Anselm Iwundu - Domenica Ghidei Biidu Jude Kehla Wirnkar - Stéphanie Mbanzendore Akinyinka Akinyoade - Amma Asante Rachel Tocklu - Max Koffi Alphonse Muambi - Alberta Opoku
Game Changers Diasporadoeners en -denkers voor een andere Afrika-agenda
Samenstelling Amma Asante en Alberta Opoku
De doeners en denkers in deze bundel signaleren een kwestie waar Nederland onvoldoende of helemaal niets aan doet, maar die wel cruciaal is voor de ontwikkeling van een aantal Afrikaanse landen. Vervolgens stellen ze wat zij anders zouden doen als ze op de stoel van de minister zouden zitten. Met bijdragen van:
Game Changers
Deze ándere agenda voor Afrika’s ontwikkeling is een poging om de stem van de Afrikaanse diaspora in Nederland meer te betrekken in de discussies over de toekomst van ontwikkelingshulp. Afrikanen in de diaspora weten wat de effecten zijn van ontwikkelingshulp, omdat hun familieleden, voormalige buren of streekgenoten er direct en indirect door worden geraakt. Toch ontbreekt hun stem vaak in de discussies over de ontwikkelingshulp aan Afrika.
Samenstelling Amma Asante en Alberta Opoku
Game Changers
INHOUDSOPGAVE Voorwoord
6
David Renkema, directeur stichting Oikos
Inleiding
8
BLOK 1 MEER COHERENTIE EN MINDER NIEUWE OPLOSSINGEN
11
BLOK 2 EEN KWESTIE VAN GELD EN MACHT
59
1. Voedselzekerheid in Afrika vereist meer samenhang
12
6. Armoede bestrijd je met economische groei,
60
en minder bemoeienis van het bedrijfsleven
niet met economische tegenwerking
Anselm Iwundu 2. Als je internationale ontwikkeling aan handel koppelt,
20
7. Handel is een betere manier om
moet je hetzelfde doen met mensenrechten
32
Rachel Tocklu
8. Wederzijdse ontwikkeling moet de basis worden
en negatieve effecten
40
48
Alphonse Muambi
10. Corruptie tegengaan begint in Den Haag,
aanpassingen aan bestaande oplossingen
Akinyinka Akinyoade
88
in Afrika, maar ermee concurreren
Stéphanie Mbanzendore
5. Het dichten van de digitale kloof vereist creatieve
Max Koffi
9. We moeten niet klagen over de BRICS-landen
ingrijpen in (post)conflictlanden dan de VN
80
van de relatie tussen Afrika en het Westen
Jude Kehla Wirnkar
4. Regionale Afrikaanse troepen kunnen sneller
72
vooruit te komen dan hulp
Domenica Ghidei Biidu
3. Migratie is geen optelsom van positieve
Amma Asante
98
Brussel, Genève en Washington
Alberta Opoku
11. Colofon, verantwoording en dankwoord
110
VOORWOORD
6
Wat zouden de prioriteiten zijn van een Nederlandse minister van
Oikos is opgericht om te werken aan veranderingen in Nederland
Internationale Ontwikkeling? Deze vraag prikkelt de verbeelding
met het oog op rechtvaardige en duurzame ontwikkeling wereld-
van een aantal ‘diasporadoeners en -denkers’. Zij hebben allen hun
wijd, van fair trade via fair climate en jubilee (schuldkwijtschelding)
wortels in Afrika én zij nemen allen volop deel aan de Nederlandse
tot tax justice. Daarmee onderscheidt Oikos zich van de ‘gewone’
samenleving. Wie kennis neemt van de inhoud van deze bundel,
ontwikkelingsorganisaties. We doen dat alles bij voorkeur in samen-
zal ontdekken dat die veelzijdige en veelkleurige verbeelding nauw
werking met anderen. Tegelijkertijd besteedt Oikos veel aandacht
verbonden is met de levensverhalen, de kennis en de vaardigheden
aan de rol van levensbeschouwing, religie en cultuur. Als inter-
van deze doeners en denkers. Alleen al om die reden voegen zij iets
kerkelijke organisatie werkt Oikos daarom nauw samen met mensen
toe aan het bestaande discours over internationale samenwerking.
en organisaties uit andere tradities.
De klassieke invalshoek van migratie en ontwikkeling leidt
Oikos gelooft in de ambities van de diasporadoeners en -denkers
doorgaans tot een sterke focus op de zogenoemde remittances,
voor een andere Afrika-agenda. Oikos herkent hun inzet voor een
het geld dat migranten sturen naar hun landen van herkomst. De
coherent beleid vanuit het perspectief van de ontwikkelingsdoelen,
omvang en ook de betekenis van deze geldstroom zijn jarenlang
dus vanuit de veronderstelling dat ieder mens van waarde is. Oikos
onderschat. De uitdaging was toen om dit zichtbaar te maken en om
meent ook dat het beleid voor internationale ontwikkeling gediend
de relevantie van deze geldstroom voor ontwikkeling aan te tonen.
is met een brede inbreng vanuit de samenleving. Soms zullen
Meer dan eens is geprobeerd deze initiatieven op te nemen in
dan ook uiteenlopende perspectieven (belangen, ideeën) aan de
professionele organisaties. De game changers uit deze bundel zetten
oppervlakte komen. Maar juist die dialoog is van waarde om tot een
een belangrijke volgende stap. Het gaat hun niet om de uitvoering
beter beleid te komen.
