkele gevangene gestraft kan worden zonder de kans te hebben gehad op verdediging. De vierde titel (art. 68-75) kopt ‘De la fin de la captivité’ en handelt over het einde van het gevangenschap. Deze artikels zijn opgedeeld in twee secties: de rechtstreekse repatriëring en hospitalisatie in een neutraal land enerzijds en de invrijheidstelling en de repatriëring op het einde van de vijandelijkheden anderzijds. Artikels 69 en 70 zijn voor dit geschiedkundig onderzoek van betekenis en stellen dat vanaf het uitbreken van een oorlog, de oorlogvoerende landen gemengde medische commissies dienen op te stellen, die voor een tweederdemeerderheid uit onafhankelijke geneesheren moeten bestaan. Deze commissie onderwerpt de zieke en/of gewonde soldaten aan een uitgebreid onderzoek. Wanneer vrede wordt bereikt, dienen alle naties die soldaten opgesloten houden de repatriëring zo spoedig mogelijk te garanderen. Titel vijf beslaat enkel artikel 76 en handelt over het eventuele overlijden van een krijsgevangene. In dat geval wordt een testament opgesteld onder dezelfde voorwaarden als voor militairen van het nationale leger en zal een waardige begrafenis plaatsvinden. De zesde titel (‘Des bureaux de secours et de renseignements concernant les prisonniers de guerre’) bestaat uit artikels 77 t.e.m. 80 en beschrijft de verplichte organisatie van hulp- en inlichtingskantoren betreffende de krijgsgevangenen. Bij het uitbreken van een gewapend conflict zijn de oorlogvoerende naties verplicht officiële kantoren in te richten die informatie verspreiden over krijgsgevangenen die zich op hun grondgebied begeven. Deze kantoren hebben bovendien de plicht vragen omtrent krijgsgevangenen te beantwoorden en per gevangene een fiche bij te houden met daarop het stamboeknummer, de naam en voornamen, de datum en de plaats van geboorte, de graad en het troepenkorps van de betrokkene, de voornaam van de vader en de naam van de moeder, het adres van de persoon die moet verwittigd worden wanneer een ongeval zich voordoet, de kwetsuren, de datum en de plaats van de gevangenneming, de internering, de kwetsuren en het overlijden, alsmede alle andere belangrijke inlichtingen. Artikel 78 stipuleert dat verenigingen die hulp aanbieden aan krijgsgevangenen tot alle faciliteiten toegang moeten hebben om hun liefdadigheidswerk te verrichten. Artikel 79 stelt dan weer dat in oorlogstijd een centraal inlichtingsagentschap zal worden opgericht in een neutraal land, wat door het Internationaal Comité van het Rode Kruis (ICRK) zal worden voorgesteld indien dit nodig wordt geacht. 16
Titel zeven (‘De l’application de la convention a certaines catégories de civils’ ) is slechts een artikel lang en heeft aandacht voor individuen die niet rechtstreeks bij de oorlog zijn betrokken, zoals oorlogscorrespondenten, leveranciers, reporters enzovoort. De achtste en laatste titel tot slot (‘De l’exécution de la convention’, art. 82-97) gaat over de uitvoering van de Conventie en bepaalt dat de Conventie van kracht is bij conflicten tussen landen die de Conventie hebben ondertekend, zelfs wanneer landen die de Conventie nog niet hebben geratificeerd, eveneens betrokken zijn. Bovendien moeten de krijgsgevangenen in staat zijn de Conventie in hun moedertaal te raadplegen. Om na te gaan of bovenstaande bepalingen ook daadwerkelijk worden nageleefd, hebben de oorlogvoerende landen het recht zogenaamde Puissances Protectrices aan te duiden.
Afgezanten
van
deze
Beschermende
Mogendheden
hebben
de
toelating
krijgsgevangenenkampen te bezoeken en eventuele inbreuken aan het licht te brengen. De laatste artikels bevatten praktische regels van de Conventie. We lezen onder andere dat deze bepalingen de voorgaande regels van 1899 en 1907 niet vervangen, maar wel aanvullen. De Vredesverdragen van Den Haag blijven met andere woorden in voege. De Conventie kon vanaf 1 februari 1930 ondertekend worden door de landen die aanwezig waren op de Conferentie van 27 juli 1929. Ratificatie gebeurde te Bern en de Conventie was geldig nadat ten minste twee ratificaties zijn neergelegd. Voor landen in oorlog gold de onmiddellijke inwerkingtrede. Een korte schets van dit akkoord is fundamenteel voor het onderzoek zodat nagegaan kan worden of de Duitse autoriteiten rekening hielden met deze bepalingen in de behandeling van hun krijgsgevangenen, de Belgische in het bijzonder. Deze bepalingen werden in vredestijd ondertekend en het is niet verwonderlijk dat in oorlogstijden andere regels gelden. Voornamelijk ten opzichte van de Joodse gemeenschap leefden de Duitsers deze bepalingen totaal niet na. Zij konden niet rekenen op eerbied, medische voorziening of menswaardige levensomstandigheden. Op dat vlak faalden de diplomatieke onderhandelingen faliekant. Noodgedwongen zal hier niet dieper op worden ingegaan, maar gaat onze aandacht nadrukkelijk uit naar de Belgische krijgsgevangenen. Over het algemeen kan gesteld worden dat de Belgen in Duits gevangenschap goed behandeld werden. De Führer had tot op een bepaald niveau zelfs sympathie voor ons klein landje, en dan voornamelijk voor de Vlaamse bevolking. Die beschouwde hij met name eveneens als Germaans en dus als broeders, wat tot uiting kwam in zijn Flamenpolitik. Het zuidelijke deel van België kon op minder meeval rekenen. Hun Romaanse verleden was een doorn in het oog van de Duitse dictator. Op basis van deze Conventie kunnen de krijgsgevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog opgedeeld worden. Aan de ene kant zijn er de landen die de Conventie hebben geratificeerd, waardoor krijgsgevangen soldaten van een bekrachtigende natie onder bescherming stonden van de Conventie. De oorlogvoerende landen die tot deze categorie behoorden zijn onder andere Groot-Brittannië en zijn dominions, Frankrijk, Nederland, de Verenigde Staten, België, Polen, Griekenland, Noorwegen, Joegoslavië, etc. Aan de andere kant waren er de landen die nooit hebben geratificeerd, waarvan de 17
voormalige Sovjet-Unie het belangrijkste voorbeeld vormt. De Russische krijgsgevangenen stonden bijgevolg niet onder de hoede van de Conventie en het ICRK. Desondanks heeft het Rode Kruis zich ook over de Russische gevangenen ontfermd, wat later aan bod zal komen. De eerste categorie kan echter nogmaals opgesplitst worden in enerzijds landen die ratificeerden maar nooit bezet zijn geweest door de Duitsers en anderzijds landen die ratificeerden waar de Duitsers het voor het zeggen hadden. De Verenigde Staten en Groot-Brittannië hebben de Conventie bekrachtigd, maar daar hebben de Duitsers nooit voet aan wal kunnen zetten. Het gevolg was dat de Britse en Amerikaanse krijgsgevangenen op minder aandacht konden rekenen van het ICRK. Poolse, Franse, Noorse, Joegoslavische, Nederlandse, Griekse en ook Belgische krijgsgevangenen daarentegen stonden met stip bovenaan bij ICRK-voorzitter Max Huber. Hun land stond namelijk wel onder controle van de Duitse bezetter en dus slorpten zij het grootste deel van de bekommernissen van het Rode Kruis op.44
44
RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 260
18
HOOFDSTUK III: STILTE VOOR DE STORM
1. HISTORISCHE CONTEXT: VAN VERSAILLES TOT HITLER 1.1 Europa in oorlog In dit louter instructief hoofdstuk worden de krijtlijnen van de Tweede Wereldoorlog uiteengezet. Het is niet meteen relevant voor dit historisch onderzoek, desalniettemin is een goede achtergrondkennis van de prelude en verloop van de oorlog mijns inziens aangewezen. Het is met name interessant bekend te zijn met het beleid van de verschillende Europese staten naar aanloop van de oorlog om op die manier de politieke, economische, sociale en militaire beslissingen tijdens de oorlog beter te vatten. De meeste historici komen tot het besluit dat de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) onafwendbaar was geweest. Er waren teveel grootmachten in het kleine Europa, dat in het begin van de twintigste eeuw op barsten stond. De geschiedenis van de twintigste eeuw werd echter niet bepaald door de Grote Oorlog op zich, maar wel door het Vredesverdrag van Versailles, ondertekend op 28 juni 1914 in de Spiegelzaal van het bekende kasteel van Versailles, dat de Eerste Wereldoorlog besloot.45 Het Verdrag moest verhinderen dat Duitsland nog een rol van betekenis zou spelen in het naoorlogse Europa. Het land werd derhalve op militair vlak volledig lam gelegd (artikels 159 en 160 van het Verdrag), moest kolossale herstelbetalingen betalen (artikels 232, 233 en 235 van het Verdrag) en grondgebied afstaan en werd ook op economisch gebied in de kiem gesmoord. Het Verdrag deed uiteindelijk meer slecht dan goed en zette kwaad bloed bij de Duitse bevolking. Wanneer Europa in de jaren dertig daarbovenop geconfronteerd werd met een wereldwijde economische crisis, trok de Duitse bevolking zich in een onrustig klimaat op aan een charismatische leider: Adolf Hitler. De in Oostenrijk geboren Hitler speelde in op de heersende onrust en instabiliteit van de Weimarrepubliek (1918-1933) en transformeerde de jonge republiek in een totalitaire staat, gevoed door de fascistische ideologie. Een eerste teken aan de wand voor een weinig rooskleurige toekomst speelde zich af op 9 november 1923. Adolf Hitler probeerde samen met enkele vooraanstaande nazi’s en zijn knokploeg ‘de Bruinhemden’ de macht naar zich toe te trekken in Duitsland. Deze coup – beter bekend als de Bierkellerputsch – mislukte echter en Hitler belandde een jaar achter de tralies, waar hij zijn lijvige Mein Kampf opstelde.46 Enkele jaren voordien had Hitler de National Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) opgericht waarin zijn fascistische ideeën tot uiting kwamen. De extreemrechtse partij van Hitler maakte in de jaren daarop furore in Duitsland en reeg de verkiezingsoverwinningen aaneen. De onrustige situatie tijdens het interbellum had de Duitse bevolking namelijk in nationalistische armen
45
D. Sinclair, De Spiegelzaal. 28 juni 1919, de dag waarop de geschiedenis van de twintigste eeuw werd bepaald. Het Verdrag van Versailles, Baarn, 2001, p. 7 46 L. De Vos, De Tweede Wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 2004, p. 17
19
gedreven en in januari 1933 moest toenmalig Rijkspresident Paul Von Hindenburg berusten in het feit dat Adolf Hitler de nieuwe kanselier was geworden. Hitler aarzelde niet, bracht zijn fascistische ideeën over op de Duitse bevolking en vond gehoor bij vrijwel alle lagen van de bevolking. De nieuwe kanselier had een groot Duits Rijk voor ogen waarin de gehele Duitse bevolking in ondergebracht kon worden. Hiervoor was er in de eerste plaats meer ruimte nodig, Lebensraum in het Duits jargon, waar Centraal- en Oost-Europa volgens Hitler uiterst geschikt voor waren. Om het oosten van Europa te annexeren voerde hij een agressieve buitenlands beleid: de Ostpolitik. Op 25 oktober 1936 sloten Duitsland en Italië het bondgenootschap ‘as Rome-Berlijn’. Hitler had namelijk nood aan Italiaanse steun om zijn koloniale belangen te behartigen en Oostenrijk bij het Duitse Rijk te voegen. Een maand later, op 25 november 1936, zetten nazi-Duitsland en Japan zich er toe aan om het communisme te bestrijden met behulp van het Anti-Kominternpact. In het kader van Hitler’s Ostpolitik slaagde de
Führer er op 13 maart 1938 in Oostenrijk te annexeren, dankzij de hulp van de Oostenrijkse fascistische leider Arthur Seyss-Inquart. Later die maand vond ook Sudetenland aansluiting bij het
Reich, ten nadele van Tsjecho-Slowakije. Groot-Brittannië stond heel wantrouwig tegenover de situatie in Centraal- en Oost-Europa en vroeg zich af of het een oorlog met Duitsland, die nu onvermijdelijk
leek,
kon
winnen.
Het
eiland
bereidde
zich
militair
voor:
een
herbewapeningsprogramma werd opgezet en de Britse inlichtingsdiensten moesten achterhalen wat er zich exact in Duitsland afspeelde. Op 30 september 1938 kwamen Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en Italië tot een consensus wat betreft de toekomst van Tsjecho-Slowakije. De Europese grootmachten aanvaardden met het Verdrag van München van 1938 de Duitse annexatie van Sudetenland. Het Verdrag werd op 30 september ondertekend door de zogenaamde Grote Vier: Rijkskanselier Adolf Hitler voor Duitsland, Frans premier Edouard Daladier, Benito Mussolini voor Italië en Neville Chamberlain, de Britse prime minister. Het Verdrag bracht een golf van vreugde en opluchting doorheen het verdeelde Europa teweeg, maar wanneer ook Polen en Hongarije aanspraak maakten op een deel van Tsjecho-Slowakije, werd de situatie almaar grimmiger. Slowakije werd erkend als een onafhankelijke mogendheid, maar was de facto een Duitse satellietstaat. Tsjechië aan de andere kant werd een Duits protectoraat onder de naam Bohemen-Moravië.47 Dat laatste stond wars op de bepalingen van het Verdrag van München, maar Hitler beloofde dat het de laatste uitbreiding was geweest van nazi-Duitsland. Toch verzekerden Frankrijk en Groot-Brittannië meteen de territoriale integriteit van België, Nederland, Zwitserland, Polen, Roemenië, Turkije en Griekenland. België op zijn beurt sprak afzonderlijk met Frankrijk het volgende af. Indien Duitsland België zou binnenvallen, zouden de Franse troepen oprukken tot aan de Dijle om daar de Duitse troepen een halt toe te roepen. Ondertussen had Duitsland ook de controle geëist van Danzig, een Duitstalige enclave in Polen, en was Hitler uit op een doorgang van West- naar Oost-Pruisen, wat Polen weigerde. De spanningen bereikten een hoogtepunt en de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt kwam met een ultiem vredesinitiatief op de proppen dat door Hitler vrijwel onmiddellijk werd afgewezen. 47
L. De Vos, De Tweede Wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 2004, p.18-25.
20
Frankrijk en Groot-Brittannië wendden zich dan maar tot de Sovjet-Unie van Joseph Stalin. Hitler zag het gevaar in van een bondgenootschap tussen Rusland, Groot-Brittannië en Frankrijk en stuurde zijn minister van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop naar Moskou om orde op zaken te stellen. Op 23 augustus 1939 ondertekende de Duitse minister samen met Vlatsjeslav Molotov, de minister van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie, het Molotov-Ribbentroppact, een niet-aanvalspact tussen beide mogendheden. Voor Hitler lag de weg naar Polen nu open en hij viel het land binnen op 1 september 1939. Twee dagen later verklaarden Frankrijk en Groot-Brittannië de oorlog aan Duitsland.48 De Tweede Wereldoorlog was begonnen.
1.2 België op het oorlogspad Voor België zou de Tweede Wereldoorlog echter pas op 10 mei 1940 beginnen. Wanneer ons land bijna twee eeuwen geleden de onafhankelijkheid had verworven, was een van de voorwaarden een verplichte gewapende neutraliteit. Deze werd een eerste maal bedreigd tijdens de Eerste Wereldoorlog, wanneer zowel Frankrijk als Duitsland het neutrale België graag aan zich wouden binden omwille van economische en militaire belangen. De toenmalig Franse minister van Handel Etienne Clémentel en de Belgische eerste minister Charles de Broqueville spraken zelfs van een Frans-Belgisch economische unie, maar dit voorstel kreeg heel wat protest vanuit het Vlaamse kamp, dat een doorgedreven verfransing vreesde.49 De Belgische neutraliteit werd echter teniet gedaan door het Verdrag van Versailles. Ook België had namelijk de vruchten geplukt van zijn overwinning in de Eerste Wereldoorlog en had de Duitse gebieden Eupen, Malmedy, Sankt-Vith en de beide Moresnets gekregen ter compensatie voor het oorlogsleed en moest dus op de hoede blijven voor eventuele Duitse wraakacties. De vrees voor een Duitse revanche was groot en vooral in Brussel en Wallonië werd de roep naar Franse steun groter. Uiteindelijk werd op 7 september 1920 een militair akkoord gesloten tussen België en Frankrijk. Dit akkoord had de volgende decennia heel wat consequenties voor de Belgische politiek en verscherpte de interne tegenstellingen tussen Vlamingen en Walen,50 waar hier niet dieper op zal ingegaan worden. Op 14 oktober 1936 sprak de toenmalige Belgische koning Leopold III zijn ministers toe en stelde dat België zich voortaan onafhankelijk tegenover de internationale wereld zou opstellen, net zoals de Europese grootmachten Frankrijk, Groot-Brittannië en Duitsland. De instabiliteit van Europa had de kleinere Europese landen immers geleerd acties te ondernemen tegen de vele buitenlandse bedreigingen.51 Op 26 augustus 1939 ontving Leopold III de Duitse ambassadeur te Brussel. Duitsland wou namelijk weten hoe België zich bepaald zou gedragen 48
L. De Vos, De Tweede Wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 2004, p.24-26. G. Provoost, Vlaanderen en het militair-politiek beleid in België tussen de twee wereldoorlogen, Leuven, Davidsfonds, 1976, p. 81 50 H.J. Elias, Vijfentwintig Jaar Vlaamse Beweging, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1969-1972, p. 195 51 Frank Seberechts, Hier gaat alles zijnen gewonen gang. De verplichte tewerkstelling in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 2005, p. 11 49
21
in de nakende oorlog. De Belgische koning stelde dat het de verbintenissen van 1937 zou naleven, dewelke inhielden dat België enkel verplicht was het eigen territorium te verdedigen tegen vijandelijke troepen en dat Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië de Belgische onafhankelijkheid dienden te respecteren. Hoewel België de garantie had van de drie grootste Europese mogendheden dat zij de Belgische neutraliteit zouden eerbiedigen,52 was België diezelfde dag begonnen met de mobilisatie van zijn troepen. Enkele dagen later werd een regering van nationale unie gevormd, bestaande uit katholieken, liberalen en socialisten om de zaken op nationaal niveau aan te pakken. Bovendien werden in een nota, opgesteld op 22 september 1939 door baron Pierre van Zuylen, alle mogelijke hypothesen onderzocht. Wat zou België doen als het werd aangevallen door Duitsland, door Frankrijk en Groot-Brittannië of door beide kampen?53 Leopold III nam in mei 1940 de taak van opperbevelhebber van het Belgisch Leger op zich en bracht alles in paraatheid aan de Belgisch-Duitse grens. Op 3 september 1939, de dag waarop Groot-Brittannië en Frankrijk de oorlog verklaarden aan Duitsland, had de Belgische regering reeds aangegeven dat België als neutraal land de oorlog zou ingaan. Terwijl de Belgische troepen zich voorbereidden om de oostelijke grens te verdedigen, werd er maandenlang aan het westelijk front, dat eigenlijk geen front was, nauwelijks actie ondernomen. Een periode die de geschiedenisboeken inging als de ‘Schemeroorlog’ (der Sitzkrieg, the Phoney War of la
drôle de guerre).54 Uit een rapport van 3 januari 1940 van de Belgische ambassadeur te Berlijn, Jacques Davignon, kan geconcludeerd worden dat de Duitse ogen nog altijd op het oosten gericht waren en dat de Führer een aanval in westelijke richting voorlopig niet nodig achtte.55 Op 18 januari zag de situatie er echter anders uit: Davignon waarschuwde België voor een eventuele Duitse aanval en voorspelde dat dit niet lang op zich zou laten wachten.56 De volgende maanden werd de Belgische regering in het ongewisse gelaten over de Duitse plannen. Eind april ontving toenmalig Minister van Buitenlandse Zaken Paul-Henri Spaak een nieuw bericht van Jacques Davignon: er heerste grote onzekerheid omtrent de Duitse oorlogsplannen, maar voor België leek er weinig gevaar te zijn. Denemarken en Noorwegen waren namelijk het volgend doelwit van de Führer geweest en vormden op die manier een uitstekende bliksemafleider.57 Op 10 mei 1940 werd België desondanks abrupt uit zijn slaap gewekt wanneer de Duitse oorlogsmachine zich op neutraal Belgisch grondgebied begaf. Voor België was er geen weg meer terug.
52
J. Velaers en H. Van Goethem, Leopold III: de Koning, het Land, de Oorlog, Tielt, Lannoo, 1994, p.118-119 J. Velaers en H. Van Goethem, op. cit., p. 119 54 L. De Vos en F. Decat, Mei 1940, van Albertkanaal tot Leie. Deel 10. 1990. 55 SOMA, , Deelarchief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1929-1947, AA 133, ‘rapport van de Belgische ambassadeur te Berlijn van 3.01.1940.’ 56 SOMA, Deelarchief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, AA 133, ‘rapport van Belgisch ambassadeur J. Davignon van 18.01.1940 aan P.-H. Spaak, Minister van Buitenlandse Zaken.’ 57 SOMA, Deelarchief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1929-1947, AA 133, ‘rapport van Belgisch ambassadeur Jacques Davignon van 25.4.1940 aan P.-H. Spaak, Minister van Buitenlandse Zaken.’ 53
22
1.3 Het Rode Kruis tijdens het interbellum: de voorbereidingen Na het Verdrag van Versailles koesterden de overwinnaars de gedachte dat de rust en vrede in Europa zou zegevieren. Het Verdrag van Locarno, het Young-Dawes-plan en de toetreding van Duitsland tot de Volkenbond in de jaren twintig sterkten die gedachte. Niettegenstaande was de Belgische afdeling van het Rode Kruis op zijn hoede en gaf op 6 februari 1928 meerdere infosessies aan de verschillende afdelingen van de organisatie over een eventuele mobilisatie van de Rode Kruisdiensten tijdens een nieuwe militaire aanvaring. Enkele weken daarvoor had reeds een vergadering van experts plaatsgevonden in de Belgische hoofdstad om maatregelen te bespreken die de burgerbevolking dienden te beschermen. Volgens Geertrui Elaut is het beëindigen van de Geallieerde bezetting van het Rijnland in 1929 een mogelijke verklaring voor deze voorzichtige aanpak van het Rode Kruis.58 De mobilisatievoorbereidingen zouden uiteindelijk vijftien jaar in beslag nemen. Dat verklaart dat vanaf het begin van de vijandelijkheden het B.R.K. op een vlotte en efficiënte manier kon handelen.59 Vanaf de jaren dertig werden diverse maatregelen doorgedreven om het land en zijn bevolking zo goed mogelijk te leiden tijdens een potentiële mobilisatie en in een latere fase kregen ook de krijgsgevangenen de nodige aandacht.
1.3.1. Militaire voorbereidingen van het Rode Kruis Het ministerieel besluit (MB) van 25 februari 1893 omschrijft de taak van het Rode Kruis in oorlogstijd in detail. Vooreerst moet het transport en evacuatie van gewonde militairen gewaarborgd worden, alsook het oprichten van tijdelijke hospitalen. Vervolgens is het belangrijk verschillende lokale afdelingen in te richten, personeel te rekruteren en materiaal aan te schaffen. Nadat dit verwezenlijkt is, dient het Rode Kruis de klemtoon te leggen op medische verzorging van de geëvacueerde burgers en militairen.60 Dat de aanvankelijke intentie van de grondleggers van het Rode Kruis de oprichting van een organisatie was die enkel in oorlogstijd zou opereren, is met dit MB meteen duidelijk. Na de Eerste Wereldoorlog gingen echter verschillende stemmen op om de hulpverleningsorganisatie ook in tijd van vrede zijn gang te laten gaan. Op die manier zou het Rode Kruis bij het uitbreken van een nieuwe oorlog niet voor verrassingen komen te staan. Het is een van de redenen waarom het Rode Kruis na 1918 als een van de enige organisaties niet bij de pakken bleef zitten en militaire voorbereidingen begon te treffen (ook de eerder vermelde verklaring van Geertrui Elaut maakt hier deel van uit). De algemene gedachte was dan wel dat de gruwel van ‘14-‘18 zich nooit meer mocht herhalen, toch konden de verschillende preparaties alleen maar goed doen. Wanneer 58
L. Janssens m.m.v. Bart Boon, Kleine helden, Grote missie. Het Belgische Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006, p. 15 59 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 252, ‘Dossier inzake de acties van het B.R.K. van 10 mei tot 30 juni 1940.’ 60 L. De Munck, De Grote Moeder in de Grote Oorlog, In Flanders Fields Museum, Ieper, 2000, p. 3
23
in 1914 de oorlog was uitgebroken, was het B.R.K. namelijk met de neus op de chaotische en verwarrende feiten gedrukt.61 De Conventie van Genève van 1929 was een eerste belangrijke stap in de richting van een humanisering van de oorlog na WO I en daar bleef het niet bij. Rode Kruisvoorzitter Pierre Nolf liet Edmond Dronsart op 30 april 1931 weten dat hij in het geval van mobilisatie prompt gebombardeerd zou worden tot administrateur générale van het B.R.K.62 Enkele maanden later, met de Conventie van 1 december 1931, zochten de Gezondheidsdienst van het Belgische leger en het Rode Kruis België daarbovenop toenadering tot elkaar.63 Er werd overeengekomen dat in het geval van mobilisatie het B.R.K. over zou gaan tot de oprichting van hulphospitalen enerzijds en de overname van militaire hospitalen anderzijds.64 De jaren daarna werden nog meer maatregelen doorgedreven. De organisatie en werking van hulphospitalen, de overname van militaire hospitalen door het Rode Kruis, de financiële tussenkomst van de Gezondheidsdienst van het leger en het opstarten van een bloedtransfusiedienst in mei 1934 zijn hiervan enkele voorbeelden. De hulpacties van het Belgische Rode Kruis in het Italiaans-Ethiopisch conflict in 1935-1936 stonden deze voorbereidingen hoegenaamd niet in de weg.65 Nadat Hitler Tsjecho-Slowakije had geannexeerd in 1938 werden de Europese voorbereidingen op een nieuwe oorlog geïntensiveerd. Op 20 juni 1938 vond de XVIe Internationale Conferentie van het ICRK plaats in de Britse hoofdstad. Tijdens deze zitting werd aan 12 landen (Duitsland, VS, België, Groot-Brittannië, Chili, Frankrijk, Italië, Japan, Nederland, Zweden, Zwitserland en Joegoslavië) een vragenlijst voorgelegd waarop de landen in november van dat jaar een antwoord moesten formuleren. Er werd gepeild naar de werking van de respectievelijke RK-afdelingen tijdens WO I. De bedoeling was om gewaar te worden van eventuele klachten, opmerkingen, gesuggereerde verbeteringen enzovoort.66 Enkele maanden later mocht de Conferentie van München dan wel de Europese bevolking en haar leiders (onterecht) de vrede hebben gegarandeerd, het Rode Kruis zette de mobilisatievoorbereidingen prat verder. Op 17 januari 1939 kwamen de verschillende gezanten van de nationale afdelingen van het Rode Kruis uit dezelfde 12 landen wederom samen te Genève voor een driedaagse bijeenkomst. Het voornemen van de 12 vertegenwoordigers was een duidelijke regulering te redigeren over de samenwerking tussen de verschillende nationale afdelingen van het Rode Kruis in het geval van een militaire confrontatie. België werd hier gerepresenteerd door algemeen directeur Edmond Dronsart. Voor Duitsland was generaal Walter Hartmann aanwezig. De belangrijkste bepalingen van deze bijeenkomst waren onder
61
L. De Munck, De Grote Moeder in de Grote Oorlog, p. 3 RKA, Reeks Directiesecretariaat van directeur-generaal Edmond Dronsart, nr. 2: ‘brief van P. Nolf, voorzitter van het B.R.K., van 30.04.1931 aan E. Dronsart.’ 63 We lezen in het Belgisch Staatsblad van 29.01.1932 hieromtrent het volgende: Bij Koninklijk Besluit nr. 31303 van 15.01.1932 wordt de overeenkomst goedgekeurd waarbij de samenwerking, in oorlogstijd, van het Roode Kruis van België met de gezondheidsdienst van ’t leger geregeld wordt (...). 64 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr.8, ‘Mobilisatie Overeenkomsten – Onderrichtingen, 17 juni 1932.’ 65 La Croix-Rouge de Belgique, Revue Mensuelle, 15 (1936), 1, p.5-7 66 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 4, ‘Collaboration des Sociétés nationales de la Croix-Rouge en cas de conflit armé.’ 62
24
andere de garantie van een vrije doorgang van medisch personeel in een vijandig gebied, maar eveneens de afspraak dat het de hulpverleningsorganisatie in staat moet gesteld worden te allen tijde zijn humanitaire activiteiten te bewerkstelligen.67 In september 1939 had het B.R.K. de inrichting van 11 militaire hospitalen, volledig uitgerust met het benodigde medische en chirurgische materiaal, succesvol afgerond.68 In een artikel daterend van oktober 1939 in het maandelijks tijdschrift van het Rode Kruis liet de organisatie weten uit wat zijn taak in het geval van een uitbrekende oorlog bestond: samenwerken met de militaire gezondheidsdienst, nagaan dat de internationale conventies correct worden nageleefd wat betreft de behandeling van het medisch personeel en geneeskundige vestigingen, een geciviliseerde behandeling van de krijgsgevangenen verzekeren, de installatie van informatiecentra voor familieleden van de militairen, vluchtelingen onder de arm nemen en tot slot het behoeden van de burgerbevolking. Bovendien had het ICRK aangegeven dat het een Agence Centrale
des Prisonniers de Guerre met zetel in Genève zou openen, naar analogie van l’Agence Internationale des Prisonniers de Guerre (AIPG) tijdens WO I.69 Edmond Dronsart liet de Belgische bevolking in diezelfde uitgave weten dat de Belgische regering en het Rode Kruis een krachtige samenwerking garandeerden en er een uitstekende verstandhouding met de Gezondheidsdienst van het leger bestond. Bovendien verzekerde Dronsart de bevolking dat in het geval van een vreemde invasie de reeds bestaande militaire hulphospitalen volledig geëquipeerd zouden worden met het nodige medische materiaal binnen een periode van 15 dagen.70 Voorzitter Pierre Nolf declareerde dat tijdens de winter van 1939-1940 de sanitaire uitrusting van het Rode Kruis tot op een absoluut hoogtepunt werd gebracht.71 Enkele maanden daarvoor was Adolf Hitler namelijk Polen binnengevallen en hoewel België in eerste instantie de oorlog schijnbaar zou kunnen ontlopen, had de Gezondheidsdienst van het leger het Rode Kruis toen meteen het bevel gegeven om in de provincie Luxemburg 14 hospitalen additioneel op te richten, die samen 1.500 zieken en gekwetsten konden verzorgen. De jarenlange organisatie van het Rode Kruis stond hiermee voor een eerste uitdaging. In een ijltempo werden deze hospitalen opgericht volgens een vooraf vastgelegd plan: in de eerste plaats werden de lokalen geselecteerd, waarna het Centrale Comité van het B.R.K. het materiaal voorzag. Het benodigde personeel werd gevormd door de medewerkers van het Rode Kruis.72 In januari 1940 werden nogmaals 12 hulphospitalen opgericht, deze keer in het westen van het land en begin mei van dat jaar, aan de vooravond van de Duitse overweldiging, waren 21 ziekenhuisbibliotheken, die omgevormd
67
RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 4, Rapport sur les travaux de la Commission réunie à Genève les 17-19 janvier 1939 pour étudier la collaboration des Sociétés nationales de la Croix-Rouge en cas de conflit armé. 68 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr.6, Voordracht van E.Dronsart, 16.09.1939 69 “La Croix-Rouge devant la Guerre”, in: Revue Mensuelle de la Croix-Rouge de Belgique, 18 (1939), 10, p. 183 70 E. Dronsart, “Soins aux Militaires et aux Civils”, In: Revue Mensulle de la Croix-Rouge de Belgique, 18 (1939), 10, p. 185-186 71 P. Nolf, “Voorrede”. In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, Antwerpen, Helios, s.d., p. 5 72 E. Dronsart en Prof. Sebrechts, “De Inrichting en de Werking van de Hospitalen van het Roode Kruis van België.” In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, p. 27
25
waren tot hulpdiensten, opgericht in militaire hospitalen. Het Belgische Rode Kruis stond na jarenlange minutieuze voorbereidingen in een uiterste staat van paraatheid. Die voorbereidingen hadden vijftien jaar in beslag genomen en waren allen gebeurd in samenwerking met verschillende ministeries. Het Rode Kruis had er zich tot aangezet dat bij het uitbreken van de oorlog volgende diensten onmiddellijk zouden worden verzekerd: de overname van krijgshospitalen, de inrichting van 150 hulphospitalen, de oprichting van aanvullende burgerlijke hospitalen, de oprichting van hulpposten voor de burgerlijke bevolking, een dienst voor het tellen van gekwetste burgers, een nationale dienst van bloedtransfusies en tot slot de oprichting van alle andere diensten van inlichtingen of hulp, conform de bepalingen van de Conventie van 1929.73 Het Rode Kruis beperkte zich echter niet enkel tot medische voorbereidingen, maar voorzag bijvoorbeeld eveneens in de inrichting van militaire kantines in enkele grote stations om de getransporteerde soldaten in de mate van het mogelijke bij te staan.74 In deze fase beperkten de activiteiten van het B.R.K. zich niet enkel tot medische hulpverlening voor zieke en/of gewonde soldaten, maar ook assistentie aan de burgerlijke bevolking werd verzekerd. Noodgedwongen zal hier niet dieper op worden ingegaan, hoewel in het achterhoofd moet gehouden worden dat de inspanningen van het B.R.K. ten gunste van de burgers eveneens immens waren. De specifieke voorbereidingen van het B.R.K. voor de (Belgische) krijgsgevangenen kunnen ruwweg gesitueerd worden vanaf 1939, wanneer de vijandelijkheden losbarstten. In een eerste stadium – toen de neutraliteit van België nog geëerbiedigd werd – waren die preparaties louter gericht op de lotsverbetering van Poolse en Russische krijgsgevangenen, die in samenwerking met andere nationale RK-afdelingen gebeurden. Eerder werd reeds gewag gemaakt van het feit dat in de regel Russische krijgsgevangenen geen hulp konden verwachten van het Rode Kruis aangezien de Sovjet-Unie de Conventie van 1929 niet had geratificeerd. Het was echter door Duitse onkunde – iets wat de Duitse reputatie van uiterst georganiseerd land oneer aandeed – dat de vele hulppakketten van het Rode Kruis ook de Russen bereikten.75 Meteen na de Duitse oorlogsverklaring aan Polen was het Ministerie van Volksgezondheid reeds overgegaan tot de oprichting van een Service de Secours aux Prisonniers en een Agence de Renseignements sur les Prisonniers, Blessés, Réfugiés, etc. conform artikel 77 van de Conventie.76 De maatregelen die in deze fase werden getroffen, bleven uiteraard van kracht wanneer ook Belgische krijgsgevangenen werden gemaakt. Deze regelingen werden daarbovenop aangevuld met de oprichting van specifieke diensten of de reeds bestaande diensten werden omgevormd om hun spankracht te vergroten. Deze komen later in deze verhandeling uitgebreid aan bod.
73
E. Dronsart, “De Voorbereiding der diensten van het Roode Kruis”. In: Rood-Kruis België, mei-december 1940, Antwerpen, Helios, s.d., p. 7 74 L. Janssens m.m.v. Bart Boon, Kleine helden, Grote missie. Het Belgische Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006, p.16-21 75 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 260 76 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 260/1874, nota van E. Dronsart aan de gouverneur van de provincie Namen, 3.9.1939
26
1.3.2. Vrijwilligers gezocht! De mobilisatievoorbereidingen die het Rode Kruis tijdens het interbellum massaal opzette, waren niet mogelijk geweest zonder de hulp van duizenden vrijwilligers. Tijdens het interbellum was het Rode Kruis actief bedrijvig geweest met het opstarten van een rekruteringscampagne en rekende het op het medeleven en naastenliefde onder de bevolking. Voor de lichting van vrijwilligers hield men in het achterhoofd dat het grootste deel van de mannelijke bevolking bij het uitbreken van een oorlog moest gaan vechten, gevangen genomen zou worden of zou worden verwond of gedood. Daarom werd in de eerste plaats gedacht aan vrouwen en in het kader hiervan werd in december 1938 een ‘Commission de
la mobilisation féminine’ opgericht.77 Het merendeel van de gerekruteerde vrouwen maakte zich onafwendbaar nuttig als verpleegster. De vele hulphospitalen in het land konden stuk voor stuk op de assistentie rekenen van de verpleegsters, die de mannelijke artsen bijstonden. Ook bij het repatriëren van zieke en/of gewonde gevangenen of burgers uit Duitsland, Spanje, Frankrijk of Zwitserland speelden de verpleegsters een onherroepelijk belangrijke rol en maakten het hen zo comfortabel mogelijk. De vrijwillige vrouwen waren niet uitsluitend actief in de medische sector, maar eveneens in het samenstellen van pakketten, administratie, bevoorrading et cetera. Er ontwikkelde zich met het Motor-Corps (infra) bovendien een soort vrouwelijke elitegroep die na maandenlange voorbereidingen ingezet kon worden in het heetst van de strijd. Het belang van de vrouwelijke toets in deze context zal gauw duidelijk worden, maar ook de rol van de jeugd mag hier niet onderschat worden. Zij groepeerden zich in een aparte afdeling en zouden meerdere activiteiten organiseren ten gunste van zowel de burgerlijke als de militaire bevolking.
Afbeelding 1: Oproep voor vrouwelijke vrijwilligers, 1938.
77
L. Janssens m.m.v. Bart Boon, Kleine helden, Grote missie. Het Belgische Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006, p. 16-22.
27
1.3.2.1 Het Motor-Corps De vrijwillige vrouwen hebben in de eerste plaats een belangrijke contributie geleverd aan het transporteren van zieke en/of gewonde militairen en burgers. Hoewel de klemtoon hier niet uitsluitend lag op de krijgsgevangenen, demonstreert het wel in hoeverre het B.R.K. de nodige en juiste maatregelen had doorgevoerd en hoe nagenoeg alle diensten minutieus waren voorbereid. Het lijkt wat vergezocht om te stellen dat het B.R.K. parater stond dan het Belgische leger. Leopold III en zijn ministeries hadden de jaren voor de oorlog dan wel diplomatieke akkoorden gesloten, effectieve maatregelen waren er slechts in beperkte mate gekomen en is voer voor een andere discussie. Verschillende berichten (onder andere van militairen zoals Victor Meulenijzer en Albert Valcke) brengen ons echter tot deze stelling. Bovendien sterkt de twijfelachtige rol die de Belgische media hierin speelden deze gedachte. Dit wordt verder verduidelijkt in het aansluitende hoofdstuk. Om het vervoer van zieke en/of gekwetste burgers en militairen te vrijwaren, werd in oktober 1939 een transportcorps opgericht, met exclusief vrouwelijke leden: het Motor-Corps, waarvan het voorzitterschap werd toevertrouwd aan burggravin Madeleine de Lantsheere. De bedrijvigheid van het corps bestond uit het ontruimen van hospitalen en het transporteren van zieken, gewonden, personeel en materiaal van het Rode Kruis naar plaatsen waar dat vereist was. De vrouwen die hiervoor aan de bak gingen, stonden voor een hele uitdaging: ze moesten in staat zijn om in het heetst van de strijd uit te rukken en rekening te houden met het feit dat ze geconfronteerd zouden kunnen worden met hachelijke situaties waarin ze bijvoorbeeld zelf de wagens moesten repareren. Een goede voorbereiding was dan ook noodzakelijk. Om dit het hoofd te bieden werden de vrouwen onderricht door een leraar van het Instituut voor Kunsten Ambachten. Een eerste logische voorwaarde was dan ook de vrouwen in kwestie een auto konden besturen en er eventueel een bezaten. Daarbovenop moesten ze het vak van ambulancier onder de knie hebben. 32 vrouwen werden klaargestoomd en hadden hun opleiding in het begin van januari 1940 succesvol afgerond. Na de Duitse overweldiging waren de vrouwen ook bereid hun medewerking te verlenen aan de eerste oorlogsslachtoffers. Eerst transporteerden zij de benodigdheden voor de bloedtransfusiediensten, waarna werd overgegaan tot het vervoeren van gekwetsten naar de hospitalen.78 Paula Maingie was één van de 32 Motor-corpsvrouwen en gestationeerd in de Belgische hoofdstad wanneer de Duitse invasie plaatsvond. Haar dagboek leert ons dat de vrouwen in een opperste concentratie verkeerden en tot in de puntjes wisten wat van hen werd verlangd, iets waar de maandenlange opleiding hen had toe gebracht. Op zaterdag 11 mei trokken de dames richting het westen van het land, naar Gent en Brugge toe, waar ze gewonde soldaten bloedtransfusies toedienden in de veldhospitalen ginds. Diezelfde avond werden de dames teruggebracht naar Brussel. Het nieuws dat de KW-linie niet kon standhouden tegen de Duitse agressors verspreidde zich als een lopend vuurtje met het gevolg dat er een ware exodus uit de 78
M. de Lantsheere, “Het Motor-Corps. Bedrijvigheid in België en in Frankrijk”. In: Rood-Kruis van België, meidecember 1940, p. 73-74
28
Belgische hoofdstad geschiedde. Duizenden mensen lieten hun hele hebben en houden achter en trokken in westelijke richting, weg van het wapengekletter. Directeur-generaal Dronsart volgde die gedachtegang en zond een deel van de Rode Kruis-diensten en -personeel naar de Belgische kust. Een deel van het Motor Corps werd echter de andere kant uitgestuurd en had de opdracht mee gekregen gewonde soldaten zo snel mogelijk in veiligheid te brengen.79 Na de overgave van het Belgisch Leger volgde het Motor-Corps het Uitvoerend Comité van het Rode Kruis naar het onbezette Cahors, in het zuidelijke deel van Frankrijk. Van daaruit zouden de moedige vrouwen hoofdzakelijk hameren op de begeleiding en repatriëring van gevluchte burgers, voor wie dat uit gezondheidsoverwegingen benodigd was.80
1.3.2.2. De scouts van het Rode Kruis De Duitse invasie van ons land zorgde er echter voor dat de vraag naar verse vrijwillige krachten aanzwol. De reeds bestaande vrijwilligers konden de stroom gewonde soldaten, gevluchte burgers en krijgsgevangen soldaten niet meer aan, aangezien een deel van het medisch personeel eveneens achter prikkeldraad belandde. Derhalve waren naast vrouwen ook jongeren veelgevraagde vrijwilligers. In 1923 was binnen het Belgische Rode Kruis reeds een jongerenafdeling opgericht onder de naam ‘Jeugd Rode Kruis’ (JRK).81 Tijdens het interbellum had deze afdeling in de eerste plaats een amusementswaarde: het hield zich onder andere bezig met de organisatie van speelpleinen. Maar al snel werden de jongelingen, vanaf 13 jaar, bijgestaan door de zogenaamde juniorhelpers, die de jeugd bewust maakten van de belangrijkste medische en gezondheidsprincipes en hen anatomie, EHBO, verbandleer, maar ook het vervoeren van een gekwetste of zieke schoolden.82 Bij het uitbreken van de oorlog in België werd binnen het JRK het comité ‘Hulp aan de Jeugd’ opgericht. De oorlog had namelijk een dreigend voedseltekort in petto dat in een eerste plaats de leiders van morgen zou aandoen. De vooroorlogse activiteiten van de jeugdafdeling konden op een enorme belangstelling rekenen en wekten bij het algemene bestuur van de volwassenafdeling heel wat sympathie op. Op 31 oktober 1941 werd daarom binnen het Rode Kruis een ‘Nationale Dienst van de Kadetten’ in het leven geroepen, die ook wel ‘de scouts van het Rode Kruis’ werd genoemd. Deze dienst moest fungeren als verbindingsstuk tussen de jongeren- en de volwassenenafdelingen van het Rode Kruis en hielp tijdens de oorlog mee met verscheidene activiteiten, waaronder het inzamelen van boeken en muziekinstrumenten voor de Belgische krijgsgevangenen. Bovendien rekruteerden ze eveneens nieuwe leden, vergemakkelijkten de mobilisatiediensten, hielpen mee met het opzetten van tenten voor hulpposten enzovoort. Dronsart hamerde er als directeur-generaal echter op dat de Kadetten niet 79
SOMA, AB 2556, Journal d’une ambulancière (Motor Corps de la Croix-Rouge) pendant l’invasion allemande (1940). 80 M. de Lantsheere, “Het Motor-Corps. Bedrijvigheid in België en in Frankrijk”. In: Rood-Kruis van België, meidecember 1940, p. 74-77 81 Of: ‘Roode-Kruis der Jeugd van België’ (R.K.J.) 82 La Croix-Rouge de Belgique. Revue Mensuelle, 15 (1936), 1, p. 53-55
29
blootgesteld mochten worden aan de gruwel van de oorlog, maar zich in de eerste plaats op een constructieve manier dienden te vermaken.83 Deze Kadetten moesten zich eveneens houden aan de bepalingen van 1929 en vormden in de eerste plaats een neutrale organisatie. Dat impliceerde dat ze niet openlijk hun mening mochten verkondigen. Politiek getinte uniformen en vlaggen waren tijdens de inzamelacties dan ook uit den boze. Intern daarentegen voerden de Kadetten wel een strijd tegen collaborerende jeugdbewegingen.84 Vanaf het ontstaan van de Dienst werd beslist geen onderscheid te maken tussen een Vlaamse en Franstalige afdeling. In oorlogstijd zou iedereen immers moeten samenwerken en mochten de communautaire verschillen een efficiënte coöperatie niet in de weg staan.85
83
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 237, ‘Dossier betreffende de oprichting van de Nationale Dienst van de Kadetten en verdere ontwikkeling ervan.’ 84 L. Janssens m.m.v. Bart Boon, Kleine helden, Grote missie. Het Belgische Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006, p.67-68 85 RKA, Coördinatie van de werking van de B.R.K.-diensten, nr. 237.