van een project in hun land van herkomst, ze stellen dat ze wat te bieden hebben (kennis, netwerken, ideeën, vaardigheden) op het
Ik ben vol vertrouwen dat dit mooie initiatief ertoe leidt dat de
brede terrein van internationale handel in goederen en diensten,
ideeën voor een andere Afrika-agenda een rol gaan spelen in het
buitenlandse investeringen en politiek beleid.
politieke en maatschappelijke debat. David Renkema, directeur stichting Oikos oktober 2014
7
INLEIDING
potentiële donors ‘samenwerken’ om te beantwoorden aan het hulpaanbod van het Westen. Tegelijk levert die samenwerking de
8
Afrikanen in de diaspora die zich bezighouden met de ontwikkeling
vele westerse helpers van Afrika vaak meer op dan de Afrikanen
van hun herkomstlanden of -regio’s weten als geen ander wat de
zelf. In deze bundel is dan ook bewust gekozen voor de term
effecten zijn van ontwikkelingshulp. Hun familieleden, voormalige
‘internationale ontwikkeling’, om meer recht te doen aan het feit
buren of streekgenoten worden er immers direct en indirect door
dat de ‘ontwikkeling’ geen eenrichtingsverkeer is. Het tweede
geraakt. Toch ontbreekt hun stem vaak in de discussies over het
wat ons opviel is dat de Afrikaanse Nederlanders in deze bundel
effect, de noodzaak, of de toekomst van de hulp aan Afrika.
niet tégen ontwikkelingshulp zijn. Wel zijn ze tegen de manier
De doeners en denkers in deze bundel leven en werken in
waarop die tot nu toe wordt ingevuld. Ten slotte viel ons op dat
Nederland en zijn tegelijk sterk verbonden met Afrika (door hun
de meesten vinden dat de politieke en financieel-economische
werk, onderzoek of vereniging). Die combinatie maakt dat zij een
machtsverhoudingen in de wereld van de afgelopen eeuw moeten
waardevolle kijk hebben op de ontwikkelingshulp aan Afrika.
veranderen omwille van (de toekomst van) Afrika’s ontwikkeling.
Deze ándere agenda voor Afrika’s ontwikkeling is dan ook een
De bundel is opgedeeld in twee delen. In het eerste blok ligt
poging om de stem van de diaspora meer te betrekken in de
de nadruk op meer samenhang in de aanpak van Afrika’s
discussies over de toekomst van ontwikkelingshulp. We hebben
ontwikkeling en minder op nieuwe oplossingen. Of het nu gaat om
acht Afrikaans-Nederlandse doeners en denkers gevraagd om een
voedselzekerheid, mensenrechten, migratie, vrede en veiligheid
kwestie te signaleren waaraan Nederland onvoldoende of helemaal
of het dichten van de informatiekloof tussen Afrika en de rest
niets doet, maar die wel cruciaal is voor de ontwikkeling van een
van de wereld, de experts vinden dat er al bruikbare oplossingen
aantal Afrikaanse landen. Vervolgens hebben we hen gevraagd wat
voorhanden zijn én dat die beter moeten worden benut. In het
ze anders zouden doen als zij op de stoel van de minister zouden
tweede blok kijken de doeners en denkers naar de internationale
zitten. Journalist Samar Haddad en Alberta Opoku hebben die visies
financiële instellingen, (eerlijke) handel en de nieuwe spelers in
opgetekend en in essays verwerkt. Naast de acht experts hebben
Afrika. Hier ligt de nadruk niet alleen op handel en geld maar ook
we ook onszelf die opdracht gegeven, en daarom telt deze bundel
op de machtsverhoudingen in de wereld en de relatie met Afrika.
tien essays.
Wij hopen dat beleidsmakers, deskundigen en geïnteresseerden die de ontwikkeling van Afrika nastreven hun voordeel zullen doen met
In de bijdragen vielen ons drie dingen op. Bijna niemand
deze bundel en de bijdragen opvatten als een uitnodiging om verder
van de Afrikaanse Nederlanders in deze bundel spreekt over
met elkaar van gedachten te wisselen.
ontwikkelingssamenwerking. Wel over ‘ontwikkelingshulp’ of ‘wederzijdse ontwikkeling’. Ontwikkelingssamenwerking, zo menen
Alberta Opoku en Amma Asante
zij, komt er in de praktijk op neer dat Afrikaanse landen met hun
Rotterdam, oktober 2014
9
10
BLOK 1 MEER COHERENTIE EN MINDER NIEUWE OPLOSSINGEN
1. VOEDSELZEKERHEID IN AFRIKA VEREIST MEER SAMENHANG EN MINDER BEMOEIENIS VAN HET BEDRIJFSLEVEN
Daarmee neemt de vraag naar voedsel met 60 procent toe. Sinds 1990 nam de mondiale hongersnood af, maar de economische crisis in 2007 en de daaruit voortvloeiende voedselcrisis maakten een einde aan die trend. Volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties kampen 805 miljoen mensen wereldwijd met honger of ondervoeding. Dat is 11 procent van de wereldbevolking.2 De meeste mensen met honger of ondervoeding leven in ontwikkelingslanden;3 ruim 23 procent woont in Sub-Sahara Afrika. In 2014 telde dat
ANSELM IWUNDU
werelddeel 214 miljoen ondervoeden, oftewel één op de vier mensen, zo becijferde de FAO.4
Anselm Iwundu, directeur van Fairfood International, gelooft
12
heilig in de mogelijkheid dat Afrika in 2050 voedselzeker is. Maar
We kunnen ons blindstaren op cijfers, maar voedselzekerheid is méér
hij betwijfelt of dat dankzíj of ondánks de huidige inspanningen
dan een statistiek. Anders dan velen denken is honger bijvoorbeeld
is. Nederland kan wat hem betreft meer betekenen in Afrika’s
niet op te lossen met drie maaltijden per dag. Iemand die drie keer
streven naar voedselzekerheid. Bijvoorbeeld door een coherenter
per dag cassave eet, vult weliswaar haar maag, maar heeft daarmee
voedselbeleid te voeren en de invloed van het bedrijfsleven op het
nog geen gezond, divers en voedzaam dieet. Dat twee derde van
beleid aanzienlijk te beteugelen. Als minister van Internationale
de Afrikanen boer is, wil evenmin zeggen dat ze geen honger lijden
Ontwikkeling zou Anselm de kennisuitwisseling tussen Afrikaanse
of voedselzeker zijn. Voedselzekerheid is dan ook een van de meest
en Nederlandse landbouwinstellingen verbeteren. Daarnaast
urgente uitdagingen voor Sub-Sahara Afrika in de komende decennia.