30
HOOFDSTUK IV: HET B.R.K. TIJDENS DE DUITSE INVASIE
1. HISTORISCHE CONTEXT Voorafgaand werd reeds de situatie in de maanden voor de Duitse invasie geschetst. De Belgische diplomaat Davignon voelde de stijgende vijandigheid tegenover het neutrale België naderen en waarschuwde de regering. Sinds het najaar van 1939 werden in Brussel meerdere malen alarmerende berichten vanuit Berlijn ontvangen over een naderend Duits offensief. Tientallen keren werd het plan om de Lage Landen in te nemen op gang gezet, om evenveel keren te worden geschrapt. Vanuit Berlijn wachtte men immers op gunstig weer, zo bleek achteraf.86 Ondanks de waarschuwingen waren België en de internationale gemeenschap geschokt wanneer enkele weken later de Duitse troepen het oosten van het land infiltreerden en de neutrale status van België onteerden. De Belgische regering was acht maanden bezig geweest met de militaire voorbereidingen in het oosten van het land. Door het lange voorbereidende werk aan onder andere het Albertkanaal, leek het alsof België klaar was de Duitse opmars te stuiten, iets wat de regering via allerlei media eveneens liet uitschijnen. In het logboek van de bovenvermelde Victor Meulenijzer, soldaat der Belgisch Leger die tot de laatste snik het Albertkanaal verdedigde tijdens de Achttiendaagse Veldtocht, lezen we dat op 9 mei 1940 verschillende democratische dagbladen hadden beweerd dat de versterkingen aan de Belgisch-Duitse grens, het Albertkanaal en de forten van Luik en Namen onoverwinnelijk waren. Om geen onrust onder de bevolking te zaaien en om de soldaten met vertrouwen de oorlog in te sturen, luidde het zonder blaam achteraf. Meulenijzer reageerde in zijn getuigenis verbouwereerd op dergelijke beweringen en gaf aan dat in die acht maanden voorbereiding geen enkele loopgracht was gegraven, er geen rijswerken of prikkeldraden waren en geen betonnen schuilplaatsen waren gebouwd,87 iets wat niet onmiddellijk in een winnaarsmentaliteit resulteerde. Dat dit aanleiding geeft tot dat de gedachte dat de Belgische legerleiding hier kon leren van het B.R.K. werd hierboven reeds meegegeven. De Duitse legerleiding had een snelle overrompeling van het kleine België voor ogen. De inname van Polen had de Duitse troepen namelijk geleerd dat een combinatie van tanks en vliegtuigen een snelle verovering impliceerde. In de vroege ochtend van die tiende mei ontving het kabinet van Buitenlandse Zaken enkele berichten over Duitse luchtaanvallen op Belgische bodem, voornamelijk bedoeld om de vliegvelden te vernielen. Op 10 mei om 04u25 Belgische tijd waren de eerste Duitse troepen reeds rond het fort Eben-Emael geland. De Duitse eenheden waren minutieus voorbereid en wisten precies wat te doen: eerst en vooral moest het luchtafweer, de observatieposten en de mitrailleurbunkers op het plateau van het sterke fort worden uitgeschakeld. In een tweede fase moest de artillerie die Maastricht onder schot hield, worden vernield en tot slot eiste de Duitse legerleiding een toegang tot de bunkers. Om 04u40, amper een kwartier na de Duitse landing, was het grootste deel van het fort in 86 87
M. Reynebeau, Een Geschiedenis van België, Tielt, Lannoo, 2003, p. 251-252 Victor Meulenijzer, geciteerd in: V. Meulenijzer, Gevangen!, Brussel, Ignis, s.d., p. 18
31
Duitse handen gevallen en waren de Duitse doelstellingen grotendeels gerealiseerd. De Belgische troepen van fort Eben-Emael – ongeveer 1.000 manschappen sterk – moesten buigen voor de Duitse overmacht en al snel volgden de eerste Duitse versterkingen over de Maas en het Albertkanaal. Albert Valcke (°1921) uit het Oost-Vlaamse Bottelare, een van de laatste soldaten die België hielp verdedigen tegen Duitsland, getuigde over de Duitse aanval op 10 mei: ‘Laag over onze stellingen
scheerden plots zes Duitse toestellen. Ze vlogen zo laag dat ik op hun flank de Duitse herkenningstekens zag. Messerschmitts, de gevreesde Duitse gevechtsvliegtuigen. Al snel bleek dat de Duitsers het op het vliegveld gemunt hadden.’88 Het werd onmiddellijk duidelijk dat de Belgische defensieve middelen niet opgewassen waren tegen de innovatieve ideeën en methodes van de Duitsers. Radio- en telefoonverbindingen werden vernield en de Belgische legerleiding tastte in het duister over het precieze verloop van de Duitse bestormingen. De Duitse aanvallen veroorzaakten chaos, paniek en twijfel en hadden vooral een demoraliserend effect onder de Belgische soldaten. De schrik bij de Belgische soldaten zat er goed in. Zou de bloederige Eerste Wereldoorlog zich herhalen? Het was de bedoeling van de Duitsers om de bruggen over het Albert- en Julianakanaal in handen te krijgen alvorens de Belgische troepen ze konden vernielen om de Duitse opmars te vermoeilijken. Ondanks Geallieerde bombardementen waren de bruggen van Veldwezelt en Vroenhoven intact in Duitse handen gevallen. Op 11 en 12 mei probeerden Belgische, Franse en Engelse vliegtuigen de bruggen over het Albertkanaal te vernietigen, maar de Duitse troepen slaagden er in de bruggen optimaal te verdedigen tegen de Geallieerde bombardementen. De Belgische troepen plooiden vervolgens massaal terug achter de zogenaamde KW-linie, genoemd naar Koningshooikt en Waver, twee plaatsen die op de linie lagen. Deze linie, gebouwd in opdracht van het ministerie van Defensie, diende het front tussen Antwerpen en Leuven te verdedigen.89 Daar maakten Geallieerde legers hun opwachting om de Belgische troepen te ondersteunen. Leopold III reageerde al meteen onthutst over de Duitse aanval en wist als opperbevelhebber niet meteen wat zijn troepen te bevelen. Hij en zijn entourage vreesden in de eerste plaats een Duitse omsingeling van België. Want naast een aanval in het noorden van België rukten de vijandelijke troepen onder leiding van veldmaarschalk Gerd von Rundstedt ook via de Ardennen op richting Frankrijk. Op 13 mei begon de Duitse Luftwaffe met de aanval op Sedan, een Noord-Frans stadje aan de Maas, en amper een dag later hadden de Duitse troepen de Maas bereikt, waardoor ze achter de bevreesde Maginotlinie konden komen.90 Nadat de Duitsers op 14 mei de Maas waren overgestoken en verder oprukten richting het Kanaal, zagen Leopold III en de Belgische legerleiding de toekomst somber in. Diezelfde avond ontving Leopold in het hoofdkwartier van het Belgische leger te Breendonk namelijk een rapport van generaal Emile Galet. Daarin voorspelde de generaal, een militair fenomeen in België dankzij zijn prestaties in de Eerste Wereldoorlog, de Duitse opmars richting het Kanaal en niet richting Parijs, zoals de Fransen wel verwachtten. Op 21 mei 1940 gaf de Belgische koning al een neergeslagen indruk: hij zou zijn regering, onder leiding van eerste 88
Albert Valcke, geciteerd in: J. Franssen, De Laatste Getuigen, Antwerpen, Manteau, 2005, p. 15 L. De Vos, De Tweede Wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 2004, p.63-75. 90 L. De Vos, De Tweede Wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 2004, p.89-90 89
32
minister Hubert Pierlot, niet volgen naar Frankrijk om er de strijd tegen Hitler aan te houden, maar wel blijven in zijn land, bij zijn leger en zijn volk. Een beslissing die hem later zuur zou opbreken wanneer zijn uitspattingen naar buiten kwamen, met onder andere de Koningskwestie tot gevolg.91 Op 28 mei 1940, achttien dagen nadat de eerste Duitse troepen België waren binnengedrongen, gaf Leopold III als opperbevelhebber van het Belgische leger het bevel tot capitulatie. Het capitulatieproces werd in het kasteel van Anvaing (Henegouwen) ondertekend.92 De Belgische koning werd krijgsgevangen gezet in zijn eigen kasteel (hij wou het lot van zijn soldaten namelijk delen), terwijl de regering uiteindelijk in Londen belandde. Het kwam tot een openlijke breuk tussen de koning en zijn regering: Leopold III stelde dat België zijn plicht had gedaan door zich in de mate van het mogelijke te verdedigen tegen de Duitse agressors, maar nu België in Duitse handen was gevallen, moest het opnieuw voor de neutraliteit kiezen. Dit stond in schril contrast met het beleid van Hubert Pierlot en zijn ministers, die vanuit Londen de strijd tegen de Duitsers wouden doordrijven.93 België kwam uiteindelijk samen met twee Noord-Franse departementen terecht onder een Duits militair bestuur onder leiding van Alexander von Falkenhausen, die de toepasselijke titel Militärbefehlshaber in
Belgien und Nordfrankreich kreeg toegewezen. Dit militair bestuur, de Militärverwaltung, zou vier jaar lang België en Noord-Frankrijk besturen, totdat het in juli 1944 vervangen werd door een civiel bestuur, de Zivilverwaltung.94
2. HET B.R.K. TIJDENS DE ACHTTIENDAAGSE VELDTOCHT Dat het Rode Kruis en zijn afdelingen zich jaren aan een stuk hadden voorbereid op een eventuele oorlog en alert handelden, werd reeds aangetoond. In 1939 werd duidelijk dat die oorlog er ook effectief zou komen, hoewel Leopold III had getracht België de oorlog te besparen. Wanneer in de vroege ochtend van 10 mei 1940 het Duitse leger België bruusk binnenviel, kon de daad bij het woord worden gevoegd. De Gezondheidsdienst van het leger gaf het Rode Kruis terstond het bevel om over het ganse land zo’n 150 hospitalen in te richten, zoals dat een klein decennium eerder was vastgelegd met de Conventie van 1 december 1931. Pierre Nolf op zijn beurt commandeerde onmiddellijk alle lokale afdelingen van het B.R.K. te mobiliseren en gaf aan dat hij hoopte dat de vele voorbereidingen van de laatste jaren nu hun vruchten zouden afwerpen.95 Enkele dagen na de Duitse inval wist het Rode Kruis zich te verzekeren van een Dienst van Doodsberichten en Sterfgevallen, een Dienst van Telling van de Burgerlijke Gekwetsten, een Officieel Agentschap der Krijgsgevangenen, een Dienst 91
J. Velaers en H. Van Goethem, Leopold III: de Koning, het Land, de Oorlog, Tielt, Lannoo, p.179-181 L. De Vos en J.P. Descan, “De Taalverhoudingen bij de Belgische Krijgsgevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog”, in: Wetenschappelijke Tijdingen, XLVIII (1989), 4, p. 239 93 B. De Wever en G. Deneckere, Geschiedenis van België, Gent, Academia Press, 2009, p. 116 94 B. De Wever en G. Deneckere, Geschiedenis van België, Gent, Academia Press, 2009, p. 116 95 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 5/2, ‘instructie nr. 243 van Pierre Nolf, 10 mei 1940.’ 92
33
van Hulp aan Vluchtelingen en Geëvacueerden, een pakhuis van materieel en centrale apotheek, alsook gewestelijke pakhuizen van materiaal en tot slot een Nationale Dienst voor Hulp aan de Krijgsgevangenen (N.D.H.K.), bestaande uit diverse afdelingen die respectievelijk verantwoordelijk waren voor de briefwisseling, het verzenden van pakjes en ontspanning voor de krijgsgevangenen. De nationale dienst bevatte daarnaast ook een magazijn-werkplaats voor de bereiding van type-pakjes en een afdeling die hulp bood aan vreemde krijgsgevangenen. Deze dienst is uiterst belangrijk voor dit geschiedkundig onderzoek en wordt in een apart hoofdstuk uitvoerig besproken. Op 11 mei 1940 werd daarbovenop een aanvullend Bestuurscomité opgericht. Dit 30-koppige comité kwam de eerste drie maanden van de oorlog dagelijks bijeen om de zaken goed en wel op te volgen en snel gewichtige knopen door te hakken. Na deze drie maanden werden de koppen driemaal per week samen gestoken.96 Op 16 mei besliste de Algemene Raad het B.R.K. te splitsen: het ene deel, waaronder onder meer Pierre Nolf, barones Hankar en Edmond Dronsart, zou hoe dan ook in de hoofdstad blijven zetelen, terwijl een ander deel, met onder andere Baron Carton de Wiart en burggravin Madeleine de Lantsheere, zich in een onbezet deel van België zou vestigen.97 Met de gedachte dat het ganse Belgische grondgebied in Duitse handen zou vallen, werd voorlopig geen rekening gehouden. Tien dagen had het Rode Kruis de situatie meegaand aanschouwd, tot het op 20 mei besefte dat het zo niet verder kon en de aanzet gaf tot een methodische organisatie voor hulp aan de krijgsgevangenen. Het zou meteen de drukste periode worden, tot 10 juni. Tienduizenden krijgsgevangen – zowel Belgische, Franse als Engelse – doorkruisten namelijk het hele land en de Rode Kruismedewerkers werkten zich voor hen uit de naad. Want naast de vele duizenden krijgsgevangenen98 moesten ook de burgers en verschillende lokale afdelingen van het Rode Kruis bevoorraad worden. De Belgische wegen werden letterlijk overrompeld door de talrijke Rode Kruiswagens. Tijdens deze onstuimige periode was de Rode Kruisleiding er bovendien in geslaagd de controle over 95 hospitalen, verspreid over het ganse land, te verwerven. De samenwerking met de Gezondheidsdienst van het leger bleek uiterst doeltreffend te zijn en impliceerde een vlotte omzetting van theorie naar praktijk. Hier kwam echter verandering in nadat België zijn meerdere moest erkennen in Duitsland. De samenwerking tussen het Rode Kruis en de Gezondheidsdienst van het leger werd ogenblikkelijk stopgezet en het Rode Kruis moest de klus nu alleen klaren. Op medisch vlak vormde dit geen enkel probleem: de gewonde soldaten konden nog altijd op medische hulp rekenen en de medische faciliteiten bleven functioneren. Het administratieve en financiële aspect daarentegen vormde een groter probleem aangezien dat tot voor kort behoorde tot de verantwoordelijkheden van het nationale leger.99 De uitgaven van het Rode Kruis per dag werden in deze periode geraamd op een
96
E. Dronsart, “De Voorbereiding der diensten van het Roode Kruis”. In: Rood-Kruis België, mei-december 1940, Antwerpen, Helios, s.d., p. 10-11 97 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 260/2149. 98 Edmond Dronsart schatte dat er van 20 mei tot 10 juni ’40 ongeveer 600.000 krijgsgevangenen door het B.R.K. werden geholpen. 99 L. De Munch et alii, p. 51-52
34
half miljoen BEF.100 Om dit het hoofd te bieden zocht het Rode Kruis toenadering tot zijn nieuwe ‘chef’. In tegenstelling tot de omstandigheden tijdens de Eerste Wereldoorlog, waarbij het Belgische Rode Kruis gevormd werd naar Duitse normen, doorzag von Falkenhausen het belang van de hulpverleningsorganisatie nu wel en besloot weinig te veranderen. Het zou de perceptie van de burgerbevolking tegenover de bezetter overigens alleen maar ten goede komen.101 Von Falkenhausen was daar bovendien juridisch verplicht tot. De Conventie schreef namelijk voor dat de verzorging en hospitalisatie van gewonde militairen, burgers en krijgsgevangenen de verantwoordelijkheid werd van de bezetter. Nadat België zich noodgedwongen moest neerleggen bij de Duitse overmacht, zocht het deel van het B.R.K. dat in een onbezet deel van België zou blijven, andere oorden op en belandde uiteindelijk in Cahors, in het vrije deel van Frankrijk. Op 15 juni 1940 werd uiteindelijk een belangrijke overeenkomst gesloten: het Rode Kruis moest het bestuur van alle militaire hospitalen in België en Noord-Frankrijk op zich nemen (ook de nieuwe), dat in handen kwam van B.R.K.-voorzitter Nolf en generaal dr. Kersmaeckers, terwijl de Duitse overheid elke dag een som geld zou overdragen aan de vrijwilligersorganisatie. Daarbij werd het Belgische grondgebied opgedeeld in zes militaire circonscripties: West-Vlaanderen; Oost-Vlaanderen; Brabant en Henegouwen; Antwerpen; Luik, Namen en Luxemburg en tot slot het Nauw van Kales. Vanaf 20 juni ging deze regeling van kracht.102
3. DE GEVANGENNEMING Aanvankelijk was het niet geweten wat er met de vele gecapituleerde militairen moest gebeuren. Het capitulatieproces van 28 mei notuleerde namelijk niets over het lot van de Belgische krijgsgevangenen. Bleven ze in België of werden ze overgebracht naar het Reich? Zouden de Vlamingen hetzelfde lot ondergaan als hun Waalse collega’s? En hoelang zou het gevangenschap duren?103 Het zijn slechts enkele voorbeelden van vragen waar men in eerste instantie geen antwoord op wist te formuleren. Sommigen hadden van deze onwetendheid gebruik kunnen maken om naar huis te glippen, vooral in het zuiden van het land, waar de Duitse legers vooral oog hadden voor de doorgang naar Frankrijk en minder omkeken naar de gecapituleerde soldaten.104 Door deze stompzinnigheid lieten de Duitsers de Belgische soldaten dan maar dagenlang nodeloos marcheren, tot
100
E. Dronsart en Prof. Sebrechts, “De Inrichting en de Werking van de Hospitalen van het Roode Kruis van België”. In: Rood-Kruis België, mei-december 1940, p. 30 101 L. De Munch et alii, Kleine helden, grote missie. Het Belgische Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog, p.51-52 102 E. Dronsart en Prof. Sebrechts, “De Inrichting en de Werking van de Hospitalen van het Rood-Kruis van België.” In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, p. 30-31 103 L. De Vos en J.P. Descan, “De Taalverhoudingen bij de Belgische krijgsgevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog”, in: Wetenschappelijke Tijdingen, XLVIII (1989), 4, p. 239 104 L. De Vos en J.P. Descan, op. cit., p. 239
35
de beslissing viel om ze als krijgsgevangenen naar het Derde Rijk te sturen.105 Op 6 juni 1940 hakte Alexander von Falkenhausen, na een bevel van Hitler daags voordien in ontvangst te hebben genomen, de knoop door: alle krijgsgevangenen uit de provincies West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Antwerpen, Limburg en Brabant (met uitzondering van het arrondissement Nijvel en de stad Brussel) zouden worden vrijgelaten. Dit gold ook voor Franstaligen die in een van de Vlaamse provincies woonden. Walen die een beroep van algemeen nut uitoefenden (dokters, veeartsen, ingenieurs, directeurs van grote bedrijven, functionarissen, elektriciens, chauffeurs, ...) of hun Vlaamse achtergrond konden aantonen, kregen net als hun Vlaamse kameraden een Entlassungsschein, een ontslagbewijs.106 De Duitsers probeerden het hele gebeuren in de mate van het mogelijke te organiseren en verzamelden de duizenden gevangenen op weiden, in scholen, voetbalstadions of op andere plaatsen waar een massa mensen ondergebracht kon worden. Dat laatste kan geverifieerd worden met behulp van het dagboek van H. Sielens, vrijwillig patrouilleur bij het Belgisch Leger en ingelijfd bij de verkenners tijdens de Achttiendaagse Veldtocht. Hij en zijn kompanen werden in het West-Vlaamse Egem door de Duitse overmacht bevangen en na een lange mars overgebracht naar een goed bewaakte plaats in Lokeren.107 Daar werden de Belgische soldaten verdeeld in verschillende groepen en gestald in eerst een school en later een spinnerij, vooraleer koers richting Duitsland werd gezet.108 Het nalatenschap van Roger Buyle, amper 20 jaar bij het uitbreken van de oorlog, leert ons dat hij en zijn kompanen na de capitulatie ergens in Oost-Vlaanderen krijgsgevangen werden gemaakt. Na enkele dagen rondzwerven doorheen Vlaanderen overnachtten de ongelukkigen in openlucht op het plaatselijke voetbalveld, vooraleer ze richting Stalag II-C te Greifwald werden getransporteerd.109 De Duitse bezetter kon de enorme hoeveelheden soldaten echter niet verwerken en was verplicht meteen duizenden krijgsgevangen vrij te laten. De rest daarentegen had minder geluk en keek tegen een jarenlange opsluiting in een of ander kamp ergens in Duitsland aan.110 Van de 700.000 gemobiliseerde Belgen bevonden er zich begin juli ‘40 ongeveer 225.000 in Duitse krijgsgevangenkampen. Het Comité van het ICRK te Lausanne maakte een rapport op van de staat van 25 november 1940 met het aantal Belgische krijgsgevangenen in de Stalags en Oflags. Op dat moment waren er 160.129 Belgische militairen krijgsgevangen in de Stalags, met een zwaartepunt in Stalag I-A (20.839 Belgen) en Stalag XVII-B (22.593 Belgen). De Oflags telden 6.580 Belgische krijgsgevangenen, waarvan de helft in Oflag III-B verbleef. Een onderscheid tussen Vlaamse en Waalse gevangenen werd hier niet gemaakt.111 Dit aantal werd tussen september 1940 en maart 1941 echter gereduceerd tot circa 60 à
105
M. De Wilde, België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 3: De nieuwe orde, p.101-102 L. De Vos en J.P. Descan, op. cit., p. 241 107 In Lokeren, Dendermonde, Moerbeke en Brasschaat werden de gevangenen verzameld in zogenaamde Dulags vooraleer koers werd gezet richting Duitsland. 108 H. Sielens, Vlaamsche Krijgsgevangenen. Slaven voor Hitler, Antwerpen, Ontwikkeling, 1945, p. 9 109 R. Buyle, “Kriegsgefangener Nummer 35.888”, in: Van Mensen & Dingen. Tijdschrift voor Volkscultuur in Vlaanderen, 9 (2011), 1-2, p. 40 110 D. Pontzeele, Krijgsgevangen! Belgische officieren in het kasteel van Colditz, 1940-1943 111 RKA, Hulpverlening aan Oorlogsslachtoffers, nr. 522. 106
36
80.000112 manschappen. Het waren vooral de Vlaamse niet-beroepsmilitairen die op gratie van de
Führer konden rekenen en rechtsomkeer mochten maken (bij aankomst werden de Vlaamse en Waalse militairen namelijk met behulp van een taalproef van elkaar gescheiden113). Dat had Hitler op 5 juni 1940 beslist: alle krijgsgevangenen wonend in het noordelijke deel van het land (de stad Brussel en arrondissement Nivelles niet inbegrepen) zouden onmiddellijk worden vrijgelaten (supra). Bovendien waren de Duitsers klaarblijkelijk hun verleden niet vergeten: aan gevangenen afkomstig uit EupenMalmédy werd eveneens de onmiddellijke vrijheid geschonken. Deze richtlijnen waren echter niet altijd waterdicht: ook Waalse gevangenen die in het noordelijke deel van België woonden, werden vrijgelaten en omgekeerd, waardoor vele Vlamingen alsnog naar Duitsland werden gestuurd.114 Soldaat Maurice Biebauw uit het West-Vlaamse Tielt bijvoorbeeld getuigde dat hij na een moordende mars in Trier aankwam, waar hij en zijn kompanen het nieuws kregen dat alle Vlamingen naar huis mochten keren. Ze werden in verschillenden beestenwagons gestopt en werden pas na enkele dagen bevrijd. Ze hadden al snel door dat de trein niet in westelijke richting had gereden, maar wel in de omgekeerde. De trein arriveerde uiteindelijk in Oost-Pruisen, waar Biebauw in Stalag I-A werd opgesloten.115 Na aankomst in het kamp, moesten de krijgsgevangenen zich uitkleden, werden ze gefouilleerd en ontluisd. Ook het hoofd werd kaalgeschoren, waarna elke gevangene een nummer werd. Vervolgens moest de gevangene zijn naam, rank, woonplaats en beroep meedelen. Meer mocht niet gevraagd worden, zoals artikel 5 van de Conventie dat stipuleert.
4. HET DUITSE KAMPENSYSTEEM Vooraleer dieper wordt ingegaan op het leven in de Duitse krijgsgevangkampen en de rol die het B.R.K. hier speelde, is het aangewezen wat meer informatie te hebben over het Duitse kampsysteem. Er bestonden verschillende kampen, maar door een onderwerpsafbakening zullen we ons beperken tot drie soorten: de Stalags, Oflags en Dulags. Eerst en vooral werd een onderscheid gemaakt tussen soldaten en onderofficieren enerzijds en officieren anderzijds. De eerste groep kwam terecht in de zogenaamde ‘Stalags’ (Stammlagers) dat het centrale kamp vormde. Dit hoofdkamp werd daarbovenop omringd door de vele Kommando’s of arbeidsplaatsen, waarin het merendeel van de soldaten werd tewerkgesteld. De officieren daarentegen brachten hun tijd in de ‘Oflags’ (Offizierlagerkamp) door. Door de achtergrond van bepaalde 112
Een precies aantal is niet bekend. In een nota van het Officieel Inlichtingsagentschap (7.4.1941) wordt het aantal geraamd op 60.000, terwijl in een informatiebrochure van januari ’42 van het B.R.K. wordt gesproken van 80.000 Belgische krijgsgevangenen. 113 M. De Wilde, België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 3: De nieuwe orde, p. 102 114 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710, ‘nota van A. von Falkenhausen van 6.6.1940’. 115 T. Biebauw, Maurice Biebauw: Stalag I-A & De Treinramp van Isenbüttel, 2011, p. 77-82.
37
officieren konden de officierskampen diverse vormen aannemen, zoals dat onder meer het geval was in Colditz. Dit Duits stadje is de thuishaven van een eeuwenoud kasteel dat in het begin van de jaren dertig door de nazi’s opnieuw in gebruik werd genomen. Het kasteel had door de jaren heen een beruchte reputatie opgebouwd als een onneembaar bolwerk voor vijandelijke aanvallers en de Duitse militairen waren van mening dat het onmogelijk was er uit te ontsnappen.116 Het slot had tijdens de Eerste Wereldoorlog immers haar diensten al bewezen wanneer er honderden krijgsgevangenen werden opgesloten en bleek toen al ontsnappingsveilig. De nationaalsocialisten gebruikten het in een eerste instantie als een tijdelijk kamp waar tegenstanders van het nationaalsocialisme in onder werden gebracht vooraleer afgevoerd te worden naar een concentratiekamp. Bij het uitbreken van de oorlog werd het kasteel echter ingericht als kamp waar eerst enkel Poolse en daarna ook onder andere Belgische officieren krijgsgevangen werden gehouden. Vanaf november 1940 werd het geïnstalleerd als Sonderlager, een kamp waarin alle gevaarlijke en staatsonveilige krijgsgevangen officieren met verschillende nationaliteiten in onder werden gebracht, en kreeg de naam ‘Oflag IV-C’. Met ‘gevaarlijke en staatsonveilige officieren’ worden hoofdzakelijk officieren bedoeld die al hadden aangegeven op een ontsnapping te zijn belust, hun haat jegens het Derde Rijk openlijk verkondigden of spot dreven met de Duitsers.117 Oflags waren echter niet exclusief voor officieren. Ook onderofficieren en soldaten, die de officieren dienden bij te staan, werden er opgesloten.118 De ‘Dulags’ (Durchgangslager) tenslotte vormden geen permanente verblijfplaats, maar waren doorgangskampen waar militairen in afwachting van hun definitieve verblijf werden vastgehouden. 119 Ook in België werden Dulags ingericht (namelijk in Lokeren, Dendermonde, Moerbeke en Brasschaat), wanneer er nog in het duister werd getast betreffende het lot van de Belgische krijgsgevangenen. Het Derde Rijk kende tijdens de Tweede Wereldoorlog honderden krijgsgevangenkampen. Een duidelijke en eenvoudige benaming voor al deze kampen was geen kinderspel en dus werd gekozen voor een makkelijke organisatie. Het Reich was onderverdeeld in 21 militaire districten, die de Duitsers beter kenden als Wehrkreise. Elk militair district kreeg een Romeins nummer toebedeeld (I, II, III, ...). De kampen kregen het Romeinse nummer van het district waaronder ze ressorteerden, gevolgd door een letter van het alfabet in volgorde van oprichting en de plaatsnaam.120 De eerst opgerichte Stalag in Wehrkreis XVII kreeg dan bijvoorbeeld de naam ‘Stalag XVII-A Kaisersteinbruch’.
116
P.R. Reid, Colditz ’40-’42. Een vlijmscherp spel van kat en muis, p. 45 D. Pontzeele, Krijgsgevangen! Belgische officieren in het kasteel van Colditz, 1940-1943, Erpe, De Krijger, p. 5-10 118 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 610, ‘Documenten betreffende de briefwisseling tussen E. Dronsart en (ex-)vertrouwenspersonen van de Oflags.’ 119 M. Wiesner, Wer die macht hat, hat recht, p. 23. 120 M. Wiesner, Wer die macht hat, hat recht, p. 23. 117
38
5. VLAAMS GELUK: DE ONMIDDELLIJKE VRIJLATING Van zodra Belgisch militairen waren opgeslorpt door een van de vele Duitse kampen, werden de eerste repatriëringsacties op touw gezet en werden de eerste Vlaamse krijgsgevangenen teruggebracht. De treinleiding kreeg toen de opdracht gevangenen van het Belgisch Leger die als Vlaams waren gecategoriseerd, mee te nemen.121 Dat kon op weinig begrip rekenen van de Walen, die zich terecht gediscrimineerd voelden. Het B.R.K. werd overstelpt met verzoeken van Waalse gevangenen met de vraag om dit op te helderen, zoals de Waalse gevangenen van Stalag VI-C te Oberlangen in het voorjaar van ’42 hadden gedaan. Het B.R.K. repliceerde de Belgische vertrouwenspersoon van het kamp Mazy dat dit niet tot mogelijkheden van de organisatie behoorde. Het Rode Kruis voegde er bovendien aan toe dat het alle Belgische krijgsgevangenen een gelijke behandeling zal geven.122 Een aanzienlijk aantal Waalse krijgsgevangenen maakte van het gevangenschap gebruik om een snelcursus Nederlands te volgen zodat ze alsnog als ‘Vlaming’ naar huis gestuurd zouden worden. De Franstalige familienaam of het gebrekkige Nederlands dat ze onder Duitse druk voortbrachten, gooide echter meermaals roet in het eten. Een omvangrijk deel van de Vlaamse krijgsgevangenen kreeg in het begin van 1941 een Entlassungsschein, een bewijs van ontslag, toegestuurd, waardoor ze een voortijdige terugkeer naar huis konden verkrijgen. De gevangene moest zich bij zijn thuiskomst in zijn woonplaats onmiddellijk melden bij de Ortskommandantur, zijn werk hervatten, zijn militair uniform inleveren en zich onthouden van elke vijandelijke actie tegen het Derde Rijk en de Wehrmacht (zoals dat bepaald was met artikel 74 van de Conventie).123 De Waal Jean Haidon, die sinds juni 1940 gevangen zat in Stalag I-A, getuigde dat over deze beslissing soms onzekerheid bestond. Op 20 januari 1941 kregen de Walen in het kamp namelijk te horen dat zij, net als hun Vlaamse collega’s, naar huis mochten keren. Het ging echter om een foutief bericht, waarna de algemene moraal een vriespunt bereikte.124 Een rapport van Prins Etienne de Croy, die op 26 juni 1941 samen met dr. G. Wibauw verscheidene kampen bezocht naar aanleiding van de treinramp in Isenbüttel (infra), bracht exacte cijfers aan de man. Op dat moment bevonden er zich nog 82.286 Belgen in Duitse krijgsgevangenkampen, een cijfer dat wel voortdurend decimeerde doordat elke dag gevangenen stierven of werden gerepatrieerd. Enkele dagen later reageerde Dronsart verrast: het Oberkommando
der Wehrmacht (OKW) had daarvoor namelijk benadrukt dat er ‘slechts’ 60.000 gevangen in Duitsland overbleven.125 Ondanks de onzekerheid over het exacte aantal gevangenen, besefte het Rode Kruis dat de weg nog lang was en de krijgsgevangenen nog niet thuis waren.
121
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710/528. SOMA, Documentencollecties, onderzoeksfondsen en enquêtes, AA 253, ‘verslag van Mazy, vertrouwenspersoon van Stalag VI-C.’ 123 SOMA, Documentencollecties, onderzoeksfondsen en enquêtes, AA 251, ‘Bewijs van ontslag van Belgisch soldaat Roger Lauwers van 1.10.1941.’ 124 SOMA, Deelarchief van het ministerie van Buitenlandse ZAken, AA 133, ‘memoires van Jean Haidon.’ 125 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 705, ‘rapport van Prins Etienne de Croy, 26.6.1941.’ 122
39
HOOFDSTUK V: HET B.R.K. TIJDENS DE MILITÄRVERWALTUNG
1. INLEIDING Na de oprichting van een inlichtingsagentschap op 2 september 1939, zoals de Conventie dat voorschreef, bewees het Rode Kruis België onmiddellijk zijn onschatbare waarde voor de duizenden Belgische burgers en soldaten die in handen waren gevallen van de Duitsers. Duizenden vrijwilligers van over het hele land boden spontaan hun hulp aan om de harde opsluiting van onze strijders te verzachten. In een eerste instantie waren de hulpacties van het Rode Kruis niet enkel beperkt tot de krijgsgevangenen: de organisatie was er namelijk op gericht de burgerbevolking een hulpvaardige hand toe te reiken. Leopold III mocht dan wel in België zijn gebleven tijdens de Duitse bezetting om het lot van zijn volk te delen, als krijgsgevangene kon hij weinig waarmaken. Het Rode Kruis, dat volgens het internationaal humanitair recht hulp aan de burgers en (gewonde) soldaten in oorlogstijd mocht aanbieden, was een dankbaar geschenk om die leegte op te vullen. De Militärverwaltung betekende geen voorspoedige tijd in het neergeslagen België. De Belgische economie werd volledig in het teken gesteld van de Duitse oorlogseconomie, met onder andere een hoog werkloosheidscijfer en steeds grotere vraag naar voedsel tot gevolg. Voor de aangroeiende werkloosheid had de bezetter een voor beide kampen gunstige oplossing in petto (zie hoofdstuk 9 ‘Tewerkstelling’, p. 99), maar een uitweg voor de voedselproblemen lag blijkbaar minder voor de hand. De vele mislukte oogsten, Duitse opeisingen van de proviand en een efficiënte Britse blokkade hadden de voedselvoorraad van de Belgen snel doen slinken. Leopold III vroeg om die reden in januari 1941 een onderhoud aan met
Militärbefehlshaber von Falkenhausen. Enkele dagen later wees Duits minister van Buitenlandse Zaken von Ribbentrop dit echter af en herinnerde de koning eraan dat hij zich door zijn krijgsgevangenschap met geen enkele politieke affaire mocht bezighouden. Het Rode Kruis schoot hier te hulp. In augustus 1940 haalde het B.R.K. zijn slag thuis: een onderhoud met de Amerikaanse ambassadeur te Brussel en het Amerikaanse Rode Kruis te Parijs leverde een garantie op Amerikaanse materiële hulp op.126 Begin december 1940 wist Max Huber zich daarbovenop van trans-Atlantische hulp te verzekeren: zowel het Amerikaanse Rode Kruis als verschillende Zuid-Amerikaanse RK-afdelingen gaven aan individuele pakketten van 5 kilogram op te sturen naar de Belgen in krijgsgevangenschap. Een maand later schoot ook de Deense afdeling de Belgische krijgsgevangenen te hulp, hoewel die slechts gering was.127 In april 1941 kreeg een Belgische rodekruisdelegatie bovendien de toelating van de Duitse bezetter om naar de Verenigde Staten te reizen om zich te verzekeren van constante
126 127
RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 370 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nrs. 260/6387 en 260/3307
40
Amerikaanse hulp.128 De krijgsgevangen officieren van Oflag II-A kunnen ervan meespreken dat dit een succesvolle handelsmissie was geweest: op 17 juni 1941 informeerde luitenant-generaal Van den Bergen dat het kamp een zeer genereuze zending had gekregen van de Amerikanen. De gevangenen moet zo opgetogen geweest zijn dat ze het B.R.K. vroegen de foto’s van deze heugelijke ontvangst naar hun families op te sturen.129 Om de aanzwellende macht van de hulpverleningsorganisatie enigszins aan banden te leggen, ordonneerde het OKW het Rode Kruis een reeks bijkomende instructies op 16 oktober 1941. Deze werden door het hoofdbestuur in een communiqué van 22 oktober medegedeeld aan de diverse provinciale en lokale voorzitters van het B.R.K. en hadden onmiddellijk betrekking op de pakketten. De belangrijkste instructies voor deze verhandeling worden hieronder uiteengezet. 130 -
Elk onregelmatig pakket, dit zijn pakketten waarvan de inhoud uit verboden middelen bestaat of pakketten waarvan het verpakkingspapier bedrukt is of waarop geschreven is, zal niet aan de gevangene worden overhandigd. De afzender wordt bovendien verantwoordelijk gesteld voor de vastgestelde overtreding.
-
Het verzenden van boeken is beperkt. Enkel wanneer de kampcommandant dit heeft gevraagd of er toelating voor heeft gegeven, mogen boeken worden opgestuurd. In het laatste geval moet de vertrouwenspersoon de aanvraag doen.
-
Wat betreft de inhoud van de pakketten zijn verboden: eetwaren die kunnen bederven (boter, ham, spek, vers fruit, ...) of scheermessen, scharen, messen, sigarettenpapier, glazen of kartonnen potjes, documenten (wel toegelaten: de inventaris opgemaakt door de afzender en het ontvangstbewijs), fotoboeken en handschriften. Bovendien moet alles in het pakket vast zitten. Daarom moet de leegtes opgevuld worden met onbedrukt en onbeschreven papier.
-
De pakketten mogen maximum 5 kilogram wegen, tenzij het etiket een bijzondere instructie bevat, en moeten van karton zijn (uitzonderlijk worden ook houten kistjes en blikken dozen aanvaard).
-
Het B.R.K. draagt de volle verantwoordelijkheid van de pakketten. Elk pakket moet een stempel ‘nagezien door het Rode Kruis’ bevatten. Bij overtredingen wordt niet de verantwoordelijke vervolgd, maar wel de hele organisatie.
-
Waar er geen afdeling van het RK of erkende organisatie is, mag de nationale postdienst de taak overnemen.
-
Muziekinstrumenten en sportattributen zijn toegelaten, maar deze moeten nadrukkelijk in het sorteercentrum van Brussel-Livorno worden gecontroleerd en een duidelijk etiket ‘Dienst Onderricht en Ontspanning’ dragen.
128
J. Velaers, Leopold III, de koning, het land, de oorlog. Tielt, Lannoo, 1994, p.666-667 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 610. 130 Ten Dienste van de Krijsgevangenen, Brussel, Rood-Kruis van België, p. 29-32 129
41
Nadat het deze richtlijnen had ontvangen, kwam de Algemene Raad van het B.R.K. op 25 oktober bijeen om belangrijke overeenkomsten betreffende hulp aan krijgsgevangenen te treffen. Het Rode Kruis had het eerste jaar van de bezetting namelijk heel wat informatie bijeen gegaard over de krijgsgevangenen, waarna het tijd was om eventuele aanpassingen en verbeteringen door te voeren. Naast voorzitter Pierre Nolf, die de vergadering leidde, waren ook onder andere luitenant-generaal Keyaerts, Maurice Jansen, afgevaardigde van het Uitvoerend Comité van Winterhulp, Barones Carton de Wiart, hofdame van de koningin en de heer Romsee, secretatis-generaal van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid, aanwezig.131 In december 1942 werd het belang van de organisatie wederom onmiskenbaar. Leopold’s protest op het Duitse beleid in zijn land en Europa werd steeds groter en dus besloot de koning, ondanks zijn krijgsgevangenestatuut, niet bij de pakken te blijven zitten. Op 17 december deed hij een opmerkelijke oproep aan B.R.K.-voorzitter Pierre Nolf. Hij begon zijn brief met het aanhalen van het betreurde lot van de Belgische vrouwen onder de Duitse bezetting. Zij werden namelijk naar Duitsland gedeporteerd om daar in fabrieken zwaar werk te verrichten. Leopold had zich kort daarvoor tot Adolf Hitler gericht en had hem reeds gevraagd de deportaties van vrouwen en meisjes stop te zetten. ‘Il m’a été répondu que les nécessités de la guerre empêchent l’Allemagne
d’arrêter les déportations’132 schreef Leopold hierover. Door de Duitse afwijzing van zijn oproep vroeg Leopold nu aan Pierre Nolf en het Rode Kruis ‘d’étudier les moyens les plus appropriés pour réaliser
cette oeuvre d’humanité’.133 Het was nooit de bedoeling geweest dat de brief bekend werd, laat staan in Duitse handen zou terechtkomen. Desondanks lekte de brief enkele dagen later uit en werd op 6 februari 1943 zelfs gepubliceerd door het Duitse agentschap Reuter. Hitler was uiterst ontstemd over de brief en diende Leopold van antwoord op 15 februari. Hitler noemde de brief aan Pierre Nolf ongehoord en zelfs beledigend en wees de koning er op dat hij een krijgsgevangene was die zich niet met politiek mocht bezighouden.134 Leopold kon niet anders dan de situatie lijdzaam te aanschouwen.
2. “SCHIET DEN KRIJGSGEVANGENEN TER HULP!” De hulp van het Rode Kruis tijdens de oorlog was eindeloos en te uitgebreid om uitvoerig te bespreken, waardoor we ons noodgedwongen beperken tot de hulp ten bate van de krijgsgevangenen. Twee organisaties werden in deze context uit de grond gestampt: het ‘Officieel Inlichtingsagentschap voor Krijgsgevangenen’ enerzijds, dat, zoals de naam doet vermoeden, informatie verschafte over de Belgische krijgsgevangenen aan wie dat nodig achtte. Op de oprichting van dit agentschap had men kunnen rekenen, daar de Conventie dit met artikel 77 had voorgeschreven. Anderzijds werd ook een ‘Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen’ tot stand gebracht. In tegenstelling tot het 131
Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, Brussel, Rood-Kruis van België, p. 1 SOMA, Archieven en documenten van en over inlichtings- en actiediensten, AA 624/422, ‘brief van Leopold III aan RK-voorzitter P. Nolf op 17.12.1942.’ 133 SOMA, Archieven en documenten van en over inlichtings- en actiediensten, AA 624/422. 134 J. Velaers, Leopold III, de koning, het land, de oorlog, p.753-754 132
42
Inlichtingsagentschap kwam deze dienst er volledig op initiatief van het Rode Kruis uit nationale noodzaak. Hieronder worden twee aparte hoofdstukken gewijd aan deze diensten. Het hoofdbestuur van het B.R.K. had jarenlang voorbereidingen getroffen om zich zo goed mogelijk te wapenen in het geval dat Europa wederom in een strijdtoneel veranderde. In de eerste plaats werd aan de burgerlijke bevolking gedacht. Zij moest zo weinig mogelijk hinder ondervinden van de krijgsverrichtingen en zo goed mogelijk worden beschermd. Voor de militaire bevolking werd vooreerst een medische verzorging voorzien. Tijdens de Achttiendaagse veldtocht moesten de gewonde soldaten dan ook als de bliksem uit de militaire gevarenzone gehaald worden en naar een van de vele hulphospitalen worden gebracht, hoofdzakelijk in de regio’s Antwerpen, Brugge, Gent, Brussel en Charleroi.135 Kort daarna zou een andere specifieke groep heel wat aandacht opslorpen: de krijgsgevangenen. De Conventie van 1929 werd uitvoerig bestudeerd en het Rode Kruis wist wat ze de gevangenen precies kon aanbieden en wat niet. Op een recordtempo kwam een indrukwekkende structuur tot stand, waarvan de vele afdelingen op een consistente en geordende manier samenwerkten.
Afbeelding 2: Structuur van het Belgische Rode Kruis in 1942
135
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 252, ‘Dossier inzake ‘l’action de la CRB du 10 mai au 30 juin 1940.’
43
2.1 Officieel Inlichtingsagentschap voor Krijgsgevangenen Na de intrede van de Duitse pletwals in het oosten van ons land, ontstond er grote paniek en wanorde onder de Belgische soldaten en bevolking. Het kleine België was niet opgewassen tegen de Duitse overweldiging en moest het hoofd buigen na amper achttien dagen strijd. De Belgische bevolking belandde onder het juk van de bezetter en over het ganse land kwamen vele soldaten en officieren in Duitse handen terecht. Er heerste een chaotische sfeer in het neergeslagen België. Duizenden vrienden en familieleden werden in het ongewisse gelaten en hadden geen enkel benul waar zijn/haar vader, broer, zoon of vriend was. Het Rode Kruis nam daarom de taak van het verwittigen van familie en vrienden van de krijgsgevangen soldaten op zich. Op 2 september 1939, de dag na de Duitse invasie van Polen, werd binnen het Ministerie van Volksgezondheid een informatiedienst opgericht conform artikel 77 van de Conventie onder de benaming
‘Officieel
Belgisch
Inlichtingskantoor
betreffende
de
militaire
en
burgerlijke
krijgsgevangenen’, dat werd voorgezeten door dr. Héger-Gilbert. De werking van deze dienst strekte zich uit over alle militaire en burgerlijke krijgsgevangenen (in het laatste geval spreekt men van de zogenaamde Displaced Persons, DP’s) die in vijandige handen waren gevallen en richtte zich op het verschaffen van informatie over de interneringen en overplaatsingen, invrijheidstellingen, veroordelingen, repatriëringen, ontsnappingen, verblijf in de hospitalen, sterfgevallen, alsook alle andere inlichtingen in verband met Belgische krijgsgevangenen. Het Ministerie van Landsverdediging speelde hier eveneens een rol en diende alsook informatie over vreemde krijgsgevangenen die door het Belgisch Leger waren opgesloten aan de informatiedienst over te maken.136 Bovendien werd bepaald dat in het geval van een gewapend conflict de dienst onmiddellijk onder het beheer kwam van het B.R.K.137 Het beheer van dit Ambt hield niet enkel een administratief aspect in, maar eveneens een financieel. Normaliter was het de taak van de federale regering om deze ambt te bekostigen, maar aangezien een groot deel van de begroting werd aangewend om de oorlogsinspanningen te financieren, schoten verschillende weldoeners van het Rode Kruis hier in de bres. Bovendien stond het Agentschap volledig onder controle van het ICRK te Genève en genoot het internationale bescherming. 138 De sceptische uitingen van ICRK-voorzitter Max Huber konden het voortbestaan van deze dienst niet bedreigen139 en op 20 mei 1940 werd het ambt omgevormd tot het ‘Officieel Inlichtingsagentschap voor Krijgsgevangenen’140 onder voorzitterschap van de heer Poll, dat belast was met het verzamelen van documentatie over zowel burgerlijke als militaire gevangenen om de getroffen families, het B.R.K., het Internationaal Comité van het Rode Kruis en de buitenlandse overheden in te lichten. In het prille begin van zijn bestaan, ondervond het agentschap verschillende moeilijkheden door de 136
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 108 Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, Brussel, Rood-Kruis van België, p. 3 138 Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangene, p.8-9 139 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 108, brief van Max Huber aan Pierre Nolf, 20.09.1939 140 Ook wel ‘Officieel Agentschap voor Inlichtingen over Krijgsgevangenen’ genoemd. 137
44
gebrekkige spoorwegverbindingen. Desondanks slaagde de dienst er met behulp van de families van de krijgsgevangenen in verschillende lijsten te publiceren, zowel in het Frans als Nederlands, met daarop de naam, voornaam, geboorteplaats en –datum, woonplaats, stamnummer en de militaire graad van de gevangene. Bovendien konden dankzij die lijsten gesneuvelde militairen geïdentificeerd worden. Kort daarna was het inlichtingsagentschap in staat om lijsten te publiceren die een antwoord boden op de ‘waar’-vraag. Hoewel het Bureau reeds vanaf het begin van de Duitse bezetting was begonnen met het opstellen van dergelijke lijsten, was het pas op het einde van augustus 1940 dat het over correcte, betrouwbare informatie beschikte, nadat de eerste officiële lijsten, opgemaakt door de Duitse instanties, België hadden bereikt.141 1.916 lijsten van gevangenen uit 15 Oflags en 31 Stalags hadden de Duitse autoriteiten ter beschikking van het Officieel Inlichtingsagentschap gesteld.142 Die lijsten bevatten naast de naam, geboorteplaats en –datum, woonplaats, stamnummer van het Belgisch Leger en militaire graad eveneens het kampnummer, het nummer van de gevangene, de graad of korps van de belanghebbenden, de namen van de ouders, de datum en plaats van gevangenneming, van internering en van het (eventuele) overlijden en alle andere belangrijke inlichtingen.143 Het Inlichtingsagentschap kende een wederzijdse activiteit en zorgde er eveneens voor dat korte berichten van de krijgsgevangenen, die maximaal 25 woorden mochten bevatten, de families bereikten. Ook hier was de samenwerking tussen de nationale afdelingen van het Rode Kruis nuttig geweest. Vooral de Nederlandse afdeling kon zijn diensten bewijzen aangezien vele Belgische krijgsgevangenen in het oorlogsbegin naar Nederland werden vervoerd, om van daaruit via de zogenaamde beestentreinen naar Duitsland te worden verscheept.144 Dankzij de gekregen informatie kon het Rode Kruis in een volgende fase overgaan tot het organiseren van de briefwisseling met de kampen. De dienst die hiervoor verantwoordelijk was, komt later in deze scriptie aan bod. In een volgende fase legde de informatiedienst de klemtoon op het formeren van individuele fiches, die tot stand konden komen met behulp van de kampcommandanten. De aanzet hiertoe werd gegeven zodat de families wisten in welke gezondheidstoestand een specifieke krijgsgevangene verkeerde. Door bepaalde omstandigheden konden de kampcommandanten echter niet altijd de juiste informatie bezorgen, waarna het Officieel Inlichtingsagentschap bepaalde maatregelen doorvoerde. Voor militairen waarvan men sinds het oorlogsbegin geen enkel nieuws had en ook in België elk spoor ontbrak, werd de hulp van het ICRK ingeroepen. Op 15 november 1940 had het inlichtingskantoor 2.415 oproepen van verdwenen Belgische militairen ontvangen, waarvan er in april 1941, met hulp van het ICRK, 1.575 waren terechtgekomen. Maar ook in het geval dat militairen meer dan twee
141
Het Duitse Rode Kruis bezorgde het B.R.K. 2.963 lijsten van Belgische gevangenen uit 47 Oflags en 154 Stalags. Uit: Rood-Kruis België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 10 142 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 110, nota over het Officieel Inlichtingsagentschap van 7.04.1941 143 M. Poll, “Officieel Inlichtingbureau nopens Krijgsgevangenen”. In: Rood-Kruis België, mei-december 1940, Antwerpen, Helios, s.d., p.87-88 144 M. Poll, “Het Officieele Agentschap voor Inlichtingen over Krijgsgevangenen”. In: Rood Kruis België, Ten Dienste van de krijgsgevangenen, p. 10
45
maanden niets van zich hadden laten horen, trad het agentschap in werking: het zocht toenadering tot het Duitse Rode Kruis, dat op zijn beurt de kampcommandanten informeerde van de onregelmatigheden in de correspondentie. Ook wanneer militairen door bepaalde omstandigheden weigerden hun familieleden te contacteren, werd de hulp van het Duitse Rode Kruis ingeroepen: zij spoorden de kampcommandanten aan om de betreffende krijgsgevangenen hierover aan te spreken en in sommige gevallen zelfs te straffen. Tot slot stelde de informatiedienst fiches samen van gekwetste en/of zieke militairen die behandeld werden in Duitse hospitalen enerzijds of in hospitalen die onder beheer stonden van het Rode Kruis anderzijds. In het totaal werden op die manier ongeveer 30.000 fiches gevormd van zowel Belgische als buitenlandse (Franse, Engelse en Duitse) krijgsgevangenen in RK-hospitalen.145 Dat aantal liep zes maanden later zelfs op tot 190.000.146 Op het eerste zich leek de samenwerking met de Duitse autoriteiten een succesvol huwelijk te zijn, maar in het najaar van 1941 staken toch verschillende problemen de kop op. Er waren voortdurend veranderingen in de Duitse kampen, die slechts sporadisch werden bericht aan het inlichtingskantoor, waardoor het herhaaldelijk voorkwam dat de familieleden maanden niets te horen kregen van hun dierbare.
2.2. Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen (N.D.H.K.) Nadat het Rode Kruis zich in een eerste fase concentreerde op het verschaffen van informatie, gaf het hoofdbestuur van het B.R.K. zich rekenschap van het feit dat er behoefte was aan een nationale aanpak van de krijgsgevangenenproblematiek. Het is in deze omstandigheden dat een ‘Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen’ (‘Office Nationale de Secours aux Prisonniers de Guerre’) werd opgericht. Aangezien de aanzet tot het op poten stellen van deze dienst van het Rode Kruis kwam, kon men voor de financiering niet rekenen op de regering, wat het Officieel Inlichtingsagentschap wel kon doen. Men was voor de werking van deze afdeling integraal afhankelijk van de goodwill en donaties van de burgerbevolking, waardoor een accurate leiding essentieel was.147 Het beheer werd toevertrouwd aan Felix Landrien, die de werking van de Dienst in een informatiebrochure van januari 1942 verduidelijkte. Eerst en vooral had hij een uitgebreid dankwoord over voor de gezanten van het B.R.K. die in verschillende Europese steden de Belgische dienst vertegenwoordigden. Het waren deze afgevaardigden die de eerste donaties aan de Dienst schonken, zodat de financiële basis gelegd was. Voorts kon de dienst door toedoen van enkele belangrijke groeperingen, grote dingen verwezenlijken. Vooral Winterhulp, het Nationaal Werk der Oud-Strijders (ONAC) en het Comité der Sociale Hulpverleening [sic] aan Krijgsgevangenen zijn hier het vermelden waard. Eerder in deze
145
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 110 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 110 147 Rood-Kruis België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 8 146
46
verhandeling werd reeds aangegeven dat in april ’41 het Rode Kruis de toelating van de bezetter had gekregen zich te wenden tot de Verenigde Staten om het voedseltekort aan te pakken, wat de Amerikanen hadden afgewezen. Kort daarvoor was er nochtans een gunstige samenwerking tussen het Amerikaanse en Belgische Rode Kruis tot stand gekomen met het oog op de Belgische krijgsgevangenen, die haar vruchten afwierp in Washington met de oprichting van de dienst ‘Parcels
for Belgian Prisoners’, zodat het B.R.K. zich kon verzekeren van Amerikaanse hulp voor de Belgische krijgsgevangenen in de vorm van pakketten. Tienduizenden dozen melk, bonen, vlees, zeep, chocolade, ... kwamen op die manier de Atlantische Oceaan over.148 De ‘Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen’ was een overkoepeld orgaan en omvatte verschillende afdelingen die allen toegespitst waren op de voorspoed van de Belgische krijgsgevangenen. Het hield zich bezig met volgende zaken: biefwisseling met de kampen, beheer van de pakketten naar de kampen, beheer van het depot van pakketten van de families, beheer van teruggestuurde pakketten, ontspanning en onderwijs, hulp aan vreemde gevangenen en burgerlijke gevangenen en overdracht van fondsen. Deze worden hieronder opeenvolgend besproken.
2.2.1. Briefwisseling met de kampen Nadat in de eerste plaats de nadruk werd gelegd op het verschaffen van medische hulp aan zowel de burgerlijke als militaire bevolking, ging het B.R.K. aansluitend over tot het organiseren van de briefwisseling tussen de krijgsgevangenen en het thuisfront. Zowel voor de krijgsgevangenen als voor de familieleden was het van ontzettend belang dat de communicatie tussen beide kanten levend werd gehouden. Bij de onderhandelingen in 1929 werd niet alleen rekening gehouden met het economische en politieke aspect van het krijgsgevangenschap, maar eveneens met het sentimentele en het morele, wat onder andere tot uiting kwam in artikel 36. Dat stipuleert dat binnen de maximumtermijn van één week het de krijgsgevangene mogelijk moet gesteld worden om via een postkaart de familie in te lichten van zijn gevangenneming en verblijfplaats. Dit moet bekostigd worden door de in opsluiting houdende natie en dient zonder omwegen en langs de kortste route te gebeuren. Enige tegenwerking is ten strengste verboden. In oktober 1939 werd dit 36ste artikel nauwkeuriger ingevuld door de Duitse autoriteiten. Voor krijgsgevangen soldaten en onderofficieren was het toegelaten twee postkaarten en vier brieven per maand te versturen, terwijl het aantal voor officieren vastgelegd was op drie postkaarten en vier brieven per maand. De brieven hadden een maximumgewicht van 250 gram en moesten voorzien zijn van het opschrift Kriegsgefangenenpost -gebührenfrei.149
148
Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, Brussel, Rood-Kruis van België, p.3-6, 8 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 700, ‘Dispositions prises par les Autorités allemandes sur la correspondance des prisonnier de guerre de 8 octobre 1939.’ 149
47
In deze fase speelde het Rode Kruis voorlopig weinig tot geen rol. Het trad pas op wanneer de verantwoordelijke dienst voldoende informatie had vergaard om op die manier de briefwisseling de volgende jaren te garanderen. Nadat dit gerealiseerd was, sprong het Rode Kruis in de bres met een hiertoe bestemde dienst ‘briefwisseling met de kampen’, dat gevestigd was in de Louizalaan te Brussel.