zou hij het maatschappelijk middenveld versterken en de
Veel mensen denken dat je in een extreem arm land of in een
interregionale handel in Afrika bevorderen.
oorlogsgebied moet wonen om honger te lijden. Niets is minder waar. Neem mijn geboorteland, Nigeria, een olieproducerend en betrekkelijk
Noem het toeval of mazzel, maar ik heb nooit honger gekend.
welvarend land. Ik kom er vaak vanwege familiebezoek. En elke keer
Dat kan ik helaas niet zeggen van de 85 miljoen agrariërs in Sub-
zie ik honger en ondervoeding om me heen. Het begint al bij aankomst
1
Sahara Afrika. Die zijn van tijd tot tijd voedselonzeker. Honger,
in Lagos, een miljoenenstad die momenteel wordt verkocht als ‘Africa’s
ondervoeding, voedselonzekerheid: deze termen worden vaak gebruikt
Big Apple’. Je ziet er puissant rijken in de eilanddistricten Banana Island
voor drie soorten van schaarste met betrekking tot voedsel: geld,
in Ikoyi en Victoria Island. En in de sloppenwijken tieren abjecte armoe-
beschikbaarheid en aanwezigheid. Mensen hebben te weinig geld om
de, honger en ondervoeding welig. Toegegeven: in Nederland heerst
voldoende eten te kopen, geen toegang tot voedsel of te veel monden
ook armoede. Maar die is niet te vergelijken met de armoede die je in
om te voeden. En het aantal mensen dat voedselonzeker is, groeit.
grote steden van Nigeria aantreft. De armoede daar gaat gepaard met
In 2050 telt de wereldbevolking naar schatting 9,6 miljard mensen.
vervuiling en ziekte, en is daardoor extreem moeilijk te bestrijden.
1 Tortora (2014) Majority of African Farm Workers Struggle to Afford Food
2 FAO, IFAD en WFP (2014) The State of Food Insecurity in the World 2014 3 ibid. 4 World Hunger Education Service Africa Hunger and Poverty Facts
13
Anselm Iwundu
14
Voedselzekerheid
Over de oorzaken van voedselonzekerheid lopen de meningen uit-
Ook landen met een zwak bestuur of leiders die niet investeren in
een. Klimaatverandering speelt een belangrijke rol. Wat mij betreft
landbouw kunnen geen voedselzekerheid bieden. De voedsel- en
horen conflicten en slecht bestuur ook in de top vijf van oorzaken.
landbouwindustrie is verantwoordelijk voor een derde van het bruto
Hoewel ik zelf geen honger heb gekend, kreeg ik er al vrij jong een
nationaal product (bnp) van Afrikaanse landen.5 Landbouw is dus
vlijmscherp beeld van. Ook van de hongerdood, een van de ergste
een voorname inkomstenbron. Een slecht bestuurd land investeert
gevolgen van de Biafra-oorlog. Als mijn vader vertelde over de
simpelweg te weinig om landbouw economisch levensvatbaar te
ontelbare hongerdoden uit die burgeroorlog tussen de Igbo en de
maken en dus koopkracht te creëren voor de bevolking. Neem
centrale Nigeriaanse regering in de late jaren zestig van de vorige
opnieuw Nigeria. Voor de jaren zeventig van de vorige eeuw was
eeuw, dan draaide mijn maag om. Ik ben geboren in 1978, in een
landbouw zijn voornaamste inkomstenbron. Tot 1966 behoorde
tijd van relatieve vrede, en kon amper geloven dat zo veel kinderen
Nigeria tot de grootste exporteurs van onder meer cacaobonen,
van mijn leeftijd en jonger zo gruwelijk aan hun eind kwamen.
palmolie, katoen en rubber.6 Toen het land olie ging exporteren,
Dat was toen, zou je denken. Maar anno 2014 lijkt er weinig te zijn
begon het de landbouw te verwaarlozen. Voortaan gingen alle
veranderd in de wereld. Nog steeds eisen conflicten jaarlijks miljoe-
investeringen – ook die voor landbouw – naar de olie-industrie. Meer
nen doden in Sub-Sahara Afrika. De afgelopen tien jaar is het aantal
dan 60 procent van de agrariërs kan sindsdien niet meer rekenen
mensen die honger lijden en ondervoed zijn als gevolg van een
op steun van de overheid. Maar wie op een continent als Afrika de
conflict zelfs gestegen. Voedsel is in veel conflicten een sterk wapen.
landbouw verwaarloost laat een heleboel armen in de steek. Dat
Zo gebruiken rebellenleiders voedsel als pressiemiddel; wie hen niet
noem ik slecht leiderschap.
gehoorzaamt krijgt simpelweg niet te eten. Een ander probleem is dat voedsel niet de juiste mensen in conflictgebieden bereikt, omdat
Kan Afrika in 2050 voedselzeker zijn? Daar ben ik van overtuigd.
strijdende partijen de voedselleveranties blokkeren.
De kennis en middelen om dat doel te bereiken zijn er, maar moeten effectiever worden gebruikt. Zowel door Afrikaanse als door donorlanden. Afrikaanse overheden moeten ervoor zorgen
DE KENNIS EN MIDDELEN OM VOEDSELZEKERHEID TE BEREIKEN ZIJN ER, MAAR MOETEN EFFECTIEVER WORDEN GEBRUIKT
dat hun bevolking meer te besteden heeft dan de 1,25 dollar per dag of minder waarvan bijna de helft van de bevolking nog altijd moet rondkomen.7 Ook moeten ze toegang tot veilig en voedzaam eten garanderen, desnoods door andere dan de huidige vrijhandelsakkoorden aan te gaan met het Westen. De meest effectieve manier om voedselzeker te worden is – nogmaals – door te investeren in landbouw. Op papier onderkennen de meeste Afrikaanse overheden dat, zo getuigen initiatieven als de Maputoverklaring. Afrikaanse leiders stelden die verklaring op tijdens een 5 The World Bank (2014) Fact Sheet: The World Bank and Agriculture in Africa 6 Vanguard Nigeria (2012) Trade, investment and leadership failure in Nigeria 7 World Hunger Education Service Africa Hunger and Poverty Facts
15
Anselm Iwundu
Voedselzekerheid
bijeenkomst in de Mozambikaanse hoofdstad in 2003. Daarin beloven
gebrek aan samenhang. Wil Nederland honger uitbannen, dan moet
ze 10 procent van hun bnp te investeren in nationale projecten
het zijn voedselzekerheidsbeleid afstemmen op dat van de Afrikaan-
voor de ontwikkeling van landbouw en rurale gebieden. In de
se landen waarvoor het is bedoeld. Ook moet het beleid uitgaan van
praktijk is slechts een handvol van de 54 landen erin geslaagd die
het recht op voedsel en de bescherming van dat recht. Daarmee zet
doelstellingen te bereiken. Kenia, Ghana en Malawi hebben de 10
je niet alleen de meest kwetsbaren centraal, je pakt tegelijk ook de
procentsnorm bereikt of zijn hard op weg. Nigeria besteedt slechts
scheve machtsverhoudingen aan die meestal ten grondslag liggen aan
3 tot 4 procent van zijn bnp aan landbouw, en de meeste andere
voedselonzekerheid. Het huidige Nederlandse voedselzekerheidsbeleid
landen nog minder. Pas sinds een aantal jaren heeft Nigeria weer
houdt geen rekening met dit rechtenaspect, en dat is
oog voor de landbouwsector. Dankzij de inspanningen van de huidige
opmerkelijk voor een mensenrechtenland. Bovendien gaat het
landbouwminister Adesina Akinwumi stijgt langzaam het aantal
huidige beleid uit van klassieke hulp, terwijl het meer om kennis-
investeringen in kleinschalige landbouw, waardoor de sector weer
uitwisseling zou moeten draaien. In plaats van de allerarmsten telkens
levensvatbaar en aantrekkelijk wordt.
wat te eten te geven moeten we kennis en expertise met hen
8
uitwisselen waarmee ze in staat zullen zijn zichzelf te voeden. We
16
OOK MOET HET BELEID UITGAAN VAN HET RECHT OP VOEDSEL EN DE BESCHERMING VAN DAT RECHT
moeten ook bekijken welke verbeteringen nodig zijn in de omstandigheden waaronder agrariërs voedsel produceren. Het bedrijfsleven bepaalt, dankzij zijn sterke lobby, in toenemende mate het Nederlandse beleid en de voedselzekerheidsagenda voor Afrika. Dat laatste is een gemiste kans voor de overheid, maatschappelijke organisaties en instellingen voor landbouwkennis. Daarom juich ik een initiatief als The Good Food Alliance toe, een bondgenootschap van onder andere de Youth Food Movement, Fairfood, foodwatch, FIAN, Wemos en The Hunger Project. Daar moeten er meer van komen, om
Ook aan de andere kant van de oceaan is een andere aanpak nodig,
evenwicht te krijgen in de aanpak van voedselonzekerheid in Afrika.
wil Afrika in 2050 voedselzeker zijn. Neem Nederland. Zijn meest opvallende bijdrage aan Afrika’s voedselzekerheid is de financiering
Als ik minister van Internationale Ontwikkeling zou zijn, zou ik wat
van het (Nederlandse) maatschappelijke middenveld. Daarmee kun-
voedselzekerheid betreft dan ook vooral inzetten op kennis-
nen de organisaties weliswaar programma’s uitvoeren uiteenlopend
uitwisseling, een sterker maatschappelijk middenveld en het indam-
van lobbying tot noodhulp, maar voedselzekerheid vereist veel meer.