2.2.2. Het Pakket van den Krijgsgevangene De Conventie van 1929 schreef in artikel 37 voor dat krijgsgevangen soldaten het recht hebben om hulppakketten te ontvangen tijdens hun gevangenschap. De zowel individuele als collectieve colli’s mochten niet enkel voedings- en kledingwaren bevatten, maar ook boeken, gezelschapsspelen en zelfs muziek- en theaterstukken.150 Deze vormen een uiterst interessante piste en vereisten in de eerste plaats een meer dan degelijke organisatie. Vanaf de aanvang van de vijandelijkheden in september 1939 was het B.R.K. in actie geschoten en bevoorraadde het in een eerste fase enkel Poolse en Russische krijgsgevangenen. Hoewel het nog een jaar wachten was op de oprichting van een hiertoe bestemde nationale dienst, werden verscheidene richtsnoeren afgesproken die van kracht bleven wanneer er ook Belgische krijgsgevangenen werden gemaakt. De ravitaillering van vreemde krijgsgevangenen door het B.R.K. was echter beperkt en vooral het resultaat van de internationale clementie tussen de vele Europese nationale RKafdelingen.151 In maart 1940, de oorlog woedde nu een halfjaar, hadden de onderhandelingen tussen Dronsart en Reichspostminister Wilhelm Ohnesorge hun vruchten afgeworpen en werd het maximumgewicht van de collectieve pakketten op 20 kilogram vastgelegd.152 Bovendien werd ook op administratief vlak orde op zaken gesteld: Dronsart was er na tussenkomst van het Office Central des
Contingents et Licences (O.C.C.L.) in geslaagd de licenties te bekomen die hem in staat stelden voedingswaren naar krijgsgevangenen te sturen. In april 1940 bracht Grosjean, voorzitter van het RKComité in Brussel, Dronsart op de hoogte van het feit dat de NMBS pakketten onder de vastgelegde 20 kilogram gratis zou transporteren. Bovendien gaf Grosjean eveneens een aantal richtlijnen mee die gedetermineerd waren in samenspraak met de Feldpost. Zo moest onder andere de bestemming van elk pakket duidelijk vermeld zijn in de vorm ‘An das Kriegsgefangenenlager Oflag XI-A’. Daarbovenop werd gedecreteerd dat de Duitse spoorwegen niet verantwoordelijk geacht konden worden bij verlies van of schade aan de hulppakketten, tenzij kon aangetoond worden dat de oorzaak hiervan rechtstreeks
150
La Convention de Genève pour l’amélioration du sort des prisonniers de guerre du 27 Juillet 1929 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 124 152 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 700, ‘correspondentie tussen Edmond Dronsart en Grosjean, hoofd van de NMBS, maart 1940.’ 151
48
bij het Duitse postwezen kon gevonden worden.153 Na de invasie van de Duitse troepen werd Dronsart er echter snel op attent gemaakt dat vele gezinnen de financiële middelen niet hadden om dit te doen. Het Rode Kruis werd overstelpt met aanvragen van wanhopige families om hier tussenbeide te komen en ging over tot de oprichting van een nieuwe dienst: ‘het Pakket van den Krijgsgevangene’ (‘Colis du Prisonnier’), dat ressorteerde onder de N.D.H.K. en onder auspiciën stond van het O.N.A.C. (‘Office National des Anciens Combattants’). Deze afdeling vond zijn oorsprong op 14 oktober 1940 en kwam er op initiatief van luitenant-generaal Six, voorzitter van het O.N.A.C. Het beheer werd toevertrouwd aan kolonel Bastin.154 De nieuwe dienst occupeerde zich in een eerste instantie met het gratis verzenden van individuele of collectieve pakketten naar de zogenaamde prisonniers de guerre nécessiteux, wat mede mogelijk werd dankzij het ‘Fonds voor Hulp aan de Krijgsgevangenen’, ontsproten in de schoot van het Rode Kruis. Krijgsgevangenen in moeilijkheden (zowel financieel, fysisch als mentaal) slorpten de grootste aandacht op. Later zou het O.T.A.D. zich in het bijzonder concentreren op deze gevangenen en hen maandelijks een pakket van 5 kilogram opsturen.155 Het Fonds kon de financiële lasten echter niet alleen dragen en daarom werd de Belgische bevolking via allerlei propagandamiddelen aangezet geld, kledij of voedselwaren te schenken. De N.D.H.K. kwam in deze context met het zogenaamde ‘bon-systeem’ op de proppen. De vele lokale afdelingen van het B.R.K. en de dienst ‘Collo van den Gevangene’ in Brussel verkochten bons ter waarde van 20 frank per stuk. Met één bon kon een pakket van 1 kilogram naar de krijgsgevangenen worden verzonden. Indien de donateurs bij deze bon een naam en verblijfplaats vermeldden, werd hen verzekerd dat de genoemde gevangene het pakket ontving. Was dit niet het geval, kreeg een onbekende gevangene (een prisonnier de guerre nécessiteus) de colli.156 Maar het initiatief om pakketten te sturen naar krijgsgevangenen ging niet altijd uit van het Rode Kruis. Robert Grosjean was de drijvende kracht achter de verzending van Amerikaanse pakketten, samengesteld door Belgen wonend in de VS, naar Belgische krijgsgevangenen. Om te verzekeren dat deze pakketten wel degelijk op hun bestemming aankwamen, werden ze via Marseille naar het ICRK te Genève opgestuurd, dat een betrouwbaar transport garandeerde.157 Naast het verzenden van gratis pakketten, centraliseerde en verstuurde de dienst eveneens pakketten die de meer bemiddelde families hadden samengesteld, maar die nog aangevuld en gecontroleerd moesten worden (de zogenaamde colis à compléter).158 Dat het B.R.K. zich in dit stadium aan verscheidene Duitse instructies moest houden, werd eerder 153
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 700, ‘correspondentie tussen Edmond Dronsart en Grosjean, 4.04.1940.’ 154 F. Landrien, “Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen”. In: Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 11 155 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 618 156 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117 157 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 260/5419 158 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nrs. 117 en 118/1, ‘Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen – Pakketten voor onze Krijgsgevangenen, 14.10.1940.’
49
reeds vermeld, net als het feit dat de N.D.H.K., in tegenstelling tot het Officieel Inlichtingsagentschap, niet kon rekenen op federale financiële steun. Dat impliceerde dat de dienst van het Pakket van den Krijgsgevangene eveneens andere inkomstenbronnen moest aanspreken, naast de gulle schenkers. De regering-Pierlot werd meerdere malen bewust gemaakt van het betreurenswaardige lot van de Belgische krijgsgevangen, zodat het in juni 1940 vanuit Frankrijk beloofde een budget van 1 miljoen BEF
vrij te maken.159 Dat bedrag liet echter op zich wachten, waardoor Edmond Dronsart zich op 2
december 1940 genoodzaakt zag het Ministerie van Financiën in Vichy te attenderen op het feit dat het B.R.K. slechts de helft van de vastgelegde geldsom had ontvangen.160 Een jaar later werden de uitgaven van deze dienst echter vastgelegd op 1.169.628,96 BEF, waarna het verzenden van gratis pakketten ogenblikkelijk werd teruggeschroefd, voorlopig tot een beslissing werd gemaakt door het Uitvoerend Comité.161 In januari 1942 was het Uitvoerend Comité erin geslaagd de dienst een extra financiële injectie van 100.000 BEF te geven.162 Het is verkeerd te stellen dat het B.R.K. enkel pakketten stuurde naar Belgische krijgsgevangenen. Het ICRK benadrukte meermaals dat de verschillende nationale afdelingen moesten samenwerken in oorlogstijd, ongeacht wat hun regering uitvoerde. Dat impliceerde dat de Europese en Amerikaanse RK-afdelingen zich niet blind mochten staren op de eigen problematiek, maar ook oog moesten hebben voor krijgsgevangenen van andere nationaliteiten. Hier heeft het B.R.K. zich zeker verdienstelijk gemaakt. Nog voor er sprake was van Belgische krijgsgevangenen, spande de organisatie zich in om in de eerste plaats Poolse en Russische slachtoffers bij te staan. Maar ook wanneer maanden later Belgen in Duitse krijgsgevangenenkampen belandden, beperkte het B.R.K. zich niet enkel tot de Belgische gevangenen, maar bleef het andere nationaliteiten helpen. Datzelfde gold eveneens voor de andere nationale afdelingen: we zagen reeds dat zowel het Amerikaanse als Deense Rode Kruis de Belgische krijgsgevangenen van pakketten voorzagen, maar ook de Franse, Nederlandse en Britse afdelingen zijn hier meer dan het vermelden waard. Er werd bovendien niet alleen uitgegaan van het medeleven tussen de afdelingen, maar ook tussen de gevangenen. Wanneer collectieve pakketten verstuurd werden naar des campes mixtes, d.w.z. kampen die meerdere nationaliteiten herbergden, werd ervan uitgegaan dat de gevangenen die onder elkaar zouden verdelen. Dat dit niet altijd het geval was en er hier geen duidelijke regulering bestond, bewijst de situatie in Stalag XI-A. Soldaat der Belgisch Leger Pierre De Trembleur werd tewerkgesteld in Kommando 816/I van Stalag XI-A, waar zowel Franse als Belgische krijgsgevangenen de handen uit de mouwen staken. Op 14 februari 1942 deed hij zijn beklag: er arriveerden enkel pakketten van het Franse Rode Kruis en
159
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 125/8876, ‘Projet de constitution d’un Office du Colis du Prissonier’. 160 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 380 161 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, 118/4/3910, ‘brief van E. Dronsart aan Landrien van 17.12.1941’ 162 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 118/6548, ‘brief van E. Dronsart aan Landrien, 10.01.1942.’
50
geen van het B.R.K.. De Trembleur gaf aan dat hun Franse collega’s weigerden de toegestuurde collectieve colli’s onder iedereen te verdelen en zelf genoten van de opgestuurde kledij en voedselwaren. Hij richtte zich daarom tot Dronsart en vroeg zich af of een toenadering tussen het Franse en Belgische Rode Kruis dit akkefietje in de kiem kon smoren. Het antwoord van de directeurgeneraal was echter negatief: er waren hierover geen regels opgemaakt, waardoor Dronsart en het B.R.K. niets konden ondernemen. Het ICRK ging namelijk – onterecht zo bleek – uit van de generositeit en hulpvaardigheid onder de gevangenen.163 Het is slechts één voorbeeld van een ietwat vijandige en overlevingssfeer in de gemengde kampen. Hoewel vanuit Genève meermaals werd gehamerd op de goodwill onder de vele gevangenen, was het niet altijd peis en vree. Naast het samenstellen van pakketten, hield deze dienst zich eveneens bezig met andere vijf aspecten, goed voor vijf afzonderlijke onderafdelingen: een steekkaartendienst, het vervaardigen en verzenden van de pakketten, het breiwerk van de gevangene, het opsturen van vreemde pakketten en het aankopen van de middelen.
Afbeelding 3: Structuur van 'Het Pakket van den Gevangene' in 1942.
163
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 572, ‘dossier van Stalag XI-A’.
51
2.2.2.1 De samenstelling van de pakketten De samenstelling van de pakketten nam de grootste tijd van de tak in beslag en werd toevertrouwd aan de overkoepelende dienst. Er kunnen hier twee soorten pakketten worden onderscheiden: enerzijds pakketten met levensnoodzakelijke middelen van maximum 1 of 2 kilogram voor beroepsmilitairen en anderzijds pakketten van maximum 5 kilogram voor de niet-beroepsmilitairen.164 In het oorlogsbegin werd het gewicht van de pakketten nauwlettend in de gaten gehouden. Van zodra het toegestane gewicht was overschreden, werd het pakket teruggestuurd. Naarmate de oorlog vorderde, werd steeds soepeler omgegaan met deze richtlijn. In bepaalde kampen werden ook pakketten van 6 à 6,5 kilogram aanvaard, hoewel dit niet overal het geval was.165 Het aantal opgestuurde pakketten daarentegen kende geen beperking: elk pakket voorzien van een Rode Kruis-etiket werd door de Duitse kampcommandanten aanvaard. De inhoud van de standaardpakketten zag er als volgt uit: een standaardpakket van 1 kilogram behelsde 2 stukken chocolade, 2 pakjes sigaretten, 1 stuk zeep, 250 gram suiker, 1 doosje confituur en 1 doos snoep. Een standaardpakket van 2 kilogram bevatte 1 doos corned-beef, 1 door vleespastei, 1 doos confituur, 3 pakjes sigaretten, 1 tablet chocolade, 500 gram suiker, 1 stuk zeep en 1 doos snoep. Een linnenstandaardpakket tot slot bestond uit 1 hemd, 1 onderbroek, 1 onderlijf, 1 paar kousen, 1 zakdoek of een handdoek.166 De collectieve pakketten konden naast voedingswaren en kledingartikelen eveneens muziekinstrumenten, gezelschapsspelen, sportattributen, theaterstukken et cetera bevatten. De dienst deed heel wat moeite om ook individuele pakketten van meer dan 5 kilogram te mogen versturen, maar de geringe transportmogelijkheden maakten dit nagenoeg onmogelijk: slechts één treinspoor kon namelijk gebruikt worden en dus zat het Rode Kruis met de Duitse autoriteiten in Berlijn en Brussel aan tafel om een oplossing te bedenken. Er kwam niet meteen een alternatief uit de bus waardoor het Rode Kruis toenadering zocht tot verschillende Belgische postkantoren. Op 7 augustus 1940 werd wel overeengekomen dat het Rode Kruis om de veertien dagen individuele pakketten van 500 gram en om de twee maanden individuele pakketten van 5 kilogram mocht versturen naar gevangenen van het actieve leger.167
164
F. Landrien, “Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen”. In: Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, 1942, p. 11 165 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 590/7066. 166 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117 167 F. Landrien, “Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen”. In: Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, 1942, p. 11
52
2.2.2.2 Steekkaartendienst Wanneer een gevangene een pakket kreeg toegestuurd, werd hier een fiche van opgemaakt. Dit om te verhinderen dat het vastgelegde quota niet werd overschreden, wat deze louter administratieve dienst essentieel maakte. De Duitse autoriteiten hadden reeds in juni ’41 een systeem ingevoerd om de toestroom pakketten in te perken: elke krijgsgevangene kreeg een aantal etiketten overhandigd, die hij naar de Rode Kruisdiensten diende op te sturen. Enkel pakketten die een dergelijk etiket bevatten, bereiken de krijgsgevangenen. Dat zou in principe de steekkaartendienst overbodig maken, maar het maakte zich nuttig om de klachten omtrent pakketten te classificeren.168
2.2.2.3.Verzendingsdienst Nadat de pakketten volgens de regels samengesteld, verpakt en voorzien waren van de juiste documenten, kon overgegaan worden tot de verzending. Om dit alles in goede banen te leiden, werd een samenwerking gezocht met zowel het Duitse Rode Kruis als de Belgische Post. De geringe transportmogelijkheden maakten de situatie er geenszins beter op. In het oorlogsbegin leek het verzendingssysteem onfeilbaar, maar in het voorjaar van 1941 staken verschillende tekorten en problemen de kop op. Dat heeft de Vlaamse soldaat Roger Buyle aan de lijve mogen ondervinden. In januari 1941 kregen de Belgische krijgsgevangenen van Stalag II-C pakketten van het B.R.K. toegestuurd, maar de organisatie hiervan liet duidelijk te wensen over: sommige gevangenen kregen meerdere pakjes, terwijl anderen – Roger Buyle incluis – niets hadden ontvangen. De reden hiervoor lag in het verkeerdelijk adresseren van de pakjes.169 De matige werking van dit systeem zette Freiherr von Rotenhan, hoofd van het OKW, er toe aan om Felix Landrien in april ’41 hiervan op de hoogte te brengen. Vele kampcommandanten weigerden immers de Rode Kruispakketten te aanvaarden omdat onderweg de verpakking het had begeven of de etiketten niet langer leesbaar waren.170 Daarenboven waren er naast het Rode Kruis diverse onafhankelijke organisaties eveneens actief in het samenstellen en verzenden van hulppakketten, wat de Duitse overheid met argwaan volgde. Het stelde enkele belemmerde regels op en kende de volledige verantwoordelijkheid toe aan het Rode Kruis.171 Een goed functionerende instelling was hiervoor vereist om verdere problemen te vermijden en aansluitend ging het Rode Kruis in april 1941 over tot de oprichting van de ‘Dienst voor Verzending der Pakketten’. Vanaf 15 mei kon de dienst zijn taak uitvoeren en zocht meteen toenadering tot de Belgische en Duitse post. Om de verbinding tussen zowel de Belgische Post als de Feldpost te garanderen, werd een bijkomstige dienst in het leven geroepen: de ‘Schiftingsdienst’. Deze dienst was 168
Bastin, “Het Pakket van den Krijgsgevangene”. In: Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 15 R. Buyle, “Kriegsgefangener Nummer 35.888”, in: Van Mensen en Dingen. Tijdschrift voor Volkscultuur in Vlaanderen, IX (2011), 1-2, p. 43 170 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117, brief van von Rotenhan aan Landrien, 7.04.1941 171 B.E.M. Verhaegen, “De Verzendingsdienst der Pakketten”. In: Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 17-18 169
53
onderverdeeld in vijf schiftingscentra172 die belast waren met het groeperen van pakketten per kamp en de overhandiging aan het Duitse postwezen. Om een idee te geven hoeveel pakketten dagelijks werd behandeld, geven we hier mee dat er ongeveer 5.000 pakketten per dag doorheen de vijf centra passeerden. Gezien de erkenning van de sorteercentra in de instructies van 16 oktober 1941 kon de Duitse overheid zich duidelijk in die organisatie vinden. Het hoofd van de Belgische Post stelde tussen de 200.000 en 300.000 gratis postzakken ter beschikking, waarmee tot 2 miljoen pakketten konden worden verstuurd. Elke postzak diende een inventaris te bevatten, met daarop de inhoud van de zak en de bestemming. Het Duitse Rode Kruis was de volgende schakel in het verzendingsproces: de klaargemaakte pakketten werden in de verschillende sorterings- of schiftingscentra in Brussel verzameld. Zowel de verpakking als inhoud werden vervolgens aan de hand van de inventaris aan een grondige controle onderworpen (het Rode Kruis was namelijk hiervoor verantwoordelijk). Na goedkeuring verzekerde het Duitse Rode Kruis dat de lading de kampen bereikte.173 Ondertussen was een dubbel van de inventaris reeds naar de commandant van het betreffende kamp opgestuurd, zodat hij wist wat te verwachten. Wanneer de postzakken in een of ander Duits station arriveerden, stond de
Feldpost de lading op te wachten. Die bracht de pakketten via de wagen naar het bestemde kamp, waarna de kampcommandant de lading op basis van de toegestuurde inventaris naging. Het kwam eveneens voor dat een kampcommandant een inventaris ontving (en dus een lading mocht verwachten), maar nooit iets onthaalde. In dat geval moest de Lagerkommandant dat melden aan het Duitse Rode Kruis, dat er de Duitse postdienst mee confronteerde, die op zijn beurt hierover verhaal ging halen bij het Belgische Rode Kruis. Over het algemeen verstreken ongeveer twee tot drie weken tussen de samenstelling van het pakket en ontvangst in het Duitse kamp. 174 Gedurende die periode was het belangrijk dat de pakketten niet beschadigd of gestolen werden en dus werd de veiligheid toevertrouwd aan de maatschappijen Fidelitas en L’Escaut, die vanaf het moment dat de pakketten gevormd en samengesteld werden in de B.R.K.-afdelingen tot hun aankomst in de kampen, de pakketten nauwlettend in de gaten hielden en als verzekeringsmaatschappijen opereerden.175 Het systeem van de verzendingsdienst was allesbehalve waterdicht en gaf menigmaal aanleiding tot diverse complicaties en debatten. In oktober 1943 werd vastgesteld dat 10% van alle inventarissen niet overeen kwam met de inhoud van de pakketten.176 Als dit het geval was, werden die pakketten zonder pardon gerefuseerd door de kampcommandanten, waardoor heel wat werk, tijd en geld nodeloos verloren ging.
172
Vier schiftingscentra (te Libramont, Luik, Brussel-Livorno en Brussel-Zuid) namen de pakketten van lokale afdelingen in ontvangst, terwijl een vijfde (in de Wolstraat in Brussel) pakketten vanwege de aanmaakateliers ontving. 173 B.E.M. Verhaegen, “De Verzendingsdienst der Pakketten”. In: Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 18 174 B.E.M. Verhaegen, p. 18 175 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117 176 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117, nota van F. Landrien aan de voorzitters van de provinciale en lokale afdelingen van het B.R.K. van 20.10.1943
54
2.2.2.4. Het Breiwerk van den Gevangene Eén van de belangrijkste goederen die opgestuurd werden naar de Duitse kampen was kledij. De vaak harde en gure winters wogen zwaar door op de vermoeide en verzwakte krijgsgevangenen. Naast de standaardkledij zoals onderbroeken, sokken, jassen en broeken voorzag het Rode Kruis eveneens in warme wollen truien. De grote hoeveelheden wol die hiervoor vereist waren, stonden niet zomaar ter beschikking. Daarom zette het B.R.K. een campagne op om over het ganse land wol in te zamelen, georganiseerd door ‘Het Breiwerk van den Gevangene’. In oktober 1942 lukte het Rode Kruis op die manier 3.500 kilogram wol te verzamelen, goed voor circa 14.000 truien. Het in 1940 opgerichte ‘Comité van Sociale Hulp aan Krijgsgevangenen, Invaliden en Oorlogsgekwetsten’ bood hier zijn medewerking aan en bood aan 6.000 wollen truien gratis te breien.177
2.2.2.5. Vreemde Pakketten Naast de eigen nationale pakketten, konden de Belgische krijgsgevangenen evenzeer op pakketten van buitenlandse Rode Kruisverenigingen rekenen. De internationale verbondenheid tussen de verschillende nationale Rode Kruisafdelingen werd reeds diverse malen aangetoond en dat was in deze context niet anders. Het Deens, Nederlandse, Franse, Amerikaanse, ... Rode Kruis verkochten dan duizenden pakketten aan de Belgische afdeling.178 In de verslagen van de vertrouwenspersonen van de vele Stalags, Dulags en Oflags lezen we meermaals dankbetuigingen aan buitenlandse Rode Kruisdiensten. Tijdens de oorlog kregen de Belgische krijgsgevangenen daarbovenop hulp vanuit onverwachtse hoek: Congo. Het B.R.K. zocht toenadering tot zijn koloniale collega om zoveel mogelijk pakketten hun weg te laten vinden naar het Reich. RK-medewerker Edgard Biart kreeg de verantwoordelijkheid deze samenwerking tot een goed eind te brengen, met een succesvolle afloop: vanaf het einde van 1942 werden vanuit Jadotville of Elisabethville honderden individuele en collectieve pakketten naar Belgische gevangenen verzonden, in de eerste plaats naar diegenen wiens familie zich dat niet kon veroorloven.179
177
Bastin, “Het Pakket van den Krijgsgevangene”. In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 16 178 Bastin, “Het Pakket van den Krijgsgevangene”. In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 16 179 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 1059.
55
Afbeelding 4: lijst van de 98 Belgische gevangenen die op 6 april 1943 bevoorraad werden door het Congolese Rode Kruis.
2.2.2.6. Aankoopdienst Binnen de afdeling ‘Het Pakket van den Krijgsgevangen’ werd een Aankoopdienst ingericht, waarvan het bestuur werd toevertrouwd aan Raymond Lemaire. In een eerste instantie werd afgesproken wat de pakketten precies zouden bevatten, waarmee rekening gehouden moest worden met de hoedanigheid, het gewicht en de prijs van de producten, maar ook met de opgelegde instructies. Nog voordat de dienst ‘het Pakket van den Krijgsgevangen’ het levenslicht zag, had het B.R.K. inspanningen ondernomen om de aanvoer van grote hoeveelheden producten te verzekeren. Hiervoor werd in het prille begin van oktober 1940 toenadering gezocht tot De Winter, secretaris-generaal van Volksgezondheid en J. Gits van het Ministerie van Landbouw en Ravitaillering. Laatstgenoemde bood terstond zijn medewerking aan en stelde grote hoeveelheden melk, groenten en fruit ter beschikking. Ondertussen was echter op 29 oktober 1940 de dienst Winterhulp in het leven geroepen om de nakende harde winterse omstandigheden voor de krijgsgevangenen te verzachten, waardoor Dronsart op 18 december Gits het nieuws bracht dat het B.R.K. de producten niet kon aannemen omdat die waren voorbehouden aan Winterhulp.180 In een aansluitende paragraaf zal uiteengezet worden wat de dienst Winterhulp precies inhield. De inhoud van de hier besproken pakketten was tweeledig en bestond uit voedingsrijke producten, zoals biscuits, marsepein, suiker, stroop, chocolade en jam, maar ook tabak. Ook schoenen en kledij
180
RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 369/1044
56
werden in groten getale naar de kampen gestuurd. Een standaardkledingpakket bevatte: 1 onderbroek, 1 vest, 1 paar sokken, 1 zakdoek en 1 handdoek (supra).181 Het B.R.K. kon allesbehalve onbelemmerd de inhoud van de pakketten determineren. De Duitse autoriteiten hadden enkele duidelijke instructies opgelegd, die aan de hand van de bijsluitende inventaris werden nagelopen. Indien de inhoud niet overeenkwam met de inventaris, ging het pakket niet verder dan de kampkommandant. Eerst en vooral hamerden de Duitse gezagdragers er op dat het pakket geen voedingsmiddelen mocht bevatten die bederfelijk waren. Het duurde namelijk al snel enkele weken vooraleer een pakket de ateliers van het B.R.K. verliet en in de handen terechtkwam van een gevangene. Waren zoals boter, ham, spek en vers fruit waren dan ook uit den boze. Dat artikelen zoals (scheer)messen en scharen eveneens werden geweigerd, is begrijpelijk. Benevens voedingswaren en kledingartikelen was de Aankoopdienst eveneens verantwoordelijk voor het verwerven van verpakkingsmateriaal. Aanvankelijk werd enkel een linnen verpakking gebruikt, maar na enkele klachten over de geringe duurzaamheid ervan van onder andere OKW-chef von Rotenhan, legde Landrien op 18 juli 1941 de voorzitters van de provinciale en lokale afdelingen van het B.R.K. op om het linnen te vervangen door het bestendigere karton.182 Het B.R.K. instigeerde verschillende Belgische firma’s om gratis karton ter beschikking te stellen, wat het Rode Kruis in januari ’42 in staat stelde 97 ton karton en 12 ton papier te gebruiken. De opgestuurde pakketten, ook wel colli’s genoemd, bevatten naast levensnoodzakelijke middelen zoals
kledij
en
voeding
ook
literatuur,
muziekinstrumenten,
schrijfgerief
en
andere
ontspanningsmogelijkheden. Artikel 37 is hier van toepassing. Het bepaalt dat krijgsgevangenen steeds recht hebben op het ontvangen van pakketten, die enkel voedings- en/of kledingwaren mogen bevatten. De kosten die hiermee gepaard gingen waren de verantwoordelijkheid van de krijgsgevangenen zelf. Dat deze richtlijn tijdens de oorlog versoepelde en ook boeken, spelletjes en dergelijke werden opgestuurd, zal snel duidelijk worden. Er kan hier een onderscheid gemaakt worden tussen ‘individuele pakketten’ en ‘collectieve’ of ‘modelpakketten’. De termen spreken voor zich: individuele pakketten waren gericht aan één bepaalde gevangene, terwijl de collectieve aan een bepaalde groep gevangenen van dezelfde nationaliteit waren bestemd. Die laatsten bevatten voornamelijk voeding, waar verschillende krijgsgevangenen zich mee moesten redden. Het Rode Kruis voorzag in het verzenden van zowel de individuele als collectieve pakketten. Een tweede onderscheid is die tussen de ‘persoonlijke pakketten’ en ‘pakketten afkomstig van hulpverleningen’. De eerste classificatie heeft betrekking op pakjes afkomstig van familie of vrienden. Deze konden enkel na een grondige controle door het Rode Kruis worden verstuurd, dat de volledige verantwoordelijkheid droeg. Naast deze ‘persoonlijke’ zendingen waren ook hulppakketten afkomstig van erkende hulpverenigingen, zoals het Rode Kruis of Winterhulp, toegelaten. De 181 182
R. Lemaire, “De Aankoopdienst”. In: Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p.19-22 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117
57
toegestuurde bijstand beperkte zich hier niet enkel tot levensnoodzakelijke middelen, maar omvatte eveneens ontspanningsmogelijkheden zoals lees- en schrijfgerei, kaartspelen, muziekinstrumenten, gezelschapspelletjes, sportattributen en zelfs scenario’s, muziekstukken of volledige jazzbands.183 De Conventie houdt hier in artikel 39 rekening mee en stelt dat vertegenwoordigers van de Puissances
Protectrices en van gemachtigde hulpverenigingen en liefdadigheidsinstellingen de permissie hebben boeken op te sturen naar de kampen en mee mogen helpen aan het opzetten van bibliotheken. Het Rode Kruis ging hier duidelijk verder in om de gevangenen zoveel mogelijk afleiding en amusement aan te bieden. Het paste binnen de geest van het Rode Kruis zoals Henry Dunant dat destijds had bedoeld, die niet enkel politieke bescherming wou aanbieden, maar ook rekening hield met de mens achter de krijgsgevangene. Op die manier was de dienst er in januari 1941 in geslaagd om de Belgische krijgsgevangenen van maar liefst 70.000 pakketten te voorzien.184 Een jaar later werden in totaal zelfs 700.000 pakketten samengesteld en opgestuurd, mede dankzij de hulp van Vlaamse exkrijgsgevangenen, Winterhulp en het Comité der secretarissen-generaal.185
2.2.3 Onderwijs en ontspanning Eerder in deze uiteenzetting zagen we reeds dat eind augustus 1939 België het startschot tot de mobilisatie had gegeven. Duizenden jongemannen van over het ganse land werden opgeroepen om zich klaar te maken het vaderlandland te verdedigen. Dit had nefaste gevolgen voor het toenmalige sociale, politieke, economische en culturele klimaat van het land. Duizenden gezinnen konden niet langer op de diensten van het gezinshoofd rekenen en moesten andere oplossingen zoeken om de eindjes aan elkaar te knopen. Ook studenten werden massaal opgeroepen, waardoor de educatieve loopbaan en culturele ontwikkeling van talloze jongeren abrupt werd onderbroken. Dit stemde de universitaire raad tot nadenken en een samenwerking met het Rode Kruis drong zich op. Die laatste zag in dat het naast een medische ondersteuning, ook een intellectuele diende te verschaffen. Na de oorlog zouden de jonge soldaten immers opnieuw in de maatschappij worden geïntegreerd. Een eerste doelstelling in dit kader was de intellectuele ontspanning in de kampen opkrikken, waarbij de nadruk gelegd werd op lectuur en onderwijs. Dat het B.R.K. de intellectuele vorming van jonge gevangenen hoog in het vaandel droeg, wordt onder andere aangetoond door de briefwisseling tussen Pierre Nolf en de rector van de Universiteit van Luik. Op 24 juni 1940 lichtte de rector Nolf in over het feit dat drie studenten (Albert Plumier, Georges Destexhe en Jacques Malvaux) tewerkgesteld waren als verpleger in het maritiem ziekenhuis van Berck Plage. Op zich was daar niets mis mee, niettegenstaande dat het trio laatstejaarsstudenten geneeskunde was. De rector vroeg Pierre Nolf de 183
Hankar, “De Dienst ‘Onderricht en Ontspanning’”. In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 25 184 F. Landrien, “Hulp aan Krijgsgevangenen”. In: Rood-Kruis België, mei-december 1940, Antwerpen, Helios, s.d., p.81-82 185 Bastin, “Het Pakket van den Krijsgevangene”. In: Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 15
58
drie studenten terug naar Luik te laten gaan, zodat ze hun examens konden afwerken. Als dokter zouden ze hun vaderland namelijk beter kunnen bijstaan dan als verpleger. Nolf stemde enkele dagen later in met het voorstel.186 De Belgische universitaire raad en het B.R.K. vonden elkaar in deze context blindelings en meerdere samenwerkingsverbanden kwamen tot stand. In maart 1943 gaf Jean Willems, hoofd van La Fondation Universitaire, aan dat hij zich intensief zou bezighouden om de teruggekeerde gevangenen opnieuw te implementeren in het academische leven. Hiervoor zag een speciale commissie het levenslicht, die onder andere bestond uit de rector van de Universiteit van Luik, J. Duesberg, en de rector van de Gentse universiteit, J. Haesaer. Dronsart reageerde zeer enthousiast en informeerde de gevangenen hier onmiddellijk over.187 De intellectuele ontspanning werd echter snel aangevuld met recreatieve bezigheden zoals sport en culturele ontwikkelingen (onder andere muziek- en theatervoorstellingen). Hiertoe werd binnen de N.D.H.K. een speciale afdeling in het leven geroepen in oktober 1940 onder de naam ‘Onderricht en Ontspanning’, dat onder voorzitterschap stond van barones Hankar. Deze dienst was er op gericht het intellectuele, artistieke en sportieve leven van de Belgische gevangenen te verbeteren en kan opgesplitst worden in vijf componenten: Universiteit, Boeken, Spelletjes, Sport en als laatste Muziek en Theater. In een nota van 12 juli 1941 werd de doelstelling van deze dienst ondubbelzinnig uiteengezet: ‘pour but de soutenir le moral de nos prisonniers de guerre et d’adoucir leur captivité en
leur prouvant que ceux restés au Pays pensent à eux et s’efforcent de leur rendre l’exil moins pénible, en leur permettent de se distraire, de s’instruire et de s’adonner à leurs sports favoris.188 Op dit vlak is het noodzakelijk een onderscheid te maken tussen de Stammlagers en de Offizier-lagers. De officieren hadden namelijk meer vrije tijd en kregen daardoor meer ontspanningsmogelijkheden tot hunner beschikking. In de Stalags daarentegen moest in de eerste plaats gewerkt worden. De lange werkuren en de voortdurende arbeidsveranderingen stonden een stabiliteit van het intellectuele, artistieke en sportieve leven in de weg. Het is bovendien uiterst moeilijk hierover een algemeen beeld te schetsen: in elk kamp lagen de verhoudingen namelijk anders, waardoor verschillende accenten werden gelegd. In maart 1943 gaf het B.R.K. de brochure ‘La vie intellectuelle, artistique et sportive des prisonniers
de guerre belges en Allemagne’ uit, dat was opgesteld op basis van inspecties van verscheidene Rode Kruisgezanten gedurende drie jaar aan meerdere Stalags en Oflags naar het intellectuele, artistieke en sportieve leven van de Belgische gevangenen. Het is iets waar Henry Dunant bijzonder trots op moet geweest zijn. Hij was de man die ook steeds het menselijke aspect van de gevangene had beklemtoond. In navolging van de vader van het Rode Kruis stelden medewerkers van over gans Europa alles in het werk het de gevangenen op zowel intellectueel, artistiek als sportief vlak zo 186
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 302, ‘briefwisseling tussen Pierre Nolf en de rector van de Luikse Universiteit, juni 1940.’ 187 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 650, ‘briefwisseling tussen Jean Willems en E. Dronsart, maart 1943.’ 188 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 649, ‘Rapport sur l’activité et l’organisation du service “Instruction et Recreation”, 12.7.1941.’
59
aangenaam mogelijk te maken. Boeken, didactisch materiaal, muziekinstrumenten, theaterattributen en –kostuums, sportartikelen, ... vonden allemaal hun weg naar Duitsland.189 Hoewel het Rode Kruis de verantwoordelijkheid van de dienst op zich nam, kwam het er voornamelijk op initiatief van de gevangenen zelf: reeds in het najaar van 1940 werd het Rode Kruis overstelpt met verzoeken om boeken met de meest uiteenlopende thema’s op te sturen. Het Rode Kruis nam vrijwel meteen contact op met de Duitse overheid met de vraag gevolg te mogen geven aan deze verzoeken, met een succesvol resultaat. Grote inzamelacties werden op poten gezet, waarbij vooral de jeugd een belangrijke rol speelde (supra). De inzamelacties van de Kadetten mochten dan wel een omvangrijk succes heten, deze konden de grote vraag onmogelijk aan. Het Rode Kruis zocht toenadering tot andere instanties en vond die ook in de vorm van het ‘Nationaal Comité der Hospitaalbibliotheken’ en het Ministerie van Openbaar Onderwijs.190 Daarbovenop vroeg Landrien op 23 augustus 1941 aan de voorzitters van de provinciale en lokale afdelingen van het B.R.K. om hun connecties aan te spreken om zoveel mogelijk recreatieve attributen en muziekinstrumenten te collecteren.191
2.2.3.1. Universiteit Een eerste belangrijke verwezenlijking van de Rode Kruisdienst ‘Onderwijs en Ontspanning’ had betrekking op onderwijs. De vele krijgsgevangenen maakten van de maanden- en jarenlange opsluiting gebruik om hun kennis te verbreden en organiseerden een eigen uitgebreide schoolopleiding. Gevangenen met verschillende nationaliteiten die dezelfde taal spraken, zochten in deze context elkaar zoveel mogelijk op: lessen moesten namelijk in de eerste plaats verstaanbaar zijn. Een Rus werd dus zelden in een Engelse les gezien. De Belgische krijgsgevangenen, die voor het overgrote deel uit Walen bestond, zochten hier hoofdzakelijk toenadering tot hun Franse collega’s. Die laatsten waren bovendien enorm bedrijvig in de organisatie van lessen: in meerdere kampen hadden zij hiertoe de aanzet gegeven, hoewel er steeds gesproken werd van une organisation franco-belge. Het concept ‘lessen’ moet echter breed opgevat worden. Het beperkte zich namelijk niet louter tot het onderrichten van basisvakken, maar ook uitgebreide disciplines van een hoger niveau kwamen aan bod. Dit werd mogelijk gemaakt doordat het Rode Kruis contact had opgenomen met vertegenwoordigers van de Belgische universiteiten en het hoger onderwijs. De universiteiten stelden in 1942 het Rode Kruis
189
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 640, ‘Brochure ‘La vie intellectuelle, artistique et sportive des prisonniers de guerre belges en Allemagne.’ 190 Hankar, “De Dienst ‘Onderricht en Ontspanning’”. In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 24. 191 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117.
60
uiteindelijk een bedrag van 50.000 BEF ter beschikking om wetenschappelijke lectuur aan te schaffen en op te sturen, waardoor er zich een waar universitaire leven in de kampen ontvouwde.192 In Stalag XVIII-A (Wolfsberg) bijvoorbeeld hadden de Franse gevangenen een Université du Stalag opgericht, waaraan ook de Belgen hun steentje hadden bijgedragen. In de Stalags VIII-C (Sagan) en X-A (Schleswig) volgden de Franse gevangenen hetzelfde voorbeeld, net als in Stalag VI-B (Versen), waar een Universitair Centrum was opgericht, goed voor 25u lessen per week. De Duitse kampleiding had hiervoor zelfs een speciale barak voorzien, met tafels, stoelen en didactisch materiaal. In Stalag VIII-A (Görlitz) ging men nog een stap verder. De universiteit bestond er uit vier verschillende faculteiten: Filosofie en Letteren, Wetenschappen, Rechten en Pedagogische Wetenschappen. De lessen in de soldatenkampen werden gedoceerd door gevangenen die vóór de oorlog actief waren als leraar of in een bepaalde discipline gespecialiseerd waren. Over het algemeen lag het intellectuele niveau van de gevangenen in de Stalags gevoelig lager dan in de Oflags, waar verschillende knappe koppen bijeen waren gebracht. Dat vertaalde zich ook in het niveau van lesgeven. Afgezien van de universitaire centra werd eveneens rekening gehouden met het intellectuele contrast tussen de gevangenen. Lessen op het niveau van de lagere en middelbare scholen konden eveneens gevolgd worden, net als technische opleidingen.193 Ook op het vlak van onderwijs kan een duidelijk onderscheid tussen de soldatenkampen en de officierskampen worden waargenomen: het intellectuele niveau in de laatstgenoemde kampen lag er doorgaans hoger. In het district Stettin stond Oflag II-A bekend als een kamp waar er een uiterst hoog scholingsniveau was. De lessen werden er gedragen door gevangenen die in het vooroorlogse dagelijkse leven professor waren aan de universiteit van Luik of Brussel of andere (militaire) onderwijsinstellingen zoals ‘L’Ecole Royale Militaire’. Ze onderrichtten er in talen (Nederlands, Duits, Engels, Spaans, Italiaans, Grieks, Latijn, ...), filosofie, (kunst)geschiedenis, diplomatie, rechten, wiskunde, koloniale studies en (ingenieurs)wetenschappen. Bovendien hielden de officieren er dagelijks voordrachten over een bepaald onderwerp waar een gevangene in gespecialiseerd was. 194 In tegenstelling tot andere kampen (zoals de hierboven vermelde Stalag VI-B) was er voor de officieren van Oflag II-A geen eigen leslokaal voorhanden. De lessen gingen daarom door in de slaapbarakken, die al snel overbevolkt waren en zonder uitgebreid didactisch materiaal waren uitgerust. Uit een rapport van september 1943 kunnen we afleiden dat het noch de professoren, noch de leerlingen kon demoraliseren, niettegenstaande dat de verlichting in de meeste gevallen het te wensen overliet, zodat enkel de voorste rijen het bord konden lezen.195
192
Hankar, “De Dienst ‘Onderricht en Ontspanning’”. In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 25. 193 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 255, ‘Dossier inzake de brochure ‘la vie intelectuelle, artistique et sportive des prisonnier de guerre belges in de Stalags.’ 194 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 255. 195 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 590, ‘Verslag van 10.9.1943 na bezoek aan Oflag II-A.’
61
Afbeelding 5: lijst van enkele geschoolde militairen, met een duidelijk zwaartepunt in de Oflags.
Het aanbieden van leermateriaal door het Rode Kruis bracht echter een kleine kwestie met zich mee. Wat was het gewicht van de gevolgde lessen? Wanneer gevangenen maanden of jaren lang lessen op middelbaar of universitair niveau hadden gevolgd, had dit dan dezelfde waarde als een respectievelijk middelbaar of universitair diploma dat in België werd behaald? In het voorjaar van 1942 bundelden verschillende gevangenen en vertrouwenspersonen hun krachten en eisten de invoering van examens en diploma’s, zoals de Franse regering dat reeds had gedaan. Het Ministerie van Onderwijs hield echter voet bij stuk en weigerde diploma’s uit te reiken. Om enigszins water bij de wijn te doen was het in staat certificaten uit te reiken, die enkel een symbolische waarde genoten. Ze gaven niet meer aan dan het feit dat een gevangene een bepaalde les had gevolgd. 196 Op 29 maart van dat jaar viel het verdicht: certificaten zouden worden uitgedeeld. Het B.R.K. hoopte op die manier de gevangenen aan te zetten te studeren.197
Afbeelding 6: Voorbeeld van een blancocertificaat. Veel waarde werd er niet aan gehecht, toch was het voor de meeste gevangenen een belangrijk document.
196 197
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 651. RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 651.
62
Ook na de oorlog en het krijgsgevangenschap was deze discussie nog geen dode letter. In april 1950 richtte Lucien Staelens, voormalig krijgsgevangen in Stalag I-A, zich tot het B.R.K. Hij had tijdens zijn gevangenschap namelijk een cursus Industriële Elektriciteit aan de Belgische school in de Stalag gevolgd en vroeg daar nu een certificaat van. Een antwoord kwam er enkele dagen later: de aanvraag werd geweigerd omwille van het geringe belang dat aan de cursus werd gehecht.198 Dat dit een logische redenering was, bewijzen de universiteitsprofessoren van Oflag II-A, die de taak van docent op zich hadden genomen. Zij wezen op het feit dat de aangeboden lessen in de kampen geen voltijdse opleiding was, maar in de eerste plaats bedoeld was om het intellectuele niveau van de gevangenen op peil te houden, zodat een voortzetting van de studies na het gevangenschap kon verzekerd worden. De professoren van de Oflag waren hier dan ook tegen de praktijk van diploma-uitreikingen. De omstandigheden waarin gedoceerd werd, harmonieerden namelijk niet met de Belgische wetgeving hieromtrent.199
Afbeelding 7: foto van Jean Colard, licentiaat in de geografie, die lesgeeft in Stalag XI-B. (ca. 1942)
Een ontwikkeling van het intellectuele en universitaire leven zou echter onder geen enkel beding mogelijk geweest zijn zonder de hulp van het Rode Kruis. Het 17e artikel van de Conventie mocht dan wel de aanmoediging van de Duitse kampkommandanten verzekeren, er was nog altijd materiaal nodig, in de eerste plaats leer- en leesmateriaal.
2.2.3.2. Boeken Het tweede component van de dienst ‘Onderwijs en Ontspanning’ heeft betrekking op het didactisch materiaal. Verband houdend met de kampuniversiteiten, konden de gevangenen dankzij het Rode Kruis eveneens kampbibliotheken aanmaken. Dit werd mogelijk gemaakt doordat verscheidene nationale afdelingen van het Rode Kruis boeken opstuurden naar de kampen, zodat er voor elk wat wils was. Binnen de Belgische afdeling waren het vooral de Kadetten die zich hier dienstbaar maakten. Nadat men erin geslaagd was zoveel mogelijk boeken te vergaren, moesten de boeken de censuur van de Duitse bezetter ondergaan, wat gebeurde in het hoofdlokaal van de afdeling in Brussel.200 In het 198
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540, ‘Brief van L. Staelens aan het B.R.K. van 15.4.1950.’ RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 590, ‘Verslag van 10.9.1943 na bezoek aan Oflag II-A.’ 200 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117 199
63
voorjaar van 1941 was de dienst erin geslaagd gevolg te geven aan maar liefst 80% van alle aanvragen.201 In januari ’42 had de afdeling ‘Onderricht en Onderwijs’ het klaargespeeld bijna 90.000 boeken te hebben verzameld en verstuurd.202 Evenals bij de universiteiten kwam het hier tot een samenwerking tussen de Belgische en Franse krijgsgevangenen. Wanneer de Belgische krijgsgevangenen in Stalag X-B te Sandbostel toestemming vroegen om een eigen bibliotheek te grondvesten, werd het hen door hun geringe aantal geweigerd. Hun Franse kameraden boden hier terstond hun hulp aan en stelden voor om binnen de Franse bibliotheek een Belgische afdeling te maken.203 In andere kampen slaagden de Belgische gevangenen er wel in een eigen bibliotheek op te richten, waarvan het arsenaal boeken als snel opliep tot enkele duizenden. Dankzij het bezoekverslag van Rode Kruisgezant Julien Flament, die tijdens een rondreis van 3 tot 17 maart 1944 meerdere kampen langsging, beschikken we over een aantal kwantitatieve gegevens. Stalag II-C bleek op dat moment de grootste bibliotheek te herbergen, met ongeveer 10.000 boeken.204 Die boeken konden bovendien ook uitgeleend worden. Voornamelijk arbeiders uit de omringende Kommando’s hadden hier behoefte aan. Het duurde ongeveer 8 à 15 dagen vooraleer boeken vanuit de bibliotheek van het centrale kamp de arbeidsplaatsen bereikten. De bibliotheekmedewerkers van het kamp hielden in zekere mate rekening met de tewerkgestelde gevangenen. In Stalag IV-F bijvoorbeeld was de bibliotheek enkel open tijdens de rustpauzes van de arbeiders, alsook ’s avonds, na de werkuren.205
Afbeelding 8: poëzieboekje van Charles Lambert, soldaat in Stalag I-A, gewijd aan majoor Hanus voor bewezen diensten, maart 1943.
201
J.P. Haesaert, “De Intellectueele en Moreele Nood der Krijgsgevangenen”. In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 23 202 Hankar, “De Dienst ‘Onderricht en Ontspanning’”. In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 24 203 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 255, ‘dossier inzake het intellectuele, artistieke en sportieve leven van de Belgische krijgsgevangenen in Stalag X-B.’ 204 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 255, ‘verslag van Julien Flament, 3 tot 17 maart 1944.’ 205 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 255, ‘Bezoekverslag van 24.7.1942 aan Stalag IV-F.’
64
2.2.3.3. Spelletjes De dienst ‘Onderwijs en Ontspanning’ hield zich echter niet uitsluitend bezig met de intellectuele vorming van de gevangenen, maar ook met spelletjes. Kaart- en gezelschapspelen werden massaal naar de kampen opgestuurd en konden de gevangenen uren bezighouden, zoals dat onder meer het geval was in Oflag IV-C in het beruchte kasteel van Colditz, waar de gevangenen zelfs ’s nachts, tot groot ongenoegen van de Duitse bewakers, hun spelletje bridge niet onderbraken.206
2.2.3.4. Sport Het beoefenen van sport was misschien wel de populairste bezigheid onder de gevangenen. De gevangenen ontvingen allerhande sportattributen van het Rode Kruis, zodat men er aan voetbal, basketbal, volleybal, pingpong, tennis enzovoort kon doen. In Oflag II-A was het voor de gevangenen zelfs mogelijk om te zwemmen in een naastgelegen meer. Dat sport de nationalistische gevoelens in mensen naar boven brengt, is algemeen geweten. Dat was niet anders in de kampen. Er werden talrijke sportwedstrijden georganiseerd, waarbij verschillende landen het tegen elkaar opnamen. Vooral voetbal was populair en in heel wat kampen vond elk jaar een “Wereldkampioenschap” plaats. Hoe de Belgische ploegen het er vanaf brachten, is helaas niet geweten. Voetbal bracht niet enkel de verschillende nationaliteiten dichter bij elkaar, maar ook de Kommando-arbeiders. In Stalag I-A bijvoorbeeld hadden bijna alle Kommando’s een eigen voetbalploeg, die het tegen elkaar opnamen. De resultaten werden telkens in het wekelijks kampblad gepubliceerd.207
2.2.3.5. Muziek en Theater Een laatste aspect waar de mannen van ‘Onderwijs en Ontspanning’ aandacht voor hadden, was muziek en theater. Dankzij de inspanningen van het Rode Kruis ging, benevens een universitair leven, eveneens een muziek- en theaterwereld open voor de gevangenen, dat dankzij het opsturen van muziekinstrumenten en theaterattributen mogelijk werd. Die werden met heel wat enthousiasme onthaald. In elk kamp bevond zich namelijk wel een gevangene die muzikaal begaafd was of zijn toneelvaardigheden met andere gevangenen wou delen. In Stalag I-A (Stablack) nam de Waal Emile Delbauve als orkestleider dan ook het heft in zijn muzikale handen. Gevangenen van verschillende nationaliteiten verenigden zich in theater- of orkestgroepen waarmee ze respectievelijk toneel- of muziekvoorstellingen hielden. In Stalag XVIII-A voorzag de Duitse kampleiding hiervoor zowaar een 206
D. Pontzeele, Krijgsgevangen! Belgische officieren in het kasteel van Colditz, 1940-1943, Erpe, De Krijger, p.
38 207
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 255.
65
speciale barak, waar gerepeteerd kon worden. De gevangenen van Stalag IV-F konden op meer meeval rekenen: decors maakten ze zelf, maar de dag van de voorstelling werden hen door een firma uit een naburig dorpje diverse kostuums ter beschikking gesteld. In Stalag I-A hadden de Belgische krijgsgevangenen in juni 1941 op die manier hun eigen theatergroep opgericht: de “Stalag Boys”. Onder leiding van sergeantmajoor Dumortier slaagden ze er een maand later in hun eerste opvoering te presenteren. De “Stalags Boys” kenmerkten zich eveneens door hun komische optredens, iets waar andere gevangenen reikhalzend naar uitkeken. Hun humoristische uitvoering ‘L’Election de Miss
Belgique 1941’ werd zodanig gewaardeerd, dat ze het nog zevenmaal mochten herhalen.208 De contacten van de Belgische gevangenen uit het centrale kamp te Stablack reikten verder dan enkel met het Rode Kruis. Naast de “Stalag Boys” kende het kamp nog een tweede Belgische theatergroep. Beide konden zich door hun banden met het Théatre Wallon uit Luik van extra materiaal verzekeren.209
Afbeelding gevangenen
9: Enkele Belgische voeren het toneelstuk Pardon Madame op, aangeboden door de artistieke kring “ReViVre” van Stalag I-A o.l.v. Dumortier (ca. 1942).
Het component ‘Muziek en Theater’ omvatte echter nog een ander artistieke ontwikkeling: de beeldende kunst. Materialen zoals karton, verf, tekengerief, hout, klei, ... werden ter beschikking van de gevangenen gesteld. Dit culturele aspect werd door vele krijgsgevangenen gewaardeerd. Diverse documenten tonen aan dat in talrijke Stalags en Oflags krijgsgevangenen hun schilderij, tekening of sculptuur konden exposeren. Bovendien lieten de artiesten zich door elkaar inspireren: kunstwerken werden in verschillende Kommando’s van het centrale kamp doorgegeven.210
208
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 255. RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540, ‘Dossier van Stalag I-A.’ 210 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 255. 209
66
2.2.4 Overdrachten van Fondsen Een vierde aspect waar de ‘Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen’ werk van maakte is de overdracht van fondsen aan de families van de krijgsgevangenen. Het wegvallen van de mannelijke kostwinner had in de meeste gevallen nefaste gevolgen voor de financiële situatie van het gezin. In augustus 1940 slaagde het Rode Kruis er na een onderhoud met de Duitse overheid in om deze problematiek het hoofd te bieden in de vorm van de ‘Dienst der Overdrachten van Fondsen aan de Familiën van de Krijgsgevangen’. Deze dienst werd belast met het ontvangen van geldsommen die de krijgsgevangenen bij hun gevangenneming was afgenomen en die vervolgens over te dragen aan de begunstigden, aangewezen door de krijgsgevangene zelf. De laatste alinea van artikel 24 van de Conventie stipuleert hierover dat ‘pendant la durée de celle-ci, des facilités leur seront accordées pour
le transfert de ces sommes, en tout ou partie, à des banques ou à des particuliers, dans leur pays d’origine.’ Bij aankomst van de gevangenen in het Duitse kamp werden de militairen alle bezittingen ontnomen. Het geld werd door de kampcommandant in beslag genomen, die het overdroeg aan het OKW. Op verzoek van de krijgsgevangene kon dit bedrag overgemaakt worden aan de Duitse post, dat het op zijn beurt ter beschikking stelde van de Société Générale. Bij elke geldtransfer werd een lijst opgesteld met de naam van de verzender, het bedrag en de naam van de begunstigde, die toevertrouwd werd aan de betreffende dienst. Wanneer de Société Générale een bepaald bedrag van de Duitse post had ontvangen, maakte het dit bekend aan de Rode Kruisdienst. Die kon op basis van de genoemde lijst het bedrag tenslotte overdragen aan de familieleden.211 Dergelijke organisatie toont nogmaals de fatsoenlijke behandeling van de Belgische krijgsgevangenen door de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog aan. Een vergelijkbare dienst voor bijvoorbeeld de Joodse bevolking was voor de Duitse autoriteiten ondenkbaar. Elke vorm van tegenwerking tegen de Joden werd door de Duitsers aangegrepen, wat onder andere tot uiting kwam in de diverse opeisingen van de Joodse bezittingen om de Duitse oorlogseconomie en –uitgaven te compenseren.