men van de macht en lobby van de private sector. Ook zou ik me sterk
Te beginnen met een coherent voedselzekerheidsbeleid gericht op
maken voor interregionale handel in Afrika en concrete initiatieven
Afrika. Voor Nederland is de ontwikkeling van dat werelddeel al jaren
in het leven roepen zoals het Amerikaanse programma Feed the
prioriteit. Desalniettemin blinkt het voedselzekerheidsbeleid uit in
Future. Dat is een platform waarin de overheid, het maatschappelijk
8 MO Mondiaal Nieuws (2014) Afrikaanse jongeren willen geen boer meer worden
17
Anselm Iwundu
Voedselzekerheid
middenveld en het bedrijfsleven gelijkwaardig samenwerken aan de
Bronnen
voedselzekerheid van een select groepje Afrikaanse landen. Ik zou
FAO, IFAD en WFP (2014) The State of Food Insecurity in the World 2014
lering trekken uit dat platform en zelf iets nieuws uitproberen met de
opgeroepen op 28 augustus 2014, van http://www.fao.org/3/a-i4037e.
landbouwkennis die we in Nederland hebben.
pdf
Tot slot de interregionale handelsrelaties in Afrika zelf. Voor een
MO Mondiaal Nieuws (3 april 2014) Afrikaanse jongeren willen geen boer
minister van Internationale Ontwikkeling valt daar misschien nog de
meer worden opgeroepen op 26 augustus 2014, van http://www.mo.be/
meeste winst te behalen op korte en middellange termijn. Het is
nieuws/Afrikaanse-jongeren-willen-geen-boer-meer-worden
algemeen bekend dat interregionale handel de voedselzekerheid verbetert. Toch komt die maar moeizaam van de grond in Afrika.
The World Bank (2014) Fact Sheet: The World Bank and Agriculture in
Momenteel is 75 procent van de handel in de EU interregionaal; in Azië
Africa opgeroepen op 28 augustus 2014, van http://go.worldbank.org/
is dat 53 procent; en in Afrika een magere 10 procent. Zo’n 80 procent
GUJ8RVMRL0
9
van de Sub-Sahara Afrikanen leeft in rurale gebieden. Om de inter-
18
regionale handel te bevorderen, zou ik de lokale en regionale over-
Tortora (2014) Majority of African Farm Workers Struggle to Afford
heden (gemeenteraden, chiefs, maar ook burgemeesters) versterken
Food opgeroepen op 28 augustus 2014, van http://www.gallup.com/
en betrekken in mijn voedselzekerheidsbeleid. De meeste Afrikaanse
poll/168971/majority-african-farm-workers-struggle-afford-food.aspx
landen doen dat nauwelijks. UNCTAD (2013) Economic Development in Africa Report 2013 Sales No. E.13.II.D.2 , opgeroepen op 28 augustus 2014, van http://unctad.org/en/
Bio Anselm Iwundu
PublicationsLibrary/aldcafrica2013_en.pdf
Anselm Iwundu studeerde geologie in Owerri, Nigeria, en Milieuen Energiemanagement aan de Universiteit Twente. Hij deed
Vanguard Nigeria (6 maart 2012) Trade, investment and leadership failure
onder meer onderzoek naar de manier waarop maatschappelijk
in Nigeria opgeroepen op 28 augustus 2014, van www.vanguardngr.
verantwoord ondernemen de reputatie en financiële prestaties van
com/2012/03/trade-investment-and-leadership-failure-in-nigeria
Noord-Nederlandse bedrijven heeft verbeterd en naar innovatie en beleid voor duurzame ontwikkeling. Anselm is sinds 2011 directeur
World Hunger Education Service Africa Hunger and Poverty Facts
van Fairfood International. Hoewel Fairfood nu vooral actief is in
opgeroepen op 28 augustus 2014, van http://www.worldhunger.org/
Madagaskar en Marokko hoopt hij in de toekomst te kunnen uitbreiden
articles/Learn/africa_hunger_facts.htm
naar Sub-Sahara Afrika. Hij is initiatiefnemer van The Good Food Alliance in Nederland en lid van de selectiecommissie voor de Koning Boudewijnprijs voor Ontwikkeling in Afrika. 9 UNCTAD (2013) Economic Development in Africa Report 2013
19
2. ALS JE INTERNATIONALE ONTWIKKELING AAN HANDEL KOPPELT, MOET JE HETZELFDE DOEN MET MENSENRECHTEN DOMENICA GHIDEI BIIDU
wanneer de ontvangende landen mensenrechten schenden of gebrekkig naleven is mij niet vreemd, maar ik deel haar niet. Mensenrechten kunnen heel goed als instrument worden ingezet om internationale ontwikkeling en handel te stimuleren. Dat gebeurt al op wereldniveau, in EU-verband en op nationaal niveau; en met succes. Op wereldniveau vind ik het Internationaal Strafhof in Den Haag een belangrijk instrument in de strijd voor mensenrechten. Dat hof is controversieel, omdat tot nu toe vooral Afrikaanse leiders zijn aangeklaagd. Daar kun je vraagtekens bij zetten. Vervolging moet ook gelden voor mensenrechtenschenders uit andere delen
20
Al sinds de Verenigde Naties de Universele Verklaring van de
van de wereld, maar feit blijft dat vervolging mogelijk is en dat
Rechten van de Mens in 1948 aannamen, zijn mensenrechten niet
mensenrechtenschenders niet ongestraft kunnen wegkomen. Het
weg te denken uit ontwikkelingshulp. Mensenrechten
bestaan van zulke instituties is belangrijk om straffeloosheid te
schendingen zijn voor menig donor reden om hulp op te schorten.