3. FINANCIERING VAN DE N.D.H.K. In tegenstelling tot het Officieel Inlichtingskantoor was de N.D.H.K. er niet gekomen op regeringsinitiatief. De Algemene Raad van het B.R.K. had intern toegestemd met de oprichting van deze nationale dienst omdat ze dat nodig achtten. Hoewel de dienst in een eerste instantie het ogenschijnlijk zonder federale financiële steun moest stellen, had minister van Financiën Camille Gutt in juni ’40 toegezegd één miljoen BEF vrij te maken om de werking van de nationale dienst te begunstigen. Deze budgettaire afhankelijkheid beperkte echter enigszins een optimale werking van de N.D.H.K. Aanvankelijk werden enkel de genereuze inspanningen van de bevolking en regering
211
Majoor Hanus, “Dienst der Overdrachten van Fondsen aan de Familiën van de Krijgsgevangenen”, in: RoodKruis van België, mei-december 1940, p. 89-90
67
aangewend, maar dat bleek niet altijd voldoende. Om dit het hoofd te bieden werd in juli 1941 beslist dat de families die pakketten ontvingen van de krijgsgevangenen, hiervoor een som van 2 frank dienden te betalen.212 Gelukkig konden financiële bijdragen van Belgische bedrijven het voortbestaan van de dienst alsnog verzekeren. In november 1941 bijvoorbeeld kon Landrien op een enorme gunst rekenen: de Belgische firma Sanders liet weten dat het in samenwerking met de firma Solvay vitamines A en D ter beschikking van het B.R.K. zou stellen. Dit werd bovendien aangevuld met een groothartige donatie: 500.000 BEF zou worden overgemaakt om de zending van de vitamines te verzekeren.213 Desondanks werd in december ’41 geconstateerd dat de begroting was overschreden, met diverse besparende maatregelen tot gevolg. Felix Landrien diende als hoofd andere inkomstenbronnen aan te wenden. Daarom werd in een eerste plaats een beroep gedaan op de goedheid en generositeit van de bevolking. Het bovenvermelde ‘bon-systeem’ maakte het mogelijk om op een eenvoudige en goedkope manier de dienst en de krijgsgevangenen te ruggensteunen. Maar ook welgestelde particulieren namen het heft in handen om geld in te zamelen ten gunste van de krijgsgevangenen
door
onder
meer
liefdadigheidsfeesten,
zoals
concerten,
toneel-
en
cinemavoorstellingen, sportwedstrijden, etc., te organiseren. Hiervoor moest eerst en vooral toestemming verleend worden door het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid, krachtens het besluit van 22 oktober 1940. Eens het hoofd van het Departement van Binnenlandse Zaken zijn fiat had gegeven, zochten de particulieren toenadering tot het B.R.K. en Winterhulp. Dergelijke initiatieven werden natuurlijk enthousiast onthaald, waarna Dronsart in bepaalde gevallen lokalen van het B.R.K. ter beschikking stelde. Afbeelding 10: Uitnodiging tot liefdadigheidsthee met modeshow, die doorging op 15 november 1940. De winst werd integraal gebruikt om de Belgische krijgsgevangenen te helpen.
212
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 117 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 636, ‘verslag van zendingen van vitaminecapsules door firma Louis Sanders.’ 213
68
Anderzijds vinden we in het Rode Kruis Archief (RKA) tientallen bedankbrieven terug van Dronsart aan gulle donateurs. Edellieden, zakenmannen en politici maakten zich hier enorm populair door immense bedragen te schenken aan de N.D.H.K. Naast een bedankbrief werd de gulle schenkers eveneens medegedeeld wat precies met het geschonken geld gebeurde. Benevens particulieren waren ook organisaties bedrijvig in het op touw zetten van geldinzamelacties. Op 5 juli 1941 werd Dronsart een brief van de ‘Vriendenkring der Oud-Strijders en Krijgsgevangenen van 1940’ voorgeschoteld, waarin oorlogsveteranen uit WO I en voormalige krijgsgevangenen voorstelden hun minder fortuinlijke collega’s een hart onder de riem te steken door maandelijks une
journée du prisonnier te organiseren. Met de opbrengst zouden nieuwe hulppakketten kunnen samengesteld worden. In het begin van 1942 was La Belgique Mondaine, een algemeen jaaroverzicht van de Belgische hoogste klasse, de drijvende kracht achter de vorming van de instelling Aide aux
Prisonniers nécéssiteux, dat onder bescherming stond van mecenas Prinses Henriëtte van België. Het organisme riep de Belgische high society op waardevolle objecten (juwelen, zeldzame boeken, porseleinen vazen, schilderijen, ...) te schenken. Deze werden in een galerij verkocht, waarna de opbrengst benut werd ten gunste van de Belgische krijsgevangenen. De opzet was dat de winst telkenmale integraal zou aangewend worden om het lot van de Belgische gevangenen te verzachten. Maar ook hier trad de valsheid en oneerlijkheid van sommige individuen op de voorgrond. Het zette de Ministeries van Binnenlandse Zaken en van Justitie aan met het Uitvoerend Comité van zowel Winterhulp als het B.R.K. belangrijke regels af te spreken om een correcte aanwending van de opgebrachte geldsom te garanderen.214 In de voorgaande paragrafen werden de rechtstreekse bijdragen van het B.R.K. aan de Belgische krijgsgevangenen geconstrueerd. Maar het Belgische Rode Kruis zou zich eveneens dienstbaar voor de Belgen in krijgsgevangenschap maken door samen te spannen met andere organismen. Op die manier kon getracht worden meerdere aspecten van het gevangenschap te reformeren. Aansluitend wordt de werking en organisatie van zowel het Nationaal Pakket als de instelling Winterhulp beknopt toegelicht.
4. HET NATIONAAL PAKKET Naast het B.R.K. en het O.T.A.D. stelde ook de Belgische Staat veel in het werk om het welzijn van zijn krijgsgevangen onderdanen te verbeteren. In het voorgaande caput werd aangegeven dat de N.D.H.K. in een eerste instantie niet op financiële steun kon rekenen van de Belgische staatskas. Hier zou echter snel verandering in komen. De reden hiervoor was eenvoudig: een regering die zich niet inlaat met zijn onderdanen is een slechte regering. De secretarissengeneraal riepen massaal de hulp in van het B.R.K. en het O.T.A.D. met als resultaat een nieuw genre pakket: het Nationaal Pakket. Het 214
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 527 en 528/1
69
was het plan van de Belgische ministers om deze gratis pakketten naast de pakketten van het B.R.K. en het O.T.A.D. op te sturen, wat bovendien niet gedwarsboomd werd door het OKW In tegenstelling tot het O.T.A.D. maakte de regering geen onderscheid tussen de krijgsgevangenen (nécessiteux ou non
nécessiteux), maar kon elke gevangene maandelijks een pakket van 5 kilogram verwachten. Kolonel Bastin raamde dat de nationale ateliers ongeveer 55.000 colli’s per maand konden voortbrengen, waarvoor circa 275 ton materiaal (karton, papier, ficelle, ...) een vereiste was. Dat dit een serieuze hap uit de Belgische staatskas impliceerde, lag voor de hand, maar wanneer Dronsart in april 1942 schatte dat voor zeven maanden ongeveer 50.000.000 BEF benodigd was om alle kosten te dekken, werd dit toch met gemengde gevoelens onthaald. Hij stelde voor dat de Staat op 1 mei en 1 juni een bedrag van 7 miljoen Belgische frank zou overmaken en dat vanaf 1 juli alle uitgaven op de schouders van de regering zouden vallen.215 Op 19 mei 1942 schepte secretaris-generaal van het Ministerie van Financiën Plisnier duidelijkheid in een ministerieel besluit:216 -
In het eerste artikel werd het budget vastgelegd op 45 miljoen BEF.
-
Artikel 2 stipuleerde dat vanaf 1 juni 1942 de families van de krijgsgevangenen maandelijks een bon voor een pakket van 5 kilogram konden bekomen.
-
Artikel 3: terwijl het financiële aspect de verantwoordelijkheid was van de regering, werd het B.R.K belast met het samenstellen en verzenden van de pakketten. Luitenant-generaal Keyaerts zou als hoofd van het O.T.A.D. toezien op de werkzaamheden en bovendien het maandelijks budget dat ter beschikking van het B.R.K. werd gesteld, vastleggen.
-
In het vierde artikel werd bepaald dat de verantwoording van de verrichtingen van het B.R.K. gebeurde door middel van borderellen, die door het O.T.A.D. dienden te worden goedgekeurd.
-
Het laatste artikel schreef voor dat het B.R.K. voor de maanden juni en juli ’42 een provisioneel voorschot van 6,5 miljoen was voorbehouden.
Deze bepalingen werden aangevuld met een nieuw besluit van 21 december 1942. De belangrijkste bepaling was dat een voorraad pakketten zou worden aangelegd, in het geval het B.R.K. zijn functie niet langer kon uitoefenen. Het beheer van die voorraad werd voorbehouden aan het B.R.K, dat op zijn beurt wederom gecontroleerd werd door het O.T.A.D.217 Vanaf 1 januari 1943 gingen het B.R.K. en het O.T.A.D. elke Stalag en Oflag waar er Belgische militairen in hechtenis werden gehouden af. Op basis van het aantal gevangenen werd de hoeveelheid pakketten bepaald die zou worden opgestuurd (een duidelijk verschil met de RK-pakketten. Het Rode Kruis stemde het aantal opgestuurde pakketten niet af op de hoeveelheid Belgische gevangenen, gezien het internationale karakter van de organisatie. De Nationale Pakketten daarentegen waren een initiatief van de Belgische Staat en dus in theorie enkel
215
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 616 en 618 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 616 217 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 616, ‘MB van 21.12.1942’. 216
70
voorbehouden aan de Belgische gevangenen). Eens het nationale pakket het kamp had bereikt, was het de taak van de vertrouwenspersoon elke gevangene zijn pakket te overhandigen.218
5. WINTERHULP Tijdens de Eerste Wereldoorlog had de Belgische bevolking het moeilijk gehad: honger, verarming en ziektes waren schering en inslag. Als een gevolg hiervan werden na 1918 verscheidene acties gevoerd om de levensstandaard weer op te krikken en de prijzen te doen dalen. Vanaf 1931 stond dit zelfs met stip bovenaan op de agenda van de federale regering. Het was pas echter wanneer een nieuwe oorlog dreigde, dat de daad bij het woord werd gevoegd. In juni 1937 werd een ‘Office du Ravitaillement et
des secours civilis’ opgericht, dat uiteindelijk weinig klaarspeelde. Aan de vooravond van de oorlog, in mei 1939, werd het ‘Ministère du Ravitaillement et des secours civils’ in het leven geroepen, dat in de eerste plaats een adviserende functie had. Een jaar later was het echter de Duitse overmacht die in België de touwtjes strak in handen had en werd de Belgische economie volledig in het teken van de Duitse oorlogseconomie gesteld. Geld voor andere uitgaven dan voor levensnoodzakelijke middelen hadden de Belgische gezinnen niet meer. Peter Scholliers (1984) maakte in deze context een vergelijking tussen de procentuele gezinsuitgaven van 1928-1929, net voor de beurscrash, en die van 1941-1943. De eerste periode spendeerde het modale gezin 58,6% aan voeding en 15,6% aan kledij. Dit lag gevoelig anders tijdens de oorlogsjaren, wanneer 70% van het budget aan voeding werd gespendeerd en slechts 4,6% aan kledij. Militair bevelhebber van België en Noord-Frankrijk Alexander von Falkenhausen besefte dat deze radicale kentering voor onvrede zou zorgen. In de eerste plaats vreesde hij collectieve acties. Individueel liet hij betijen, want dat zou weinig schade berokkenen. Mensen probeerden in die periode dan vooral waardevolle goederen te verkopen om brood en eieren te kunnen kopen.219 In het najaar van 1940 vreesde men bovendien dat de aanhoudende
voedselproblemen
aangedikt
zouden
worden
door
de
komende
winterse
omstandigheden. Secretaris-generaal voor Volksgezondheid en Voedselvoorziening Raymond Delhaye gaf de eerste aanzet en wou op het einde van september een ‘Comité Central de Coordination’ instellen, als overkoepeld orgaan van verschillende caritatieve diensten.220 Uiteindelijk werd op 29 oktober 1940 op initiatief van het Comité der secretarissen-generaal, Alexander von Falkenhausen221 en het Belgische Rode Kruis de dienst ‘Winterhulp’ in het leven geroepen. Pierre Nolf werd als voorzitter van het B.R.K. benoemd tot ondervoorzitter van de instelling. Eén van de zwaartepunten van de Winterhulp-activiteiten was toegespitst op de kinderen van Belgische krijgsgevangenen en organiseerde in dit kader Sinterklaas- en Kerstfeestjes. Daarnaast bood de instelling eveneens zijn hulp 218
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 618. P. Scholliers, “De georganiseerde verarming: prijzen, lonen en koopkracht tijdens de bezetting.” In: 19401945. Het dagelijkse leven in België, 1984, p.110-115 220 A. Colignon, “Secours d’hiver. Secours d’Hitler”. In: Jours de guerre, p.65-66 221 Hij wou de Belgische bevolking namelijk niet te veel tegen de borst stoten. 219
71
aan de krijsgevangenen, oud-strijders en politieke gevangenen aan. Dit werd financieel mogelijk dankzij enerzijds de Belgische staatskas, die in ’43-’44 maar liefst 48 miljoen Belgische frank voor Winterhulp had voorzien, en anderzijds dankzij de welwillendheid van de burgerbevolking, die niet alleen geld stortte, maar ook boeken, kledij en medicijnen doneerde.222
6. HET HUIS VAN DEN KRIJGSGEVANGENE De grote verscheidenheid aan diensten van het B.R.K. en de ietwat ingewikkelde regeling daarvan werd in het voorafgaande hoofdstuk reeds aangetoond. Een immense organisatie had zich door het oorlogsverloop opgedrongen. De chaos vanop het slagveld mocht geen weerslag hebben op een hoger niveau. Het was van fundamenteel belang dat verschillende organisaties de rust bewaarden en als een goed geoliede machine de mensen rust en zekerheid konden garanderen in turbulente tijden. Het voorgaande hoofdstuk bracht een enorme hoeveelheid informatie met zich mee, wat tot verschillende misvattingen kan leiden. Dat was toen eveneens het geval. Om dit het hoofd te bieden, werd op 14 augustus 1942 onder impuls van Oscar Plisnier, secretaris-generaal van Financiën, in elke provinciehoofdstad en indien nodig in de hoofdsteden van de arrondissementen, een ‘Huis van den Krijgsgevangene’ (Maison du Prisonnier) uit de grond gestampt. Elk Huis groepeerde vertegenwoordigers van het O.N.A.C (Office Nationale de Anciens Combattants), H.I.B. (Hulp- en Informatiebureau voor gezinnen van militairen), O.T.A.D., Winterhulp en het B.R.K. Het O.T.A.D. was belast met het beheer en financiële aspect van de instelling. Elk van deze organismen had er een inlichtingskantoor waar de burgerlijke bevolking meer informatie over de werking van de respectievelijke diensten kon verkrijgen. Voor het B.R.K. had dit initiatief niet echt een toegevoegde waarde. Alle belangrijkste afdelingen die een optimale werking garandeerden, waren immers al elders gevestigd. Het kantoor had een louter informatieve functie en moest vooral de families van de krijgsgevangenen en oorlogsslachtoffers een luisterend oor aanbieden. Het zette er zich toe aan voornamelijk inlichtingen over het financiële aspect van het krijgsgevangenschap, de internationale briefwisseling en de sanitaire treinen te bezorgen.223 Binnen het B.R.K. kreeg O.P.A. (‘Office de Renseignements pour le Paiement des Arrières aux
Prisonniers de Guerre’) de eer om alles met betrekking tot het Huis van den Krijgsgevangene te coördineren. Het O.P.A. schotelde mensen die meer informatie van het Rode Kruiskantoor wensten een formulier voor, waarop de vraag gesteld kon worden. Het O.P.A. behandelde vervolgens de vraag en probeerde in de mate van het mogelijke een zinnig antwoord te formuleren. Op basis van verschillende vraagformulieren uit de provincie Antwerpen kunnen de meest voorkomende
222
H. Van Dongen, “Armoede en hulpverlening tijdens de Tweede Wereldoorlog.” In: 1940-1945. Het dagelijkse leven in België, 1984, p.137-143 223 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nrs. 423-425.
72
onderwerpen worden afgeleid. Vooral informatie over de sanitaire treinen, gelden van de krijgsgevangenen en verblijf van Belgische kinderen in het buitenland was fel begeerd.224
7. DE VERTROUWENSPERSOON: ROTS IN DE BRANDING Artikel 31 van de Geneefse Conventie van 1929 laat ons een eerste maal kennismaken met het concept van l’homme de confiance, de persoon van vertrouwen. Het genoemde artikel stipuleert dat krijgsgevangenen soldaten geen arbeid mogen verrichten die rechtstreeks te maken heeft met krijgsverrichtingen. Indien deze regel wordt geschonden, hebben de gevangenen het recht hun beklag te doen bij een vertrouwenspersoon, de vertegenwoordiger van de krijgsgevangenen. Artikels 43 en 44 verschaffen vervolgens meer informatie over het ambt van de vertrouwenspersoon. Gezien het belang en meerwaarde van artikel 43 voor het onderzoek, wordt dit hieronder integraal overgenomen. ARTICLE 43:
“Dans toute localité où se trouveront des prisonniers de guerre, ceux-ci seront autorisés à designer des hommes de confiance chargés de les représenter
vis-à-vis
des
autorités
militaires
et
des
Puissances
Protectrices. Cette désignation sera soumise à l’approbation de l’autorisé militaire. Les hommes de confiance seront chargés de la réception et de la répartition des envois collectifs. De même, au cas où les prisonniers décideraient d’organiser entre eux un système d’assistance mutuelle, cette organisation serait de la compétence des hommes de confiance. D’autre part, ceux-ci pourront prêter leurs offices aux prisonniers pour faciliter leurs relations avec les sociétés de secours mentionnées à l’article 78. Dans les camps d’officiers et assimilés, l’officier prisonnier de guerre le plus ancien dans le grade, le plus élevé sera reconnu comme intermédiaire entre les autorités du camp et les officiers et assimilés prisonniers. A cet effet, il aura la faculté de désigner un officier prisonnier
pour
l’assister
en
qualité
d’interprète
au
cours
des
conférences avec les autorités du camp.225 Allereerst schrijft dit artikel voor dat overal waar militairen zich in krijgsgevangenschap bevinden, de krijgsgevangenen een vertrouwenspersoon mogen aanduiden, die zich naar behoren moet vertegenwoordigen bij de militaire overheden en de Puissances Protectrices. Vervolgens lezen we dat 224
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 425 Convention de Genève: Pour l’amélioraton du sort des blessés et des malades (...) Pour l’amélioration du sort des prisonniers de guerre, du 27 Juillet 1929, p. 9 (artikel 43) 225
73
het de taak is van de vertrouwenspersonen de ontvangen collectieve zendingen te verdelen, alsook een systeem van wederzijdse bijstand in te richten, op voorwaarde dit georganiseerd wordt door de krijgsgevangenen. Eveneens interessant is het volgende: in kampen bestaande uit officieren en geassimileerde gevangenen wordt de oudste in de hoogste graad aangesteld als tussenpersoon tussen de overheden en de gevangenen. Artikel 44 gaat hierover verder en stelt dat de vertrouwenspersonen alle voorzieningen met betrekking tot de briefwisseling tot hunner beschikking moeten hebben. Een vertrouwenspersoon werd doorgaans verkozen door de krijgsgevangenen. Het moest een sterk figuur zijn in wie de gevangenen vertrouwen hadden en op wie ze konden rekenen. Het was immers de persoon van vertrouwen die de spreekbuis van de gevangenen was en initiatief moest nemen om de tijd in de kampen zo draaglijk mogelijk te maken. Maar bovendien moest ook het B.R.K. kunnen bouwen op de vertrouwenspersoon. Dronsart en co hadden dan wel geen zeggenschap in de verkiezingen van de homme de confiance, toch volgden ze de situatie op de voet. Een uitstekende bron om te weten hoe de krijgsgevangenen het stelden in de kampen, waren de religieuze en culturele manifestaties van de gevangenen, opgestuurd door de vertrouwenspersonen. Het RKA is rijk aan talrijke extracten van tijdschriften en kranten van de vele Stalags en Oflags, die een algemeen beeld schetsen van de toenmalige omstandigheden. Vanuit Brussel werd dan ook naarstig gedingd naar kopijen van deze kennisbronnen. Het doorgeven van informatie was geen eenrichtingsverkeer: vanuit België werden meermaals edities van La Revue de la Croix-Rouge de Belgique naar de kampen verstuurd, zodat ook de krijgsgevangenen afwisten van wat zich op politiek, economisch, cultureel en militair vlak achter de prikkeldraden afspeelde. De Conventie van 1929 was eveneens veelgevraagde lectuur: de gevangenen waren maar al te graag op de hoogte van hun rechten en plichten. De Duitse autoriteiten lieten dit echter niet altijd betijen en weerhielden nu en dan de informatiestroom.226 De correspondentie tussen het B.R.K en de vertrouwenspersonen had niet enkel als doel op de hoogte gesteld te worden van wat zich daar afspeelde. Het fungeerde eveneens als een soort controlemiddel. Oefent de vertrouwenspersoon zijn functie naar behoren uit? Zijn de andere gevangenen tevreden? Kunnen er eventuele opmerkingen gedaan of aanbevelingen gemaakt worden? Wordt er voldoende aandacht besteed aan zieke en/of gewonde gevangenen? Het zijn slechts enkele voorbeeldvragen waarmee de leiding in Brussel worstelde. Met stip bovenaan stond de verdeling van de collectieve en individuele pakketten, een van de primaire taken van de vertegenwoordiger. Een eerlijke en consequente distributie van de opgestuurde colli’s was van fundamenteel belang voor de gezondheid en tevredenheid van de gevangenen. Enige nalatenschap van deze opdracht kon aanleiding geven tot onrust en muiterij, wat het Rode Kruis kon missen als kiespijn. Die controle vanuit Brussel ondervond ook vertrouwenspersoon van Stalag XI-A te Altengrabow Léon Gratia aan den lijve. In mei 1942 had de directeur-generaal hem op de man af gevraagd hoe hij de opgestuurde pakketten had verdeeld. Gratia repliceerde dat hij zich er eerst van had verzekerd dat de zieke gevangenen, die in het naburige 226
RKA, Hulpverlening aan de oorlogsslachtoffers, nr. 540 en 640.
74
ziekenhuis van Magdenburg werden verzorgd, de benodigde middelen hadden gekregen. Vervolgens had hij zich tot de gevangenen gericht die sedert hun gevangenschap minder dan vijf pakketten hadden ontvangen.227 Een groots en nobel gebaar, waarvan de uitvoering ervan echter niet geverifieerd kan worden door de beperktheid van de documenten, hoewel de talrijke naoorlogse bedankbrieven van zowel medegevangenen als het B.R.K. aan de verschillende vertrouwenspersonen doen vermoeden dat
les hommes de confiance heel wat aanzien genoten en ze hun taak naar behoren uitvoerden. Een ander initiatief dat een eervolle vermelding verdient, ging uit van de vertrouwenspersoon van Stalag VIII-A. Onder impuls van Willy Godart werd daar in de zomer van 1942 ‘La Mutuelle Leopold III’ opgericht, een organisatie die in het geval van het overlijden van een medegevangene, de familie financieel steunde. Het project kreeg groen licht van de Duitse autoriteiten en genoot een denderende populariteit in de vele werkkampen van de Stalag.228 Dat de zieke en/of gewonde krijgsgevangenen overal voorrang kregen, was echter niet het geval. In het centrale kamp Oflag II-A bijvoorbeeld konden de officieren die in het ziekenhuis van Neubrandenburg verzorgd werden niet op een voorkeursbehandeling rekenen. Het gevolg was dat zij zich tegoed moesten doen aan de voedselvoorraden van het ziekenhuis, die snel uitgeput raakten. Met ’s middags een kom soep, drie boterhammen per dag en een kopje thee tussendoor moesten ze zich zien te redden.229 Maar ook na hun repatriëring of de oorlog bleven sommige vertrouwenspersonen zich inzetten voor de krijgsgevangenen. Jos Hulsmans, vertrouwenspersoon van Stalag II-B, bracht onmiddellijk na zijn bevrijding in de zomer van 1942 een bezoek aan alle officiële organismen in België (het B.R.K, O.T.A.D. en Winterhulp) om het lot van zijn kameraden in gevangenschap te verbeteren.230 Een vergelijkbaar initiatief kwam van Georges Smets. Op 25 november 1945 schonk de vertrouwenspersoon van Stalag I-A 5.000 BEF aan de organisatie om zijn achtergebleven collega’s te helpen.231 De vijandelijkheden behoorden op dat moment dan wel tot het verleden, dat betekende niet meteen het einde van het gevangenschap. Duizenden krijgsgevangenen van diverse nationaliteiten werden pas in de nasleep van de oorlog naar huis gebracht. Elke Duitse Stalag of Oflag moest dus beschikken over een vertrouwenspersoon, die dan de titel
homme de confiance pricipal kreeg toegediend. Daarnaast kon de hoofdvertrouwenspersoon eveneens op de hulp rekenen van enkele assistenten (les adjoints). Behoudens meehelpen met de vertrouwenspersoon, had de assistent de belangrijke taak om de geleverde pakketten naar de verschillende Kommando’s te brengen. Eén keer maand inventariseerde hij bovendien de stockvoorraad in samenwerking met de kampkommandant.232 Ondanks de bepalingen van de 227
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 572. RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 561. 229 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 590, ‘Rapport van sanitaire trein nr. 21, dat Oflag II-A bezocht op 14.3.1944’. 230 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 609/1. 231 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540, ‘Dossier van Stalag I-A’. 232 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 572. 228
75
Conventie stelden Prins Etienne de Croy en dr. G. Wibauw, die als gezanten van het Rode Kruis verschillende kampen bezochten na de treinramp van Isenbüttel in 1941 (infra), vast dat niet elk kamp een vertrouwenspersoon had. Zij herinnerden de betreffende Duitse kampleiders er aan dat er altijd een Belgisch vertegenwoordiger moet zijn in een kamp met Belgische gevangenen, zelfs indien hun aantal miniem is.233 Elke nationaliteit had op die manier zijn vertrouwenspers(o)on(en), die in de eerste plaats het verbindingsstuk waren tussen de gevangenen die zowel in het centrale kamp, lazaret als de Kommando’s verbleven en de Duitse autoriteiten. Dat de verdeling van de colli’s behoorde tot het takenpakket van de persoon van vertrouwen, werd inmiddels aangegeven. Maar met welke andere belangrijke zaken moest hij zich bezighouden? Het antwoord hierop is eenvoudig: met veel. Wat dat precies was, werd nooit exact omschreven, maar had betrekking op de meest uiteenlopende zaken. Allerhande klachten van medegevangenen over de slaapplaatsen, de pakketten, een misdadige behandeling door de Duitse kampleiding, erbarmelijke omstandigheden in de Kommando’s enzovoort kwamen bij de persoon van vertrouwen terecht. De tewerkstelling was een veelgebruikt onderwerp van de klachtenbrieven. Een vertrouwenspersoon kreeg makkelijk tientallen brieven of kaarten per dag van medegevangenen met betrekking tot de Kommando’s. Gevangenen die overgeplaatst wouden worden omwille van uiteenlopende redenen deden in de eerste plaats beroep op hun vertegenwoordiger.234 Een minstens even belangrijke taak had betrekking op de repatriëring. De vertrouwenspersoon deelde bevrijdingsaanvragen van de gevangenen mee aan de Duitse autoriteiten. André Aerens bijvoorbeeld vroeg in december 1941 de bevrijding aan van gevangene Gaston Ghisse. Deze vader van vier had namelijk het slechte nieuws gekregen dat zijn vrouw ernstig ziek was geworden en haar huishoudelijke taak onmogelijk kon voortzetten. Ghisse had zich tot Aerens gewend, die op zijn beurt de Duitse autoriteiten zijn vrijlating vroeg. Of hier ook effectief gevolg aan werd gegeven, is niet gekend.235 Tot slot berustte met de berichtgeving van de situatie in het kamp met het B.R.K. een laatste fundamentele last op de schouders van de vertrouwenspersoon, wat hieronder wordt uitgeklaard. Een belangrijke functie van de vertrouwenspersoon was daarboven de krijgsgevangenen op de hoogte houden van wat zich in de kampen afspeelde. Dat kon hij via allerlei middelen doen. Albert Noirfalise,
homme de confiance belge in Stalag XI-B te Fallingbostel, koos ervoor om dit met behulp van een communiqué te doen. Daarin werden alle belangrijke gebeurtenissen aan de gevangenen voorgelegd, zoals het aantal ontvangen pakketten van het Rode Kruis en wat ze bevatten, klachten die aan het Rode
233
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 705, ‘rapport van Prins Etienne de Croy en dr. G. Wibauw van 26.6.1941.’ 234 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 572, ‘Dossier over Stalag XI-A.’ 235 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540, ‘Dossier over Stalag I-A.’
76
Kruis met betrekking tot pakketten werden meegedeeld, tips over het geld bezorgen aan families in België of religieuze aangelegenheden, zoals het tijdstip van de maandelijkse mis.236
7.1. Contact met andere diensten De persoon van vertrouwen had als belangrijkste taak het opvolgen van de toestand in de kamp en moest dit maandelijks informeren aan het Rode Kruis en de verschillende diensten van het vaderland.237 Albert Noirfalize, persoon van vertrouwen in Stalag XI-B te Fallingbostel, had hiervoor zelfs een eigen bureau in de slaapbarak ter beschikking,238 terwijl de voorzieningen doorgaans beperkt waren tot een typmachine. Behalve het Rode Kruis, schreven de Belgische vertrouwenspersonen eveneens brieven en rapporten naar onder andere graaf T’Serclaes, hoofd van ‘la Délégation du Service de Liaison avec les
Prisonniers de guerre belges’239 of luitenant-generaal Keyaerts, hoofd van het O.T.A.D. In het laatste geval spreekt men van de zogenaamde bulletins mensuels. Deze maandelijkse verslagen schetsten de algemene situatie in de diverse kampen en moesten goedgekeurd worden door de Duitse kampcommandant ter verzending. Elk maandelijks verslag begon met het eventuele aantal doden dat het kamp die maand kende, hun doodsoorzaak en datum en plaats van overlijden. Vervolgens werden eventuele positieveranderingen meegedeeld (wanneer een nieuwe assistent van de vertrouwenspersoon of een nieuwe vertrouwenspersoon werd aangesteld, moest daar gewag van worden gemaakt aan de overheidsinstanties en het B.R.K..). Wanneer André Aerens in september 1942 bijvoorbeeld aangaf dat hij een stap opzij zou doen als vertrouwenspersoon van Stalag I-A, voegde hij hier onmiddellijk aan toe dat Georges Smets unaniem was verkozen tot nieuwe vertegenwoordiger.240 Problemen die verband hielden met kledij en voedsel werden hoofdzakelijk bericht aan de chef van het O.T.A.D. Wanneer er ernstige tekorten waren, werd luitenant-generaal Keyaerts daarvan op de hoogte gebracht die alles in het werk stelde om hier tegemoet te komen.241
236
SOMA, Archieven en documenten van en betreffende de krijgsgevangenschap, AA 260, ‘communiqué van A. Noirfalise van januari 1943 in Stalag XI-B.’ 237 Hankar, “De Dienst ‘Onderricht en Ontspanning’”. In: Rood-Kruis België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p. 24 238 SOMA, Archieven en documenten van en betreffende de krijgsgevangenschap, AA 260, ‘bezoekverslag van 23.2.1943 aan Stalag XI-B.’ 239 Deze Delegatie werd uiteindelijk vernoemd naar graaf T’Serclaes de Wommersom en kreeg de toepasselijke naam ‘Commissie T’Serclaes’. 240 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540, brief van A. Aerens aan Dronsart, 15.9.1942 241 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 263.
77
7.2 Onderling contact De vertrouwenspersonen van de verschillende kampen hadden niet enkel contact met bevoegde instanties van het thuisland en het Rode Kruis. Ook onderling werden brieven en rapporten uitgewisseld om elkaar van de heersende situatie te berichtten en eventueel te helpen. In een verslag daterend van oktober ’43 van l’homme de confiance Georges Smets lezen we bijvoorbeeld dat hij op 18 september in het gezelschap van kameraad Auguste Olivier een bezoek had gebracht aan kamp nr. 206 in Wehrkreis I Königsberg. Het moet een bevredigend bezoek zijn geweest aangezien hij besloot met ‘visite très réconfortante, moral excelent’.242 Adjudant Georges Smets voegde er desondanks bij dat de staat van de kledij van de Belgen in Stalag I-A alarmerend was en dat deze problematiek moest worden aangepakt.243 Op 16 december 1944 stuurde Robert Duchesne, homme de confiance des
Belges van Stalag XX-B te Mariënburg, een brief naar Bernard Sylva. Onderwerp van de brief was de hulpvoorziening voor gestrafte Belgische krijgsgevangenen die verzorgd werden in een veldhospitaal in Torún. Duchesne had namelijk een bezoek gekregen van Joseph Cresson, een Belgische gevangene die voor een periode van twee maanden verzorgd was geweest in het betreffende veldhospitaal. Cresson had Duchesne bij zijn terugkomst in Stalag XX-B gemeld dat de Belgen in het veldhospitaal van Torún geen toegang kregen tot de hulp dat het Rode Kruis de gewonde soldaten in het veldhospitaal aanbood en dat de gevangenen in het veldhospitaal anders werden behandeld dan de gevangenen in Stalag XX-A, wat een inbreuk was op het vierde artikel van de Conventie. Duchesne gaf zijn collega-vertrouwenspersoon het advies de situatie ter sprake te brengen bij het ICRK. Voorlopig bood Duchesne Sylva zijn hulp aan en beloofde maandelijks enkele pakketten van het Amerikaanse Rode Kruis op te sturen naar Stalag XX-A om de zieken en gewonden van kledij en voedsel te voorzien. In het antwoord van Sylva aan Duchesne, opgesteld op 2 januari ’45, lezen we dat het veldhospitaal tien pakketten heeft ontvangen van Duchesne.244 Dit werd bevestigd door Marcel Lecoq, één van de tien Belgische gevangenen die op dat moment in het veldhospitaal van Torún verbleef. Hij schreef in een brief van 2 januari 1945 aan zijn vertrouwenspersoon Sylva dat Duchesne hem maandelijks van hulppakketten voorzag: ‘L’adjudant Duchesne me remet mensuellement 10 colis
Invalides américains par mois pour vous autres, quelque soit le nombre de camarades en traitement.’245
242
SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 263, ‘Georges Smets in een bezoekverslag van oktober 1943.’ 243 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 246. 244 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 263. 245 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 263, ‘verslag van Marcel Lecoq, 2.1.1945.’
78
7.3 Contact met het B.R.K. Het Rode Kruis van België hechtte groot belang aan de correspondentie met de vertrouwenspersonen in de kampen. Door het rechtstreekse contact vormde de briefwisseling een belangrijke bron van kennis. Het stelde het B.R.K. in staat de zaken goed op te volgen en indien nodig gevolg te geven aan prangende
problemen
en
verklaart
bovendien
waarom
nagenoeg
elke
brief
van
een
vertrouwenspersoon werd behandeld en beantwoord. Het archief van het Rode Kruis is uitermate rijk aan de communicatie tussen het B.R.K. en de verschillende vertrouwenspersonen van de vele Stalags en Oflags. De onderwerpen hebben betrekking op de meest uiteenlopende zaken: klachten over pakketten, huisvesting, medische behandeling, inbreuken op de internationale humanitaire wetgeving, maar
ook
repatriëringsaanvragen,
verzoeken
tot
het
opsturen
van
lectuur
en
ontspanningsmogelijkheden, schrijfmateriaal en financiële steun enzovoort werden met het B.R.K. gecommuniceerd. De vertrouwenspersonen in de vele Stalags of Oflags waren bovendien allen goed op de hoogte van de werking van het B.R.K., het systeem van de pakketten, hun rechten en plichten, ... Kennis is immers macht. Dat beseften de vertrouwenspersonen maar al te goed. Talrijke aanvragen om extra informatie over de Conventie, het B.R.K., het oorlogsverloop of de politieke toestand in Europa op te sturen, waren hiervan het gevolg. Maar ook het Rode Kruis van België was hierin bedrijvig en zond zo nu en dan informatiebrochures naar de kampen.
8. BEZOEK AAN DE KAMPEN 8.1 Inleiding Hierboven werd reeds aangegeven dat vanaf het vierde kwart van de negentiende eeuw de problematiek rondom krijgsgevangenen steeds hoger werd aangeschreven. Dunant had zijn hele leven gepoogd om hierover belangrijke regels op te stellen, maar schoot op dat vlak om uiteenlopende redenen tekort. De Eerste Wereldoorlog legde de problemen die hierdoor ontstonden gevoelig bloot. Eén van de noodzakelijkheden in het krijgsgevangenenvraagstuk was het stelselmatig opvolgen van de heersende situatie in de kampen. De oorlogvoerende mogendheden eisten namelijk het recht te weten wat er met hun gevangengenomen onderdanen gebeurde. Vier organisaties kunnen onderscheiden worden die bezoeken brachten aan de krijgsgevangenenkampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ten eerste waren er de gezanten van de zogenaamde Puissances Protectrices. Artikel 86 geeft ons meer informatie over deze Beschermende Mogendheden en stipuleert dat deze het recht hebben om de uitvoering van de Conventie te controleren en hiermee verbonden de krijgsgevangenen te bezoeken. Elk land kreeg bij het uitbreken van een gewapende confrontatie een Puissance Protectrice
79
aangewezen. Voor België waren dit de Verenigde Staten van Amerika. Neutraliteit was hiervoor de voornaamste voorwaarde en wanneer de Amerikanen na de Japanse verrassingsaanval op Pearl Harbor in december 1941 de oorlog werden ingesleurd, kwam aan die neutraliteit meteen een einde en diende bijgevolg een nieuwe Beschermende Mogendheid aan België te worden toegewezen. Lang mocht het ontbreken van een Puissance Protectrice niet op zich laten wachten. Het leek alsof de uitschakeling van de Verenigde Staten het startsein was voor de Duitse kampleiders om de Belgische krijgsgevangenen extra te doen zweten.246 Deze nieuwe aanstelling liet echter door Duitse sabotage (ze konden zich duidelijk vinden in het de Belgische krijgsgevangenen moeilijker maken) op zich wachten en om deze leemte te vullen, werd een ‘Dienst voor Verbinding met de Krijgsgevangenen’ (of:
‘Délégation du Service de Liaison avec les Prisonniers de guerre belges’) binnen het O.T.A.D. opgericht. Er bestond hier aanvankelijk twijfel over: op 21 maart 1942 had Dronsart namelijk aangegeven dat met het neutrale Zwitserland een nieuwe Puissance aan België was toegewezen. Adjudant Robert Duchesne, vertrouwenspersoon van de Belgische krijgsgevangenen in Stalag XX-B, repliceerde Dronsart op 30 mei en stelde dat noch de Duitse kampcommandant, noch de gezant van het ICRK, die op 1 mei het kamp had bezocht, afwisten van deze nieuwe situatie. Integendeel, zij bekrachtigden het gerucht dat er een Belgische commissie zou worden ingericht,247 die de taak van de Verenigde staten zou overnemen. Dat laatste bleek waarheid en gebeurde officieel op 13 juni 1942, wanneer de dienst haar intrek nam in het Adlon-hotel te Berlijn.248 Dat deze dienst beheerd werd door graaf ‘T Serclaes werd hierboven reeds aangestipt. Vanaf 30 juni ’42 bezocht de Commissie verschillende kampen,249 wat duidelijk geen dag te vroeg was. Op 19 juni 1942 had Albert Noirfalise, vertrouwenspersoon van Stalag XI-B, zich rechtstreeks tot Max Huber gewend. Hij uitte de heersende onzekerheid: zouden de kampen binnenkort bezocht worden door het ICRK of een internationale of nationaal organisme?250 De verschillende Belgische vertrouwenspersonen in de kampen werden van de nieuwe situatie op de hoogte gebracht door luitenant-generaal Keyaerts door middel van een nota van 20 juni 1942. De Verenigde Staten konden echter nog altijd invloed uitoefenen. Wanneer verschillende Belgische krijgsgevangenen in Stalag II-C omwille van onbekende feiten voor het militair tribunaal dienden te verschijnen, spoorden de Amerikanen dr. Knipp aan om de verdediging van de beklaagden op zich te nemen,251 waar ze volgens artikel 61 van de Conventie recht op hadden. De functie van deze delegatie werd later in een nota van februari ’43 ondubbelzinnig vermeld: ‘Il précisait que la mission
de la Délégation concernerait exclusivement les conditions matérielles et morales de la vie des
246
RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 263/6858 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 263, Kriegsgefangenenpost van R. Duchesne aan E. Dronsart, 30.5.1942 248 M. De Wilde, België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 3: De nieuwe orde, p. 119 249 Brussel, SOMA AA 244/10: ‘Commission d’Histoire de la Capitivité de Guerre 1940-1945’, nota over de kwestie van de Puissance Protectrice 250 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 572, ‘Dossier van Stalag XI-B’. 251 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 543/8277 247
80
Officiers et Militaires Belges Prisonniers ainsi que les dispositions relatives à leur sort.’252 Verdere stappen mocht de delegatie niet ondernemen: ‘[La Délégation] doit bannir de son activité toute
question d’ordre politique ou linguistique.’253 De Belgische krijgsgevangenen van Oflag II-A te Prenzlau, het eerste kamp dat werd bezocht door de nieuwe commissie, aanschouwden het hele gebeuren echter met argwaan en vreesden dat enkel een Beschermende Mogendheid de rechten van de gevangenen kon vrijwaren. Klachten hierover werden door Keyaerts gemeld aan de secretaris-generaal van het Ministerie van Financiën.254 Toch zou de Commissie T’Serclaes tot de zomer van ’44 verschillende kampen bezoeken.255 Een derde organisatie die de krijgsgevangenkampen inspecteerde, was de ‘Young’s Men Christian
Association’ (Y.M.C.A.). Dat deze instelling heel wat bewondering had afgedwongen bij de krijgsgevangenen kan onder andere worden afgeleid uit een bedankbrief van 12 juni 1945 van Georges Smets, homme de confiance principal in Stalag I-A, aan de president van de Y.M.C.A.. Eerst liet Smets weten dat hij na een vijf jaar lange opsluiting eindelijk weer bij zijn familie in het Brabantse Tirlemont vertoefde en ging vervolgens op een uitgebreide manier verder met zijn dankbetuigingen aan de christelijke instelling. Zonder hun steun zouden de vele duizenden gevangenen niet in staat zijn geweest één van de wreedheden van het gevangenschap te overwinnen: de demoralisatie. Op het einde van zijn betoog heeft Smets nog aandacht voor de gezanten van de Y.M.C.A., die bij naam worden vernoemd256, in Stalag I-A. Hoofdzakelijk hun morele steun zorgde er voor dat ze immens geliefd waren bij de gevangenen.257 Een laatste beweging die in dit rijtje thuishoort, is het Rode Kruis. Al sedert het losbarsten van de oorlog stelde het ICRK zich in dienst van de oorlogvoerende staten en stelde voor een algemene actie te organiseren ten voordele van de krijgsgevangenen, burgers of militair, ziek of gewond.258 In het kader van dit historisch onderzoek wordt de nadruk gelegd op deze laatste internationale organisatie, wat in het volgende hoofdstuk uiteengezet zal worden. Naast deze genoemde vier instellingen bepaalt de Conventie (art. 69 en 70) eveneens dat daarnaast nog een andere vereniging bezoeken aan de kampen mocht brengen, namelijk de zogenaamde
‘commissions médicales mixtes’. In het geval van een gewapend conflict mogen de oorlogvoerende landen gemengde medische commissies oprichten die het algemeen welzijn van de krijgsgevangen 252
SOMA, ‘Commission d’Histoire de la Capitivité de Guerre 1940-1945’, AA 244/10, ‘nota over de kwestie van de Puissance Protectrice.’ 253 SOMA, ‘Commission d’Histoire de la Capitivité de Guerre 1940-1945’, AA 244/10, ‘nota over de kwestie van de Puissance Protectrice.’ 254 SOMA, ‘Commission d’Histoire de la Capitivité de Guerre 1940-1945’, AA 244/10, ‘nota over de kwestie van de Puissance Protectrice.’ 255 M. Wiesner, Wehr die macht hat, hat recht, p. 17 256 Deze vertegenwoordigers waren de heren Jansson, Soederberg en Zuerrer. 257 SOMA, ‘Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre’, AA 244/10, ‘Brief van Georges Smets van 12.06.1945 aan de President van de Y.M.C.A.’ 258 P. Mathyer, La visite des camps de prisonniers de guerre dans le cadre de la codification du droit humanitaire, Lausanne, 1979, p. 25
81
soldaten controleren. Deze commissies bestonden uit slechts 3 personen, waarvan 2 onafhankelijk en neutraal dienden te zijn en een derde die gekozen werd door een natie die vertegenwoordigd werd in de krijgsgevangenenkampen. Tot deze categorie kan het Rode Kruis echter niet gerekend worden. Het gaat hier immers om geneeskundige commissies die enkel in oorlogstijden werden gevormd.
8.2 Inspecties door het Rode Kruis In de reeks ‘Commission d'Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945’ van het Studie- en Documentatiecentrum voor Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA) vinden we rapporten terug van zowel de Y.M.C.A., Puissances Protectrices als het Rode Kruis. In het belang van dit onderzoek zullen we ons beperken tot de verslagen van de laatste instelling. De organisatie van het ICRK wat betreft de visitaties aan de vele krijgsgevangenenkampen stond klaarblijkelijk nog niet op punt. In het voorjaar van 1942 liet de vertrouwenspersoon van Oflag II-A te Prenzlau, waar op dat moment ongeveer 3.500 Belgische officieren in hechtenis werden gehouden, Dronsart weten dat het kamp nog geen enkele keer was bezocht door afgevaardigden van het ICRK. In een nota van 1 mei 1942 aan luitenant-generaal Coquenet bracht Dronsart het heugelijke nieuws dat Max Huber had beloofd het aantal gezanten van het ICRK in Duitsland te verdubbelen. Bovendien had Huber hen de opdracht meegegeven de klemtoon te leggen op de Belgische krijsgevangenen in Oflag II-A.259 Op 29 mei 1942 zou het kamp eindelijk bezocht worden door dr. Marti, die het ICRK vertegenwoordigde.260 Eind juni 1942 kwamen daar eveneens de inspanningen van Commissie ’T Serclaes bij (supra). Bovenaan elk bezoekrapport van het Rode Kruis lezen we eerst welk kamp bezocht werd en door wie. Daaronder lezen we de naam van de vertrouwenspersoon, wiens ranking en kampnummer eveneens werden vermeld. De persoon van vertrouwen diende als vertegenwoordiger en spreekbuis van de krijgsgevangenen te fungeren en in het oog springende constataties te signaleren. De meeste rapporten bevatten dan ook een apart hoofdstuk waarin eventuele klachten of opmerkingen zijn vervat. Voorts maakten de rapporten melding van het aantal krijgsgevangenen in het betreffende kamp en hoeveel daarvan Belgisch waren. Tijdens hun bezoeken hadden de afgezanten van het Rode Kruis aandacht voor volgende zaken: de algemene situatie van het kamp en de infrastructuur in het bijzonder, de kledij, het voedsel in de kampen, de toezending van hulppakketten, de algemene hygiëne, de medische verzorging, de verplichte tewerkstelling, soldij, (intellectuele) ontspanning, de kantine en de heersende discipline in het kamp. Elk rapport eindigde met een besluit waarin de opmerkingen kort werden opgesomd en eventuele oplossingen werden voorgedragen. Daarbovenop bevatten de meeste verslagen 259
RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, 260/1965. RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 263, brief van Max Huber aan Pierre Nolf, 7.7.1942 260
82
een korte schets van het onderhoud met de vertrouwenspersoon en de Duitse autoriteiten, zodat beide kanten van het verhaal werden verhoord. Dat de inspecteurs niet enkel letten op de negatieve aspecten, bewijzen de pluspunten die eveneens waren opgenomen. De verslagen moeten zeker niet beschouwd worden als een klachtenbrief met een negatieve ondertoon. Het waren neutrale, objectieve rapporten die in bepaalde gevallen de Duitsers zelfs complimenteerden met het opvolgen van de vastgelegde regels. In de volgende paragrafen worden achtereenvolgens de verschillende elementen van het kampleven geschetst, integraal gebaseerd op de bezoekverslagen van de Rode Kruismedewerkers. Ook hier zal men de rode draad doorheen deze scriptie kunnen bemerken. De gezanten baseerden hun analyse namelijk volkomen op de Conventie van 1929 en zagen er op toe dat de bepalingen werden geëerbiedigd en nageleefd. Deswege worden telkens de bestemde artikels beknopt toegelicht, zodat eventuele inbreuken probleemloos aan het licht komen.
8.2.1. De algemene situatie in het kamp In de eerste plaats werd de algemene situatie van het centrale kamp geconstrueerd. Dit had betrekking op de meest uiteenlopende zaken: onder andere de infrastructuur, de slaapplaats van de gevangenen, de algemene moraal in het kamp, eventuele tekorten in het kamp, maar ook de lichtinval in de kamers, de grootte van de bedden, de kwaliteit van de kussens, het aantal wasbakken enzovoort werden aan een grondige controle onderworpen. Niets ontsnapte aan het alziend oog van de inspecteur, die naging of alles conform de Conventie van 1929 was. Indien na de passage van de controleur bleek dat alles was zoals de internationale humanitaire wetten dat stipuleerden, werd dit ook met een positieve noot vermeld. De heer Kleiner bezocht op 25 februari 1945 Stalag IV-C te Dresden. Uit zijn verslag kan afgeleid worden dat de krijgsgevangenen in oude fabrieken verbleven die omgebouwd waren tot slaapplaatsen. Ondanks de gebrekkige infrastructuur stelde Kleiner vast dat het kamp de hele winter door verwarmd was geweest.261 Het is echter de vraag of die vaststelling teruggebracht kan worden tot op de inspanningen van de Duitse kampleiding. Wanneer een groep krijgsgevangenen een slaapplaats kreeg toegewezen, mochten ze die meteen ook zelf inrichten en op orde stellen. Het zelf vervaardigen van bedden ging in de meeste gevallen een stap te ver, maar voor onder andere de kanalisering van de verwarming daarentegen mochten de krijgsgevangenen al vaker de handen uit de mouwen steken.262 Ook de toestand van de gebouwen werd onderworpen aan een grondige controle. In een rapport van de heren Mayer en Biner, die Stalag XVII-B in het Oostenrijkse district Wenen op 10 augustus 1944
261
SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9, ‘bezoekverslag van Mr. Kleiner aan Stalag IV-C, 25.2.1945.’ 262 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 265/2.