bestrijden, om houvast te bieden aan de gezamenlijke normen voor
Moet je mensenrechten inzetten als instrument om inter-
mensenrechten en voor de mobilisation of shame. Landen die niet
nationale ontwikkeling te stimuleren? Rechtsgeleerde Domenica
meewerken worden terecht gekort op hun ontwikkelingshulp. Hoe
Ghidei Biidu vindt van wel. Van haar mag Nederland zelfs een
kun je een land helpen in zijn ontwikkeling dat tegelijk de rechten
stapje verder gaan en mensenrechten het richtsnoer maken van
van delen van de eigen bevolking met voeten treedt? Dat is dweilen
het toetsingskader van zijn ontwikkelingsbeleid. Als minister van
met de kraan open. Hoewel we moeten oppassen voor paternalisme,
Internationale Ontwikkeling zou zij géén ontwikkelingsgeld geven
vind ik dat we moeten onderhandelen met landen die mensenrechten
aan Noord-Afrikaanse landen om migratie vanuit Afrika terug te
waarborgen. De vraag is alleen hoe dat gedaan wordt, want in de
dringen. Wel zou ze de Hoorn van Afrika weer prioriteit geven.
praktijk onderhoudt de EU goede handelsrelaties met China terwijl daar ook mensenrechten worden geschonden.
Waarom mensenrechten belangrijk zijn is een filosofische discussie. Voor mij zijn het basisrechten waaraan een zekere wederzijdse
Op EU-niveau worden mensenrechten ook succesvol ingezet voor
afhankelijkheid en wederkerigheid ten grondslag liggen. Ook al zijn
internationale ontwikkeling en handel. Europa eist bijvoorbeeld
we ons er niet altijd van bewust, ons doen en laten heeft invloed
verbetering van mensenrechten van landen uit het voormalige
op anderen. We hebben elkaar als mensheid nodig en we hebben
Oostblok die willen toetreden tot de EU. Als ze aan de normen
een verantwoordelijkheid tegenover elkaar. Vooral waar het gaat om
voldoen is de beloning dat ze zich bij de EU kunnen aansluiten
internationale ontwikkeling, of je nu ontvanger bent of gever van
en bijbehorende voordelen kunnen genieten, zoals financiële
ontwikkelingshulp. De kritiek op donorlanden die hun hulp opschorten
ondersteuning en vrij verkeer van mensen en goederen. Europa
21
Domenica Ghidei Biidu
Mensenrechten
biedt hen ook juridisch belangrijke voordelen: het Europees Verdrag
te spelen in het buitenland, omdat de koopman harder nodig is
voor de Rechten van de Mens (EVRM) en het Europees Hof voor de
voor economisch herstel. Daarmee zette hij mensenrechten, en dus
Rechten van de Mens. Individuen, groepen, organisaties en landen
mensen, op een tweede plaats. Wientjes koppelde mensenrechten
kunnen een klacht indienen tegen een lidstaat van de Raad van
direct aan handel. Nu is daar niets mis mee, want er is al jaren een
Europa door een beroep te doen op het EVRM. Het verdrag bevat
verschuiving gaande van hulp naar handel in de betrekkingen met
bindende normen waardoor in alle lidstaten in principe dezelfde
Afrika.
rechten gelden, hoewel er een zogeheten margin of appreciation is waarbinnen staten zelf bepalen hoe ze die normen naar de praktijk
Maar als je internationale ontwikkeling aan handel koppelt, dan
vertalen. De uitspraken van het Hof zijn definitief en bindend.
moet je hetzelfde doen met mensenrechten. Die zijn onlosmakelijk verbonden met hulp en handel. Sterker: mensenrechten zouden
22
EEN CHOCOLADEREEPJE OF T-SHIRT DAT WIJ HIER VOORDELIG KOPEN IS ERGENS DUUR BETAALD
het richtsnoer moeten zijn waaraan Nederland zijn (internationale) handels- en hulpbeleid toetst en dit beleid moet congruent zijn. Zo voorkom je dat we als staat indirect en onbedoeld mensenrechten schenden. Ook in de betrekkingen tussen Nederland en Afrikaanse landen is dit belangrijk. Daarin mogen mensenrechten niet op een vrijblijvende manier een zwaar accent krijgen. Wanneer je met en in zwakke staten handel gaat drijven, bestaat er een grote kans op chanteerbaarheid en grove schending van
En in nationaal verband zijn mensenrechten al jaren een prima
mensenrechten, zoals indirecte steun aan moderne slavernij
instrument om internationale ontwikkeling te stimuleren. Om dicht
en ernstige milieuschade. De aanhoudende extreme vervuiling
bij huis te blijven: Nederland staat bekend als een land dat relatief
door oliemaatschappij Shell in het Nigeriaanse Ogoniland2 en de
veel financiële steun geeft aan de institutionele verwezenlijking
voortdurende handel met leveranciers die meewerken aan slavernij
van mensenrechten wereldwijd. Het streven naar internationale
op cacaoplantages in Ivoorkust,3,4 zijn maar een paar schrijnende
rechtsorde is zelfs verankerd in artikel 90 van de Grondwet. Daarmee
voorbeelden hiervan. Een chocoladereepje of T-shirt dat wij hier
committeert de Nederlandse regering zich aan internationale vrede
voordelig kopen is ergens duur betaald. Het tegenargument om
en veiligheid, onder meer door ontwikkelingshulp te geven en
deze schendingen te ‘tolereren’ is vaak: ‘als wij het niet doen, dan
1
mensenrechten te beschermen. Bernard Wientjes, destijds voorzitter
doet Duitsland het wel, of China’. Enkel mensenrechten propageren
van werkgeversorganisatie VNO-NCW, veroorzaakte in november
is makkelijk, maar je moet ook bereid zijn om offers te brengen. En
2013 niet voor niets veel ophef toen hij in De Telegraaf zei dat de
een van die offers is een fatsoenlijke prijs betalen voor producten uit
Nederlandse politiek de komende jaren moet stoppen met dominee
het zogeheten Zuiden.
1 Parlementair Documentatie Centrum, Nederlandse Grondwet
2 Milieudefensie (2013) Nieuw bewijs voor betrokkenheid Shell Nederland bij misstanden Nigeria 3 Express.be (2007) ‘Slavenvrije’ chocolade bestaat niet 4 Stop The Traffik (2012) Jaarverslag 2012
23
Domenica Ghidei Biidu
Mensenrechten
Dat brengt me bij drie kwesties waar Nederland steken laat vallen in
Eerlijke handel is trouwens niet alleen een fatsoenlijke prijs betalen
zijn betrekkingen met Afrika: eerlijke handel, migratie en de inbreng
voor producten uit ontwikkelingslanden. Het is ook het wegnemen
van de diaspora. In het beleid van minister Ploumen voor Buitenland-
van handelsbeperkingen en -belemmeringen voor Afrika, die
se Handel en Ontwikkelingssamenwerking is er op papier aandacht
overigens in strijd zijn met internationale vrijhandelsakkoorden
voor ‘eerlijke’ handel. Maar de minister zou in de praktijk duidelijker
die Nederland heeft ondertekend en geratificeerd. Natuurlijk kun
standpunten kunnen innemen en scherpere afspraken kunnen maken
je stellen dat de Afrikaanse landen die de handelsakkoorden
in de (bilaterale) onderhandelingen. Ze moet veel verder gaan dan
hebben ondertekend wisten waarvoor ze tekenden, maar dat durf
de huidige zelfregulering waarbij de belangen van overheden en be-
ik te betwijfelen. Behalve aan strategisch inzicht ontbreekt het ze
drijven een daadwerkelijke bestrijding van straffeloosheid in de weg
ook aan de juridische kennis en expertise om die contracten echt
staan. Zo zouden er betere klachtenmechanismen en meer financiële
te begrijpen en dus te weten waarmee ze soms hele generaties
steun moeten komen om misstanden juridisch aan te pakken.
Afrikanen opschepen. De handelsbeperkingen en -belemmeringen houden armoede en sociale instabiliteit in stand en betekenen in de
24
In olierijke landen zoals Nigeria kan ze bijvoorbeeld lokale mensen-
praktijk schendingen van sociaaleconomische rechten. Daaraan zou
rechtenorganisaties een steuntje in de rug geven zodat ze een be-
niet alleen Nederland iets moeten doen, ook de Afrikaanse leiders
langrijke stem krijgen en worden gefinancierd in de juridische strijd
moeten hun verantwoordelijkheid nemen. Gelukkig staat in Afrika
tegen multinationals als Shell en BP. Dat Ploumen kan doorpakken
een generatie leiders op die zich in toenemende mate rekenschap
heeft ze bewezen met haar aanpak van de textielindustrie in Bangla-
geeft van het eigen beleid. Behalve staatshoofden moeten ook
desh.
maatschappelijke organisaties, invloedrijke zakenmensen en
5,6
Nederlandse kledingbedrijven hebben zich inmiddels gecom-
mitteerd aan veiligere werkomstandigheden van fabriekswerkers.
Afrikanen in de diaspora de rechtenschendingen in het Europees-
Dit toont aan dat je zakendoen prima aan mensenrechten kunt kop-
Afrikaanse handelsbeleid aankaarten en Europa helpen met het
pelen. Meer toezicht op de arbeidsomstandigheden in de Aziatische
aansturen op eerlijke handel.
7
textielindustrie is een mooie stap, maar we moeten niet achterover gaan leunen. De komende jaren zal blijken of de onveilige handel
De tweede kwestie waarin Nederland kansen laat liggen is
inderdaad succesvol is aangepakt of dat deze zal worden verplaatst
de combinatie van mensenrechten en migratie. In plaats van
naar Afrika, waar die controle momenteel ontbreekt. De kans dat dit
migratie te benaderen en te reguleren vanuit het perspectief van
gebeurt is namelijk niet gering, nu textielketens zoals H&M en een
mensenrechten, beschouwt Nederland haar al twintig jaar als een
retailer als Tesco Ethiopië ontdekken als goedkoop productieland.
losstaand, ongewenst gegeven dat moet worden teruggedrongen.