83
hadden bezocht, werd melding gemaakt van het feit dat de daken van de slaapbarakken een dringende herstelbeurt nodig hadden en dat dit probleem zo snel mogelijk van de baan moest worden gehaald.263 Maar dit was niet het enige probleem in Stalag XVII-B. In een brief van Majoor van Loey de Looz aan het Ministerie van Landsverdediging van België van 26 oktober 1944 lezen we dat na het bezoek van het Rode Kruis aan het kamp de situatie in Stalag XVII-B als ‘slecht’ werd omschreven en dat le
personnel auxiliaire de garde en inflige aux prisonniers.264 Dat de inspecteurs van het Rode Kruis ook effectief oor hadden voor de opmerkingen van de krijgsgevangenen en er gevolg aan gaven, bewijzen volgende twee rapporten. In het eerste verslag, dat het bezoek van dezelfde Kleiner aan Stalag IV-F op 26 februari 1945 rapporteerde, lezen we dat enkele krijgsgevangenen de Duitsers verzochten hen te beschermen tegen eventuele luchtaanvallen. Kleiner kon meteen het ICRK het goede nieuws brengen dat de Duitse autoriteiten dit verzoek aanpakten.265 Een tweede en uiterst interessant rapport is dat van de heer E. Mayer, die op 25 februari 1945 Stalag XVIII-A te Wolfsberg bezocht. Het hoofdstuk ‘situation et logements’ leert ons dat grote delen van het kamp verwoest werden door een Geallieerd vliegtuig dat op 18 december 1944 72 bommen op het kamp liet vallen. De aanval had een tiental barakken deels of in zijn geheel vernietigd, waaronder die van de algemene diensten en de infirmerie. E. Mayer vraagt zich in het rapport af wat precies de bedoeling is geweest van de Geallieerden om Stalag XVIII-A te bombarderen want ‘la ville,
plutôt un grand village, ne présente, au dire des prisonniers de guerre eux-mêmes, aucun intérêt militaire (…). Il n’y a pas d’industrie à cet endroit.’266 Voorts lezen we dat de vertrouwenspersonen verschillende brieven en telegrammen naar het Rode Kruis te Genève hadden gestuurd, waarin ze stellen dat dergelijke catastrofale daden niet meer mogen plaatsvinden. De bombardementen hadden namelijk verschillende krijgsgevangenen gedood, waaronder vier Belgische. Tot slot vermeldde Mayer dat verschillende krijgsgevangenen het Internationale Comité van het Rode Kruis gevraagd hadden om de verantwoordelijke militaire autoriteiten hierover aan te manen.267 Maar ook onrechtvaardigheden in het kamp werden door de Rode Kruis-afgevaardigden belicht. E. Mayer bracht op 22 februari 1945 een bezoek aan Stalag XVIII-C, een kamp waarin op dat moment 288 Belgen verbleven. Het rapport beschreef dat het kamp in twee delen was opgebouwd: een kamp-noord en een kamp-zuid. In het zuidelijke deel van het kamp bevonden zich de soldaten, terwijl kamp-noord onderofficieren herbergde. E. Mayer schreef dat hij en zijn delegatie hebben vastgesteld dat de onderofficieren veel slechter behandeld werden dan de soldaten, omdat de Duitsers de werklustige soldaten gunstiger gezind waren dan de niet-werkende onderofficieren. Deze ongelijke behandeling is een
263
SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9, ‘rapport van Biner en Mayer, die Stalag XVII-B op 10.10.1944 bezochten.’ 264 SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/48 265 Rapport van Mr. Kleiner, visité Stalag IV-F le 26 février 1945. SOMA, AA 244/9 266 SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9, ‘rapport van E. Mayer over zijn bezoek aan Stalag XVIII-A.’ 267 SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9.
84
schoolvoorbeeld van discriminatie, aangezien de Conventie stipuleert dat enkel soldaten arbeid mogen verrichten. Hoewel vele officieren en onderofficieren op eigen vraag toch de handen uit de mouwen staken om de verveling tegen te gaan en de Duitse kampleiding van Stalag XVIII-C het de onderofficieren kwalijk nam en als sabotage beschouwde dat zij dat niet deden, was een oneerlijke behandeling discriminerend.268
8.2.2. Het voedsel in de krijgsgevangenenkampen De Conventie bevat met artikel 11 enkele regelingen met betrekking tot de voeding in de kampen. Het stelt dat de krijgsgevangenen over dezelfde hoeveelheid voedsel dienen te beschikken als de depottroepen. Bovendien moeten alle faciliteiten om zelf voedsel te bereiden voorhanden zijn. De hoeveelheid water moet voldoende zijn en tabak zal worden toegelaten. In dit hoofdstuk gingen de inspecteurs na of het voedsel nog eetbaar was, of de gegeven porties wel voldoende waren zodat de gevangenen niet verzwakten, of de keuken voldeed aan de voorgeschreven voorwaarden enzovoort. In een rapport van 8 augustus 1944 over Stalag XVII-A in het district Wenen, lezen we bijvoorbeeld dat de krijgsgevangenen de laatste maand tevreden waren over het eten en hoopten dat de toekomst hetzelfde zou brengen.269 Dat de inspecteurs van het Rode Kruis oprecht waren en de krijgsgevangenen zoveel mogelijk trachtten te helpen, is inmiddels duidelijk gemaakt. Maar hun oprechte bedoelingen waren eveneens zichtbaar voor de krijgsgevangenen zelf. Op 22 februari 1945 bracht de heer Kleiner een bezoek aan Stalag IV-A te Dresden. Om de situatie van het voedsel zo goed mogelijk te beoordelen, schoof Kleiner die dag mee aan tafel met de krijgsgevangenen voor het middagmaal. Hij stelde vast dat het voedsel aan alle voorwaarden voldeed, maar dat het eten dat de Duitsers leverden niet voldoende was om de gevangenen sterk genoeg te houden. Om zijn vaststelling te staven, bevatte het rapport een annex waarin de hoeveelheden geleverd voedsel voor de periode 19-25 februari 1945 werden weergegeven. Die week werden slechts 3,5 kilo aardappelen, 2 kilo kolen, 200 gram gerst en 220 gram zuurkool geleverd. Het is niet bekend wat de voorraad op dat moment was, maar als we weten dat er op dat moment ongeveer 2.000 Belgische krijgsgevangenen in het kamp verbleven, stelde de levering van die week nauwelijks iets voor.270 De rapporten legden verschillende tekorten op het vlak van voedsel bloot en waren ook hier zeer gedetailleerd. Veel krijgsgevangenen klaagden over de kwaliteit van en het tekort aan voedsel. Verschillende rapporten vermeldden echter dat de krijgsgevangenen desondanks volhouden en dit dankzij de pakketten die het Rode Kruis hen toestuurde. ‘les prisonniers ont done pu bénéficier d’un
268
SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9. ‘Rapport van Mr. E. Mayer, visité Stalag XVIII-C le 22 février 1945.’ 269 SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA244/9. ‘Rapport van Mr. E. Mayer en Mr. Biner, visité Stalag XVII-A le 8 août 1944.’ 270 SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9, ‚‘Speisenzettel des Kriegsgefangenenlagers für die Zeit vom 19 Februar bis 25 Februar 1945.‘
85
apport très appréciable de colis de la Croix-Rouge271 [sic]’ lezen we in het rapport van de heer E. Mayer, nadat hij Stalag XVIII-A te Wolfsberg had bezocht. In het rapport van 12 augustus 1944, wanneer de heren Biner en Mayer Stalag XVII-D te Pupping inspecteerden, lezen we dat de krijgsgevangenen zelfs volledig afhankelijk waren van de Rode Kruis-pakketten en anders niets te eten zouden hebben.272 Dat de krijgsgevangenen naarstig rekenden op de Rode Kruis-pakketten, wordt duidelijk in een rapport van de heer Mayer van 22 februari 1945. Die dag bracht de inspecteur een bezoek aan Stalag XVIII-C, een kamp in de buurt van het Oostenrijkse Tirol. Daarin lezen we dat het voedseltekort heel wat problemen en onvrede veroorzaakte en dat door het uitblijven van voedselpakketten van het Rode Kruis de koude februaridagen oneindig lang leken. Ook dit rapport bevat een annex met daarop de hoeveelheden geleverd voedsel. Het besluit van Mayer was niet rooskleurig: ongeveer de helft van de geleverde aardappelen waren rot, terwijl iets minder dan de helft van de geleverde rapen bedorven waren.273 Doordat het eten zo schaars was, ontstond er goedhartigheid tussen de gevangenen. In Stalag XI-B te Fallingbostel bevonden zich hoofdzakelijk Belgen, Fransen, Polen en Joegoslaven zich achter prikkeldraad. Vooral de Franse en Belgische (lees: Waalse) gevangenen zochten toenadering tot elkaar, met een samenwerkingsverband op vlak van voedsel tot gevolg. De Belgische gevangenen kregen maandelijks Amerikaanse of Engelse pakketten toegestuurd, terwijl de Franse gevangenen op gratie van maarschalk Pétain konden rekenen en ook vanuit het collaborerende deel van Frankrijk hulp kregen. Elke maand vergaarden de Fransen en Belgen alle ontvangen pakketten, waarna ze alles netjes onder elkaar verdeelden.274 Dankzij deze rapporten kan bovendien nagegaan worden wat de krijgsgevangenen in de Duitse kampen kregen voorgeschoteld. Het rapport van 8 februari 1945, de dag waarop de heer Kleiner Stalag XII-F in het district Wiesbaden bezocht, beschrijft het menu. ’s Morgens kregen de krijgsgevangenen er 2,5 gram gemalen koffiebonen voorgeschoteld, samen met wekelijks 175 gram suiker, 365 gram oud brood en 600 gram vers brood. ’s Middags werd soep geserveerd, samen met 600 gram aardappelen, 190 gram vers vlees, 60 gram worst en 68 gram vet. Deze hoeveelheden zijn per persoon en per week uitgedrukt. Een gevangene moest het dus met nog geen 70 gram aardappelen en ongeveer 25 gram vlees per dag doen. De worst en vet waar de gevangenen dagelijks recht op hadden, zijn het vernoemen zelfs niet waard. Verse groenten waren er die dag niet. Wel werden tweemaal per week
271
SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9. SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9, ‘Rapport van Mr. Biner en Mr. Mayer, visité Stalag 398 le 12 août 1944.’ 273 SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9, ‘Rapport van Mr. Kleiner, visité Stalag XVIII-C le 22 février 1945.’ 274 SOMA, Archieven en documenten van en betreffende de krijgsgevangenschap, AA 260, ‘rapport van 23.2.1943 van het bezoek aan Stalag XI-B.’ 272
86
droge groenten en granen zoals kolen en gerst geleverd. Met een kilo groenten per week en per persoon mochten de krijgsgevangenen gezien de omstandigheden niet klagen.275
8.2.3. Kledij Artikel 12 van de Conventie stipuleert dat de in hechtenis houdende natie kledij, linnengoed en schoeisel ter beschikking moet stellen, net als hulpmiddelen om de kledij ook te herstellen. De soldaten en eventueel (onder)officieren die tewerkgesteld worden, moeten een hiervoor dienstig werkpak bekomen. Wanneer het Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog inspectierondes in de verschillende Duitse krijgsgevangenenkampen organiseerde, hadden ze eveneens oog voor de kledij van de ongelukkigen. De internationale organisatie wou er namelijk zeker van zijn dat alle nationaliteiten in de verschillende kampen voldoende kledij ter beschikking had om zich te kunnen kleden tegen de vaak harde winters. Wanneer de krijgsgevangenen vonden dat ze nieuwe kledij nodig hadden, meldden de vertrouwensmannen dit aan de Rode Kruis-delegatie, die het probleem op zijn beurt voorlegde aan de Kampcommandant. Ook Winterhulp maakte zich in deze context verdienstelijk (supra). In een rapport dat het bezoek van de heer Kleiner aan Stalag XII-F te Forbach op 8 februari 1945 beschrijft, merken we enkele aanvragen op van de Belgische krijgsgevangenen op het vlak van kledij. De Belgen vragen 60 mantels, 80 tunieken, 80 broeken, 283 hoeden, 60 hemden, 60 zakdoeken, 60 onderbroeken, 60 paar kousen, 60 paar schoenen en materiaal om schoenen te herstellen. Blijkbaar vroegen de Belgen één hoed extra, aangezien er op dat moment 282 Belgen in Stalag XII-F verbleven.276
8.2.4. Pakketten Zoals hierboven reeds werd aangegeven, hield onder andere het Rode Kruis zich tijdens de oorlog gedreven bezig met het klaarmaken van hulppakketten om naar de krijgsgevangenen op te sturen. Deze bevatten naast kledij en eten ook ontspanningsmogelijkheden zoals onder andere boeken en spelletjes. Bij deze Rode Kruis-pakketten kan een onderscheid gemaakt worden tussen de individuele pakketten, die gericht waren aan bepaalde gevangenen, en de collectieve pakketten, die aan grotere groep krijgsgevangenen waren geadresseerd. De rapporten van het Rode Kruis maakten melding over eventuele klachten over deze pakketten, over bepaalde wensen of wanneer de laatste pakketten werden opgestuurd. Een voorbeeld van zo’n klacht staat te lezen in het rapport van de heer Kleiner van 8 275
SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945, AA 244/9, ‘Rapport van Mr. Kleiner, visité Stalag XII-F le 8 février 1945.’ 276 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945, AA 244/9.
87
februari 1945. Na zijn bezoek aan Stalag XII-F noteerde hij dat verschillende Duitse soldaten zich eigen hadden gemaakt van enkele pakketten die bedoeld waren voor de Belgische krijgsgevangenen. Ondanks het luide protest van les hommes de confiance hadden de Duitse soldaten geen oren naar het bezwaar van de gevangenen.277 Maar ook eventuele Duitse onvrede met de pakketten werd gerapporteerd. Het Rode Kruis België had sinds 7 augustus 1940 de toelating gekregen om tweemaal per maand pakjes van 500 gram naar de krijgsgevangenen te sturen, die dan bijgehouden en beheerd werden door de vertrouwensmannen.278 Als deze maatregel werd overschreden, werd dit eveneens vermeld in de inspectierapporten van het Rode Kruis. Zo lezen we in het rapport van de heer Kleiner van 25 februari 1945 dat de Belgische krijgsgevangenen van Stalag IV-C sinds december 1944 geen Amerikaanse of Canadese hulp meer hebben gekregen, maar dat elke Belg in het kamp – 528 in het totaal – in februari ’45 een afzonderlijk pakketje had ontvangen afkomstig van de Belgische afdeling van het Rode Kruis.279 Dit gold eveneens voor Stalag XII-F. De Belgische krijgsgevangenen kregen hier in het begin van februari ’45 verschillende pakketten van zowel het Amerikaanse als het Belgische Rode Kruis. Deze pakketten bestonden voornamelijk uit vleesconserven en beschuit.280
8.2.5. Hygiëne Het dertiende artikel van de Conventie handelt over de hygiëne in de krijgsgevangenenkampen. Het stipuleert dat de mogendheden die krijgsgevangenen in bezit houden, alle hygiënische maatregelen moeten treffen zodat de gezondheid en reinheid van de gevangenen wordt gewaarborgd. In de eerste plaats moeten de kampen hygiënisch zijn en gekuist worden. Daarnaast moeten de krijgsgevangenen dagelijks over voldoende water beschikken om zich te wassen. Dat dit laatste niet altijd het geval was, bewijst een bezoekverslag van de heer Kleiner, die in februari 1945 Stalag XII-F had bezocht. De hygiënische situatie kan er zonder omwegen onrustwekkend worden genoemd, vermits de laatste douche van de krijgsgevangenen dateerde van september ’44. Warm water was al helemaal uit den boze in Forbach. Naast de waterproblematiek vormden ook de toiletten een probleem. Er waren slechts vier toiletten voor 250 gevangenen, wat een zorgelijk gering aantal was. De algemene hygiënische situatie in Stalag XII-F was beneden alle peil, want ook de barakken bevonden zich in een beroerde staat. De hygiëne liet ook te wensen over in de infirmerie, waardoor de krijgsgevangenen er te maken hadden met vele ziektes. Kleiner stelde hierom voor om de infirmerie van het kamp te verplaatsen naar Bad Dürkheim, een honderd kilometer ten noorden van het kamp. De situatie in Stalag XII-F leek echter eerder uitzondering dan regel te zijn, want de andere bezoekverslagen rapporteerden weinig tot geen hygiënische problemen. Zo konden de bijna 30.000 gevangenen in Stalag XVII-D in het 277
SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945, AA 244/9. F. Landrien, “Hulp aan Krijgsgevangenen”. In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, Antwerpen, Helois, s.d., p. 82 279 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945, AA 244/9. 280 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945, AA 244/9. 278
88
Oostenrijkse Pupping wekelijks een warme douche nemen. Dat leek over het algemeen de gangbare regel te zijn, hoewel de watervoorzieningen de krijgsgevangenen soms in de steek lieten. De krijgsgevangenen van Stalag XVII-A te Kaisersteinbruch die industriële arbeid verrichtten, mogen zich zelfs dagelijks douchen.
8.2.6. Medische faciliteiten Artikel 14 van de Conventie heeft betrekking op de medische verzorging in de kampen en schrijft voor dat elk kamp moet beschikken over een infirmerie om zieke en/of gewonde gevangenen te verzorgen. Gevangenen die zwaar ziek of ernstig verwond zijn, dienen op kosten van de vijandige mogendheid overgebracht te worden naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis, als dit geen bedreiging vormt voor de gezondheid. Alle krijgsgevangenenkampen bevonden zich in een relatieve nabijheid van een hospitaal, maar aangezien deze vaak beperkt of alsnog te verafgelegen waren, werden zogenaamde lazaretten281 ingericht die een betere geneeskundige verzorging konden garanderen. Dat was echter niet altijd het geval. Het kwam meermaals voor dat de lazaretten enkel de hoognodigste geneeskundige verzorging konden aanbieden in afwachting van een verhuis naar een naburig ziekenhuis. Het medisch personeel beperkte zich niet tot enkele nationaliteiten, maar was heel verscheiden. Er werd gezorgd dat elke nationaliteit in de kampen werd vertegenwoordigd door een dokter of chirurg van de dezelfde nationaliteit. In september 1942 stelde de Belgisch hoofdarts Faunel bijvoorbeeld vast dat de Belgische, Duitse, Franse en Poolse dokters in Stalag XI-A een goede samenwerking tot stand hadden gebracht.282 Op 13 maart 1944 werden de medische voorzieningen van Stalag I-A aan een grondige controle onderworpen. De kamers en hygiënische installaties van het kamplazaret werden als gebrekkig omschreven, maar zodra de gezondheidstoestand dat toeliet, werden de zieke en/of gewonde gevangenen naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis gebracht, dat dankzij haar moderne infrastructuur een betere beoordeling genoot.283 In het bezoekverslag van 22 februari 1945 aan Stalag XVIII-C (MarktPongau) lezen we dat de medische voorzieningen er rudimentair waren, waardoor de zwaar zieke gevangenen werden overgebracht naar het veldhospitaal van Spittal, dat een betere verpleging kon aanbieden. Zieke of gewonde gevangenen werden niet alleen naar lazaretten getransfereerd, maar in sommige gevallen naar kampen in de buurt die over betere medische faciliteiten beschikten. Dat is onder meer het geval in Stalag IV-C in het Tsjechische Wistritz. Het bezoekverslag van de heer Kleiner van 25 februari 1945 aan het centrale kamp leert ons dat de Stalag enkel beschikte over een kleine infirmerie, bestaande uit slechts 30 bedden en waar het medisch personeel uit slechts vier 281
Een lazaret of veldhospitaal is kenmerkend voor conflictsituaties en wordt ingericht om de taken van het ziekenhuis over te nemen ‘in het veld’. 282 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 572. 283 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540.
89
verplegers bestond. Het kamp werd destijds geplaagd door tuberculose en kon hiertegen niet de gewenste verzorging aanbieden. Stalag IV-B, een goeie 100 kilometer ten noorden van Stalag IV-C, kon tuberculosepatiënten wel beter behandelen, waardoor heel wat zieke gevangenen ginds werden overgebracht. In het rapport van 25 februari lezen we echter dat de laatste drie maanden geen enkele patiënt naar Stalag IV-B werd gebracht, hoewel dat broodnodig was. Hiermee was de Oberstabsarzt, de Duitse hoofdarts, het duidelijk niet eens. Volgens hem herbergde Stalag IV-C wel voldoende medische faciliteiten om tuberculosepatiënten te behandelen.284 Dankzij het verslag van de heren Biner en Mayer, die op 12 augustus 1944 Stalag XVII-D aandeden, kunnen we nagaan hoe een kampinfirmerie er precies uitzag. Hier lag de medische leiding in handen van Stabsarzt dr. E285, die werd bijgestaan door 12 verplegende medewerkers. De infirmerie bestond hier uit vijf kamers, waarvan een deel van de derde kamer voorbehouden was voor de Belgische gevangenen, bestaande uit 20 bedden. Daarnaast bestond de infirmerie ook uit een kleedkamer en een consultatiezaal. De Conventie conditioneert eveneens dat elk kamp verplicht wordt over quarantainelokalen te beschikken om besmette gevangenen in onder te brengen. Stalag XII-F werd in januari ’45 geteisterd door vlektyfus, waaraan een dertigtal gevangenen reeds waren gestorven en waarmee nog eens 1.200 gevangenen waren besmet. Het kamp zelf was niet uitgerust met een quarantainelokaal, waardoor de besmette gevangenen werden overgebracht naar een kazerne in Landau, 70 kilometer buiten Forbach. Van januari 1943 tot december 1944 werden in het totaal 36 Stalags en 2 Oflags aan een inspectie van gezanten van het ICRK onderworpen. Zij hadden voornamelijk oog voor de medische situatie in de betreffende kampen. Farmaceutische producten, verbandmateriaal, chirurgische instrumenten, sanitaire artikelen en medicijnen en vitaminen werden in grote mate naar de betreffende kampen opgestuurd. Vooraleer dit gebeurde, stelde de vertrouwenspersoon in samenspraak met de hoofdarts van het kamp een lijst op met de medische benodigdheden, dat in Genève op een grondige manier werd bestudeerd. Medicijnen en vitaminen werden het meest gevraagd, gezien voedselvergiftiging herhaaldelijk optrad.286 Over het algemeen kan besloten worden dat de medische situatie in de krijgsgevangenenkampen aanvaardbaar was. De meeste verslagen rapporteren weinig tot geen problemen en stellen dat de geneesheren en het medisch personeel hun werk deden. In een aantal gevallen werd echter besloten dat de geneeskundige voorzieningen onvoldoende waren, maar in die gevallen hadden de Duitse autoriteiten ervoor gezorgd dat er zich binnen een redelijke afstand een goed uitgerust ziekenhuis bevond. Dergelijke hospitalen waren dan niet exclusief voor gevangenen van een bepaald kamp, maar huisden zowel officieren, onderofficieren als soldaten van kampen uit dezelfde Wehrkreis. In het tweede militaire district (Stettin) bijvoorbeeld was een ruim, modern ziekenhuis met alle juiste 284
SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de la Guerre 1940-1945, AA 260. De volledige naam van deze Duitse chirurg is echter niet gekend. 286 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 639, ‘Verslag van zendingen van medicijnen aan Belgische krijgsgevangenen van het ICRK.’ 285
90
voorzieningen opgetrokken, waarin de gevangenen van zowel Stalag II-A als Oflag II-E de nodige zorg konden krijgen.287
8.2.7. Ontspanning en het religieuze en intellectuele leven in de kampen288 De vele krijgsgevangenen keken tegen een maanden- of jarenlange opsluiting aan, waarbij de soldaten daarbovenop (zware) arbeid moesten verrichten. Om deze penibele periode te verzachten, hadden de gevangenen toegang tot heel wat ontspanningsmogelijkheden, mede mogelijk gemaakt door het Rode Kruis. Muziekinstrumenten, sportmogelijkheden, toneelattributen enzovoort vonden hun weg naar de kampen. Dankzij die toebehoren konden de vertrouwenspersonen sportwedstrijden organiseren in de kampen om de gedachten van de gevangenen even te verzetten. In Stalag XI-B te Fallingbostel, waar overwegend Franse, Belgische, Pools en Joegoslavische gevangenen verwijlden, werd een eigen Wereldkampioenschap gehouden: de verschillende nationaliteiten namen het in voetbalwedstrijden tegen elkaar op.289 Het Rode Kruis had eveneens aandacht voor het intellectuele en spirituele leven. Artikels 16 en 17 van de Conventie zijn hier van toepassing. Het eerstgenoemde artikel stipuleert dat er in de kampen een religieuze vrijheid heerst en dat de gevangenen godsdienstige plechtigheden mogen bijwonen. Hoewel het Reich mateloos antichristelijk was, moest het door toedoen van de Conventie de godsdienstvrijheid ondergaan. Over het algemeen respecteerden de Duitsers de religieuze vrijheid van de gevangenen, zolang dit geen problemen genereerde. De algemene regel in de krijgsgevangenkampen gold als volgt: in de centrale kampen werd een dagelijkse mis georganiseerd, voorgedragen door priesters die waren overgekomen uit de landen die krijgsgevangenen hadden in de Duitse kampen. Talloze priesters, aalmoezeniers en brancardiers deden met name dienst in het Belgisch Leger. Wanneer een aanzienlijk aantal Belgische militairen in Duitsland terechtkwam, werden de geestelijken naar daar gezonden om het religieus peil van de nieuwe gevangenen op peil te houden. Op die manier verdwenen in mei en juni 1940 honderden priesters in Duitse kampen. De antichristelijke Duitse autoriteiten bekeken de toestroom van honderden geestelijken uit de bezette landen met argusogen. Wanneer Hitler de beslissing nam om een groot deel van de Vlaamse krijgsgevangenen huiswaarts te sturen, sloegen de Duitsers twee vliegen in één klap. Vele Belgisch geestelijken werden “plots” omgevormd tot medisch personeel, zodat ze eveneens gerepatrieerd konden worden en hun medegevangenen niet op “verkeerde” gedachten konden brengen. Deze lacune werd opgevuld door Franse priesters, die de taak van hun Belgische collega’s overnamen. Toch bleven verschillende Belgische priesters in de Duitse
287
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 541. Zie voor dit deel eveneens paragraaf 2.2.3 ‘Onderwijs en Ontspanning’ (p. 58). 289 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945, AA 260, ‘rapport van 23.2.1943 aan Stalag XI-B.’ 288
91
kampen, nadat ze expliciet hadden aangegeven er vrijwillig te willen blijven.290 Kapelaan Lucien Dugue-Boyer, vrijwillig gevangen als katholiek priester in Stalag III-A te Luckenwalde, getuigde in november 1942 wat zijn bijdrage was aan de katholieke gevangenen. Naast het organiseren en voordragen van de mis en raadsman, verzorgde hij eveneens de ziekenzalving van gevangenen die op sterven lagen. Wanneer de betreurde was gestorven, werd de dag van de begrafenis vastgelegd en zette de priester een collecte op touw, die geheel werd overgemaakt aan de familie van de overleden krijgsgevangene. De gestorvene werd in het kerkhof geplaatst, dat eveneens door de priester werd verzorgd.291 Dat de Duitse kampleiding het nodige respect had in het geval een gevangene stierf, is duidelijk (dat was bovendien zo bepaald in de Conventie met artikel 76). Ze lieten de gevangenen rouwen en gunden hen een waardig afscheid. Na de treinramp in Isenbüttel, die later aan bod komt, werden de 97 Belgische slachtoffers op 28 januari 1941 begraven. Er vond een ingrijpende plechtigheid plaats die werd gedragen door de Gentse priester Van Assche. Een orkest, bestaande uit gevangenen van Stalag XI-B, speelde passende muziek, bijgestaan door een koor. De slachtoffers werden gezamenlijk in een grafkelder begraven en waren elk versierd met een krans van dennentakken, versierd met de Belgische driekleur.292 Tot slot bracht priester Van Assche een laatste groet – in het Vlaams – en werd de serene plechtigheid beëindigd.293 Natuurlijk waren niet alle Belgische krijgsgevangenen katholiek. Bij het uitbreken van de oorlog, telde het Belgische leger eveneens 18 protestantse militaire aalmoezeniers. Twee daarvan – Colinet en Stubbé – werden naar Duitsland gestuurd en kwamen zonder omwegen terecht in Oflag II-A te Prenzlau. In het voorjaar van ’41 werden ook zij gerepatrieerd. De oplossing lag voor de protestantse gevangenen voor de hand: ze zochten toenadering tot elkaar en kozen onderling een hoofdaalmoezenier.294 In de Kommando’s werd de krijgsgevangenen ongeveer een mis per maand geduld. Op deze richtlijn bestonden echter verscheidene uitzonderingen, zoals bijvoorbeeld in Stalag XII-F. Het kamp huisde 22 katholieke priesters die minstens eenmaal per maand een mis organiseerden. De alledaagse mis die in andere kampen wel werd gepermitteerd, was hier nergens te bespeuren.295 In Stalag XVII-A te Kaisersteinbruch konden de krijgsgevangenen dan weer op meer religieuze vrijheid rekenen. Het kamp telde 30 hulppastoors van verscheidene religies die hun geloofsovertuigingen in de Stalag predikten. De katholieke priesters konden hier zelfs een dagelijkse kerkdienst opdragen. In de werkplaatsen gold de algemene regel eveneens niet altijd. In de Kommando’s van Schichau, Schlossberg-Parosken en 290
G. Hautecler, “Het Godsdienstige leven van de Belgische Krijgsgevangenen (1940-1945).” In: Bijdragen tot de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 3, 1974, p.149-150 291 L. Dugue-Boyer, In memoriam, november 1942 292 T. Biebauw, Maurice Biebauw: Stalag I-A & De Treinramp van Isenbüttel, 2011, p. 19. 293 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 705, ‘Abschrift von Freiher von Rotenhan, 4.2.1941’ 294 G. Hautecler, “Het Godsdienstige leven van de Belgische Krijgsgevangenen (1940-1945).” In: Bijdragen tot de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 3, 1974, p.225-226 295 SOMA, Commission d’Histoire de la Capitivité de Guerre 1940-1945, AA 244/9, ‘bezoekverslag van de heer Kleiner aan Stalag XII-F op 8.2.1945.’
92
Palmstrasse werd zelfs gedurende het ganse krijgsgevangenschap geen enkele religieuze dienst ingesteld.296 Het aanslepende gevangenschap had echter een nefaste invloed op het spirituele leven doordat de gevangenen ettelijke malen waarschuwingen kregen niet te enthousiast om te gaan met deze vrijheid, aangezien de antichristelijke gedachte in het Rijk heerste. In het bezoekverslag van 22 februari 1945 aan Stalag XVIII-C vinden we een opmerkelijke passage hieromtrent. De gevangenen van het kamp waren er na verloop van tijd enkel nog geïnteresseerd in zaken die te maken hadden met voedsel of in brieven afkomstig van familie en vrienden. De religieuze aangelegenheden werden er steeds minder in acht genomen. Het geloof in God kromp na jarenlange opsluiting geleidelijk aan in. Artikel 17 van de Conventie stelt dat de natie die soldaten in gevangenschap houdt, de krijgsgevangenen intellectuele en sportieve ontspanningen in de mate van het mogelijke moet aanbieden. Een uitgebreidere regel hieromtrent kan in de Conventie niet worden aangetroffen. Hierboven werd reeds aangetoond dat het Rode Kruis naast levensnoodzakelijke middelen, eveneens ontspanningsmogelijkheden opstuurde naar de gevangenen, waarvoor onder andere de Kadetten en de jeugdafdeling van het RK zich bereidwillig ten dienste stelden. Tot het intellectuele aspect van de ontspanning behoorden onder andere het theater, concerten, orkesten, cinema’s en bibliotheken. De meeste kampen voorzagen in kamers die waren voorbehouden om bibliotheken in onder te brengen of theatervoorstellingen in te houden, waar de gevangenen dankbaar gebruik van maakten. Toch was die belangstelling niet in alle kampen op te merken: volgens het verslag van 25 februari 1945 aan Stalag XVIII-A te Wolfsberg toonden de krijgsgevangenen steeds minder interesse in theatrale, muzikale en sportieve activiteiten omwille van de heersende honger. Hetzelfde werd waargenomen in Stalag IV-C. Daar plaatsten de gevangenen theater-, concert- en cinematografische voorstellingen op de achtergrond, aangezien ze zich meer inhielden met luchtafweerinstallaties, de voedselproblematiek en een eventuele terugkeer naar huis. In Stalag XVIII-C te Markt-Pongau ging er op het einde van de oorlog eveneens steeds minder aandacht uit naar intellectuele bezigheden. De voedselproblematiek en de correspondentie met het thuisfront stonden ook hier hoger aangeschreven. Na het doornemen van verschillende bezoekverslagen van het Rode Kruis aan diverse Stalags en Oflags in het Duitse Rijk, waaraan het fonds ‘Commission d’histoire de la Captivité de Guerre 1940-1945’ rijk is, kan vastgesteld worden dat er op het einde van het gevangenschap steeds minder belangstelling was voor zowel het intellectuele als religieuze aspect. De krijgsgevangenen waren de jarenlange opsluiting moe en konden hun tijd niet langer verdrijven met verscheidene ontspanningsmogelijkheden. De hechtenis overleven stond met stip bovenaan, samen met het in leven houden van de briefwisseling met familie en vrienden. De moraal in de kampen wat betreft de Belgische krijgsgevangenen kan algemeen beschreven worden als ‘goed’, waar de inspanningen van het B.R.K. grotendeels hebben tot bijgedragen. In tegenstelling 296
G. Hautecler, “Het Godsdienstige leven van de Belgische Krijgsgevangenen (1940-1945).” In: Bijdragen tot de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 3, 1974, p.149-150
93
tot hun Oost-Europese en Joodse collega’s hadden de Belgen het in Duits gevangenschap degelijk. De Duitse autoriteiten mochten dan wel hard optreden, ze lieten de gevangenen eveneens speelruimte toe. Een voorbeeld hiervan treffen we aan in Colditz, waar misschien een van de merkwaardigste kampen gehuisvest was. Van over gans Europa werden overwonnen officieren naar Colditz gestuurd, een stadje in de Duitse deelstaat Saksen. Colditz is de thuishaven van een eeuwenoud kasteel dat in het begin van de jaren dertig door de nazi’s in gebruik werd genomen. Het kasteel had door de jaren heen een beruchte reputatie opgebouwd als een onneembaar bolwerk voor vijandelijke aanvallers. De Duitse autoriteiten waren van mening dat het onmogelijk was eruit te ontsnappen.297 Bij het uitbreken van de oorlog werd het kasteel ingericht als kamp waar eerst enkel Poolse en daarna ook andere nationaliteiten, waaronder Belgische, gevangen werden gehouden. Vanaf november 1940 werd de burcht geïnstalleerd als Sonderlager, een kamp waarin alle gevaarlijke en staatsonveilige krijgsgevangen officieren met verschillende nationaliteiten in onder werden gebracht. De naam werd omgevormd tot Offizierslager IV-C.298 Met ‘gevaarlijke en staatsonveilige officieren’ werden eerst en vooral officieren bedoeld die al hadden aangegeven op een ontsnapping te zijn belust, hun haat jegens het Derde Rijk openlijk verkondigden of spot dreven met de Duitsers. Op het eerste zicht kon men terecht sceptisch zijn over de Duitse oplossing. De vaak intelligente officieren konden op die manier elkaar inspireren en makkelijk nieuwe plannen beramen om de Duitsers zoveel mogelijk te dwarsbomen en eventueel te ontsnappen. De Duitsers zelf zagen het anders: alle gevaarlijke zielen waren geconcentreerd op één plaats waardoor ze makkelijker gecontroleerd konden worden. De steile rotswanden waarop het kasteel was gebouwd, de vele wachtposten, de hoge muren met prikkeldraad en het feit dat Colditz in het hart van het Reich lag, een goeie zeshonderd kilometer verwijderd van niet-Duitse gebieden, zorgden ervoor dat ieder krijgsgevangen officier die arriveerde in het kamp, meteen onder de indruk was.299 Didier Pontzeele schreef in 2000 een werk over het kasteel Colditz op basis van de getuigenissen van José Verkest, een Belgisch officier die krijgsgevangen is geweest in het kasteel van Colditz. Pontzeele noemt het kasteel ‘een fenomeen’ en beschrijft wat de Geallieerde officieren moeten gevoeld hebben wanneer ze voor de poorten van het kasteel stonden, op basis van zijn bezoek aan het kasteel in oktober 1997. ‘In het donker, op een regenachtige herfstavond, gaf dit
fel verlichte kasteel een overdonderende indruk van macht en onbereikbaarheid. (…) De gevangenen die het slot voor het eerst zagen moet de moed echt in de schoenen zijn gezonden: metershoge muren bovenop steile rotsen, prikkeldraad en schildwachten alom.’300 Het gevoel van Pontzeele wanneer hij Schloss Colditz aanschouwde in 1997 komt goed overeen met wat de krijgsgevangen officieren ook voelden wanneer ze het kasteel voor een eerste maal zagen. Pat R. Reid, een Britse kapitein van het
Royal Army Service Corps, schreef zijn ervaringen over zijn tijd in Oflag IV-C neer, die geautoriseerd 297
P.R. Reid, Colditz ’40-’42. Een vlijmscherp spel van kat en muis D. Pontzeele, Krijgsgevangen! Belgische officieren in het kasteel van Colditz, 1940-1943, Erpe, De Krijger, p. 5 299 D. Pontzeele, Krijgsgevangen! Belgische officieren in het kasteel van Colditz, 1940-1943, Erpe, De Krijger, p. 6-10 300 Didier Pontzeele, geciteerd in: D. Pontzeele, Krijgsgevangen! Belgische officieren in het kasteel van Colditz, 1940-1943, Erpe, De Krijger, p. 6-10 298
94
vertaald werden door Frank Visser. Hij was meteen onder de indruk: ‘Bijna direct na het verlaten van
het stationnetje zagen we onze toekomstige gevangenis onheilspellend boven ons opdoemen: schoon, sereen, majestueus en toch dreigend genoeg om ons hart in onze laarzen te doen zinken. Het torende boven alles uit en domineerde het hele dorp: een schitterend slot, gebouwd op de rand van een steile rotswand. (…) Wat voor menseneters zouden daar wonen! Ik dacht aan kerkers en aan alle verhalen die ik had gehoord van geketende gevangenen, die langzaam wegkwijnden; ik dacht aan ratten en martelingen en aan onuitsprekelijke wreedheden en andere verschrikkingen.’301
8.2.8. Soldij Tewerkgestelde krijgsgevangenen hebben recht op soldij, zo staat beschreven in het 24 ste artikel, dat hen in de mate van het mogelijke maandelijks zal moeten worden uitbetaald. Over het algemeen waren de lonen van de krijgsgevangenen 15 à 40% lager dan de lonen van de Duitse arbeiders (zie hoofdstuk ‘Tewerkstelling’). Om een idee te krijgen van een loon, geven we hier mee dat de krijgsgevangenen in Stalag XVII-B maandelijks 55 Reichsmark betaald kregen.302 De Duitsers moeten hierover een duidelijk standpunt hebben gehad en zich ervan verzekerd hebben dat de krijgsgevangenen het loon waarop ze recht hadden, ook effectief betaalden. De bezoekverslagen van het Rode Kruis melden hierover geen klachten. Integendeel, de krijgsgevangenen kregen hun soldij zoals dat hoorde. Wanneer soldaat Maurice Biebauw bijvoorbeeld op 15 januari 1941 het nieuws kreeg dat hij en zijn Vlaamse kameraden naar huis zouden worden gebracht, kregen ze elk nog genoeg voedsel mee van de Duitse kampleiding om de reis te ondernemen en het tegoed loon.303
8.2.9. Kantine Artikel 12 van de Conventie betreft de kledijvoorschriften in de kampen, maar handelt eveneens over de zogenaamde ‘kantines’ in de kampen. Dit moet opgevat worden als zijnde een cafetaria waar de krijgsgevangenen zich voedselwaren zoals bier of andere goederen zoals sigaretten konden aanschaffen. De prijs van deze artikelen moest volgens de Conventie overeenkomstig de prijzen van producten zijn die de Duitse bevolking betaalde. De winsten die de Duitse autoriteiten hier maakten, moesten aangewend worden om de gevangenen bij te staan. Dat hier ruimte werd gelaten voor wangebruik, mag geen verwonderde reacties uitlokken. De oorlogsmemoires van H. Sielens kaarten het Duitse bedrog hieromtrent in Stalag X-B te Sandbostel aan. De waren die door het Rode Kruis naar de kampen werden gezonden, en zodoende bestemd waren voor de krijgsgevangenen, kwamen eerst in 301
Kapitein P.R. Reid, geciteerd in: P. Reid, Colditz ’40-’42. Een vlijmscherp spel van kat en muis, p. 77 SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de la Guerre 1940-1945, AA 244/9, ‘Bezoekverslag van Biner en Mayer aan Stalag XVII-B, 10.8.1944.’ 303 T. Biebauw, Maurice Biebauw: Stalag I-A & De Treinramp van Isenbüttel, 2011, p. 103. 302
95
Duitse handen terecht, die dan door de Duitse kampleiding werd verkocht in de kantines.304 Dergelijke wantoestanden zijn nergens te bespeuren in de vele bezoekverslagen van het Rode Kruis, wat doet vermoeden dat de oplichterij in Stalag X-B een exceptioneel geval was. Het concept van de kantine in de krijgsgevangenkampen moet echter niet gezien worden als een plaats waar de gevangenen heel wat producten konden kopen. Als het kamp al een kantine bevatte, kon men er in de meeste gevallen enkel bier en sigaretten krijgen. Bovendien waren de voorraden gering en na enige tijd reeds volledig uitverkocht.
8.2.10. Onderhoud met vertrouwensmannen en Duitse autoriteiten
8.2.10.1. Met de vertrouwenspersoon Dit onderdeel is zonder enige twijfel het leerrijkst en interessantst. Na een grondige controle van de voorgaande aspecten, zaten de afgevaardigde(n) van het Rode Kruis en de vertrouwenspersoon samen aan tafel, voor een gesprek dat al snel enkele uren in beslag nam. Dat gebeurde zonder Duitse aanwezigheid, waardoor de vertrouwenspersoon openlijk en in alle eerlijkheid zijn zegje kon doen. Bezwaren die eerder aan bod waren gekomen over de tekortkomingen van de opgestuurde pakketten of slechte maaltijden of hygiëne konden nogmaals gemeld worden. Doordat de gesprekken niet in het bijzijn van de Duitsers gebeurde, kon eventuele vernederingen of slechte behandelingen aan het licht worden gebracht. Dat beperkte zich echter hoofdzakelijk tot niet nagekomen beloftes van Duitsers om het werk te verlichten, beter voedsel te schenken of hen juridische zekerheid te garanderen. Het was echter duidelijk dat de grootste bekommernis van de gevangenen hun veiligheid was, zoals dat duidelijk was in Stalag IV-A. De Belgische gevangenen waren er niet gediend met de gebrekkige informatie langs Duitse kant over een eventuele evacuatie. Ze wouden grotendeels de garantie dat de
Wehrmacht hen in elke situatie zou beschermen. Hetzelfde kan waargenomen worden in Stalag IV-C, waar de gevangenen een gewaarborgde verdediging tegen potentiële luchtaanvallen vorderden. De gevangenen konden hier terecht bezorgd over zijn. Het kwam bij tussenpozen voor dat een gevangenkamp het slachtoffer was van Geallieerde bombardementen, zoals onder meer Stalag XVIIIA te Wolfsberg, waarvan in december 1944 grote delen waren verwoest na verschillende luchtaanvallen (supra). Wanneer de veiligheid niet langer gegarandeerd kon worden, vormde dit genoeg reden om de repatriëring aan te vragen, wat ook ter sprake kwam in de gesprekken met de Rode Kruisgezanten.
304
H. Sielens, Vlaamsche Krijgsgevangenen. Slaven voor Hitler, Antwerpen, Ontwikkeling, 1945, p. 21
96
8.2.10.2. Met de Duitse autoriteiten Nadat het gesprek met de vertrouwenspersoon was afgerond, vond finaal een overleg plaats met de Duitse kampautoriteiten. Zij werden door de RK-gezanten op de man af in confrontatie gebracht met de problemen en opmerkingen waarover de krijgsgevangenen hen daarvoor hadden ingelicht en dienden hierover verantwoording af te leggen en aan te geven hoe ze de situatie zouden verbeteren. In sommige gevallen kon de kampleiding niets anders doen dan de tekortkomingen toe te geven en hiervoor verontschuldigen aan te bieden. Wanneer de kampkommandant van Stalaf XII-F geconfronteerd werd met het feit dat in januari 1945 een aantal geleverde pakketten waren verdwenen, kon hij hier niet onmiddellijk een verklaring voor geven. De délégué besloot dan maar hierover de het hoofd van Wehrkreis XII te berichten. De voorkeur ging uit om een gesprek aan te knopen met de kampkommandant, hoewel dit niet altijd het geval was. In Stalag IV-F bijvoorbeeld was het de Abwehroffizier die de gesprekken leidde. Aangezien de nervositeit onder de gevangenen het meest betrekking had op hun veiligheid, werd daar in het bijzonder naar gevraagd, zoals dat onder meer het geval was in Stalag IV-A. De kampkommandant verzekerde dat de Wehrmacht alles in het werk stelde om zoveel mogelijk mensen (zowel Duitsers als krijgsgevangenen) te hoeden van enige bedreigingen.305 Dat de kampleiding zo nu en dan op het matje werd geroepen door de Rode Kruisvertegenwoordigers, kan worden aangetoond door een verslag van Stalag IV-C. In de winter van 1944-1945 waren heel wat krijgsgevangenen ziek geworden. De Duitse kampkommandant had echter te kennen gegeven dat de ziektes volgens hem geveinsd werden. De Rode Kruisafgevaardigde Kleiner had op deze veralgemening stante pede geprotesteerd en maande hem aan de klachten te behandelen in plaats van dergelijke insinuaties te maken.306
305 306
SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de la Guerre 1940-1945, AA 244/9 SOMA, Commission d’Histoire de la Captivité de la Guerre 1940-1945, AA 244/9.
97
9. DE TEWERKSTELLING IN DE KAMPEN In mei 1940 bereikten verschillende onheilspellende rapporten de Duitse autoriteiten. België en het noorden van Frankrijk mochten dan wel in een ijltempo zijn veroverd, dergelijke inspanningen hadden een enorme weerslag gehad op de Duitse economie. Na de daaropvolgende Duitse opmars in andere delen van West-Europa had het ongeveer 1 miljoen verse arbeidskrachten nodig om de economie draaiende te houden. Reeds in 1937 was de Führer er na jaren economische regressie in geslaagd het werkloosheidscijfer tot een absoluut minimum te herleiden en werd hier en daar duidelijk dat zelfs een arbeidstekort in het verschiet lag.307 In juni 1939 waarschuwde Syrup, toenmalig Duits staatssecretaris van het Ministerie van Arbeid, dat de nakende oorlog een decimering van 25% aan arbeidskrachten in de Duitse agrarische sector zou teweegbrengen. Tot midden ’41 lag de Duitse focus namelijk op de landbouw omdat men een korte oorlog in gedachten had, waarna de Duitse soldaten hun werk in de industrie spoedig zouden kunnen hervatten.308 De daling moest volgens Syrup opgevangen worden door vrouwelijke arbeiders aan de ene kant en krijgsgevangenen aan de andere.309 Over het algemeen werd echter aangenomen dat de arbeiders uit het oosten van Europa de agrarische sector voor hun rekening moesten nemen, terwijl de meer geciviliseerde West-Europeanen arbeidsgeschikter waren voor de Duitse industriële sector.310 Het Duits arbeidsdeficit stond in schril contrast met de toenmalige Belgische situatie. Het oorlogsleed had er de vele fabrieken en het verkeersnet ernstig aangetast, waardoor het aantal werklozen begin augustus 1940 opliep tot een half miljoen. De terugkeer van de duizenden vluchtelingen en krijgsgevangenen hielp de toestand er zeker niet op vooruit. Om dit tegen te gaan koos de Duitse bezetter ervoor om de voor de hand liggende oplossing te introduceren en zette vele werkloze arbeiders aan vrijwillig in Duitsland te gaan werken. In augustus 1944 zouden er meer dan 8 miljoen buitenlandse arbeiders en krijgsgevangenen werkzaam zijn in het Reich, goed voor 30% van alle arbeiders in Duitsland.311 In de Arbeitseinsatz, de tewerkstelling in Duitsland, kunnen twee periodes onderscheiden worden. De eerste liep tot 6 oktober 1942 en had betrekking op de vrijwillige tewerkstelling. De tweede fase liep van 1942 tot het einde van de oorlog waarin de verplichte tewerkstelling werd ingevoerd. De herfst van 1942 vormde hier een belangrijke wending. De korte oorlog waar Hitler vooraf op had gerekend, bleef maar duren. Bovendien konden de eerste successen zich niet langer herhalen en groeide het verzet in de wereld tegen het nationaalsocialisme. De Führer besloot om de oorlogsinspanningen nog meer op te drijven. De sterke Arische jongemannen werden naar het front gestuurd, terwijl de anderen samen met vrouwen in de oorlogsproductie werden ingeschakeld.312
307
E. Homze, Foreign labor in Nazi-Germany, 1967, VII U. Herbert, “Zwangsarbeit im Dritten Reich.” In: De verplichte tewerkstelling in Duitsland, 1942-1945, p. 176 309 U. Herbert, Hitler’s Foreign Workers, p. 27 310 E. Homze, p. 45 311 U. Herbert, “Zwangsarbeit im Dritten Reich.” In: De verplichte tewerkstelling in Duitsland, 1942-1945, p. 176 312 H. Jacquemyns, België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2: Een bezet land, p. 97 308
98
9.1 Tewerkstelling burgers De exacte hoeveelheid Belgische arbeidskrachten die op vrijwillige basis naar Duitsland trok, is niet geweten. Toch mag aangenomen worden dat tussen augustus ‘40 en oktober ’42 ongeveer 200.000 Belgen313 werk vonden in Duitsland. De hoge lonen, gunstige werkvoorwaarden en het vele verlof spraken de werkloze arbeiders aan, maar desondanks was het voornamelijk uit noodzaak dat het Rijk een populaire bestemming was. Dat dit door bepaalde groeperingen als collaborerend werd aanschouwd,
moest
er
maar
bijgenomen
worden.
In
1942
moesten
de
Duitsers
het
tewerkstellingsbeleid in de Westerse landen noodgedwongen modificeren. Het aantal vrijwillige arbeiders beantwoordde niet langer aan de Duitse vraag, waardoor de bezetter steeds harder optrad, met brutale klopjachten tot gevolg.314 Op 6 maart 1942 werd de verplichte tewerkstelling afgekondigd in België. Op 6 oktober van datzelfde jaar werd de verordening gepubliceerd en ging ze van kracht: mannen van 18 tot 50 jaar en vrouwen van 21 tot 35 jaar konden een gedwongen tewerkstelling verwachten.315 Deze nieuwe regel kreeg de wind van voren van de Belgische secretarissen-generaal omdat zij een inperking van hun administratieve functie vreesden. De Militärverwaltung had hier echter geen oren naar en organiseerde massale deportaties naar Duitsland vanaf oktober ’42. 316
9.2 Tewerkstelling krijgsgevangenen De burgerlijke bevolking uitgezonderd, hadden ook krijgsgevangen soldaten een aandeel in de Duitse oorlogseconomie. De eerste West-Europeanen die naar Duitsland werden gestuurd om te werken waren krijgsgevangenen. Dankzij de Duitse overwinningen in West-Europa in een vroege fase van de oorlog beschikte het Reich in oktober 1940 over ongeveer 1,2 miljoen317 tewerkgestelde krijgsgevangenen, waardoor de broodnodige kaap van 1 miljoen werd overschreden (gebaseerd op Syrup’s schatting). Wanneer de Franse krijgsgevangenen daarbovenop onder jurisdictie en toezicht van de Wehrmacht werden geplaatst, werd dit aantal zelfs opgedreven tot 2 miljoen.318 Vele krijgsgevangenen werden in deze context naar een Stalag getransporteerd waar ze na een grondige medische controle in diverse werkgroepen werden verdeeld. Hier sprongen de krijgsgevangenen creatief mee om en probeerden de Duitse artsen te misleiden en veinsden verschillende kwaaltjes om
313
Een schatting van Frans Selleslagh, die in 1984 in opdracht van het ASLK een stuk schreef over de tewerkstelling in Duitsland. 314 F. Selleslagh, De verplichte tewerkstelling in Duitsland, 1942-1945, SOMA, 1993, p. 5 315 F. Selleslagh, “De tewerkstelling.” In: 1940-1945. Het dagelijkse leven in België, 1984, p.155-160 316 M. Van Den Wijngaert, “De sekretarissen-generaal tegenover de verplichte tewerkstelling. Het minste kwaad?”. In: De verplichte tewerkstelling in Duitsland, 1942-1945, p.50-52 317 Volgens Edward L. Homze, werkzaam aan de Universiteit van Princeton, waren er in oktober ’40 ongeveer 1 miljoen tewerkgestelde POW’s. 318 U. Herbert, Hitler’s Foreign Workers, p.96-97
99
aan de tewerkstelling te ontsnappen.319 Officieren, politieke tegenstanders en Joden werden onmiddellijk afgescheiden van de rest en respectievelijk naar een van de vele Oflags of concentratiekampen doorgezonden. Dat de eerstgenoemden niet naar een werkplaats werden gestuurd, had alles te maken met het 27ste artikel van de Conventie, dat stipuleert dat krijgsgevangen officieren geen arbeid mag worden opgelegd, tenzij ze dat zelf wensen. Een aanzienlijk deel van de overige krijgsgevangenen, voornamelijk die uit Noorwegen, Denemarken, Vlaanderen en Nederland, kregen de reeds vermelde Entlassungsschein of ontslagbrief. Dat vertaalde zich in een vervroegde terugkeer naar huis, maar ze moesten zich eerst en vooral melden bij de lokale (Duitse) politie om zich aan te bieden als arbeider. De minder fortuinlijke krijgsgevangenen (wat betreft de Belgische, hoofdzakelijk Waalse gevangenen) werden vervolgens getransporteerd naar verschillende kleinere bijkampen, de zogenaamde Kommando’s, die zich over het algemeen op een relatieve wandelafstand van de werkplaatsen bevonden. Het kwam echter eveneens voor dat de afstand tussen de Stalag en de Kommando’s te ver was, zodat de krijgsgevangenen gemotoriseerd vervoer werd gegund, zoals bijvoorbeeld de Franse krijgsgevangenen in Stalag I-A. Het zette de Belgische gevangenen ertoe aan om in navolging van hun Franse collega’s in november ’42 een vrachtwagen aan het B.R.K. te vragen, wat geweigerd werd.320 De Kommando’s boden plaats aan 10 à 20 gevangenen in de rurale gebieden tegenover duizenden in de industriegebieden.321 Op basis van een verslag van een onbekende Belgische krijgsgevangene over zijn verblijf in Stalag II-B te Hammerstein, kunnen we meer te weten komen over hoe een werkdag in een Kommando precies verliep. De werkdag begon er om 6u in de morgen, wanneer de gevangenen met een bruuske ‘Aufstehen!’ werden gewekt. Na het ontbijt en een korte wasbeurt werden de arbeiders een uur na het ontwaken op het appel vlak voor de slaapbarak verwacht. De tuinders en tractorbestuurders moesten onmiddellijk aan de slag gaan, terwijl de anderen na een groet aan de Duitse commandanten, naar de werkplaats marcheerden. Daar aangekomen, kon het vaak lichte en monotone werk beginnen. De hele dag werd gewerkt, tot de arbeiders rond 18u-19u terug naar de slaapbarakken slenterden. Daar wachtten de persoonlijke klusjes de gevangenen op: eten klaarmaken, de barak schoonmaken, hout kappen, schoenen poetsen, kleren repareren, de strozak klaarmaken, post naar huis schrijven enzovoort. In de zomer gingen de deuren om 21u op slot, in de winter om 20u.322 Jean Haidon, die eind juni 1940 als gevangene nr. 10668 B in Stalag I-A arriveerde, schreef zijn ervaringen na de oorlog neer. Hij getuigde dat hij na een kort verblijf van twee weken in Stalag I-A werd overgebracht naar een Kommando. Wehrkreis I bevatte naast enkele hoofdkampen, voornamelijk vele werkplaatsen. Wie in Stalag I-A terecht kwam, wist maar al te goed wat hem te wachten stond. 319
SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945, AA 260, ‘verslag van Stalag II-B te Hammerstein.’ 320 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540, ‘Hulpverlening aan Stalag I-A’. 321 E. Home, Foreign Labor in Nazi-Germany, p.46-47 322 SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945, AA 260, verslag over Stalag II-B te Hammerstein
100
Op 3 juli kwam Haidon aan in Heidekrüg, Memel, op ongeveer 50 kilometer van de Stalag, waar Duitse boeren de verse arbeidskrachten stonden op te wachten.323 Jean Haidon had geluk in de agrarische sector te zijn beland. Wanneer gevangenen tewerkgesteld werden in de industrie, moesten ze vaak zwaardere arbeid leveren in één van de vele oorlogsfabrieken in het Reich. Dat laatste was volledig in strijd met de Conventie van 1929, waardoor het saboteren van de werkzaamheden geen uitzondering was. Een West-Vlaamse arbeider getuigde dat de Vlamingen het Belgisch volkslied zongen in de fabriek om de Duitsers zoveel mogelijk op de heupen te werken.324 De Arbeitseinsatz ging vaak hand in hand met ondervoeding, ziektes en kleineringen. De gevangenen kregen menigmaal niet de maaltijd waar ze recht op hadden na een lange werkdag, waardoor de vatbaarheid voor infecties en ziektes toenam. Bijgevolg ging heel wat belangstelling van het Rode Kruis uit naar de Duitse behandeling van de arbeidskrachten. In een bezoekverslag van Rode Kruismedewerker A. Maurice van 23 februari 1943 aan Kommando nr. 893 in militair district I lezen we dat een grondige controle op de voedselvoorziening zich onmiddellijk vertaalde in een gevoelige afname van het aantal zieke arbeiders.325 De tewerkgestelde krijgsgevangenen en West-Europese burgers vormden echter niet de grootste groep buitenlandse arbeiders. Exacte cijfers ontbreken, maar over het algemeen wordt aangenomen dat het aantal verplichte tewerkgestelde arbeiders tussen de 8 en 12 miljoen varieerde, waarvan het merendeel uit het oosten van Europa afkomstig was.326 Doorgaans hadden de tewerkgestelde burgers het beter dan de krijgsgevangenen. Zij vormden geen militair gevaar en werden niet beschouwd als der Feind. Net daarom heerste een vorm van genegenheid onder de vele arbeiders. In ‘Ik was 20 in 1944. Relaas
uit Neuengamme en Blumenthal’ lezen we dat Raymond Van Pée in 1944 door de Duitsers naar Neuengamme werd gezonden om daar zijn verplichte bijdrage aan de Duitse oorlogseconomie te leveren. Naast het hoofdkamp, een concentratiekamp waar voornamelijk Joden verbleven, bevatte Neuengamme nog vele bijkampen waar krijgsgevangenen, homoseksuelen, arbeiders, et cetera in onder werden gebracht. Het medeleven onder de vele betreurden was groot. Van Pée getuigde dat hij en zijn kompanen in contact waren gekomen met enkele Waalse krijgsgevangenen die op een boerderij in de buurt werkten en hen in de mate van het mogelijke probeerden bij te staan, voornamelijk financieel want ‘vele gezinnen van krijgsgevangenen zaten in geldnood.’327
323
SOMA, Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, AA 246, memoires van Jean Haidon F. Selleslagh, “De tewerkstelling.” In: 1940-1945. Het dagelijkse leven in België, p. 167 325 SOMA, AA 260, bezoekverslag van A. Maurice aan Kommando nr. 893 in Wehrkreis I Königsberg van 23.2.1943 326 G. Aly, Hitler’s Beneficiaries, 2005, p. 156 327 R. Van Pée, Ik was 20 in 1944. Relaas uit Neuengamme en Blumenthal. p. 25. 324
101
Mede dankzij deze goedkopere arbeidskrachten328 draaide de Duitse oorlogsmachine op volle toeren en kon het Reich zijn oorlogsinspanningen blijven financieren. De Conventie van 1929 bespreekt in artikels 27 t.e.m. 34 de arbeidsvoorwaarden in de krijgsgevangenenkampen uitvoerig. Een eerste cruciaal punt is dat niet elke krijgsgevangene tewerkgesteld mag worden. Hier wordt een onderscheid gemaakt tussen enerzijds officieren en onderofficieren en anderzijds soldaten. Laatstgenoemden mochten door de vijandige mogendheid tewerkgesteld worden, op voorwaarde dat de arbeid niets met oorlogsverrichtingen te maken had. De arbeidsomstandigheden moesten bovendien vergelijkbaar zijn met die van lokale bevolking. Wanneer krijgsgevangen soldaten arbeid verrichtten die betrekking had op de inrichting en bestuur van de kampen, werd hiervoor geen vergoeding verstrekt. Andere werkzaamheden gaven echter wel recht op een salaris die betaald moest worden door de detinerende mogendheid. Götze Aly brengt ons in deze context bij dat de nazi’s hier de achterpoortjes van de Conventie hadden ontdekt en ervoor zorgden dat de Duitse staatskas geen cent aan de families van de krijgsgevangenen zou uitgeven. De eerste zes maanden na de Franse capitulatie in juni 1940 confisqueerde de Duitse staat circa een half miljard Duitse Reichsmark waar de families van Franse tewerkgestelde krijgsgevangenen recht op hadden. Het was uiteindelijk de Franse staatskas die deze leemte moest opvullen en de families het verschuldigde bedrag diende te betalen.329 Officieren en onderofficieren daarentegen waren vrijgesteld van elke vorm van arbeid, waardoor het dagelijkse leven en de Duitse prioriteiten in de zogenaamde Oflags er gevoelig anders was, zoals bijvoorbeeld in Oflag IV-C in het beruchte Colditz. Daar oefenden de officieren met verschillende nationaliteiten geen enkele arbeid uit en poogden de Duitse bewakers voornamelijk ontsnappingspogingen te verijdelen, met een kat en muis-spel tot gevolg.330 Ondanks het arbeidsverbod voor officieren en onderofficieren mochten zij weldegelijk werken, op voorwaarde dat zij dit zelf aanvroegen. Heel wat krijgsgevangen officieren maakten van deze uitzondering gebruik, hoofdzakelijk om de verveling tegen te gaan en afleiding te zoeken in de dagelijkse sleur. De neergeschreven ervaringen van Jean Legros, die kort in Stalag I-A verbleef, bevestigen dit. Heel wat officieren konden op die manier niet alleen de verveling bestrijden, maar ook andere kopzorgen, zoals de politieke situatie in België, de onvoorspelbare toekomst of hoe hun achtergebleven familie het financieel redde, vergeten.331 Desondanks is het RKA rijk aan meerdere voorbeelden van inbreuken langs Duitse kant op de internationale humanitaire wetgeving met betrekking tot de tewerkstelling van (onder)officieren. Wanneer de Belgische vertrouwenspersoon van Stalag XIII-C te Hammelburg Landrien ter kennis bracht van het feit dat de onderofficieren er gedwongen werden te werken in de Kommando’s, zag Landrien zich genoodzaakt hier Alexander von Falkenhausen van op de hoogte te brengen en hem erop te wijzen dat Duitsland de Conventie mee heeft ondertekend en dus de bepalingen moest respecteren. Indien de onderofficieren 328
De verplicht tewerkgestelde arbeiders kregen wel degelijk een loon, die 15 tot 40% lager lag dan het salaris van Duitse arbeiders. Ook krijgsgevangenen die tewerkgesteld werden tijdens hun gevangenschap kregen hiervoor een vergoeding, zoals dat bepaald werd in de Conventie van Genève van 1929. 329 G. Aly, Hitler’s Beneficiaries, 2005, p. 157 330 D. Pontzeele, Krijgsgevangen! Belgische officieren in het kasteel van Colditz, 1940-1943, p.6-10 331 J. Legros, Stalag I-A, p. 34
102
er het werk weigeren, hebben ze daar alle recht toe, herinnerde Landrien de Duitsers er aan.332 Dat dit niet altijd aanleiding gaf tot een fatsoenlijke reactie, bewees de Duitse kampleiding van Stalag V-A te Ludwigsburg. Onderofficieren die daar de verplichte arbeid afpoeierden, werden zonder pardon naar een kamp in Polen doorgestuurd.333 Maar ook wanneer onderofficieren aangaven te willen werken, haalden de Duitse autoriteiten meermaals de trukendoos naar boven. Op 15 juni 1941 werd het B.R.K. op de hoogte gesteld van meerdere inbreuken op de Conventie langs Duitse kant. In het centrale kamp van Bocholt (Stalag VI-F) hadden verscheidene onderofficieren te kennen gegeven dat ze graag zouden werken in de culturele sector. De Duitse kampleiding had hier klaarblijkelijk geen oren naar en stuurde de onderofficieren prompt de fabrieken in. Gerechtigheid stond dan wel aan de zijde van de krijgsgevangen onderofficieren, tegen dergelijke inbreuken werd niet altijd ingegaan. Bepaalde rapporten tonen aan dat verschillende onderofficieren gedwee onder het Duitse juk bleven uit angst voor Duitse wraakacties, zoals dat onder meer het geval was in Stalag X-C.334
10. ZIEKENVERVOER Vanaf het moment dat de Duitse oorlogsmachine zich op Belgisch grondgebied begaf, werd slachtoffers gemaakt, zowel onder de burgerlijke als de militaire bevolking. Het Rode Kruispersoneel had de handen vol met het veilig vervoeren van gekwetsten, zodat de Belgische wegen letterlijk overspoeld werden door talrijke ambulances. Dat de dames van het Motor-Corps zich hier na een maandenlange opleiding lieten onderscheiden, werd hierboven reeds aangestipt. In de eerste plaats moesten voornamelijk zieke en/of gewonde mensen over een korte afstand vervoerd worden. De Duitse intrede in het oosten van België zorgde dat de eerste slachtoffers daar zo snel mogelijk dienden vandaan gehaald te worden, naar het veiligere westen. Hiervoor werd een beroep gedaan op de ambulancewagens van het Rode Kruis. De Rode Kruiswagens doorkruisten niet alleen in België, maar eveneens in grote Europese oorlogsgebieden de wegen om de gekwetsten naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis te brengen. Het kwam bij tussenpozen voor dat er geen wagens voorhanden waren om de zieken en/of gewonden te vervoeren. In dat geval moest men soms creatief omspringen met de middelen die men had. In Wehrkreis II bijvoorbeeld moesten verschillende gevangenen naar het ziekenhuis in Neubrandenburg worden overgebracht, maar het juiste vervoermiddel ontbrak. Daarom werd een gewone wagen omgebouwd tot een ambulance: de zetel naast de chauffeur en achterbank werden vakkundig verwijderd zodat een brancard kon worden geplaatst.335 Een tekort aan wagens vormde echter niet het enige probleem. Tijdens de Militärverwaltung kwamen daarbovenop toenemende moeilijkheden bij, zoals een nijpend benzinetekort. Het noopte de directeur-generaal van 332
RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 378, ‘nota van Landrien aan A. von Falkenhausen, 10.6.’42.’ 333 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 609/5. 334 RKA, Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 378 335 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 541.
103
het B.R.K. een nota te sturen op 20 september 1944 naar Baron Snoy, secretaris-generaal van Economische Zaken, met de vraag of de ambulancewagens van het Rode Kruis voorrang konden krijgen bij gasstations.336 De ambulancewagens moesten namelijk voortdurend in een staat van paraatheid verkeren en enige oponthoud aan tankstations kon de nodige overlast veroorzaken. Voor de zieke en/of gewonde Belgische krijgsgevangenen zouden de ambulancewagens slechts een ondergeschikte rol spelen. Zij dienden in grote getale vanuit Duitsland teruggebracht worden. De wagens en vrachtwagens van het Rode Kruis konden dit eenvoudigweg niet aan. Grote, indrukwekkende treinen werden ingeschakeld om honderden krijgsgevangenen uit vele tientallen kampen te repatriëren. De wagens en vrachtwagens van het Rode Kruis zorgden er echter voor dat de krijgsgevangen vanuit de kampen naar het dichtstbijzijnde station werden gebracht, als de afstand te groot was om dat te voet te doen. Ook wanneer de treinen volgepakt in Antwerpen of Brussel arriveerden, stonden diverse wagens de gevangenen op te wachten om hen indien nodig naar een ziekenhuis te brengen. Hoe dat precies in zijn werk ging, wordt in het aansluitende hoofdstuk nader verklaard.
10.1. De sanitaire treinen: organisatie Vanaf de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) werden gewonde soldaten per trein weggevoerd. De aanleg van spoorwegen in Amerika, Azië en Europa in de negentiende en twintigste eeuw hadden hiertoe bijgedragen. Doorheen de jaren zouden deze sanitaire treinen echter steeds beter uitgerust worden en werd de garantie op een succesvol vervoer groter. In januari 1940 telde het treinpark van België echter slechts drie sanitaire treinen. Deze houten treinen hadden tijdens de Eerste Wereldoorlog hun diensten bewezen, maar waren nu verouderd. Het Belgisch Leger benadrukte dat men met dergelijke houten treinen de oorlog onmogelijk kon aanvangen en stuurde aan op de productie van nieuwe, metalen treinen. De hulp van de Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen (NMBS) werd hiertoe ingeroepen. De maatschappij bood het B.R.K. een modeltrein aan, zodat medewerkers van het Rode Kruis de trein op enkele weken konden nabouwen. Deze modeltrein bestond uit 13 wagons: 7 wagons die liggende gewonde soldaten konden vervoeren, 1 slaapwagon voor het personeel, 1 keuken, 1 eetkamer, 1 wagon waar zich de apotheek bevond, 1 bureau en tot slot 1 reservewagon.337 Daarbovenop stelde de NMBS 200 werklieden ter beschikking om de treinen vertrekkensklaar te maken. Edmond Dronsart belastte Prins Etienne de Croy, hoofdbeheerder van het Rode Kruis, in het prille oorlogsbegin met de organisatie van deze soort ziekentransport. Laatstgenoemde erkende dat de organisatie van de sanitaire treinen geen eenvoudige klus was. Er moesten verschillende maatregelen getroffen worden op het vlak van hygiëne, verduistering, het plaatsen van draagberries, het installeren van een keuken en apotheek en het bevoorraden van water. 336 337
RKA, Coördinatie van de nationale B.R.K.-diensten, nr. 376/3522. Rood-Kruis België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p.6-7
104
Bovendien moesten de treinen eveneens in staat zijn het personeel twee weken lang te accommoderen, wat gezien de vaak hobbelige ritten geen sinecure was. Een verzoek om douches voor het personeel te installeren, werd afgewimpeld door de NMBS.338 Etienne de Croy beschreef hoe zo’n parate sanitaire trein eruitzag: de eerste twee wagons bevatten een apotheek en een waterdepot. Vervolgens volgden verschillende wagons die elk 30 bedden bevatten, waar gewonde soldaten die de reis al liggend moesten ondernemen, werden geplaatst. Wanneer het om een train d’évacuation mixte (infra) ging, volgden enkele wagons met banken, waar soldaten de reis al zittend maakten. De laatste wagons waren voorbehouden aan het personeel en bevatten de keuken, een bureau en de eetkamer. Nadat de ziekentrein onderworpen werd aan controle door de bevoegde Belgische en Duitse Rode Kruisdiensten, kon de reis worden aangevangen.339 Die liep niet altijd van een leien dakje aangezien de treinen uren, soms dagen werden opgehouden doordat ze aan de militaire eisen van de Duitse autoriteiten moesten voldoen en regelmatig aan controle werden onderworpen. Dankzij een intensieve inhaalbeweging werd het treinpark op enkele maanden tijd uitgebreid naar 23 sanitaire treinen. Bij het uitbreken van de oorlog kregen de 23 sanitaire treinen nu wel groen licht. Ze waren elk uitgerust met 1 officier, 1 onderofficier en 24 vrijwilligers340 per trein. Er werd een onderscheid gemaakt tussen drie soorten sanitaire treinen, die in staat waren zowel zittende als liggende gewonde militairen te transporteren. 1. Le train d’évacuation mixte (T.E.M.) of ‘trein voor gemengde evacuatie’. Deze spoortreinen waren in staat 240 zittende gewonde en 120 liggende gewonde soldaten te repatriëren. 2. Le train d’évacuation couché, (T.E.C.) of ‘trein voor liggende evacuatie’. Deze treinen konden een maximumaantal van 300 gewonde soldaten (elke wagon telde 30 bedden. Tien wagons in het totaal) vervoeren die de reis onmogelijk zittend konden maken. 3. Le train d’ évacuation assis (T.E.A.) of ‘trein voor zittende evacuatie’. Tot deze categorie behoorden voornamelijk 3e klasse-voertuigen uit hout, die instonden voor de transport van zittende gewonde militairen. Deze treinen vormden de kleinste groep. Tijdens de Achttiendaagse veldtocht werd hieraan nog een vierde soort trein aan toegevoegd: de zogenaamde Trains d’évacuation de fortune (T.E.F.). Deze goederenwagons werden enkel in mei 1940 ingezet wanneer de overige treinen de vele gewonde en/of zieke soldaten niet meer aankonden. 341 De ‘fortuinlijke’ naam moest vooral hoopgevend werken. Tijdens de Duitse invasie van België in mei 1940 konden de sanitaire treinen al onmiddellijk hun nut bewijzen. De eerste trein vertrok reeds enkele uren nadat de eerste Duitse troepen voet op Belgische
338
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 715/7829. E. de Croy, “Zieken-treinen”, In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, p.67-71 340 Deze 24 vrijwilligers bestonden uit: 1 afgevaardigde van de bevelvoerder, 2 artsen, 1 apotheker, 1 aalmoezenier, 1 hoofdverpleegster, 4 verpleegsters, 6 ambulanciersters, 2 secretarissen, 1 beheerder, 4 kok en treintoezichter. Deze waren allen in dienst van het B.R.K.. Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, p.6-7 341 L. Guillaume, Les trains sanitaires & l’histoire du Motor-Corps, p. 75-79 339
105
bodem hadden gezet. Zoveel mogelijk gekwetste soldaten werden in een ijltempo naar militaire hospitalen gebracht. Dit ging niet zonder slag of stoot. Op 13 mei werd een sanitaire trein met bestemming Namen getroffen door Duitse bombardementen: 2 doden en 3 gewonden was de balans. Militaire bescherming van de treinen was dan ook geen uitzondering. De chaos bij de treinleiding was groot: er werden fouten gemaakt en incorrecte communicatie tussen de machinisten, het bestuur van het Rode Kruis en de stationschef zorgde voor enige vertraging. Desondanks konden toen vele militairen van het oosten van het land naar het westen worden gebracht, voornamelijk naar Brugge, Poperinghe, Ieper, Nieuwpoort en Oostende.342
10.2 De sanitaire treinen in Duitsland Nadat het chaotische oorlogsbegin achter de rug was, keerde de rust terug in België. Soldaten en officieren werden in de komende weken naar Duitse kampen gestuurd, net als hospikken en aalmoezeniers. Het grootste deel van de sanitaire treinen bevond zich op het moment van de capitulatie in België, terwijl het merendeel van het medisch personeel eveneens naar Duitsland werd overgebracht. De dokters en verpleegsters die wel in België mochten blijven, hadden hun handen meer dan vol met het verzorgen van de vele gewonden. Het Rode Kruis van België had tijdens de Duitse overweldiging weinig impact op de organisatie van het sanitaire treinpark. Dat veranderde echter na 28 mei. Het ging zich intensief bezighouden met de repatriëring van gevluchte en gekwetste burgers uit Frankrijk, van Belgische kinderen uit Zwitserland en krijgsgevangenen uit Duitsland. In het totaal werden circa 11.000 zieke en/of gekwetste gevangenen uit het Derde Rijk teruggebracht. Dit gebeurde niet enkel door de 23 sanitaire treinen, maar ook door gewone treinen, als dit zich opdrong. Op basis van de boordjournalen van de 23 zieken-treinen weten we dat er 8.415 krijgsgevangenen met behulp van de sanitaire treinen werden gerepatrieerd.343 Maar alvorens de organisatie hiervan gerealiseerd kon worden, was een goedkeuring nodig van de Duitse autoriteiten. Het B.R.K. wendde zich tot de Duitse afdeling van het Rode Kruis en in het begin van 1941 had Dronsart zich van Duitse toestemming weten te verzekeren: het B.R.K. mocht periodisch groepen krijgsgevangenen, die bevrijd waren omwille van gezondheidsredenen, terugbrengen.344 De eerste sanitaire trein vertrok uiteindelijk op 5 augustus 1941 vanuit Brussel-Zuid. De leiding werd toevertrouwd aan treincommandant Ghillain, die geassisteerd werd door N.D.H.K.hoofd Landrien. De trein drong via Luik Duitsland binnen met Regenburg als eindbestemming. Vijf dagen later reed de trein, met 231 Belgische krijgsgevangenen aan boord, het station Brussel-Zuid terug binnen. Dat jaar haalden nog vijf sanitaire treinen zieke en/of gewonde gevangenen terug. Het
342
L. Guillaume, op. cit., p. 76-77 L. Guillaume, Les trains sanitaires & l’histoire du Motor-Corps, p. 79 344 L. Guillaume, op. cit., p. 86. 343
106
jaar daarop waren dat acht treinen, in 1943 nog vijf en in 1944 tot slot vier. De laatste sanitaire trein vertrok eind juni 1944.345
Afbeelding 11: Een Belgische gevangene krijgt de beste zorgen toegediend bij zijn repatriëring (1944).
Van zodra het administratieve aspect (lees: de Duitse autorisatie) achter de rug was en het personeel en alle medische faciliteiten gecontroleerd waren, kon koers gezet worden richting het nevelige Duitsland. Het precieze parcours van de trein lag nooit lang op voorhand vast. Het was pas als de trein een Belgisch perron verliet dat de gedetailleerd instructies de treinleiding bereikten vanuit Berlijn.346 De trein zette in een eerste fase telkens koers naar waar zich de meeste gewonde en/of zieke gevangenen bevonden, zodat het hen in staat werd gesteld de eerste verzorging toegediend te krijgen.347 De zieken-treinen beperkten zich overigens niet tot een enkel kamp of gebied, maar legden duizenden kilometers af en passeerden meerdere stations waar gevangenen vanuit meerdere kampen waren samengebracht.348 In juni 1943 liet mevrouw Vercamer, die als secretaresse was meegereisd met sanitaire trein nr. 16, optekenen dat de trein gevangenen had teruggebracht vanuit de volgende Stalags:
XVIII-A
(Wolfsberg),
XVII-B
(Krems-Gneixendorf),
XIII-B
(Weiden),
XIII-C
(Hammelburg), XIII-D (Nüremburg), XII-A (Limbourg), XI-B (Fallingbostel), XI-A (Altengrabow), X-B (Sandbostel), IX-B (Bad Orb), VI-D (Dortmund) en V-A (Hemer). Het belangrijkste voornemen was eenvoudig: zoveel mogelijk gevangenen meenemen. In dit geval waren dat maar liefst 478 gevangenen vanuit 12 kampen.349 Dat dit voornemen echter niet altijd werd verwezenlijkt, wordt onderbouwd door het boordjournaal van sanitaire trein nr. 7. Deze trein (13 wagons lang) vertrok op 23 januari 1942 uit Brussel-Zuid en drong enkele dagen later via Antwerpen en Nederland het Rijk binnen. In Hamburg werden 28 zieke gevangenen aan boord geholpen, in Rotenburg 25. Een laatste halte vond plaats in Fallinbostel, waar 54 zieke gevangenen uit Stalag XI-B opstapten. Op 27 januari
345
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 715, ‘Dossier van sanitaire treinen 1-23.’ RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 572/5216. 347 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 542. 348 L. Guillaume, Les trains sanitaires & l’histoire du Motor-Corps, p. 88. 349 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710, ‘brief van Mevr. Vercamer aan E. Weyland van 30.6.1943.’ 346
107
kwam de trein met slechts 107 militairen in Antwerpen aan.350 Een aantal dat gevoelig lager lag dan de andere sanitaire treinen, die ongeveer 3 à 400 gevangenen terugbrachten.351 De ontgoochelende lading van sanitaire trein nr. 7 stemde Dronsart duidelijk ontevreden en zette hem op 4 februari aan tot het opsturen van een klachtenbrief naar militair bevelhebber von Falkenhausen, die toegaf dat dit onaanvaardbaar was.352 Bij het ziekenvervoer kan de rol van het medisch personeel niet genoeg onderstreept worden. Bij elke reis berustte er namelijk een zware last op hun schouders. Vlak voordat een zieken-trein de tocht zou aanvangen, sprak een bestuurslid (uit de boordjournalen van de sanitaire treinen kunnen we afleiden dat het gaat om Edmond Dronsart, Felix Landrien, Majoor Hanus of Pierre Nolf) het medisch personeel toe en herinnerde hen aan hun uiterst delicate opdracht. Hoewel het medische aspect tijdens elke onderneming primeerde, diende het personeel eveneens rekening houden met het politieke. Het Rode Kruis predikte al jaren dat de neutraliteit het hoogst stond aangeschreven en dat diende te allen tijde in eer te worden gehouden. Dat dit hoog in het vaandel werd gedragen, bewees Dronsart in april 1942, wanneer de Rode Kruismedewerkers van de 9e sanitaire trein zich schuldig hadden gemaakt aan politiek geklets. Dronsart tikte het personeel disciplinair op de vingers en eiste uiterste discretie. 353 Tijdens elke rit werd het Belgisch personeel bovendien vergezeld door een Duitse arts van het Duitse Rode Kruis om eventuele problemen te vermijden.354 Behoudens de medische werknemers, waren ook aalmoezeniers telkens van de partij. Zij moesten de mis voordragen voor de katholieke gevangenen.
Afbeelding 12: Foto van het medische personeel van sanitaire trein nr. 12.
Afbeelding 13: Aalmoezenier aan het werk in sanitaire trein nr. 19 of 20 (1944).
350
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 715, ‘boordjournaal van sanitaire trein nr. 7.’ RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 715, ‘Dossier van de sanitaire treinen 1-23.’ 352 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710, ‘brief van E. Dronsart aan A. von Falkenhausen, 4.2.1942.’ 353 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 715, ‘boordjournaal van sanitaire trein nr. 9.’ 354 L. Guillaume, Les trains sanitaires & l’histoire du Motor-Corps, p. 92. 351
108
Bij aankomst in een kampstation werden de krijgsgevangenen eerst aan een grondige controle onderworpen vooraleer de trein te worden opgeholpen. Op basis hiervan werden medische lijsten opgesteld van de ziektes en blessures van de militairen. Dat kon enorm variëren. Wanneer sanitaire trein 19 in november 1943 bijvoorbeeld 234 Belgische zieke en gekwetste gevangenen terugbracht, was daar een gevangene bij die schizofrene symptomen vertoonde. Omdat hij zich vrij onrustig gedroeg, werd hij onder voortdurende surveillance geplaatst.355 Het was uiterst belangrijk voor het medisch personeel om dag en nacht klaar te staan voor de gevangenen en hen geen seconde uit het oog te verliezen. Maar zelfs de meest toegewijde loyaliteit van de artsen en verpleegsters kon het lot niet tarten en ook onderweg werden soldaten naar het eeuwige slagveld gedwongen. Tijdens de reis was er vaak een opgelaten sfeer, wat blijkt uit verscheidene foto’s getrokken door de medische medewerkers. Het personeel besefte het belang van de missie, maar had eveneens tijd om van het landschap en elkaars gezelschap te genieten. De rit werd ook voor de krijgsgevangenen zo aangenaam mogelijk gemaakt. Op 17 juli 1942 was sanitaire trein nr. 11 uit het Antwerps station vertrokken en zette koers naar de stations van Hammerstein, Stargard, Greifswald, Neubrandenburg, Sandbostel, Dortmund en Hemer. Op 21 juli, de Belgische nationale feestdag, kregen de gevangenen zelfs een wenskaart van de Rode Kruismedewerkers.356 De meeste treinen hadden bij hun terugkeer het station van Antwerpen of Brussel als eindbestemming. Wanneer een trein na een dagenlange rit het station binnenrolde, stonden talrijke Rode Kruismedewerkers de vrijgelaten militairen op te wachten om hen te bevoorraden, te inspecteren en te verzorgen.
Afbeelding 14: Belgische krijgsgevangenen worden bevoorraad door medewerkers van het B.R.K. bij hun terugkeer. Foto getrokken door Gustave Torfs voor "De Dag". Antwerpen-Centraal, 1941.
355 356
ième
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 716, ‘rapport médical du 19 train sanitaire.’ RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 715, ‘boordjournaal van sanitaire trein nr. 11’.
109
Nadat de militairen de wagons werden uitgeholpen, moesten ze op een rij gaan staan – indien hun medische toestand dat toeliet – en hun Entlassungsschein gereed open houden ter afstempeling. Voor de vrijgelatenen was het waardevol dit document consistent bij te houden. Het gaf niet enkel recht op gratis openbaar vervoer, maar het diende bij thuiskomst ook te worden overhandigd aan de lokale politie. Nadat het administratieve aspect was afgehandeld, werden de strijders medisch onderzocht. Voor soldaten die zich konden verplaatsen, vond zelfs een radioscopisch onderzoek plaats. Alle medische inlichtingen werden nauwkeurig bijgehouden, zodat het medisch personeel bij een eventuele hospitalisatie niet voor verrassingen kwam te staan.357 Na de medische hulpverlening werden de militairen bevoorraad met eten, drinken en sigaretten. In de stations Brussel-Noord en Brussel-Zuid had het B.R.K. hiertoe twee grote kantines ingericht om de gerepatrieerden onmiddellijk te ravitailleren. Militairen die niet meer naar huis konden gaan omdat de trein te laat was gearriveerd, konden in een naburig ziekenhuis eten, zich wassen en in een proper bed slapen. In Antwerpen gebeurde dit in het Sint-Vicentius ziekenhuis, terwijl in Brussel een restaurant beschikbaar werd gesteld. Na de nachtrust, waarbij het voor de teruggekeerde militairen ten strengste verboden was zich tussen 23u en 5u op straat te begeven, en het ontbijt358 waren het de vrouwen van het Motor-Corps en de ambulanciers die de zieken en gewonden aan de zorgen van het ziekenhuispersoneel van de vele lokale hospitalen overdroegen.359 De gezonde militairen konden op eigen kracht huiswaarts keren. In het begin van februari 1941 had het B.R.K. op die manier 70.000 Belgische (voornamelijk Vlaamse) gevangenen succesvol teruggebracht.360 De sanitaire treinen werden echter niet bespaard van pech of tegenwerking. Bij gelegenheid werd een trein onderweg opgehouden door de Duitse autoriteiten, hoewel dat eerder uitzondering was dan regel. Technische mankementen daarentegen traden frequenter op, zoals een trein die in panne stond of een verwarmingsinstallatie buiten dienst. Daarom was het voor de personeelsleden eveneens interessant om handig uit de hoek te komen, zoals ook de dames van het Motor-Corps dat konden (supra). Wanneer sanitaire trein nr. 6 in november 1941 elektrische problemen ondervond in het koude Duitsland en bijgevolg de verwarming uitviel, spoorden de winterse omstandigheden het personeel aan tot een efficiënt optreden. Met succes, aangezien de trein na enkele uren stilstand de reis kon hervatten.361 Maar de sanitaire treinen werden echter op een andere, schokkendere wijze gedwarsboomd. Het kwam meermaals voor dat een trein, die vertrekkensklaar stond in het station van Antwerpen of Brussel, het slachtoffer was van dieven. Op 13 september 1941 bijvoorbeeld werd in sanitaire trein nr. 3 in Brussel-Zuid ingebroken. De buit bedroeg enkel voedingsmiddelen, zoals boter, melk, olie, chocolade en biscuits. Er volgden nog dergelijke incidenten: op 6 maart 1942 stelden men 357
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710, ‘nota over gerepatrieerde krijgsgevangenen van 14.4.1944.’ 358 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nrs. 373 en 704. 359 E. de Croy, “Zieken-treinen”, In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, p.67-71 360 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 703. 361 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 715, ‘boordjournaal van sanitaire trein nr. 6.’
110
vast dat het raam van een van de wagons was geforceerd. Naast koffie, vlees en melk hadden de bandieten eveneens dekens, lakens en zelfs kussenslopen gegraaid. In december 1942 bereikte deze situatie een triest hoogtepunt. De sanitaire trein werd nagenoeg alles ontnomen: voedingswaren, lakens, dekens, maar ook medische equipage zoals thermometers, verbandgaas, ether, morfine, pleisters enzovoort.362
10.3 De treinramp van Issenbüttel In een vorige paragraaf werden al een aantal mogelijke perikelen bij de repatriëring van krijgsgevangenen geconstrueerd. Diefstal, technische ongemakken en foutieve administratie konden de terugkeer van gevangenen ernstig bemoeilijken. In het Rode Kruis Archief vinden we echter documentatie terug over een catastrofale aanvaring tussen een Duitse goederentrein en een trein beladen met hoofdzakelijk gezonde Belgische krijgsgevangenen. Op 20 januari 1941 gingen 900 Belgische krijgsgevangen uit Stalag I-A aan boord van twee treintransporten die hen naar Antwerpen zouden brengen. Het waren bijna allen Vlaamse soldaten, die dankzij Hitler’s politiek om de Vlamingen achter zich te scharen, vroeger dan hun Waalse kameraden naar huis mochten keren. Voor de eerste trein verliep de reis normaal, maar voor de tweede sloeg het noodlot toe op 22 januari: in de vroege ochtend werd de trein in de buurt van Issenbüttel (deelgemeente van Gifhorn) aangereden door een zwaar beladen Duitse goederentrein. De balans maakte duidelijk dat het om een regelrechte ramp ging: 97 gevangenen waren op slag dood, terwijl er 150 zwaargewonden werden geteld. De winterse omstandigheden (volgens getuige Frans Molenbruch was het 20 graden onder nul) hielpen de zaken er zeker niet op vooruit. De Duitse hulpdiensten, plaatselijke bevolking en de Hitlerjugend boden terstond hun hulp aan. De gewonden werden naar de dichtstbijzijnde ziekenhuizen van Gifhorn, Braunschweig en Hannover gebracht, terwijl de overleden slachtoffers in een Arbeidskommando van Stalag XI-B (Fallingbostel) werden begraven. 80 gewonde gevangenen werden de dagen na de ramp naar België gebracht. De medische situatie van de andere gekwetsten was niet bevorderlijk genoeg. Zij werden in verschillende Duitse hospitalen verzorgd. Wanneer Etienne de Croy en hoofdarts G. Wibauw op 26 juni 1941 naar Duitsland trokken om er een groet te brengen aan de overledenen, werd het laatste slachtoffer, Emile De Geest, behandeld.363 In 1947 werden de stoffelijke overschotten van de slachtoffers naar België gerepatrieerd.364
362
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 716, ‘dossier over diefstallen in sanitaire treinen.’ RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 705, ‘dossier over de treinramp van Issenbüttel.’ 364 T. Biebauw, Maurice Biebauw: Stalag I-A & De Treinramp van Issenbüttel, 2011, p. 17-20. 363
111
HOOFDSTUK VI: TERUG NAAR HUIS: DE REPATRIËRING
1. INLEIDING In dit laatste hoofdstuk wordt de laatste fase van het hulpproces van het B.R.K. besproken: de repatriëring. Het laatste wat de leiding van de hulporganisatie kon doen, was een veilige terugkeer van de gevangenen naar huis verzekeren. Dit gebeurde niet enkel op het einde van de oorlog, maar werd reeds na enkele maanden na de Duitse inval van België in gang gezet. Een eerste vermelding in de Conventie met betrekking tot de repatriëring van krijgsgevangenen kan in het 53ste artikel gevonden worden. Het stelt dat krijgsgevangenen die tegen een straf zijn aangelopen en toelating hadden om gerepatrieerd te worden, elke vorm van repatriëring zal geweigerd worden totdat de procedure is beëindigd. De vierde titel (art. 68-75) van de Conventie van 1929 handelt over het einde van het gevangenschap en de repatriëring in het bijzonder. Artikel 68 is hier van fundamenteel belang en stelt dat gevangenen die ernstig verwond of ziek zijn naar hun land terug zullen worden gestuurd, op voorwaarde ze in staat zijn de reis te ondernemen. Dat wordt bepaald door de oorlogvoerende landen, die hierover het hoofd buigen met de gemengde medische commissies (artikel 69). Op 7 oktober 1942 bepaalde Adolf Hitler het echter anders: een dienst verantwoordelijk voor de Belgische krijgsgevangenen diende vanaf dat moment een lijst te geven aan het opperbevel van het Duitse leger met daarop de namen van gevangenen die onderworpen moesten worden aan de controle van de gemengde medische commissie.365 Om deze procedure te vergemakkelijken, kon de verantwoordelijke
dienst
bovendien
de
vele verzoeken
rechtstreeks
overdragen
aan
de
opperbevelhebber van het Duitse leger. Indien hij besliste dat een gevangene gerepatrieerd mocht worden, was een controle van een gemengde medische commissie niet langer benodigd.366 De rol van het B.R.K. was hier op het eerste zicht echter beperkt. Vele mensen dachten ten onrechte dat het B.R.K. hierover onderhandelde met de Duitse autoriteiten, gezien de talrijke repatriëringsaanvragen van zowel de burgers als de krijgsgevangen militairen (het Huis van den Krijgsgevangene kon hier zeker een rol van betekenis spelen en dit ontkrachten). Het was de facto de Gezondheidsdienst van het leger die zich hier dienstbaar maakte door toenadering te zoeken tot de Duitse autoriteiten. Enkel in het geval dat gevangenen beschikten over een officiële sanitaire kaart van het nationale leger, kon een vroegtijdige repatriëring verzekerd worden,367 een praktijk die standhield tot 7 oktober 1942, wanneer de gemengde medische commissies de rol van het leger overnamen. Het B.R.K. maakte zich hier echter wel nuttig door zelf bij de Duitse autoriteiten een eventuele
365
De gemengde medische commissies moesten vanaf 7 oktober 1942 ook voor gezonde gevangenen hun toestemming geven vooraleer ze gerepatrieerd konden worden. 366 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710/2433, ‘brief van ICRK aan Pierre Nolf, 7.10.1942.’ 367 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 543.
112
repatriëring
aan te vragen. Een directeur-generaal van het Rode Kruis had namelijk meer invloed
dan een gewone burger, wat de vele bevrijdingsverzoeken aan het adres van het B.R.K. deels verklaren. Uitzonderlijk stuurden de Duitse autoriteiten repatriëringsaanvragen door naar het B.R.K. In april 1941 richtte G. Aerens, broer van de vertrouwenspersoon van Stalag I-A André Aerens, zich tot Dronsart. Hij was via een vrijgelaten gevangene op de hoogte gebracht van het feit dat verschillende Franse en Poolse hervormde krijgsgevangenen waren vrijgelaten, met uitzondering van de Belgische. G. Aerens had daarom zelf de Duitse autoriteiten in Berlijn gecontacteerd. Daar hadden ze hem echter laten weten dat de terugkeer van die gevangenen volkomen afhankelijk was van het B.R.K. Dronsart maakte duidelijk dat dit onder geen enkel beding kon kloppen: het B.R.K. genoot hieromtrent geen enkele autoriteit en was in deze context volledig afhankelijk van het OKW.368 Een bewuste Duitse sabotage kan hier niet worden uitgesloten. Als laatste belangrijke richtlijn stipuleert het 74ste artikel dat indien een krijgsgevangene werd bevrijd, hij zich niet langer ten dienst mag stellen van het actieve leger. Behoudens een rechtstreekse repatriëring behoorde ook de hospitalisatie in een neutraal land tot de opties. Artikel 75 gaat hierop verder en schrijft voor dat in het geval dat de vijandelijkheden afgelopen zijn, de repatriëring van de gevangenen zo spoedig mogelijk moet gebeuren.
2. REPATRIËRING VAN DE BURGERLIJKE BEVOLKING Het Belgische Rode Kruis repatrieerde echter niet enkele krijgsgevangenen, maar had ook oog voor de burgerlijke bevolking. Gevluchte burgers werden na de Belgische overgave massaal teruggebracht. Want nog voordat de eerste Duitse troepen het oosten van België penetreerden, hadden duizenden mensen zich reeds uit de voeten gemaakt, hoofdzakelijk richting Frankrijk en Groot-Brittannië. Ook het neutrale Zwitserland vormde een geliefde uitvalsbasis, waar voornamelijk duizenden Belgische kinderen een veilig onderkomen vonden.369 De toestand over de grens was echter niet veel beter. Nadat België in een ijltempo was veroverd, verspreidde het militaire gevaar zich eveneens naar Frankrijk. De Belgische vluchtelingen werden er wederom geconfronteerd met oorlogsverrichtingen en velen raakten onderweg ziek of gewond. Hier sprong het Rode Kruis meteen te hulp. De organisatie kreeg vanaf mei 1940 verschillende meldingen binnen van gevluchte Belgen die uit medische noodzaak zo snel mogelijk teruggebracht moesten worden. Directeur-generaal Dronsart gaf zijn personeel dan het bevel om een bepaalde groep vluchtelingen te repatriëren. Op 16 juli 1940 gelastte Dronsart bijvoorbeeld de heren Nieder en Roger Lemaire en zijn vrouw Camille, alle drie vrijwillige helpers bij het Rode Kruis, zich naar Montpellier en Toulouse te reppen om daar een groep Belgische
368 369
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710/8496 en 710/2430. L. Guillaume, Les trains sanitaires & l’histoire du Motor-Corps, Weyrich, Neufchâteau, 2010, p.75-79
113
vluchtelingen, wiens gezondheid ‘alarmerend’ was, te repatriëren.370 Ook vanuit Zwitserland werden repatriëringsacties op touw gezet om hoofdzakelijk gevluchte Belgische kinderen veilig terug te brengen. Op 21 mei 1941 vroeg Dronsart aan Marcette Simon, op dat moment een jaar vrijwilligster bij het Rode Kruis, om de repatriëring van een groep Belgische kinderen te leiden. Hierbij werd ze gesterkt met een som van 200 Zwitserse frank.371 Doordat de Rode-Kruismedewerkers zich in bezet gebied moesten begeven, kregen zij een nota mee van Dronsart waarop hun opdracht stond (wie, wat, waar) en met welk transportmiddel dit gebeurde, om hen een onbelemmerde doorgang te vrijwaren. Voorts vroeg Dronsart de gemachtigde autoriteiten de opdracht te respecteren en de reis van het Rode Kruispersoneel niet te dwarsbomen, iets wat dankzij de onderhandelingen met het OKW ook lukte. De verdienste van het Rode Kruis in deze context had echter niet alleen betrekking op de burgerlijke bevolking, maar eveneens op de militaire bevolking. Vanaf het moment dat Belgische militairen in Duitse krijgsgevangenkampen waren aanbeland, werden repatriëringsaanvragen ingediend. In het kader van deze verhandeling zal dan ook de repatriëring van de krijgsgevangenen geprofileerd worden.
3. REPATRIËRING VAN DE KRIJGSGEVANGENEN De repatriëring van de Belgische krijgsgevangenen uit de verafgelegen gevangenkampen maakte een degelijke organisatie essentieel. Er waren verschillende motieven om een vervroegde terugkeer te bekomen. Een eerste reden werd hierboven reeds aangegeven en werd belicht in artikel 68. Zieke en/of gewonden gevangenen die uitgebreidere medische verzorging nodig hadden, werden gerepatrieerd op voorwaarde hun medische toestand dat toeliet.372 Wanneer het te gevaarlijk was om de gevangene te vervoeren, werd de repatriëring uitgesteld, zoals een aantal slachtoffers van de treinramp van Issenbüttel ondervonden. Het waren hoofdzakelijk familieleden die het B.R.K. en andere organismen (zoals het O.T.A.D. of bevoegde ministeries) op de hoogte brachten van de tanende gezondheidstoestand van de gevangene. Het B.R.K. kon dan niet meer doen dan de Duitse autoriteiten hierover in te lichten en een terugkeer aan te vragen. Wanneer een krijgsgevangene in zijn briefwisseling met het thuisfront klaagde over zijn gezond, was dit reden genoeg voor de familieleden om de repatriëring te vorderen. Om dit kracht bij te zetten, werden in sommige gevallen eveneens meer invloedrijke individuen ingeschakeld. Op 25 maart 1941 eiste de priester van Fleurus bijvoorbeeld de onmiddellijk repatriëring van een jonge, zieke gevangene die verzorgd werd in de infirmerie van Stalag XI-A. Met succes, want een week later antwoordde Dronsart dat een vrijlatingsprocedure in gang was gezet. De vrijlatingsaanvraag van dokter Roger Willockx voor 370
RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal Edmond Dronsart, nr. 4, ‘nota van Edmond Dronsart van 16.7.1940.’ 371 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal Edmond Dronsart, ‘nota van Edmond Dronsart aan Marcette Simon, 21.5.1941.’ 372 Zie ook paragraaf 10. Ziekenvervoer, p. 103.
114
verschillende zieke gevangenen in Stalag I-A in april 1941 daarentegen kon op minder meeval rekenen: Dronsart antwoordde dat zonder Duitse toestemming geen actie kon worden ondernomen en bijgevolg niets kon ondernemen.373 In bepaalde gevallen probeerden familieleden echter een vervroegde terugkeer te bekomen door een slechte gezondheidstoestand van de gevangene te veinzen. Familieleden van een onbekende Belgische krijsgevangene in Stalag VIII-A hadden in het voorjaar van 1941 meerdere repatriëringsaanvragen ingediend bij de Duitse autoriteiten in Berlijn, waarbij ze zich beriepen op de slechte medische toestand van de gevangene. Een Duitse dokter kreeg uiteindelijk de opdracht de gevangene te onderzoeken, waarna hij tot de vaststelling kwam dat hij in zijn negen maanden lange opsluiting slechts eenmaal ziek was geweest en voor de rest in een uitstekende conditie verkeerde. De Duitse autoriteiten wendden zich tot N.D.H.K.-hoofd Landrien en legden hem op de betreffende familie hierover aan te manen. De vele aanvragen tot repatriëring moeten het OKW duidelijk in het verkeerde keelgat zijn geschoten, want enkele weken later vroegen ze het B.R.K. om de vele repatriëringsverzoeken te reduceren.374 Een laatste voorbeeld dat de lichte wanhoop en sluwheid van vrienden of familie aantoont om gevangenen te bevrijden, vinden we bij A. Ronveaux. Op 4 september 1942 vroeg deze dame de repatriëring aan van een zekere dr. Schoonbroodt uit medische overwegingen. Met Schoonbroodt zelf was niets aan de hand, maar wel met de zoon van Ronveaux. Die laatste was ziek geworden en aangezien de toestand van het kind niet verbeterde, vroeg Ronveux de vrijlating van Schoonbroodt zodat (enkel) hij het zieke jongetje kon genezen. Een week later volgde het onverbiddelijke antwoord en werd het als een waardeloos motief bestempeld. Allerhande redenen werden aangehaald om een repatriëring te verwezenlijken. Niet alleen door de families, maar eveneens door de gevangenen zelf. In juni 1942 bijvoorbeeld poogde Jospeh Braine, in hechtenis gehouden in Stalag VI-B, zijn vrijlating te bekomen door te wijzen op het feit dat hij in Luik ingeschreven stond als bloedgever. Ook dit werd door Dronsart als een ongeldige reden aanschouwd.375 Desalniettemin werden niet enkel zieke en/of gewonde gevangenen teruggebracht. Tussen september 1940 en maart 1941 werd meer dan de helft van de Belgische krijgsgevangenen huiswaarts gestuurd. De Vlaamse niet-beroepsmilitairen konden van het meeste geluk spreken, terwijl het Duitse beleid hun Waalse collega’s en de Vlaamse beroepsmilitairen minder goed gezind was. Of een gevangene als Waal of Vlaming werd gecategoriseerd was volledig gebaseerd op een taalproef waaraan de gevangenen bij hun aankomst in de kampen waren onderworpen. Dat hier vele uitzonderingen op bestonden, werd in het hoofdstuk over de gevangenneming reeds besproken. Een derde reden tot repatriëring had rechtstreeks betrekking op het oorlogsverloop. Artikel 9 van de Conventie stelt het duidelijk: krijgsgevangenen mogen op geen enkel moment en onder geen enkele voorwaarde blootgesteld worden aan het strijdgewoel. In de zomer van 1944 vielen Russische troepen 373
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710/2096 en 710/2668. RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710. 375 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710/36/856, 710/0664 en 710/0189. 374
115
namelijk het oosten van het Derde Rijk aan, waardoor de vijandelijkheden zich wel dicht bij Stalag IA, in het oosten van Pruisen, afspeelden. Het zette verschillende families van krijgsgevangenen uit de Stalag er toe aan hierover het B.R.K. te berichtten en was voor hen genoeg om een repatriëring te vorderen.376 Om een vervroegde terugkeer te bekomen, deed men niet enkel beroep op de Conventie, maar trachtte men eveneens in te spelen op de goedheid van het OKW Talrijke krijgsgevangenen beriepen zich niet zozeer op een slechte gezondheidstoestand of de Conventie, maar trachtten sterke argumenten naar boven te halen, die afhankelijk van hun overtuigingskracht soms werden aanvaard. In deze context mag zeker de Waalse gevangene Pierre Bailly niet ontbreken. Hij bracht Dronsart op de hoogte van het feit dat alle artsen van het actieve leger waren vrijgelaten, maar dat niet het geval was voor de artsen van reserveleger. Enkele dagen later repliceerde Dronsart dat dit inderdaad onaanvaardbaar was (hoewel hierover geen duidelijke regels bestonden) en de repatriëring was voorgelegd aan de Duitse autoriteiten, die hier uiteindelijk positief op antwoordden.377 Op een hoger niveau was de minister van Financiën er dankzij zijn onderhandelingsvaardigheden in geslaagd de terugkeer van alle functionarissen uit Oflag VII-B te verzekeren. In datzelfde kamp werden ook de Franse oud-strijders van de Eerste Wereldoorlog ouder dan 40 gerepatrieerd. Het stak A. Castiaux, voorzitter van de Union
Nationale des Officiers Invalides de Guerre (U.N.O.I.G.) duidelijk de ogen uit: hij wendde zich in november 1941 tot het B.R.K. en eiste dat ook de Belgische oorlogsveteranen om die reden naar huis zouden worden gebracht. Dronsart repliceerde Castiaux enkele dagen later en stelde dat Landrien alles in het werk stelde om dat te bekomen.378 Verdere informatie hierover ontbreekt helaas, waardoor we niet weten of de inspanningen van Landrien ook iets hebben uitgehaald. Hoewel Castiaux zich door de Duitsers gediscrimineerd voelde, was de Duitse voorkeursbehandeling voor de Franse oud-strijders absoluut niet bewust. Een nota van Landrien aan Dronsart in september 1941 leert ons dat verscheidene Belgische oud-strijders reeds waren vrijgelaten en verschillende maatregelen waren getroffen om dat te blijven doen. Dat resulteerde in een algemene repatriëring van de Belgische WO Iveteranen in januari 1942.379 Dat de theorie niet altijd in de praktijk werd omgezet, kan hier wederom worden aangetoond. Op 26 mei 1942 wendde mevrouw Misson zich tot Pierre Nolf. Haar man, een notaris, professor recht en oud-strijder, zat als krijgsgevangene opgesloten in Oflag VII-B. Haar man had in een bulletin mensuel (zie het hoofdstuk over de vertrouwenspersonen) aangegeven dat hij het nieuws had gekregen dat hij binnenkort zou worden vrijgelaten. Mevrouw Misson vroeg zich af of het enthousiasme van haar man terecht was of het alweer om een loze belofte ging. De terechtwijzende vinger moest echter vooral in de richting van Berlijn staan. Dronsart legde in zijn antwoord enkele dagen later de schuld namelijk volledig bij de Duitse nalatigheid. Ook het ICRK ontbrak het elke 376
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540. RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710/2146. 378 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 592. 379 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710, ‘nota van F. Landrien aan E. Dronsart, 29.9.1941.’ en nr. 710/03070, ‘nota van Dronsart aan Landrien, 7.1.1942.’ 377
116
bevoegdheid om deze problematiek het hoofd te bieden.380 Tot slot konden ook gevangenen met familiale problemen een vervroegd ticket naar huis verkrijgen. Wanneer het gezin van een gevangene in financiële moeilijkheden verkeerde of te maken met ziektes of sterfgevallen, toonde de Duitse leiding zich een waardige medemens. Op 19 december 1941 bijvoorbeeld vroeg André Aerens de repatriëring aan van Gaston Ghisse. Deze vader van vier had namelijk het nieuws gekregen dat zijn vrouw ernstig ziek was, waardoor ze de verzorging van haar kroost niet langer op zich kon nemen. Ghisse kreeg enkele weken later het verlossende antwoord: hij mocht terugkeren.381 De gevangenen zouden het Duitse Rijk hoofdzakelijk op dezelfde manier verlaten zoals ze het waren binnengekomen: per trein. Dat dit echter niet altijd het geval was en ook andere transportmiddelen werden ingezet, wordt gestaafd door een nota van J. de Castella, een afgevaardigde van het ICRK in België, van 24 mei 1945. Op 2 mei waren twee boten in Trelleborg, in het noorden van het huidige Duitsland, gearriveerd. Aan boord gingen honderden krijgsgevangenen, waaronder 253 Belgen. 382 De schaarse informatie hierover toont echter aan dat dit eerder uitzondering dan regel was. De spoorwegverbindingen mochten dan wel gebrekkig zijn, ze garandeerden nog altijd de eenvoudigste en vooral goedkoopste service.