8
Daarbij maken we het terugbrengen van het aantal Sub-Saharaanse migranten een voorwaarde voor Noord-Afrikaanse landen om Nederlands ontwikkelingsgeld te krijgen.9 Doordat Nederland en de 5 Veldhuizen (2013) Algemeen Dagblad Ploumen zet Coolcat, Wibra en Prénatal op zwarte lijst 6 Ministerie van Buitenlandse Zaken (2014) Ploumen: ‘Inspanningen CoolCat belangrijk voor kledingsector Bangladesh’ 7 Duurzaam-ondernemen.nl (2014) Minister Ploumen bespreekt MVO bij CoolCat 8 IPS (2014) Ethiopisch textiel profiteert van wereldwijde interesse
EU het vluchtelingenvraagstuk niet aankunnen of er niet aan willen, 9 Haas, Hein de (2006) Europa medeschuldig aan Afrikaans immigratiedrama
25
Domenica Ghidei Biidu
Mensenrechten
dragen ze het feitelijk over aan staten die zelf mensenrechten
Dat laatste is tevens de derde kwestie waarin Nederland kansen laat
schenden. Bijgevolg zijn we indirect medeschuldig aan die
liggen. De stem van de Afrikaanse diaspora wordt vaak onderschat.
mensenrechtenschendingen.
Deze voegt echter waarde toe, in het bijzonder die van de diaspora uit zwakke staten. Juist vanwege de afstand en hun kennis en
DE HOORN VAN AFRIKA IS EEN ENORME GEMISTE KANS VOOR NEDERLAND
ervaringen in het Westen hebben Afrikanen in de diaspora een breder perspectief op ontwikkelingen in de herkomstlanden dan de maatschappelijke organisaties in Afrika en in Nederland. En dankzij de afstand genieten zij de vrijheid om een tegengeluid te laten horen. Neem vrouwenbesnijdenis. Niet mijn favoriete onderwerp, maar een sprekend voorbeeld van een vraagstuk dat voornamelijk door Afrikanen in de diaspora op de kaart is gezet. Vanuit Somalië
26
In plaats van Noord-Afrikaanse landen ons migratieprobleem deels
groeide door de burgeroorlog de vluchtelingenstroom eind jaren
te laten oplossen, kunnen we beter kijken welke maatregelen we
tachtig, waardoor landen in het Westen steeds vaker met het
in die herkomstlanden kunnen nemen om de vlucht een halt toe te
verschijnsel in aanraking kwamen.11 Toen het Somalische fotomodel
roepen. Wat dat betreft is de Hoorn van Afrika een enorme gemiste
Waris Dirie in 1997 in een interview vertelde over haar ervaringen
kans voor Nederland. Hoewel er een ‘meerjarig strategisch plan’ is
met besnijdenis, creëerde zij wereldwijde media-aandacht voor het
voor dat gebied, is Nederland bijvoorbeeld weggegaan uit Eritrea
onderwerp. Daarna benoemde toenmalig secretaris-generaal van de
omdat dat land de mensenrechten schendt. Dat vind ik opmerke-
Verenigde Naties (VN) Kofi Annan haar tot VN-ambassadeur, zodat ze
lijk, omdat Nederland juist daar veel had kunnen betekenen. Wil je
kon strijden tegen vrouwenbesnijdenis. Sinds 2003 is 6 februari de
breed gedragen mensenrechtengerelateerde buitenlandse handel
Internationale Dag tegen Vrouwenbesnijdenis.12 En hier in Nederland
en internationale ontwikkeling, dan moet je rekening houden met
heeft de stichting Vluchtelingen-Organisaties Nederland in 1993
de impact van je beleid op de sociale structuur en met de behoef-
samen met Somalische vrouwen een organisatie opgericht om
ten van de minderheid of de minst machtigen. Dat vraagt om een
meisjesbesnijdenis te bestrijden. De inzet van Afrikaanse diaspora
goed spel van checks-and-balances, iets wat ontbreekt in zwakke
vrouwenorganisaties is daarin nog steeds essentieel.
10
staten. Daarvoor is de inzet nodig van de Nederlandse overheid, het bedrijfsleven, Afrikaanse handelspartners en lokale
Ondanks de ervaringen en inzichten die zij in huis heeft, wordt de
(mensenrechten)organisaties, maar ook de inzet en het tegengeluid
Afrikaanse diaspora slechts af en toe betrokken bij internationale
van (Nederlandse) ngo’s, internationale mensenrechtenorganisaties
ontwikkeling. Veelal is dat tijdens bijeenkomsten waar
en Afrikanen in de diaspora.
diasporaorganisaties bij wijze van ritueel mogen reageren op reeds gevoerd beleid, maar niemand weet wat er daarna met die inbreng gebeurt. Het is soms een rare verhouding: aan de ene kant zijn de
10 Directie Sub-Sahara Afrika (2014) Meerjarig Strategisch Plan 2014-2017 Hoorn van Afrika
11 Veldboom (2013) Het onbespreekbare bespreekbaar maken 12 United Nations International Day of Zero Tolerance for Female Genital Mutilation
27
Domenica Ghidei Biidu
Mensenrechten
diasporaorganisaties afhankelijk van financiële ondersteuning en
Bio Domenica Ghidei Biidu
erkenning, en aan de andere kant wordt van hen verwacht dat zij
Domenica Ghidei Biidu vluchtte eind jaren zeventig uit Eritrea
een kritisch geluid laten horen. Uit mijn ervaringen als voorzitter
en kwam via Italië in Nederland terecht. Ze studeerde rechten
van het African Diaspora Policy Centre weet ik dat slechts weinigen
aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Ze werkte tien jaar als
deze ruimte en erkenning krijgen. Bovendien is niet iedereen in
trainer diversity management, was rechter-plaatsvervanger bij de
staat om deze rol op lange termijn te blijven spelen. We zouden de
rechtbank