Afbeelding 15: een honderdtal Belgische krijgsgevangenen kunnen hun geluk niet op: ze mogen naar huis (juli 1942).
380
RKA, Hulpverlening aan de oorlogsslachtoffers, nr. 710/7929 en 710/8129. RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 540, ‘Dossier van Stalag I-A.’ 382 RKA, Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart, nr. 265/2. 381
117
3.1. Moeilijkheden Hoewel de Conventie duidelijke richtlijnen bevat over de repatriëring, kunnen toch enkele obstructies worden geconstateerd, zoals bijvoorbeeld met de officiële sanitaire kaart, die recht gaf op een terugkeer naar huis. Van zodra het administratieve aspect achter de rug was, dienden de Duitse autoriteiten enkel en alleen nog toestemming te geven aan het B.R.K. om de repatriëringsactie in gang te zetten. Dat lijkt een bijkomstigheid, maar dat was het zeker niet. Gevangenen moesten weken en vooral maanden wachten vooraleer een repatriëringstrein hen bereikte. Bovendien stond dergelijke kaart echter niet garant voor een vervroegde terugkeer. Op 4 februari 1942 richtte Dronsart zich tot Alexander von Falkenhausen en uitte zijn ongenoegen over de organisatie van de repatriëring van de Belgische krijgsgevangenen. Een trein moest een groot aantal gevangenen, die al meerdere maanden op hun repatriëring aan het wachten waren, terugbrengen uit Stalag X-B te Sandbostel. Eenmaal de trein op haar bestemming was aangekomen, werd de gevangenen de toegang geweigerd. Hetzelfde gebeurde in Stalag XIII-C (Hammelburg), waar 80 gevangenen de toegang tot de trein werd ontzegd, ondanks hun repatriëringstoelating. Dronsart herinnerde de Militärbefehlshaber de Conventie en eiste een betere organisatie.383 Een half jaar later was de situatie er duidelijk niet op verbeterd. In Stalag XIB te Fallingbostel waren verschillende Belgische krijgsgevangenen er in geslaagd zich van Duitse autorisatie te verzekeren om gerepatrieerd te worden. Wanneer in september 1942 een repatriëringstrein vanuit België in Fallingbostel aankwam, werden 12 Belgische krijgsgevangenen echter geweigerd. Dit was volledig te wijten aan administratieve dwalingen. Die kwamen vanaf 7 oktober 1942 steeds meer voor, wanneer de officiële repatriëringskaart vervangen werd door een repatriëringsbewijs van de gemengde medische commissies. De 13e van elke maand stuurde een geneeskundige commissie namelijk een rapport naar Berlijn waarin ze aangaven hoeveel krijgsgevangenen per kamp gerepatrieerd mochten worden. Dat rapport werd in Berlijn behandeld, waarna na goedkeuring een trein een à twee maanden later ook effectief arriveerde in de kampstations. Ondertussen hadden in die periode verschillende andere krijgsgevangenen eveneens een repatriëringspermissie verkregen. De Duitse autoriteiten in kwestie daarentegen baseerden zich op het eerste rapport en ontzegden bijgevolg de krijgsgevangenen die niet op de lijst stonden de toegang. Verschillende rekwesten van vertrouwenspersoon Albert Noirfalise aan het adres van Dronsart konden het tij niet keren: het ontbrak het B.R.K. namelijk elke bevoegdheid in dit component.384
Ondanks het strenge toezicht op de naleving van de Conventie kon ook België niet ontsnappen aan enige nalatenschap. In het begin van 1945 waren gesprekken gestart tussen het B.R.K., ICRK, secretaris-generaal van Landsverdediging Demets en de Duitse autoriteiten over een mogelijke
383
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 710, ‘brief van E. Dronsart aan A. von Falkenhausen, 4.2.1942.’ 384 RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 573
118
uitwisseling tussen Belgische en Duitse krijgsgevangenen. De gesprekken werden echter bruusk ten einde gebracht wanneer het OKW op de hoogte werd gesteld van een Belgische inbreuk op artikel 74 (‘Aucun rapatrié ne pourra être employé à un service militaire actif’ ). Op 27 november 1940 was de Belgische officier Beernaert omwille van gezondheidsredenen gerepatrieerd uit Oflag III-B. Begin januari ’45 werd hij echter benoemd tot commandant superieur van de Belgische troepen en hervatte zijn militaire loopbaan, waardoor de Duitse Wehrmacht een uitlevering van de Belgische gevangenen in de kiem smoorde.385 Het waren echter niet enkel administratieve mankementen en inbreuken op de Conventie die aanleiding gaven tot oponthoud van de repatriëring. De treinen moesten in de eerste plaats volkomen in orde zijn met de technische en medische voorwaarden. Indien de lange reis de gezondheid van de krijgsgevangenen in gevaar kon brengen, mocht de trein absoluut niet vertrekken. Het welzijn van de gevangenen stond voorop. Tussen september 1940 en maart 1941 daalde het aantal Belgische militairen in Duits gevangenschap gevoelig tot 60 à 80.000 stuks, nadat vooral Vlaamse nietberoepsmilitairen gerepatrieerd werden. In dit kader werden in januari 1941 velerlei Vlaamse gevangenen vanuit het oosten van Pruisen teruggebracht. Op 25 januari deelde het OKW het B.R.K. echter het nieuws mee dat de terugkeer van de Vlamingen uit het koude Oost-Pruisen werd stopgezet. Het verwarmingstoestel van de repatriëringstrein was namelijk stuk en men vreesde dat vele gevangenen de reis niet zouden overleven. Dronsart stelde echter alles in het werk om de repatriëring alsnog te bewerkstelligen en richtte zich tot herr Keutmann, hoofd van het Duitse bureau voor krijgsgevangenen. Hij stelde voor om de wagons te isoleren met stro, elke gevangene van voldoende dekens en warme drank te voorzien en pleitte voor een voortdurende medische begeleiding tijdens de rit. Als laatste redmiddel werd in overleg met Rulot, directeur van de NMBS, geopperd een geschikte trein vanuit Brussel naar Oost-Pruisen te zenden. De Duitse autoriteiten stemden hiermee in en in februari vertrok de repatriëringstrein vanuit het station Brussel-Zuid met bestemming Oost-Pruisen.386
3.2 De laatste loodjes Hierboven werden reeds de verschillende motieven aangehaald die de gevangenen en hun families aanwendden om een vervroegde terugkeer te bekomen. Naarmate het strijdgewoel vorderde, zakte Hitler’s heerschappij in Europa langzaam maar zeker ineen, met een hoogtepunt op 6 juni 1944, wanneer Geallieerde troepen de noordkust van Frankrijk bestormden. Het einde van de Führer leek nabij en de laatste fase van de oorlog in Europa ging in. Enkele maanden na de berucht D-Day maakte het B.R.K. zich gereed om de resterende gevangenen, die stelselmatig werden bevrijd, een veilige terugkeer te garanderen. De verantwoordelijkheid van die repatriëring werd toevertrouwd aan het Belgisch Commissariaat voor Repatriëring, dat op 27 juni 1944 uit de grond werd gestampt door de 385 386
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 733/8585. RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 703/2347
119
Belgische regering. Er werd in een KB bepaald dat het Commissariaat alles ter beschikking zou worden gesteld om haar missie tot een goed eind te brengen. Hiervoor moet het niet alleen samenwerken met de verschillende provinciale en gemeentelijke autoriteiten, organismes, diensten of personen, maar eveneens met internationale repatriëringsorganisaties. Er wachtte het Commissariaat een enorme taak, aangezien het aantal Belgen in het buitenland op dat moment geraamd werd op 700.000. Bovendien moest de instelling zich voorbereiden om daarnaast tussen de 500.000 en 1 miljoen vreemdelingen door België te laten trekken. Volgende zaken moesten verzekerd worden: identificatie, huisvesting, bevoorrading, kledijvoorzieningen, medische verzorging, uitwisseling van vreemde valuta, sociale en informatiediensten, aalmoezeniersverblijf, publieke veiligheid en transport. Op het eerste zich lijkt de rol van het B.R.K. hier miniem, doch was de organistie contractueel verbonden met het Commissariaat en diende de medische hulpverlening in dit hele proces op zich te nemen. Hierdoor stonden ze onder rechtstreekse controle van het Ministerie van Volksgezondheid. De Belgische interministeriële samenwerking kwam ook in deze fase van de oorlog tot uiting. Naast het Ministerie van Volksgezondheid, werden ook binnen het Ministerie van Landsverdediging de koppen bij elkaar gestoken om zoveel en zo snel mogelijk gevangenen terug te brengen. Minister van Landsverdediging Demets richtte zich in november 1944 rechtstreeks tot het ICRK met de vraag of hij onderhandelingen mocht aangaan met de Duitse autoriteiten over een uitwisseling tussen Belgische en Duitse gevangenen. Enkele weken later sprong ook het Ministerie van Buitenlandse Zaken hier in de bres. De administratieve rompslomp die dit met zich mee bracht, zorgde ervoor dat de uitwisseling pas een half jaar later plaatsvond.387 Op 15 maart 1945 ordonneerde de algemene directeur van het B.R.K. de lokale afdelingen om alles in het werk te stellen om de bevrijde militairen een warm onthaal te schenken. Dankzij deze inspanningen zagen verschillende centra het levenslicht om de bevrijde gevangenen zo goed mogelijk bij te staan vanaf ze Belgische bodem betraden en een vlotte passage naar huis of een ziekenhuis te verzekeren. De eerste centra die hiertoe werden opgericht, waren de opvangcentra. De organisatie en beheer kwamen het B.R.K. toe, dat zich wel diende te houden aan de opgelegde regels van het Commissariaat. De verschillende lokalen hiervoor moesten allemaal op dezelfde manier worden ingericht, met foto’s van het koninklijk echtpaar, een triomfboog en overal identieke gordijnen. De medewerkers van de opvangcentra moesten in de eerste plaats de gevangenen een warm thuisgevoel geven, met morele en fysische steun in het bijzonder. Hiervoor stond het B.R.K. klaar met talrijke voedselpakketten. Naast voedsel, kregen de gevangenen er eveneens de eerste zorgen toegediend, waarna ze werden overgebracht naar een verzamel- of huisvestingscentrum. Wanneer bevrijde militairen werden verplaatst van een opvangcentrum naar een verzamelcentrum, werden ze tijdelijk ondergebracht in een huisvestingcentrum. In tegenstelling tot de opvangcentra, had het Commissariaat hier het laatste woord. Het B.R.K. trad hier enkel op als medische zorgverlener en 387
RKA, Na WOII, nr. 1275, ‘dossier inzake onderhandelingen over mogelijke uitwisseling van gewonde en zieke Belgische en Duitse krijgsgevangenen en politieke gevangenen.’
120
moest, indien nodig, gevangenen naar een ziekenhuis brengen. Een volgende stap in het repatriëringsproces doet ons aanbelanden bij de verzamelcentra, waar de gevangenen werden geïdentificeerd, medisch gecontroleerd. Bovendien werden er diverse veiligheidsmaatregelen getroffen. In het geval een gevangene uitgebreidere medische hulp nodig had, werd dit verzekerd door de medewerkers van de verzamelcentra. Indien een gevangene te ziek of te ernstig verwond was, werd hij reeds vanuit een huisvestingscentrum naar een ziekenhuis gebracht. Tot slot werd ook aan de vreemde gevangenen, die een tussenstop in België maakten, gedacht. Permanente kampen (de zogenaamde ‘kampen van lang verblijf’) herbergden vreemde gevangenen die om uiteenlopende redenen nog niet naar huis konden of mochten keren. De rol van het B.R.K. beperkte zich hier wederom tot medische toezicht, terwijl het Commissariaat voor Repatriëring het beheer op zich nam.388 Nadat het de toestroom van duizenden krijgsgevangenen en een vlotte doorgang had doorstaan, hield de rol van het B.R.K. op. Het in een ultieme fase verschaffen van medische hulp was het laatste wat de hulporganisatie kon doen. Eenmaal thuis, werd de verzorging van de gevangenen dankbaar overgenomen door familie en vrienden. Dat de immense rol die het B.R.K. voor de gevangenen had gespeeld, niet snel werd vergeten, bewijzen de talrijke bedankbrieven van de gevangenen na de oorlog voor de vele vrijwilligers, bestuursleden van het Rode Kruis, ministeries en gulle schenkers.
388
RKA, Na WOII, nr. 1246, ‘dossier over repatriëring na de gevechten.’
121
CONCLUSIE
Na de confrontatie met deze grote hoeveelheid informatie, is het interessant een gestructureerd overzicht en besluit te reconstrueren. In de inleiding werd met de vraag ‘waren de Duitsers wel zo
slecht zoals ze reeds jaren werden afgeschilderd?’ meteen met de deur in huis gevallen. Het antwoord is eenvoudig: ja en nee. Ja, als de nadruk gelegd worden op de uitroeiing van miljoenen Joden. Nee, als we ons concentreren op de Belgische krijgsgevangenen. Het laatste antwoord verdient meer uitleg. Hoe moeilijk het ook is, moeten we proberen de Duitse wandaden, met de Holocaust als triest hoogtepunt, even te vergeten en de klemtoon te leggen op onze krijgsgevangenen. De algemene conclusie hier is dat zij op een fatsoenlijke manier werden behandeld. In de eerste plaats omdat zij onder internationale humanitaire bescherming stonden. Dat wil zeggen dat zij bepaalde rechten hadden, die te allen tijde moesten worden gerespecteerd. Op dit vlak verdiende het Duitse regime een pluim. Waar de Eerste Wereldoorlog hier nog op alle vlakken tekortschoot, bewees de Tweede Wereldoorlog dat de tussenoorlogse diplomatieke onderhandelingen hun vruchten hadden afgeworpen. In de inleiding werd reeds Lucien Guillaume vermeld, die stelde dat het Duitse regime zich tijdens de oorlog voornamelijk liet opmerken door de schending van de Conventie van 1929. Mede door de pertinente controlebezoeken van verschillende RK-gezanten aan de krijgsgevangenkampen, bleven de inbreuken op de internationale humanitaire wetgeving echter tot op een minimum. Schendingen van de Conventie, met zijn 97 artikels lang, waren uiteindelijk onvermijdelijk, iets waar ook België zich schuldig aan maakte wanneer bijvoorbeeld officier Beernaert in januari 1945 zijn militaire carrière verderzette. Indien het om kleine inbreuken ging, konden onderhandelingen tussen de Belgische regering en de Duitse autoriteiten soelaas brengen. De goede samenwerking tussen de verschillende nationale afdelingen van het Rode Kruis, met het B.R.K. en het Duitse Rode Kruis in het bijzonder, zorgde er eveneens voor dat kleine inbreuken onmiddellijk werden aangepakt. Wanneer ernstige overtredingen daarentegen werden vastgesteld, werden meerdere schakels ingezet. Vooreerst werd het ICRK te Genève hiervan ingelicht, dat vervolgens de Duitse autoriteiten op de hoogte bracht. Als laatste werden de betreffende kampkommandanten of gezaghebbenden indien nodig op de vingers getikt. Zij stonden rechtstreeks boven de gevangenen en moesten verantwoording afleggen voor wat zich in hun kamp afspeelde. Het hele proces toont aan dat de Duitsers de Conventie au sérieux namen en de internationale gemeenschap niet teveel tegen de borst wouden stoten. Dat het B.R.K. hier als controleorgaan een fundamentele rol speelde, is inmiddels duidelijk. Omschreven in de Conventie van 1929 deden talrijke vertegenwoordigers van het Rode Kruis, naast gezanten van andere organisaties zoals de Y.M.C.A. of Commissie ’T Serclaes, meerdere kampen aan. Zij hechtten heel wat belangstelling aan uiteenlopende aspecten van het kampwezen en luisterden in de eerste plaats naar de gevangenen, maar ook naar de Duitse kampleiders. Ze streefden een objectieve kijk na en dus dienden beide kanten van het verhaal gehoord te worden. We kunnen in deze context besluiten dat de regels 122
van het spel hier goed gevolgd werden. Inbreuken werden hier en daar dan wel vastgesteld, toch waren deze eerder uitzondering dan regel. De Duitse eerbiediging voor de Conventie komt het meest tot uiting in het onderdeel ‘soldij’. Artikel 24 van de Conventie stipuleert dat de gevangenen recht hebben op een geldsom voor hun geleverde arbeid. In geen enkel verslag zijn hierover opmerkingen te noteren. De Duitse autoriteiten zagen er nauwlettend op toe dat elke gevangene na zijn opsluiting zijn tegoed loon ontving. Hier en daar werden echter eveneens Duitse wandaden vastgesteld, zoals wanneer de Duitse kampleiding Rode Kruispakketten verkocht in de plaatselijke kantine. Het geringe aantal van dergelijke opmerkingen toont echter aan dat dit weinig voorkwam. Bovendien konden de krijgsgevangenen ervan uitgaan dat hun opmerkingen ook werden waargenomen. Wanneer bijvoorbeeld Geallieerde bombardementen in december 1944 delen van Stalag XVIII-A verwoestten, schuwde het B.R.K. de politieke inspanningen niet. Hoewel dit niet tot zijn takenpakket behoorde, probeerde het bestuur van het B.R.K. telkens zoveel mogelijk te realiseren, ook op politiek vlak. Dat kwam onder meer tot uiting op het vlak van de repatriëring. Hoewel het niet tot de bevoegdheden hoorde van de organisatie, poogde het toch de Duitse autoriteiten in Berlijn onder druk te zetten om de repatriëring van Belgische gevangenen te bespoedigen. Ook wanneer er nalatigheid langs Duitse kant op het vlak van voeding, kledij, hygiëne of medische voorzieningen werd vastgesteld, sloofde het B.R.K. zich uit om dit zo snel mogelijk het hoofd te bieden. Het Belgische Rode Kruis bewees meermaals zijn onschatbare waarde voor de Belgische krijgsgevangenen en toonde aan dat het meer was dan enkel een ‘liefdadigheidsinstelling’. Hoewel ‘vrijwillige hulpverlening’ het uitgangspunt was, toonde het zich eveneens politiek actief, kon het verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele tekortkomingen en zat het meermaals mee aan de onderhandelingstafel. Dat het B.R.K. die zware last de baas kon, demonstreerde de oprichting van de Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen (N.D.H.K.). Het was een initiatief dat los van de federale regering tot stand was gekomen en de autonomie van het B.R.K. indiceert. In tegenstelling tot het Officieel Inlichtingskantoor, dat wel op regeringsinitiatief werd gevormd, was de N.D.H.K. volledig de verdienste van het B.R.K. Het droeg de volle verantwoordelijkheid en diende zelf diplomatieke akkoorden te sluiten. Dit kwam onder meer tot uiting in de onderafdeling ‘Het Pakket van den Krijgsgevangene.’ De Duitse autoriteiten benadrukten meermaals dat het B.R.K. ervoor moest zorgen dat alles conform de regels was. Indien dat niet het geval was, moest de betreffende dienst daar niet alleen voor opdragen, maar werd naar het ganse B.R.K. gewezen. Die responsabiliteit zette het B.R.K. aan tot het sluiten van diverse overeenkomsten met verschillende organen, zoals onder meer het Duitse Rode Kruis en de Feldpost. Het B.R.K. beperkte zich niet tot het enkel opsturen van levensnoodzakelijke middelen, maar probeerde zoveel mogelijk op te sturen. Boeken, didactisch materiaal, sportattributen, muziekinstrumenten, theaterstukken, gezelschapsspelletjes, ... vonden massaal hun weg naar de kampen. Het grote gevolg hiervan was dat zich binnen elk kamp een eigen leven ging ontwikkelen, in de eerste plaats georganiseerd door de vertrouwenspersoon. Hij communiceerde aan het B.R.K. wat de gevangenen in zijn kamp wensten en probeerde dat, eens 123
ontvangen, zo goed mogelijk te verdelen en te leiden. Dankzij het opsturen van talrijke boeken en didactisch materiaal konden gevangenen zich op intellectueel vlak onderhouden en ontstond er een universitair leven. Nadat verschillende sportartikelen waren ontvangen, konden sportwedstrijden tussen verschillende nationaliteiten of werkkampen worden ingericht. Ook met de culturele ontwikkeling van de gevangenen werd rekening gehouden. Het B.R.K. voorzag in het opsturen van theater- en muziekstukken en droeg op die manier bij tot meerdere ontspannende opvoeringen. Het toont de ideologie van het Rode Kruis in zijn oorspronkelijke vorm aan. Nadat het in de eerste plaats levensnoodzakelijke hulp aanbood, ging heel wat aandacht uit naar de lotsverbetering. De verveling, heimwee en de onzekerheid voor de toekomst werden daarom aangepakt. Het leven in de krijgsgevangenkampen zag er volledig anders uit dan in de concentratiekampen. Dat kwam doordat krijgsgevangen soldaten en officieren onder juridische bescherming stonden, waardoor ze bepaalde rechten hadden. Maar het was dankzij de immense inspanningen van het Rode Kruis dat de gevangenen die rechten ook konden uitoefenen. Het zorgde ervoor dat de krijgsgevangenen zich van niets moesten aantrekken, ook financieel niet. Talrijke liefdadigheidsfeesten werden georganiseerd, waaraan alle lagen van de bevolking hun steentje konden bijdragen. Met minder bedeelde familieleden hield het B.R.K. eveneens rekening met behulp van de fondsoverdrachten. Het verzekerde dat het geld dat gevangenen hadden verdiend, zorgvuldig in de handen terechtkwam van diegenen die er recht op hadden. In deze context kwam de clementie tussen de gevangenen zelf tot uiting. Maanden- en jarenlange opsluiting hadden sterke banden geschept. Verschillende initiatieven werden door de gevangenen op poten gesteld om elkaar zoveel mogelijk bij te staan, ook na de oorlog. Hoewel het Rode Kruis een internationale organisatie is dat tijdens de oorlog zoveel mogelijk slachtoffers trachtte bij te staan, stonden de verschillende nationale afdelingen in de eerste plaats de eigen bevolking bij. De Belgische krijgsgevangenen namen opgestuurde pakketten van buitenlandse RK-afdelingen dankbaar aan, toch waren zij voor in de eerste plaats afhankelijk van het B.R.K. Dat kon bij gelegenheid tot onvrede leidden. De Belgische krijgsgevangenen, die naarmate de oorlog vorderde hoofdzakelijk uit Walen bestonden, stonden in nauw contact met hun Franse collega’s en hielden hun activiteiten nauwlettend in de gaten. Wanneer de Franse gevangenen bepaalde toegevingen kregen, gingen de Belgen in hetzelfde kamp er vaak van uit dat zij recht hadden op dezelfde behandeling. Dat bepaalde echter het algemene bestuur van het B.R.K. Zo gaf het feit dat de Franse gevangenen een diploma kregen toebedeeld wanneer ze bepaalde lessen hadden gevolgd, aanleiding tot onvrede langs Belgische kant. Zij verwachtten namelijk een soortgelijk initiatief. Het B.R.K. bepaalde het na samenspraak met het ministerie van Openbaar Onderwijs echter anders. Elke afdeling diende namelijk in de eerste plaats rekening te houden met de eigen nationale wetgeving, waardoor niet alle gevangenen in een kamp op dezelfde manier werden behandeld. Naast de eigen afdelingen en diensten, droeg het B.R.K. eveneens bij tot de totstandkoming van andere initiatieven. Wanneer de secretarissengeneraal en Alexander von Falkenhausen in 1940 124
aangaven een nieuwe beweging (met name Winterhulp) in te voeren, bood het B.R.K. terstond zijn bereidwillige hulp aan. Hetzelfde gebeurde een jaar later, wanneer de Belgische Staat besloot niet achter te blijven en met het Nationaal Pakket op de voorgrond trad. Het toont wederom de gedrevenheid en barmhartigheid van de hulporganisatie aan. Dat laatste kwam eveneens tot uiting wanneer het Rode Kruis de repatriëring van de bevrijde gevangenen organiseerde. De vele medewerkers hadden de opdracht gekregen dat van zodra de militairen aan boord waren gegaan, hen een thuisgevoel te geven. Wanneer een trein volgeladen met opgelaten gevangenen een Belgisch treinstation binnenreed, stond het B.R.K. daar wederom de gevangenen op te wachten. Medische zorgverlening, voedsel en drank en slaapplaatsen heetten de strijders welkom. Het was meteen het laatste wat de organisatie voor de soldaten kon doen. Vanaf het moment dat Belgische soldaten in Duitse handen waren terechtgekomen tot het moment dat ze weer veilig thuis waren, stond hun veiligheid en lotsverbetering het hoogst aangeschreven bij het Rode Kruis. In dit geschiedkundig werk werd de nadruk gelegd op de Belgische krijgsgevangenen, hoewel de inspanningen van het Rode Kruis reikten echter veel verder dan dat. De burgerbevolking kon tijdens de Duitse bezetting eveneens steevast op overvloedige hulp rekenen. Het Belgische Rode Kruis verdient meer aandacht voor zijn verwezenlijkingen tijdens de oorlog, maar met de Joodse genocide als bliksemafleider wordt dat heel moeilijk. De Tweede Wereldoorlog kent veel (romantische) helden. Individuen die zich in het heetst van de strijd heldhaftig hebben opgesteld, kregen na de oorlog de nodige aandacht en eervolle vermeldingen. Het algemene bestuur van het B.R.K., dat op veilige afstand alles tot in de puntjes organiseerde, lijkt hier niet tot te behoren. Het strookt niet met het algemeen aanvaarde perceptie van een held. Toch verdienen de organisatie in zijn geheel, de vele vrijwilligers en gulle schenkers het in de spotlights te staan, ook jaren na de feiten. Als deze verhandeling deze gewone mensen met ongewone moed even in de kijker stelt, ook al is het maar even, heeft het toch zeker zijn nut gehad.
125
LIJST VAN AFBEELDINGEN
Afbeelding 1 (p. 22)
Oproep vrouwelijke vrijwilligers, 1938: H. Sana,
Wordt Lid, Brussel: Benedictus, Universiteit Gent, 1938. Afbeelding 2 (p. 38)
Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, Brussel, RoodKruis van België, 1942, p. 4.
Afbeelding 3 (p. 46)
Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, Brussel, RoodKruis van België, 1942, p. 8.
Afbeelding 4 (p. 51)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 1059, ‘briefwisseling van/aan de directeur-generaal betreffende het verzenden van pakketten vanuit Belgisch Congo aan Belgische krijgsgevangenen.’
Afbeelding 5 (p. 57)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 649, ‘dossier inzake onderzoek naar mogelijkheden voor krijgsgevangenen om hun universitaire studies voort te zetten.’
Afbeelding 6 (p. 57)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 650, ‘briefwisseling van/aan de directeur-generaal betreffende oprichting van een studiecommissie.’
Afbeelding 7 (p. 58)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 653.
Afbeelding 8 (p. 60)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 695.
Afbeelding 9 (p. 62)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 694.
Afbeelding 10 (p. 64)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 527.
Afbeelding 11 (p. 103)
RKA, Na WO II, nr. 1358.
126
Afbeelding 12 (p. 104)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 731.
Afbeelding 13 (p. 104)
RKA, Na WO II, nr. 1358.
Afbeelding 14 (p. 105)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 731.
Afbeelding 15 (p. 113)
RKA, Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers, nr. 727.
127
BIBLIOGRAFIE
1. ARCHIEVEN BRUSSEL, ALGEMEEN RIJKSARCHIEF – RODE KRUIS ARCHIEF, Ruisbroekstraat 2, 1000 Brussel
Archief van het directiesecretariaat van directeur-generaal E. Dronsart: dozen nrs. 2, 4, 5, 6, 8, 124, 260, 263, 265, 369-370, 380.
Coördinatie van de werking van de nationale B.R.K.-diensten: dozen nrs. 108, 110, 117-118, 125, 237, 252, 255, 302, 376, 378, 423-425, 700.
Hulpverlening aan de Oorlogsslachtoffers: dozen nrs. 373, 522, 527-528, 540-543, 561, 572573, 590, 592, 609-610, 616, 618, 636, 639-640, 649-651, 653, 694-695, 704-705, 710, 715716, 727, 731, 733 en 1059.
Na WOII: dozen nrs. 1246, 1275 en 1358. BRUSSEL, STUDIE- EN DOCUMENTATIECENTRUM OORLOG EN HEDENDAAGSE MAATSCHAPPIJ Luchtvaartsquare 29, 1070 Brussel
Archieven en documenten van en over inlichtings- en actiediensten: doos nr. 624. Commission de l’Histoire de la Captivité de Guerre, 1940-1945: dozen nrs. 244, 246, 260, 263.
Deelarchief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1929-1947: doos nr. 133. Documentencollecties, onderzoeksfondsen en enquêtes: dozen nrs. 251 en 253.
2. UITGEGEVEN BRONNEN “The Articles of the Treaty of Peace, Signed and sealed at Münster, in Westphalia, the 24 th of October, 1648, By the ambassadors, plenipotentiaries, of their sacred, imperial, and most Christian majesties, and the extraordinary deputies, electors, princes and states of the Sacred Roman Empire. As also the treaty of peace between France and Spain, concluded at Nimmeguen, the 17th of September, 1678. Made English from the French.” s.n., s.l., 1697. “Convention de Genève: Pour l’amélioration du sort des blessés et des malades dans les armées en campagne, du 27 Juillet 1929; Pour l’amélioration du sort des prisonniers de guerre, du 27 Juillet 1929.” s.d., s.l.
128
3. LITERATUUR “Prisoner of War”. In: The New Encyclopaedia Britannica, IX, 15e editie. AILSBY (C.). De Geschiedenis van de Waffen-SS, 1923-1945. Het geïllustreerde verhaal van de
gevreesde elitetroepen van het Derde Rijk. Aartselaar, Deltas, 2005, 224 p. ALY (G.). Hitler’s Beneficiaries: how the nazi’s bought the German people. Londen, Verso, 2007, 431 p. BALTHAZAR (H.). ET AL. 1940-1945. Het dagelijkse leven in België. Tentoonstelling Algemene Spaaren Lijfrentekas (ASLK), 21 december 1984, 3 maart 1985. ALSK-galerij, 308 p. Belgisch Staatsblad van 29.1.1931 BIEBAUW (T.). Maurice Biebauw: Stalag I-A & de treinramp van Isenbüttel, Kortrijk, Groeninghe, 2011. BLOCKMANS (W.) EN HOPPENBROUWERS (P.). Eeuwen des Onderscheids. Een geschiedenis van
Middeleeuws Europa. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 2009, 476 p. BROWNING (C.). Ordinary men. Reserve police battalion 101 and the Final Solution in Poland. New York, Harper Collins, 1992, 271 p. BOUWMEESTER (C.). ET ALII. Kroniek van de 20e eeuw. Amsterdam/Brussel, Elsevier, 1985. DE JONGHE (A.). Hitler en het Politieke lot van België I, Antwerpen-Utrecht, De Nederlandsche Boekhandel, 1972, 488 p. DE MUNCK (L.). De Grote Moeder in de Grote Oorlog. Ieper, In Flanders Fields Museum, 2000. DE MUNCK (L.) EN EECKMAN (E.). Voor jou, door jou. Het Belgische Rode Kruis, 1864-1989. Brussel, Het Belgische Rode Kruis, 1989, 62 p. DE VOS (L.). De Tweede Wereldoorlog. Leuven, Davidsfonds, 2004, 407 p. DE VOS (L.) EN DECAT (F.). Mei 1940, van Albertkanaal tot Leie. Deel 10. Kapellen, Uitgeverij Pelckmans, 1990, 111 p. DE WEVER (B.) EN DENECKERE (G.). Geschiedenis van België. Gent, Academia Press, 2009, 156 p. DE WILDE (M.). De nieuwe orde (België in de Tweede Wereldoorlog, deel 3). Antwerpen, 1985. DE WILDE (M.). Een bezet land (België in de Tweede Wereldoorlog, deel 2). Antwerpen, 1985.
129
DES GOUTTES (P.) EN HUBER (M.). La Convention de Genève du 27 Juillet 1929. Genève, au siege du Comité international de la Croix-Rouge, 1930, 267 p. DUGUE-BOYER (L.). In memoriam, s.l., s.n., 1942. ELIAS (H.J.). Vijfentwintig Jaar Vlaamse Beweging. Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1969-1972 FALTER (R.). Flamenpolitik en Duitse propaganda tijdens de Tweede Wereldoorlog: de versie van het
Militair Bezettingsbestuur (1940-1944). Leuven, 1981, 27 p. Overdruk uit: Wetenschappelijke Tijdingen, XL (1981), kol. 47-64 en 115-126. FRANSSEN (J.). De Laatste Getuigen. Antwerpen, Manteau, 2005, 240 p. GALLE (C.). Het Statuut van de Krijgsgevangenen. Gent (licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1971, 159 p. GOLDHAGEN (D.). Hitler’s gewillige beulen. Houten, Van Reemst, 1997, 593 p. GUMPERT (M.). Dunant, the story of the Red Cross. New York, Blue Ribbon, 1942, 329 p. GUILLAUME (L.). Les trains sanitaires & l’histoire du Motor-Corps. Neufchâteau, Weyrich, 2010, 160 p.
Het Rood-Kruis van België: Maandelijks tijdschrift, 1936-1939. HERBERT (U). Hitler’s Foreign Workers. Enforced Foreign Labor in Germany under the Third Reich. New York, Cambridge University Press, 1997, 510 p. HÖHNE (H.). Het zwarte korps onder de doodskop. Geschiedenis van de SS. Baarn, In den Toren, 1983, 495 p. HOMZE (E.). Foreign labor in Nazi-Germany. New York, Princeton University Press, 1967, 350 p. HUBER (M.). La Convention de Genève et la Croix-Rouge. Lausanne, Librairie Payot, 1941, 29 p. JANSSENS (L.) m.m.v. Bart Boon. Kleine helden, Grote missie. Het Belgische Rode Kruis tijdens de
Tweede Wereldoorlog. Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006, 151 p. Dit werk werd gepubliceerd door het Algemeen Rijksarchief in samenwerking met het Belgische Rode Kruis naar aanleiding van de tentoonstelling “Kleine helden, Grote missie. Het Belgische Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog”. KALKSHOVEN (F.). Zwijgt het recht als de wapens spreken?. ’s-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1985, 147 p. 130
KOGON (E.). De SS-staat. Het systeem van de Duitse concentratiekampen. Dieren, De Bataafsche Leeuw, 1984, 397 p. LEGROS (J.). Stalag I-A. Brussel, Editions de la cité, ca. 1943, 182 p. LENSEN (J.-P.). 1940-1945. La basse-meuse dans la guerre. Publication de la Société ArchéoHistorique de Visé et du Musée Régional d’Archéologie et d’Histoire, 1990, 270 p. LE RENNE (T.). Stalag XV II B. Brussel, Editions du chant d'oiseau, 171 p. MAINGIE (P.). Journal d'une ambulancière (Motor-corps de la Croix-Rouge) pendant l'invasion
allemande, 1940, 62 p. MATHYER (P.). La visite des camps de prisonnier de guerre dans le cadre de la codification du droit
humanitaire, Lausanne, 1977. MESSENGER (C.) ED. Reader’s Guide to Military History. Londen, Fitzroy Dearbron Publishers, 2001, 948 p. MEULENIJZER (V.). Gevangen! Vier dagen oorlog aan ’t Albertkanaal. Vier maanden in het Stalag. Vertaald door Sylva de Jonghe in het Nederlands. Brussel, Ignis, s.d., 184 p. MOOREHEAD (C.). Dunant’s Dream. War, Switzerland and the history of the Red Cross. Londen, HarperCollins, 1998, 780 p. PONTZEELE (D.). Krijgsgevangen! Belgische officieren in het kasteel van Colditz, 1940-1943. Erpe, De Krijger, 2000, 208 p. PROVOOST (G.). Vlaanderen en het militair-politiek beleid in België tussen de twee wereldoorlogen.
Het Frans-Belgisch Militair Akkoord van 1920. Leuven, Davidsfonds, 1976, 573 p. REID (P.). Colditz ’40-’42. Een vlijmscherp spel van kat en muis. REYNEBEAU (M.). Een Geschiedenis van België. Tielt, Lannoo, 2003, 448 p.
Rood-Kruis van België, mei-december 1940, Antwerpen, 1940, 132 p. ROUSSEAU (J.J.) Du Contrat Social, ou Principes du Droit Politique, Londen, 1782, 266 p. SEBERECHTS (F.). Hier gaat alles zijnen gewonen gang. De verplichte tewerkstelling in Duitsland
tijdens de Tweede Wereldoorlog. Leuven, Davidsfonds, 2005. SELLESLAGH (F.). De verplichte tewerkstelling in Duitsland. Brussel, SOMA, 1993. SIELENS (H.). Vlaamsche krijgsgevangenen. Slaven voor Hitler. Reeks Oorlogsleed, 1946, 30 p. 131
SINCLAIR (D.). De Spiegelzaal. 28 juni 1919, de dag waarop de geschiedenis van de twintigste eeuw
werd bepaald. Het Verdrag van Versailles. Baarn, Tirion, 2001, 348 p. SONTAG (S.). Regarding the pain of others, Londen, Penguin, 2003, 124 p. SYBESMA-KNOL (N.). Henry Dunant. Grondlegger van het Rode Kruis en van het moderne humanitair
recht. Antwerpen, Garant, 2011, 157 p. Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, Brussel, Rood-Kruis van België, 1942, 32 p. VAN PÉE (R.). Ik was 20 in 1944. Relaas uit Neuengamme en Blumenthal. Berchem, EPO, 1995, 240 p. VANDEKERCKHOVE (C.). J. Henry Dunant. Droom en daad. s.l., s.n., 1978, 408 p. VELAERS (J.) EN VAN GOETHEM (H.). Leopold III: de Koning, het Land, de Oorlog. Tielt, Lannoo, 1994, 1152 p. WERNER (A.R.). La Croix-Rouge et les Conventions de Genève. Analyse et synthèse juridiques. Genève, en dépot chez Georg & C. S.A., 1943, 447 p. WIESNER (M.). 'Wer die macht hat, hat recht.' De Belgische krijgsgevangenen in Duitsland en de
Conventie van Genève, 1940-1945. Leuven, licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit Leuven, 2005, 151 p.
4. ARTIKELS EN BIJDRAGEN « La Croix-Rouge devant la Guerre. » In: Revue Mensuelle de la Croix-Rouge de Belgique, 18 (1939), 10, p. 182-184. BASTIN (M.). “Het Pakket van den Krijgsgevangene.” In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de
Krijgsgevangenen, 1942, p. 14-16. BUYLE (R.). “Kriegsgefangener Nummer 35.888.” In: Van Mensen & Dingen. Tijdschrift voor
Volkscultuur in Vlaanderen, 9 (2011), 1-2, p. 38-44. COLIGNON (A.). “Secours d’hiver. Secours d’Hitler.” In: Jours de chagrin, 4 (1992), 65-88. DE CROY (E.). “Zieken-treinen.” In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, Antwerpen, 1940, p. 67-71.
132
DE LANTSHEERE (M.). “Het Motor-Corps. Bedrijvigheid in België en in Frankrijk.” In: Rood-Kruis
van België, mei-december 1940, Antwerpen, 1940, p. 73-77. DEVOS (L.) EN DESCAN (J.P.). “De Taalverhoudingen bij de Belgische krijgsgevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog.” In: Wetenschappelijke Tijdingen, 47 (1989), 4, p. 239-251. DRONSART (E.). “De Voorbereiding der diensten van het Roode Kruis.” In: Rood-Kruis van België,
mei-december 1940, Antwerpen, 1940, p. 7-12. DRONSART (E.). “Soins aux Militaires et aux Civils.” In: Revue Mensuelle de la Croix-Rouge de
Belgique, 18 (1939), p. 185-186. DRONSART (E.) EN SEBERECHTS. “De Inrichting en de Werking van de Hospitalen van het Roode Kruis van België.” In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, Antwerpen, 1940, p. 27-33. HAESAERT (J.P.). “De Intellectueele en Moreele Nood der Krijgsgevangenen.” In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de Krijgsgevangenen, 1942, p. 23. HANKAR (R.). “De Dienst Onderricht en Ontspanning.” In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van
de Krijgsgevangenen, 1942, p. 25. HANUS. “Dienst der Overdrachten van Fondsen aan de Familiën van de Krijgsgevangenen.” In: Rood-
Kruis van België, mei-december 1940, p. 89-90. HAUTECLER (G.). “Het Godsdienstige leven van de Belgische Krijgsgevangenen (1940-1945).” In:
Bijdragen tot de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 3 (1974), p. 147-162. HERBERT (U). “Zwangsarbeit im Dritten Reich.” In: De verplichte tewerkstelling in Duitsland, 1942-
1945, 8 (1992). LANDRIEN (F). “Hulp aan Krijgsgevangenen.” In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, Antwerpen, 1940, p. 81-82. LANDRIEN (F.). “Nationale Dienst voor Hulp aan Krijgsgevangenen.” In: Rood-Kruis van België, Ten
Dienste van de Krijgsgevangenen, 1942, p. 11. LEMAIRE (R.). “De Aankoopdienst.” In: Rood-Kruis van België, Ten Dienste van de
Krijgsgevangenen, 1942, p. 19-22. NOLF (P.). “Voorrede.” In: Rood-Kruis van België, mei-december 1940, Antwerpen, 1940, p. 5-6. POLL (M.). “Officieel Inlichtingbureau nopens Krijgsgevangenen.” In: Rood-Kruis van België, mei-
december 1940, Antwerpen, 1940, p. 87-88.
133
SCHOLLIERS (P.). “De georganiseerde verarming: prijzen, lonen en koopkracht tijdens de bezetting.” In: 1940-1945. Het dagelijkse leven in België, 8 (1984), p. 108-119. SELLESLAGH (F.). “De tewerkstelling.” In: 1940-1945. Het dagelijkse leven in België, 8 (1984), p. 154-167. VAN DEN WIJNGAERT (M.). “De sekretarissen-generaal tegenover de verplichte tewerkstelling. Het minste kwaad?” In: De verplichte tewerkstelling in Duitsland, 1942-1945, 8 (1992), p. 47-65. VAN DONGEN (H.). “Armoede en hulpverlening tijdens de Tweede Wereldoorlog.” In: 1940-1945. Het
dagelijkse leven in België, 8 (1984), p. 136-153.
5. INTERNET
Afbeelding voorblad: http://www.jonet.nl/nieuws/onderzoek-naar-rol-rode-kruis-in-tweede-wereldoorlog/340
Stuk over geschiedenis van het Rode Kruis: Achter de Schermen. In:
Nederlandstalige versie van de Derde Conventie van Genève van 27 juli 1929: http://ihr.rodekruis.be/ref/home-ihr/IHR-Home-Verdragen/Verdrag-betreffende-de-behandeling-vande-krijgsgevangenen.html.?text=2
Franstalige versie van de Derde Conventie van Genève van 27 juli 1929: http://www.icrc.org/dih.nsf/INTRO/305?OpenDocument
134
BIJLAGE
135
Convention relative au traitement des prisonniers de guerre. Genève, 27 juillet 1929. (Liste des Parties Contractantes) reconnaissant que, dans le cas extrême d'une guerre, il sera du devoir de toute Puissance d'en atténuer, dans la mesure du possible, les rigueurs inévitables et d'adoucir le sort des prisonniers de guerre; désireux de développer les principes qui ont inspiré les conventions internationales de La Haye, en particulier la Convention concernant les lois et coutumes de la guerre et le Règlement qui y est annexé; ont résolu de conclure une Convention à cet effet, et ont nommé pour leurs Plénipotentiaires, savoir: (Liste des Plénipotentiaires) Lesquels, après s'être communiqué leurs pleins pouvoirs, trouvés en bonne et due forme, sont convenus de ce qui suit : TITRE I DISPOSITIONS GENERALES. ARTICLE PREMIER. La présente Convention s'appliquera, sans préjudice des stipulations du Titre VII : 1) à toutes les personnes visées par les articles Ier, 2 et 3 du Règlement annexé à la Convention de La Haye concernant les lois et coutumes de la guerre sur terre, du 18 octobre 1907, et capturées par l'ennemi ; 2) à toutes les personnes appartenant aux forces armées des parties belligérantes, capturées par l'ennemi au cours d'opérations de guerre maritimes ou aériennes, sous réserve des dérogations que les conditions de cette capture rendraient inévitables. Toutefois, ces dérogations ne devront pas porter atteinte aux principes fondamentaux de la présente Convention ; elles prendront fin dès le moment où les personnes capturées auront rejoint un camp de prisonniers de guerre. ARTICLE 2. Les prisonniers de guerre sont au pouvoir de la Puissance ennemie, mais non des individus ou des corps de troupe qui les ont capturés. Ils doivent être traités, en tout temps, avec humanité et être protégés notamment contre les actes de violence, les insultes et la curiosité publique. Les mesures de représailles à leur égard sont interdites. ARTICLE 3. Les prisonniers de guerre ont droit au respect de leur personnalité et de leur honneur. Les femmes seront traitées avec tous les égards dus à leur sexe. Les prisonniers conservent leur pleine capacité civile. ARTICLE 4. La Puissance détentrice des prisonniers de guerre est tenue de pourvoir à leur entretien. Des différences de traitement entre les prisonniers ne sont licites que si elles se basent sur le grade militaire, l'état de santé physique ou psychique, les aptitudes professionnelles ou le sexe de ceux qui en bénéficient.
136
TITRE II DE LA CAPTURE. ARTICLE 5. Chaque prisonnier de guerre est tenu de déclarer, s'il est interrogé à ce sujet, ses véritables noms et grade, ou bien son numéro matricule. Dans le cas où il enfreindrait cette règle, il s'exposerait à une restriction des avantages accordés aux prisonniers de sa catégorie. Aucune contrainte ne pourra être exercée sur les prisonniers pour obtenir des renseignements relatifs à la situation de leur armée ou de leur pays. Les prisonniers qui refuseront de répondre ne pourront être ni menacés, ni insultés, ni exposés à des désagréments ou désavantages de quelque nature que ce soit. Si, en raison de son état physique ou mental, un prisonnier est dans l'incapacité d'indiquer son identité, il sera confié au service de santé. ARTICLE 6. Tous les effets et objets d'usage personnel - sauf les armes, les chevaux, l'équipement militaire et les papiers militaires - resteront en la possession des prisonniers de guerre, ainsi que les casques métalliques et les masques contre les gaz. Les sommes dont sont porteurs les prisonniers ne pourront leur être enlevées que sur l'ordre d'un officier et après que leur montant aura été constaté. Un reçu en sera délivré. Les sommes ainsi enlevées devront être portées au compte de chaque prisonnier. Les pièces d'identité, les insignes de grade, les décorations et les objets de valeur ne pourront être enlevés aux prisonniers. TITRE III DE LA CAPTIVITE SECTION I DE L'EVACUATION DES PRISONNIERS DE GUERRE. ARTICLE 7. Dans le plus bref délai possible après leur capture, les prisonniers de guerre seront évacués sur des dépôts situés dans une région assez éloignée de la zone de combat pour qu'ils se trouvent hors de danger. Ne pourront être maintenus, temporairement, dans une zone dangereuse que les prisonniers qui, en raison de leurs blessures ou de leurs maladies, courraient de plus grands risques à être évacués qu'à rester sur place. Les prisonniers ne seront pas inutilement exposés au danger, en attendant leur évacuation d'une zone de combat. L'évacuation à pied des prisonniers ne pourra se faire normalement que par étapes de 20 kilomètres par jour, à moins que la nécessité d'atteindre les dépôts d'eau et de nourriture n'exige de plus longues étapes. ARTICLE 8. Les belligérants sont tenus de se notifier réciproquement toute capture de prisonniers dans le plus bref délai possible, par l'intermédiaire des bureaux de renseignements, tels qu'ils sont organisés à l'article 77. Ils sont également tenus de s'indiquer mutuellement les adresses officielles auxquelles les correspondances des familles peuvent être adressées aux prisonniers de guerre. Aussitôt que faire se pourra, tout prisonnier devra être mis en mesure de correspondre lui-même avec sa famille, dans les conditions prévues aux articles 36 et suivants. En ce qui concerne les prisonniers capturés sur mer, les dispositions du présent article seront observées aussitôt que possible après l'arrivée au port.
137
SECTION II DES CAMPS DE PRISONNIERS DE GUERRE. ARTICLE 9. Les prisonniers de guerre pourront être internés dans une ville, forteresse ou localité quelconque, avec l'obligation de ne pas s'en éloigner au delà de certaines limites déterminées. Ils pourront également être internés dans des camps clôturés ; ils ne pourront être enfermés ou consignés que par mesure indispensable de sûreté ou d'hygiène, et seulement pendant la durée des circonstances qui nécessitent cette mesure. Les prisonniers capturés dans des régions malsaines ou dont le climat est pernicieux pour les personnes venant des régions tempérées seront transportés, aussitôt que possible, sous un climat plus favorable. Les belligérants éviteront, autant que possible, de réunir dans un même camp des prisonniers de races ou de nationalités différentes. Aucun prisonnier ne pourra, à quelque moment que ce soit, être renvoyé dans une région où il serait exposé au feu de la zone de combat, ni être utilisé pour mettre par sa présence certains points ou certaines régions à l'abri du bombardement.
Chapitre premier. - De l'installation des camps. ARTICLE 10. Les prisonniers de guerre seront logés dans des bâtiments ou dans des baraquements présentant toutes garanties possibles d'hygiène et de salubrité. Les locaux devront être entièrement à l'abri de l'humidité, suffisamment chauffés et éclairés. Toutes les précautions devront être prises contre les dangers d'incendie. Quant aux dortoirs : surface totale, cube d'air minimum, aménagement et matériel de couchage, les conditions seront les mêmes que pour les troupes de dépôt de la Puissance détentrice.
Chapitre 2. - De la nourriture et de l'habillement des prisonniers de guerre. ARTICLE 11. La ration alimentaire des prisonniers de guerre sera équivalente en quantité et qualité à celle des troupes de dépôt. Les prisonniers recevront, en outre, les moyens de préparer eux-mêmes les suppléments dont ils disposeraient. De l'eau potable en suffisance leur sera fournie. L'usage du tabac sera autorisé. Les prisonniers pourront être employés aux cuisines. Toutes mesures disciplinaires collectives portant sur la nourriture sont interdites. ARTICLE 12. L'habillement, le linge et les chaussures seront fournis aux prisonniers de guerre par la Puissance détentrice. Le remplacement et les réparations de ces effets devront être assurés régulièrement. En outre, les travailleurs devront recevoir une tenue de travail partout où la nature du travail l'exigera. Dans tous les camps seront installées des cantines où les prisonniers pourront se procurer, aux prix du commerce local, des denrées alimentaires et des objets usuels. Les bénéfices procurés par les cantines aux administrations des camps seront utilisés au profit des prisonniers.
Chapitre 3. - De l'hygiène dans les camps. ARTICLE 13. Les belligérants seront tenus de prendre toutes les mesures d'hygiène nécessaires pour assurer la propreté et la salubrité des camps et pour prévenir les épidémies. Les prisonniers de guerre disposeront, jour et nuit, d'installations conformes aux règles de 138
l'hygiène et maintenues en état constant de propreté. En outre, et sans préjudice des bains et douches dont les camps seront pourvus dans la mesure du possible, il sera fourni aux prisonniers pour leurs soins de propreté corporelle une quantité d'eau suffisante. Ils devront avoir la possibilité de se livrer à des exercices physiques et de bénéficier du plein air. ARTICLE 14. Chaque camp possédera une infirmerie, où les prisonniers de guerre recevront les soins de toute nature dont ils pourront avoir besoin. Le cas échéant, des locaux d'isolement seront réservés aux malades atteints d'affections contagieuses. Les frais de traitement, y compris ceux des appareils provisoires de prothèse, seront à la charge de la Puissance détentrice. Les belligérants seront tenus de remettre, sur demande, à tout prisonnier traité une déclaration officielle indiquant la nature et la durée de sa maladie, ainsi que les soins reçus. Il sera loisible aux belligérants de s'autoriser mutuellement, par voie d'arrangements particuliers, à retenir dans les camps des médecins et infirmiers chargés de soigner leurs compatriotes prisonniers. Les prisonniers atteints d'une maladie grave ou dont l'état nécessite une intervention chirurgicale importante, devront être admis, aux frais de la Puissance détentrice, dans toute formation militaire ou civile qualifiée pour les traiter. ARTICLE 15. Des inspections médicales des prisonniers de guerre seront organisées au moins une fois par mois. Elles auront pour objet le contrôle de l'état général de santé et de l'état de propreté, ainsi que le dépistage des maladies contagieuses, notamment de la tuberculose et des affections vénériennes.
Chapitre 4. - Des besoins intellectuels et moraux des prisonniers de guerre. ARTICLE 16. Toute latitude sera laissée aux prisonniers de guerre pour l'exercice de leur religion, y compris l'assistance aux offices de leur culte, à la seule condition de se conformer aux mesures d'ordre et de police prescrites par l'autorité militaire. Les ministres d'un culte, prisonniers de guerre, quelle que soit la dénomination de ce culte, seront autorisés à exercer pleinement leur ministère parmi leurs coreligionnaires. ARTICLE 17. Les belligérants encourageront le plus possible les distractions intellectuelles et sportives organisées par les prisonniers de guerre.
Chapitre 5. - De la discipline intérieure des camps. ARTICLE 18. Chaque camp de prisonniers de guerre sera placé sous l'autorité d'un officier responsable. Outre les marques extérieures de respect prévues par les règlements en vigueur dans leurs armées à l'égard de leurs nationaux, les prisonniers de guerre devront le salut à tous les officiers de la Puissance détentrice. Les officiers prisonniers de guerre ne seront tenus de saluer que les officiers de grade supérieur ou égal de cette Puissance. ARTICLE 19. Le port des insignes de grade et des décorations sera autorisé.
139
ARTICLE 20. Les règlements, ordres, avertissements et publications de toute nature devront être communiqués aux prisonniers de guerre dans une langue qu'ils comprennent. Le même principe sera appliqué aux interrogatoires.
Chapitre 6. - Dispositions spéciales concernant les officiers et assimilés. ARTICLE 21. Dès le début des hostilités, les belligérants seront tenus de se communiquer réciproquement les titres et les grades en usage dans leurs armées respectives, en vue d'assurer l'égalité de traitement entre les officiers et assimilés de grades équivalents. Les officiers et assimilés prisonniers de guerre seront traités avec les égards dus à leur grade et à leur âge. ARTICLE 22. En vue d'assurer le service des camps d'officiers, des soldats prisonniers de guerre de la même armée, et autant que possible parlant la même langue, y seront détachés, en nombre suffisant, en tenant compte du grade des officiers et assimilés. Ceux-ci se procureront leur nourriture et leurs vêtements sur la solde qui leur sera versée par la Puissance détentrice. La gestion de l'ordinaire par les officiers eux-mêmes devra être favorisée de toute manière.
Chapitre 7. - Des ressources pécuniaires des prisonniers de guerre. ARTICLE 23. Sous réserve d'arrangements particuliers entre les Puissances belligérantes, et notamment de ceux prévus à l'article 24, les officiers et assimilés prisonniers de guerre recevront de la Puissance détentrice la même solde que les officiers de grade correspondant dans les armées de cette Puissance, sous condition, toutefois, que cette solde ne dépasse pas celle à laquelle ils ont droit dans les armées du pays qu'ils ont servi. Cette solde leur sera versée intégralement, une fois par mois si possible, et sans qu'il puisse être fait aucune déduction pour des dépenses incombant à la Puissance détentrice, alors même qu'elles seraient en leur faveur. Un accord entre les belligérants fixera le taux du change applicable à ce paiement ; à défaut de pareil accord, le taux adopté sera celui en vigueur au moment de l'ouverture des hostilités. Tous les versements effectués aux prisonniers de guerre à titre de solde devront être remboursés, à la fin des hostilités, par la Puissance qu'ils ont servie. ARTICLE 24. Dès le début des hostilités, les belligérants fixeront d'un commun accord le montant maximum d'argent comptant que les prisonniers de guerre des divers grades et catégories seront autorisés à conserver par devers eux. Tout excédent retiré ou retenu à un prisonnier sera, de même que tout dépôt d'argent effectué par lui, porté à son compte, et ne pourra être converti en une autre monnaie sans son assentiment. Les soldes créditeurs de leurs comptes seront versés aux prisonniers de guerre à la fin de leur captivité. Pendant la durée de celles-ci, des facilités leur seront accordées pour le transfert de ces sommes, en tout ou partie, à des banques ou à des particuliers dans leur pays d'origine.
Chapitre 8. - Du transfert des prisonniers de guerre. ARTICLE 25. A moins que la marche des opérations militaires ne l'exige, les prisonniers de guerre malades et blessés ne seront pas transférés tant que leur guérison pourrait être compromise par le voyage.
140
ARTICLE 26. En cas de transfert, les prisonniers de guerre seront avisés au préalable officiellement de leur nouvelle destination ; ils seront autorisés à emporter leurs effets personnels, leur correspondance et les colis arrivés à leur adresse. Toutes dispositions utiles seront prises pour que la correspondance et les colis adressés à leur ancien camp leur soient transmis sans délai. Les sommes déposées au compte des prisonniers transférés seront transmises à l'autorité compétente du lieu de leur nouvelle résidence. Les frais causés par les transferts seront à la charge de la Puissance détentrice. SECTION III DU TRAVAIL DES PRISONNIERS DE GUERRE.
Chapitre premier. - Généralités ARTICLE 27. Les belligérants pourront employer comme travailleurs les prisonniers de guerre valides, selon leur grade et leurs aptitudes, à l'exception des officiers et assimilés. Toutefois, si des officiers ou assimilés demandent un travail qui leur convienne, celui-ci leur sera procuré dans la mesure du possible. Les sous-officiers prisonniers de guerre ne pourront être astreints qu'à des travaux de surveillance, à moins qu'ils ne fassent la demande expresse d'une occupation rémunératrice. Les belligérants seront tenus de mettre, pendant toute la durée de la captivité, les prisonniers de guerre victimes d'accidents du travail au bénéfice des dispositions applicables aux travailleurs de même catégorie selon la législation de la Puissance détentrice. En ce qui concerne les prisonniers de guerre auxquels ces dispositions légales ne pourraient être appliquées en raison de la législation de cette Puissance, celle-ci s'engage à recommander à son corps législatif toutes mesures propres à indemniser équitablement les victimes.
Chapitre 2. - De l'organisation du travail. ARTICLE 28. La Puissance détentrice assumera l'entière responsabilité de l'entretien, des soins, du traitement et du paiement des salaires des prisonniers de guerre travaillant pour le compte de particuliers. ARTICLE 29. Aucun prisonnier de guerre ne pourra être employé à des travaux auxquels il est physiquement inapte. ARTICLE 30. La durée du travail journalier des prisonniers de guerre, y compris celle du trajet d'aller et de retour, ne sera pas excessive et ne devra, en aucun cas, dépasser celle admise pour les ouvriers civils de la région employés au même travail. Il sera accordé à chaque prisonnier un repos de vingt-quatre heures consécutives chaque semaine, de préférence le dimanche.
Chapitre 3. - Du travail prohibé. ARTICLE 31. Les travaux fournis par les prisonniers de guerre n'auront aucun rapport direct avec les opérations de la guerre. En particulier, il est interdit d'employer des prisonniers à la fabrication et au transport d'armes ou de munitions de toute nature, ainsi qu'au transport de matériel destiné à des unités combattantes. En cas de violation des dispositions de l'alinéa précédent, les prisonniers ont la latitude, après exécution ou commencement d'exécution de l'ordre, de faire présenter leurs réclamations par l'intermédiaire des hommes de confiance dont les fonctions sont prévues aux articles 43 et 141
44, ou, à défaut d'homme de confiance, par l'intermédiaire des représentants de la Puissance protectrice. ARTICLE 32. Il est interdit d'employer des prisonniers de guerre à des travaux insalubres ou dangereux. Toute aggravation des conditions du travail par mesure disciplinaire est interdite.
Chapitre 4. - Des détachements de travail ARTICLE 33. Le régime des détachements de travail devra être semblable à celui des camps de prisonniers de guerre, en particulier en ce qui concerne les conditions hygiéniques, la nourriture, les soins en cas d'accident ou de maladie, la correspondance et la réception des colis. Tout détachement de travail relèvera d'un camp de prisonniers. Le commandant de ce camp sera responsable de l'observation, dans le détachement de travail, des dispositions de la présente Convention.
Chapitre 5. - Du salaire. ARTICLE 34. Les prisonniers de guerre ne recevront pas de salaire pour les travaux concernant l'administration, l'aménagement et l'entretien des camps. Les prisonniers employés à d'autres travaux auront droit à un salaire à fixer par des accords entre les belligérants. Ces accords spécifieront également la part que l'administration du camp pourra retenir, la somme qui appartiendra au prisonnier de guerre et la manière dont cette somme sera mise à sa disposition pendant la durée de sa captivité. En attendant la conclusion des dits accords, la rétribution du travail des prisonniers sera fixée selon les normes ci-dessous : a) Les travaux faits pour l'Etat seront payés d'après les tarifs en vigueur pour les militaires de l'armée nationale exécutant les mêmes travaux, ou, s'il n'en existe pas, d'après un tarif en rapport avec les travaux exécutés. b) Lorsque les travaux ont lieu pour le compte d'autres administrations publiques ou pour des particuliers, les conditions en seront réglées d'accord avec l'autorité militaire. Le solde restant au crédit du prisonnier lui sera remis à la fin de sa captivité. En cas de décès, il sera transmis par la voie diplomatique aux héritiers du défunt. SECTION IV DES RELATIONS DES PRISONNIERS DE GUERRE AVEC L'EXTERIEUR. ARTICLE 35. Dès le début des hostilités, les belligérants publieront les mesures prévues pour l'exécution des dispositions de la présente section. ARTICLE 36. Chacun des belligérants fixera périodiquement le nombre des lettres et des cartes postales que les prisonniers de guerre des diverses catégories seront autorisés à expédier par mois, et notifiera ce nombre à l'autre belligérant. Ces lettres et cartes seront transmises par la poste suivant la voie la plus courte. Elles ne pourront être retardées ni retenues pour motifs de discipline. Dans le délai maximum d'une semaine après son arrivée au camp et de même en cas de maladie, chaque prisonnier sera mis en mesure d'adresser à sa famille une carte postale l'informant de sa capture et de l'état de sa santé. Les dites cartes postales seront transmises avec toute la rapidité possible et ne pourront être retardées d'aucune manière. 142
En règle générale, la correspondance des prisonniers sera rédigée dans la langue maternelle de ceux-ci. Les belligérants pourront autoriser la correspondance en d'autres langues. ARTICLE 37. Les prisonniers de guerre seront autorisés à recevoir individuellement des colis postaux contenant des denrées alimentaires et d'autres articles destinés à leur ravitaillement ou à leur habillement. Les colis seront remis aux destinataires contre quittance. ARTICLE 38. Les lettres et envois d'argent ou de valeurs, ainsi que les colis postaux destinés aux prisonniers de guerre ou expédiés par eux, soit directement, soit par l'intermédiaire des bureaux de renseignements prévus à l'article 77, seront affranchis de toutes taxes postales, aussi bien dans les pays d'origine et de destination que dans les pays intermédiaires. Les dons et secours en nature destinés aux prisonniers seront pareillement affranchis de tous droits d'entrée et autres, ainsi que des taxes de transport sur les chemins de fer exploités par l'Etat. Les prisonniers pourront, en cas d'urgence reconnue, être autorisés à expédier des télégrammes, contre paiement des taxes usuelles. ARTICLE 39. Les prisonniers de guerre seront autorisés à recevoir individuellement des envois de livres, qui pourront être soumis à la censure. Les représentants des Puissances protectrices et des sociétés de secours dûment reconnues et autorisées pourront envoyer des ouvrages et des collections de livres aux bibliothèques des camps de prisonniers. La transmission de ces envois aux bibliothèques ne pourra être retardée sous prétexte de difficultés de censure. ARTICLE 40. La censure des correspondances devra être faite dans le plus bref délai possible. Le contrôle des envois postaux devra, en outre, s'effectuer dans des conditions propres à assurer la conservation des denrées qu'ils pourront contenir et, si possible, en présence du destinataire ou d'un homme de confiance dûment reconnu par lui. Les interdictions de correspondance édictées par les belligérants, pour des raisons militaires ou politiques, ne pourront avoir qu'un caractère momentané et devront être aussi brèves que possible. ARTICLE 41. Les belligérants assureront toutes facilités pour la transmission des actes, pièces ou documents destinés aux prisonniers de guerre ou signés par eux, en particulier des procurations et des testaments. Ils prendront les mesures nécessaires pour assurer, en cas de besoin, la légalisation des signatures données par les prisonniers. SECTION V DES RAPPORTS DES PRISONNIERS DE GUERRE AVEC LES AUTORITES.
Chapitre premier. Des plaintes des prisonniers de guerre à raison du régime de la captivité. ARTICLE 42. Les prisonniers de guerre auront le droit de faire connaître aux autorités militaires sous le pouvoir desquelles ils se trouvent leurs requêtes concernant le régime de captivité auquel ils sont soumis. Ils auront également le droit de s'adresser aux représentants des Puissances protectrices pour leur signaler les points sur lesquels ils auraient des plaintes à formuler à l'égard du régime 143
de la captivité. Ces requêtes et réclamations devront être transmises d'urgence. Même si elles sont reconnues non fondées, elles ne pourront donner lieu à aucune punition.
Chapitre 2. - Des représentants des prisonniers de guerre. ARTICLE 43. Dans toute localité où se trouveront des prisonniers de guerre, ceux-ci seront autorisés à désigner des hommes de confiance chargés de les représenter vis-à-vis des autorités militaires et des Puissances protectrices. Cette désignation sera soumise à l'approbation de l'autorité militaire. Les hommes de confiance seront chargés de la réception et de la répartition des envois collectifs. De même, au cas où les prisonniers décideraient d'organiser entre eux un système d'assistance mutuelle, cette organisation serait de la compétence des hommes de confiance. D'autre part, ceux-ci pourront prêter leurs offices aux prisonniers pour faciliter leurs relations avec les sociétés de secours mentionnées à l'article 78. Dans les camps d'officiers et assimilés, l'officier prisonnier de guerre le plus ancien dans le grade le plus élevé sera reconnu comme intermédiaire entre les autorités du camp et les officiers et assimilés prisonniers. A cet effet, il aura la faculté de désigner un officier prisonnier pour l'assister en qualité d'interprète au cours des conférences avec les autorités du camp. ARTICLE 44. Lorsque les hommes de confiance seront employés comme travailleurs, leur activité comme représentants des prisonniers de guerre devra être comptée dans la durée obligatoire du travail. Toutes facilités seront accordées aux hommes de confiance pour leur correspondance avec les autorités militaires et avec la Puissance protectrice. Cette correspondance ne sera pas limitée. Aucun représentant des prisonniers ne pourra être transféré sans que le temps nécessaire lui ait été laissé pour mettre ses successeurs au courant des affaires en cours.
Chapitre 3. - Des sanctions pénales à l'égard des prisonniers de guerre. I. - Dispositions générales ARTICLE 45. Les prisonniers de guerre seront soumis aux lois, règlements et ordres en vigueur dans les armées de la Puissance détentrice. Tout acte d'insubordination autorisera à leur égard les mesures prévues par ces lois, règlements et ordres. Demeurent réservées, toutefois, les dispositions du présent chapitre. ARTICLE 46. Les prisonniers de guerre ne pourront être frappés par les autorités militaires et les tribunaux de la Puissance détentrice d'autres peines que celles qui sont prévues pour les mêmes faits à l'égard des militaires des armées nationales. A identité de grade, les officiers, sous-officiers ou soldats prisonniers de guerre subissant une peine disciplinaire ne seront pas soumis à un traitement moins favorable que celui prévu, en ce qui concerne la même peine, dans les armées de la Puissance détentrice. Sont interdites toute peine corporelle, toute incarcération dans des locaux non éclairés par la lumière du jour et, d'une manière générale, toute forme quelconque de cruauté. Sont également interdites les peines collectives pour des actes individuels. ARTICLE 47. Les faits constituant une faute contre la discipline, et notamment la tentative d'évasion, seront constatés d'urgence ; pour tous les prisonniers de guerre, gradés ou non, les arrêts préventifs 144
seront réduits au strict minimum. Les instructions judiciaires contre les prisonniers de guerre seront conduites aussi rapidement que le permettront les circonstances ; la détention préventive sera restreinte le plus possible. Dans tous les cas, la durée de la détention préventive sera déduite de la peine infligée disciplinairement ou judiciairement, pour autant que cette déduction est admise pour les militaires nationaux. ARTICLE 48. Les prisonniers de guerre ne pourront, après avoir subi les peines judiciaires ou disciplinaires qui leur auront été infligées, être traités différemment des autres prisonniers. Toutefois, les prisonniers punis à la suite d'une tentative d'évasion pourront être soumis à un régime de surveillance spécial, mais qui ne pourra comporter la suppression d'aucune des garanties accordées aux prisonniers par la présente Convention. ARTICLE 49. Aucun prisonnier de guerre ne peut être privé de son grade par la Puissance détentrice. Les prisonniers punis disciplinairement ne pourront être privés des prérogatives attachées à leur grade. En particulier, les officiers et assimilés qui subiront des peines entraînant privation de liberté ne seront pas placés dans les mêmes locaux que les sous-officiers ou hommes de troupe punis. ARTICLE 50. Les prisonniers de guerre évadés qui seraient repris avant d'avoir pu rejoindre leur armée ou quitter le territoire occupé par l'armée qui les a capturés ne seront passibles que de peines disciplinaires. Les prisonniers qui, après avoir réussi à rejoindre leur armée ou à quitter le territoire occupé par l'armée qui les a capturés, seraient de nouveau faits prisonniers ne seront passibles d'aucune peine pour leur fuite antérieure. ARTICLE 51. La tentative d'évasion, même s'il y a récidive, ne sera pas considérée comme une circonstance aggravante dans le cas où le prisonnier de guerre serait déféré aux tribunaux pour des crimes ou délits contre les personnes ou contre la propriété commis au cours de cette tentative. Après une évasion tentée ou consommée, les camarades de l'évadé qui auront coopéré à l'évasion ne pourront encourir de ce chef qu'une punition disciplinaire. ARTICLE 52. Les belligérants veilleront à ce que les autorités compétentes usent de la plus grande indulgence dans l'appréciation de la question de savoir si une infraction commise par un prisonnier de guerre doit être punie disciplinairement ou judiciairement. Il en sera notamment ainsi lorsqu'il s'agira d'apprécier des faits connexes à l'évasion ou à la tentative d'évasion. Un prisonnier ne pourra, à raison du même fait ou du même chef d'accusation, être puni qu'une seule fois. ARTICLE 53. Aucun prisonnier de guerre frappé d'une peine disciplinaire, qui se trouverait dans les conditions prévues pour le rapatriement, ne pourra être retenu pour la raison qu'il n'a pas subi sa peine. Les prisonniers à rapatrier qui seraient sous le coup d'une poursuite pénale pourront être exclus du rapatriement jusqu'à la fin de la procédure, et, le cas échéant, jusqu'à l'exécution de la peine ; ceux qui seraient déjà détenus en vertu d'un jugement pourront être retenus jusqu'à la fin de leur détention. Les belligérants se communiqueront les listes de ceux qui ne pourront être rapatriés pour les motifs indiqués à l'alinéa précédent. 145
II. - Peines disciplinaires. ARTICLE 54. Les arrêts sont la peine disciplinaire la plus sévère qui puisse être infligée à un prisonnier de guerre. La durée d'une même punition ne peut dépasser trente jours. Ce maximum de trente jours ne pourra pas davantage être dépassé dans le cas de plusieurs faits dont un prisonnier aurait à répondre disciplinairement au moment où il est statué à son égard, que ces faits soient connexes ou non. Lorsqu'au cours ou après la fin d'une période d'arrêts, un prisonnier sera frappé d'une nouvelle peine disciplinaire, un délai de trois jours au moins séparera chacune des périodes d'arrêts, dès que l'une d'elle est de dix jours ou plus. ARTICLE 55. Sous réserve de la disposition faisant l'objet du dernier alinéa de l'article 11, sont applicables, à titre d'aggravation de peine, aux prisonniers de guerre punis disciplinairement les restrictions de nourriture admises dans les armées de la Puissance détentrice. Toutefois, ces restrictions ne pourront être ordonnées que si l'état de santé des prisonniers punis le permet. ARTICLE 56. En aucun cas, les prisonniers de guerre ne pourront être transférés dans les établissements pénitentiaires (prisons, pénitenciers, bagnes, etc.) pour y subir des peines disciplinaires. Les locaux dans lesquels seront subies les peines disciplinaires seront conformes aux exigences de l'hygiène. Les prisonniers punis seront mis à même de se tenir en état de propreté. Chaque jour, ces prisonniers auront la faculté de prendre de l'exercice ou de séjourner en plein air pendant au moins deux heures. ARTICLE 57. Les prisonniers de guerre punis disciplinairement seront autorisés à lire et à écrire, ainsi qu'à expédier et à recevoir des lettres. En revanche, les colis et les envois d'argent pourront n'être délivrés aux destinataires qu'à l'expiration de la peine. Si les colis non distribués contiennent des denrées périssables, celles-ci seront versées à l'infirmerie ou à la cuisine du camp. ARTICLE 58. Les prisonniers de guerre punis disciplinairement seront autorisés, sur leur demande, à se présenter à la visite médicale quotidienne. Ils recevront les soins jugés nécessaires par les médecins et, le cas échéant, seront évacués sur l'infirmerie du camp ou sur les hôpitaux. ARTICLE 59. Réserve faite de la compétence des tribunaux et des autorités militaires supérieures, les peines disciplinaires ne pourront être prononcées que par un officier muni de pouvoirs disciplinaires en sa qualité de commandant de camp ou de détachement, ou par l'officier responsable qui le remplace. III. - Poursuites judiciaires. ARTICLE 60. Lors de l'ouverture d'une procédure judiciaire dirigée contre un prisonnier de guerre, la Puissance détentrice en avertira aussitôt qu'elle pourra le faire, et toujours avant la date fixée pour l'ouverture des débats, le représentant de la Puissance protectrice. Cet avis contiendra les indications suivantes : a) état civil et grade du prisonnier ; b) lieu de séjour ou de détention ; 146
c) spécification du ou des chefs d'accusation, avec mention des dispositions légales applicables. S'il n'est pas possible de donner dans cet avis l'indication du tribunal qui jugera l'affaire, celle de la date d'ouverture des débats et celle du local où ils auront lieu, ces indications seront fournies ultérieurement au représentant de la Puissance protectrice, le plus tôt possible, et en tout cas trois semaines au moins avant l'ouverture des débats. ARTICLE 61. Aucun prisonnier de guerre ne pourra être condamné sans avoir eu l'occasion de se défendre. Aucun prisonnier ne pourra être contraint de se reconnaître coupable du fait dont il est accusé. ARTICLE 62. Le prisonnier de guerre sera en droit d'être assisté par un défenseur qualifié de son choix et de recourir, si c'est nécessaire, aux offices d'un interprète compétent. Il sera avisé de son droit, en temps utile avant les débats, par la Puissance détentrice. A défaut d'un choix par le prisonnier, la Puissance protectrice pourra lui procurer un défenseur. La Puissance détentrice remettra à la Puissance protectrice, sur la demande de celle-ci, une liste de personnes qualifiées pour présenter la défense. Les représentants de la Puissance protectrice auront le droit d'assister aux débats de la cause. La seule exception à cette règle est celle où les débats de la cause doivent rester secrets dans l'intérêt de la sûreté de l'Etat. La Puissance détentrice en préviendrait la Puissance protectrice. ARTICLE 63. Un jugement ne pourra être prononcé à la charge d'un prisonnier de guerre que par les mêmes tribunaux et suivant la même procédure qu'à l'égard des personnes appartenant aux forces armées de la Puissance détentrice. ARTICLE 64. Tout prisonnier de guerre aura le droit de recourir contre tout jugement rendu à son égard, de la même manière que les individus appartenant aux forces armées de la Puissance détentrice. ARTICLE 65. Les jugements prononcés contre les prisonniers de guerre seront immédiatement communiqués à la Puissance protectrice. ARTICLE 66. Si la peine de mort est prononcée contre un prisonnier de guerre, une communication exposant en détail la nature et les circonstances de l'infraction sera adressée, au plus tôt, au représentant de la Puissance protectrice, pour être transmise à la Puissance dans les armées de laquelle le prisonnier a servi. Le jugement ne sera pas exécuté avant l'expiration d'un délai d'au moins trois mois à partir de cette communication. ARTICLE 67. Aucun prisonnier de guerre ne pourra être privé du bénéfice des dispositions de l'article 42 de la présente Convention à la suite d'un jugement ou autrement.
147
TITRE IV DE LA FIN DE LA CAPTIVITE. SECTION I DU RAPATRIEMENT DIRECT ET DE L'HOSPITALISATION EN PAYS NEUTRE ARTICLE 68. Les belligérants seront tenus de renvoyer dans leur pays, sans égard au grade ni au nombre, après les avoir mis en état d'être transportés, les prisonniers de guerre grands malades et grands blessés. Des accords entre les belligérants fixeront en conséquence, aussitôt que possible, les cas d'invalidité ou de maladie entraînant le rapatriement direct, ainsi que les cas entraînant éventuellement l'hospitalisation en pays neutre. En attendant que ces accords soient conclus, les belligérants pourront se référer à l'accord-type annexé, à titre documentaire, à la présente Convention. ARTICLE 69. Dès l'ouverture des hostilités, les belligérants s'entendront pour nommer des commissions médicales mixtes. Ces commissions seront composées de trois membres, dont deux appartenant à un pays neutre et un désigné par la Puissance détentrice ; l'un des médecins du pays neutre présidera. Ces commissions médicales mixtes procéderont à l'examen des prisonniers malades ou blessés et prendront toutes décisions utiles à leur égard. Les décisions de ces commissions seront prises à la majorité et exécutées dans le plus bref délai. ARTICLE 70. Outre ceux qui auront été désignés par le médecin du camp, les prisonniers de guerre suivants seront soumis à la visite de la commission médicale mixte mentionnée à l'article 69, en vue de leur rapatriement direct ou de leur hospitalisation en pays neutre : a) les prisonniers qui en feront la demande directement au médecin du camp ; b) les prisonniers qui seront présentés par les hommes de confiance prévus à l'article 43, ceux-ci agissant de leur propre initiative ou à la demande des prisonniers eux-mêmes ; c) les prisonniers qui auront été proposés par la Puissance dans les armées de laquelle ils ont servi ou par une association de secours dûment reconnue et autorisée par cette Puissance. ARTICLE 71. Les prisonniers de guerre victimes d'accidents du travail, exception faite des blessés volontaires, seront mis, en ce qui concerne le rapatriement ou éventuellement l'hospitalisation en pays neutre, au bénéfice des mêmes dispositions. ARTICLE 72. Pendant la durée des hostilités et pour des raisons d'humanité, les belligérants pourront conclure des accords en vue du rapatriement direct ou de l'hospitalisation en pays neutre des prisonniers de guerre valides ayant subi une longue captivité. ARTICLE 73. Les frais de rapatriement ou de transport dans un pays neutre des prisonniers de guerre seront supportés, à partir de la frontière de la Puissance détentrice, par la Puissance dans les armées de laquelle ces prisonniers ont servi. ARTICLE 74. Aucun rapatrié ne pourra être employé à un service militaire actif.
148
SECTION II. DE LA LIBERATION ET DU RAPATRIEMENT A LA FIN DES HOSTILITES. ARTICLE 75. Lorsque les belligérants concluront une convention d'armistice, ils devront, en principe, y faire figurer des stipulations concernant le rapatriement des prisonniers de guerre. Si des stipulations à cet égard n'ont pas pu être insérées dans cette convention, les belligérants se mettront néanmoins, le plus tôt possible, en rapport à cet effet. Dans tous les cas, le rapatriement des prisonniers s'effectuera dans le plus bref délai après la conclusion de la paix. Les prisonniers de guerre qui seraient sous le coup d'une poursuite pénale pour un crime ou un délit de droit commun pourront toutefois être retenus jusqu'à la fin de la procédure et, le cas échéant, jusqu'à l'expiration de la peine. Il en sera de même de ceux condamnés pour un crime ou délit de droit commun. D'entente entre les belligérants, des commissions pourront être instituées dans le but de rechercher les prisonniers dispersés et d'assurer leur rapatriement. TITRE V DU DECES DES PRISONNIERS DE GUERRE. ARTICLE 76. Les testaments des prisonniers de guerre seront reçus et dressés dans les mêmes conditions que pour les militaires de l'armée nationale. On suivra également les mêmes règles en ce qui concerne les pièces relatives à la constatation des décès. Les belligérants veilleront à ce que les prisonniers de guerre décédés en captivité soient enterrés honorablement et à ce que les tombes portent toutes indications utiles, soient respectées et convenablement entretenues. TITRE VI DES BUREAUX CONCERNANT LES PRISONNIERS DE GUERRE.
DE
SECOURS
ET
DE
RENSEIGNEMENTS
ARTICLE 77. Dès le début des hostilités, chacune des Puissances belligérantes, ainsi que les Puissances neutres qui auront recueilli des belligérants, constitueront un bureau officiel de renseignements sur les prisonniers de guerre se trouvant sur leur territoire. Dans le plus bref délai possible, chacune des Puissances belligérantes informera son bureau de renseignements de toute capture de prisonniers effectuée par ses armées, en lui donnant tous renseignements d'identité dont elle dispose permettant d'aviser rapidement les familles intéressées, et en lui faisant connaître les adresses officielles auxquelles les familles pourront écrire aux prisonniers. Le bureau de renseignements fera parvenir d'urgence toutes ces indications aux Puissances intéressées, par l'entremise, d'une part, des Puissances protectrices et, d'autre part, de l'agence centrale prévue à l'article 79. Le bureau de renseignements, chargé de répondre à toutes les demandes qui concernent les prisonniers de guerre, recevra des divers services compétents toutes les indications relatives aux internements et aux mutations, aux mises en liberté sur parole, aux rapatriements, aux évasions, aux séjours dans les hôpitaux, aux décès, ainsi que les autres renseignements nécessaires pour établir et tenir à jour une fiche individuelle pour chaque prisonnier de guerre. Le bureau portera sur cette fiche, dans la mesure du possible et sous réserve des dispositions de l'article 5 : le numéro matricule, les nom et prénoms, la date et le lieu de naissance, le grade et le corps de troupe de l'intéressé, le prénom du père et le nom de la mère, l'adresse de la personne à aviser en cas d'accident, les blessures, la date et le lieu de la capture, de l'internement, des blessures, de la mort, ainsi que tous autres renseignements importants. Des listes hebdomadaires contenant tous les nouveaux renseignements susceptibles de 149
faciliter l'identification de chaque prisonnier seront transmises aux Puissances intéressées. La fiche individuelle du prisonnier de guerre sera remise après la conclusion de la paix à la Puissance qu'il aura servi. Le bureau de renseignements sera en outre tenu de recueillir tous les objets d'usage personnel, valeurs, correspondances, carnets de solde, signes d'identité, etc., qui auront été délaissés par les prisonniers de guerre rapatriés, libérés sur parole, évadés ou décédés, et de les transmettre aux pays intéressés. ARTICLE 78. Les sociétés de secours pour les prisonniers de guerre, régulièrement constituées selon la loi de leur pays, et ayant pour objet d'être les intermédiaires de l'action charitable, recevront de la part des belligérants, pour elles et pour leurs agents dûment accrédités, toute facilité, dans les limites tracées par les nécessités militaires, pour accomplir efficacement leur tâche d'humanité. Les délégués de ces sociétés pourront être admis à distribuer des secours dans les camps, ainsi qu'aux lieux d'étape des prisonniers rapatriés, moyennant une permission personnelle délivrée par l'autorité militaire et en prenant l'engagement, par écrit, de se soumettre à toutes les mesures d'ordre et de police que celle-ci prescrirait. ARTICLE 79. Une agence centrale de renseignements sur les prisonniers de guerre sera créée en pays neutre. Le Comité international de la Croix-Rouge proposera aux Puissances intéressées, s'il le juge nécessaire, l'organisation d'une telle agence. Cette agence sera chargée de concentrer tous les renseignements, intéressant les prisonniers, qu'elle pourra obtenir par les voies officielles ou privées ; elle les transmettra le plus rapidement possible au pays d'origine des prisonniers ou à la Puissance qu'ils auront servie. Ces dispositions ne devront pas être interprétées comme restreignant l'activité humanitaire du Comité international de la Croix-Rouge. ARTICLE 80. Les bureaux de renseignements jouiront de la franchise de port en matière postale, ainsi que de toutes exemptions prévues à l'article 38. TITRE VII DE L'APPLICATION CATEGORIES DE CIVILS.
DE
LA
CONVENTION
A
CERTAINES
ARTICLE 81. Les individus qui suivent les forces armées sans en faire directement partie, tels que les correspondants, les reporters de journaux, les vivandiers, les fournisseurs, qui tomberont au pouvoir de l'ennemi et que celui-ci jugera utile de détenir, auront droit au traitement des prisonniers de guerre, à condition qu'ils soient munis d'une légitimation de l'autorité militaire des forces armées qu'ils accompagnaient. TITRE VIII DE L'EXECUTION DE LA CONVENTION SECTION I DISPOSITIONS GENERALES. ARTICLE 82. Les dispositions de la présente Convention devront être respectées par les Hautes Parties Contractantes en toutes circonstances. Au cas où, en temps de guerre, un des belligérants ne serait pas partie à la Convention, ses dispositions demeureront néanmoins obligatoires entre les belligérants qui y participent. ARTICLE 83. Les Hautes Parties Contractantes se réservent le droit de conclure des conventions spéciales 150
sur toutes questions relatives aux prisonniers de guerre qu'il leur paraîtrait opportun de régler particulièrement. Les prisonniers de guerre resteront au bénéfice de ces accords jusqu'à l'achèvement du rapatriement, sauf stipulations expresses contraires contenues dans les susdits accords ou dans des accords ultérieurs, ou également sauf mesures plus favorables prises par l'une ou l'autre des Puissances belligérantes à l'égard des prisonniers qu'elles détiennent. En vue d'assurer l'application, de part et d'autre, des stipulations de la présente Convention, et de faciliter la conclusion des conventions spéciales prévues ci-dessus, les belligérants pourront autoriser, dès le début des hostilités, des réunions de représentants des autorités respectives chargées de l'administration des prisonniers de guerre. ARTICLE 84. Le texte de la présente Convention et des conventions spéciales prévues à l'article précédent sera affiché, autant que possible dans la langue maternelle des prisonniers de guerre, à des emplacements où il pourra être consulté par tous les prisonniers. Le texte de ces conventions sera communiqué, sur leur demande, aux prisonniers qui se trouveraient dans l'impossibilité de prendre connaissance du texte affiché. ARTICLE 85. Les Hautes Parties Contractantes se communiqueront par l'intermédiaire du Conseil fédéral suisse les traductions officielles de la présente Convention, ainsi que les lois et règlements qu'elles pourront être amenées à adopter pour assurer l'application de la présente Convention. SECTION II DE L'ORGANISATION DU CONTROLE ARTICLE 86. Les Hautes Parties Contractantes reconnaissent que l'application régulière de la présente Convention trouvera une garantie dans la possibilité de collaboration des Puissances protectrices chargées de sauvegarder les intérêts des belligérants ; à cet égard, les Puissances protectrices pourront, en dehors de leur personnel diplomatique, désigner des délégués parmi leurs propres ressortissants ou parmi les ressortissants d'autres Puissances neutres. Ces délégués devront être soumis à l'agrément du belligérant auprès duquel ils exerceront leur mission. Les représentants de la Puissance protectrice ou ses délégués agréés seront autorisés à se rendre dans toutes les localités, sans aucune exception, où sont internés des prisonniers de guerre. Ils auront accès dans tous les locaux occupés par des prisonniers et pourront s'entretenir avec ceux-ci, en règle générale sans témoin, personnellement ou par l'intermédiaire d'interprètes. Les belligérants faciliteront dans la plus large mesure possible la tâche des représentants ou des délégués agréés de la Puissance protectrice. Les autorités militaires seront informées de leur visite. Les belligérants pourront s'entendre pour admettre que des personnes de la propre nationalité des prisonniers soient admises à participer aux voyages d'inspection. ARTICLE 87. En cas de désaccord entre les belligérants sur l'application des dispositions de la présente Convention, les Puissances protectrices devront, dans la mesure du possible, prêter leurs bons offices aux fins de règlement du différend. A cet effet, chacune des Puissances protectrices pourra, notamment, proposer aux belligérants intéressés une réunion de représentants de ceux-ci, éventuellement sur un territoire neutre convenablement choisi. Les belligérants seront tenus de donner suite aux propositions qui leur seront faites dans ce sens. La Puissance protectrice pourra, le cas échéant, soumettre à l'agrément des Puissances en cause une personnalité appartenant à une Puissance neutre ou une personnalité déléguée par le Comité international de la Croix-Rouge, qui sera appelée à participer à cette réunion. 151
ARTICLE 88. Les dispositions qui précèdent ne font pas obstacle à l'activité humanitaire que le Comité international de la Croix-Rouge pourra déployer pour la protection des prisonniers de guerre, moyennant l'agrément des belligérants intéressés. SECTION III DISPOSITIONS FINALES ARTICLE 89. Dans les rapports entre Puissances liées par la Convention de La Haye concernant les lois et coutumes de la guerre sur terre, qu'il s'agisse de celle du 29 juillet 1899 ou de celle du 18 octobre 1907, et qui participent à la présente Convention, celle-ci complétera le chapitre II du Règlement annexé aux susdites Conventions de La Haye. ARTICLE 90. La présente Convention, qui portera la date de ce jour, pourra, jusqu'au premier février 1930, être signée au nom de tous les pays représentés à la Conférence qui s'est ouverte à Genève le 1er juillet 1929. ARTICLE 91. La présente Convention sera ratifiée aussitôt que possible. Les ratifications seront déposées à Berne. Il sera dressé du dépôt de chaque instrument de ratification un procès-verbal dont une copie, certifiée conforme, sera remise par le Conseil fédéral suisse aux Gouvernements de tous les pays au nom de qui la Convention aura été signée ou l'adhésion notifiée. ARTICLE 92. La présente Convention entrera en vigueur six mois après que deux instruments de ratification au moins auront été déposés. Ultérieurement, elle entrera en vigueur pour chaque Haute Partie Contractante six mois après le dépôt de son instrument de ratification. ARTICLE 93. A partir de la date de sa mise en vigueur, la présente Convention sera ouverte aux adhésions données au nom de tout pays au nom duquel cette Convention n'aura pas été signée. ARTICLE 94. Les adhésions seront notifiées par écrit au Conseil fédéral suisse et produiront leurs effets six mois après la date à laquelle elles lui seront parvenues. Le Conseil fédéral suisse communiquera les adhésions aux Gouvernements de tous les pays au nom de qui la Convention aura été signée ou l'adhésion notifiée. ARTICLE 95. L'état de guerre donnera effet immédiat aux ratifications déposées et aux adhésions notifiées par les Puissances belligérantes avant ou après le début des hostilités. La communication des ratifications ou adhésions reçues des Puissances en état de guerre sera faite par le Conseil fédéral suisse par la voie la plus rapide. ARTICLE 96. Chacune des Hautes Parties Contractantes aura la faculté de dénoncer la présente Convention. La dénonciation ne produira ses effets qu'un an après que la notification en aura été faite par écrit au Conseil fédéral suisse. Celui-ci communiquera cette notification aux Gouvernements de toutes les Hautes Parties Contractantes. La dénonciation ne vaudra qu'à l'égard de la Haute Partie Contractante qui l'aura notifiée. En outre, cette dénonciation ne produira pas ses effets au cours d'une guerre dans laquelle serait impliquée la Puissance dénonçante. En ce cas, la présente Convention continuera à 152
produire ses effets, au delà du délai d'un an, jusqu'à la conclusion de la paix et, en tout cas, jusqu'à ce que les opérations du rapatriement soient terminées. ARTICLE 97. Une copie certifiée conforme de la présente Convention sera déposée aux archives de la Société des Nations par les soins du Conseil fédéral suisse. De même, les ratifications, adhésions et dénonciations qui seront notifiées au Conseil fédéral suisse seront communiquées par lui à la Société des Nations. EN FOI DE QUOI les Plénipotentiaires susnommés ont signé la présente Convention. FAIT à Genève, le vingt-sept juillet mil neuf cent vingt-neuf, en un seul exemplaire, qui restera déposé dans les archives de la Confédération Suisse et dont des copies, certifiées conformes, seront remises aux Gouvernements de tous les pays invités à la Conférence. (Signatures) ANNEXE A LA CONVENTION PRISONNIERS DE GUERRE DU 27 AOUT 1929. I.- PRINCIPES DIRECTEURS L'HOSPITALISATION EN PAYS NEUTRE.
RELATIVE
POUR
LE
AU
RAPATRIEMENT
RAPATRIEMENT
DIRECT
DES
ET
A. - RAPATRIEMENT DIRECT. Seront rapatriés directement : 1° Les malades et blessés dont, d'après les prévisions médicales, la curabilité en une année n'est pas présumable, leur état exigeant un traitement, et leur aptitude intellectuelle ou corporelle paraissant avoir subi une diminution considérable ; 2° Les malades et blessés incurables dont l'aptitude intellectuelle ou corporelle paraît avoir subi une diminution considérable ; 3° Les malades et blessés guéris dont l'aptitude intellectuelle ou corporelle paraît avoir subi une diminution considérable. B. - HOSPITALISATION EN PAYS NEUTRE. Seront hospitalisés : 1° Les malades et blessés dont la guérison est présumable dans le délai d'un an, cette guérison apparaissant comme plus sûre et plus rapide si les malades et blessés sont mis au bénéfice des ressources qu'offre le pays neutre que si leur captivité proprement dite est prolongée ; 2° Les prisonniers de guerre dont la santé intellectuelle ou physique paraît, d'après les prévisions médicales, menacée sérieusement par le maintien en captivité, tandis que l'hospitalisation en pays neutre pourrait probablement les soustraire à ce risque. C. - RAPATRIEMENT DES HOSPITALISES EN PAYS NEUTRE. Seront rapatriés les prisonniers de guerre hospitalisés en pays neutre qui appartiennent aux catégories suivantes : 1° Ceux dont l'état de santé se présente comme étant ou devenant tel qu'ils rentrent dans les catégories des rapatriables pour raisons de santé ; 2° Les guéris dont l'aptitude intellectuelle ou physique paraît avoir subi une diminution considérable.
153
II.- PRINCIPES SPECIAUX L'HOSPITALISATION EN PAYS NEUTRE.
POUR
LE
RAPATRIEMENT
DIRECT
OU
A. - RAPATRIEMENT. Seront rapatriés : 1° Tous les prisonniers de guerre atteints, à la suite de lésions organiques, des altérations suivantes, effectives ou fonctionnelles : perte de membre, paralysie, altérations articulaires ou autres, pour autant que le défect est d'au moins un pied ou une main, ou qu'il équivaut à la perte d'un pied ou d'une main ; 2° Tous les prisonniers de guerre blessés ou lésés dont l'état est tel qu'il fait d'eux des infirmes dont on ne peut pas, médicalement, prévoir la guérison dans le délai d'un an ; 3° Tous les malades dont l'état est tel qu'il fait d'eux des infirmes dont on ne peut pas, médicalement, prévoir la guérison dans le délai d'un an. A cette catégorie appartiennent en particulier : a) Les tuberculoses progressives d'organes quelconques qui, d'après les prévisions médicales, ne peuvent plus être guéries ou au moins considérablement améliorées par une cure en pays neutre ; b) Les affections non tuberculeuses des organes respiratoires présumées incurables (ainsi, avant tout, l'emphysème pulmonaire fortement développé avec ou sans bronchite, les dilatations bronchiques, l'asthme grave, les intoxications par les gaz, etc.) ; c) Les affections chroniques graves des organes de la circulation (par exemple : les affections valvulaires avec tendances aux troubles de compensation, les affections relativement graves du myocarde, du péricarde et des vaisseaux, en particulier les anévrismes inopérables des gros vaisseaux, etc.) ; d) Les affections chroniques graves des organes digestifs ; e) Les affections chroniques graves des organes urinaires et sexuels, avant tout, par exemple : tous les cas de néphrites chroniques confirmées avec séméiologie complète, et tout particulièrement lorsqu'il existe déjà des altérations cardiaques et vasculaires ; de même les pyélites et cystites chroniques, etc ; f) Les maladies chroniques graves du système nerveux central et périphérique : ainsi, avant tout, la neurasthénie et l'hystérie graves, tous les cas incontestables d'épilepsie, le Basedow grave, etc ; g) La cécité des deux yeux, ou celle d'un oeil lorsque la vision de l'autre reste inférieure à 1 malgré l'emploi de verres correcteurs ; La diminution de l'acuité visuelle au cas où il est impossible de la ramener par la correction à l'acuité de 1/2 pour un oeil du moins ; Les autres affections oculaires rentrant dans la présente catégorie (glaucome, iritis, choroïdite, etc.) ; h) La surdité totale bilatérale, ainsi que la surdité totale unilatérale au cas où l'oreille incomplètement sourde ne perçoit plus la voix parlée ordinaire à un mètre de distance ; i) Tous les cas incontestables d'affections mentales ; k) Les cas graves d'intoxication chronique par les métaux ou par d'autres causes (saturnisme, hydrargyrisme, morphinisme, cocaïnisme, alcoolisme, intoxication par les gaz, etc.) ; l) Les affections chroniques des organes locomoteurs (arthrite déformante, goutte, rhumatismes avec altérations décelables cliniquement), à la condition qu'elles soient graves ; m) Tous les néoplasmes malins, s'ils ne sont pas justiciables d'interventions opératoires relativement bénignes sans danger pour la vie de l'opéré ; n) Tous les cas de malaria avec altérations organiques appréciables (augmentation chronique importante du volume du foie, de la rate, cachexie, etc.) ; o) Les affections cutanées chroniques graves, pour autant que leur nature ne constitue pas une indication médicale d'hospitalisation en pays neutre ; p) Les avitaminoses graves (béri-béri, pellagra, scorbut chronique).
154
B. - HOSPITALISATION. Les prisonniers de guerre doivent être hospitalisés s'ils sont atteints des affections suivantes : 1° Toutes les formes de tuberculose d'organes quelconques, si, d'après les connaissances médicales actuelles, elles peuvent être guéries, ou du moins considérablement améliorées par les méthodes applicables en pays neutre (altitude, traitement dans les sanatoria, etc.) ; 2° Toutes les formes - nécessitant un traitement - d'affections des organes respiratoires, circulatoires, digestifs, génito-urinaires, nerveux, des organes des sens, des appareils locomoteurs et cutanés, à condition, toutefois, que ces formes d'affections n'appartiennent pas aux catégories prescrivant le rapatriement direct, ou qu'elles ne soient pas des maladies aiguës proprement dites ayant une tendance à la guérison franche. Les affections envisagées dans ce paragraphe sont celles qui offrent par l'application des moyens de cure disponibles en pays neutre des chances de guérison réellement meilleures pour le patient que si celui-ci était traité en captivité. Il y a lieu de considérer tout spécialement les troubles nerveux dont les causes efficientes ou déterminantes sont les événements de la guerre ou de la captivité même, comme la psychasthénie des prisonniers de guerre et autres cas analogues. Tous les cas de ce genre dûment constatés doivent être hospitalisés, pour autant que leur gravité ou leurs caractères constitutionnels n'en font pas des cas de rapatriement direct. Les cas de psychasthénie des prisonniers de guerre qui ne sont pas guéris après trois mois d'hospitalisation en pays neutre ou qui, après ce délai, ne sont pas manifestement en voie de guérison définitive, devront être rapatriés. 3° Tous les cas de blessures, de lésions et leurs conséquences qui offrent des chances de guérison meilleures en pays neutre qu'en captivité, à condition que ces cas ne soient pas, ou bien justiciables du rapatriement direct, ou bien insignifiants ; 4° Tous les cas de malaria dûment constatés et ne présentant pas d'altérations organiques décelables cliniquement (augmentation de volume chronique du foie, de la rate, cachexie, etc.), si le séjour en pays neutre offre des perspectives particulièrement favorables de guérison définitive ; 5° Tous les cas d'intoxication (en particulier par les gaz, les métaux, les alcaloïdes) pour lesquels les perspectives de guérison en pays neutre sont spécialement favorables. Seront exclus de l'hospitalisation : 1° Tous les cas d'affections mentales dûment constatées ; 2° Toutes les affections nerveuses organiques ou fonctionnelles réputées incurables ; (Ces deux catégories appartiennent à celles donnant droit au rapatriement direct.) 3° L'alcoolisme chronique grave ; 4° Toutes les affections contagieuses dans la période où elles sont transmissibles (maladies infectieuses aiguës, syphilis primaire et secondaire, trachôme, lèpre, etc.). III.- OBSERVATIONS GENERALES. Les conditions fixées ci-dessus doivent, d'une façon générale, être interprétées et appliquées dans un esprit aussi large que possible. Cette largeur d'interprétation doit être appliquée particulièrement aux états névropathiques ou psychopathiques causés ou déterminés par les événements de la guerre ou de la captivité même (psychasthénie des prisonniers de guerre), ainsi qu'aux cas de tuberculose à tous les degrés. Il va de soi que les médecins de camp et les commissions médicales mixtes peuvent se trouver en présence d'une foule de cas non mentionnés parmi les exemples donnés sous chiffre II, ou de cas ne s'adaptant pas à ces exemples. Les exemples mentionnés ci-dessus ne sont donnés que comme exemples typiques ; une liste analogue d'exemples d'altérations chirurgicales n'a pas été établie parce que, abstraction faite des cas incontestables par leur nature même (amputations), il est difficile de dresser une liste de types particuliers ; l'expérience a démontré qu'un exposé de ces cas particuliers n'était pas sans inconvénients dans la pratique. On résoudra tous les cas ne s'adaptant pas exactement aux exemples cités, en s'inspirant de l'esprit des principes directeurs ci-dessus. 155
156
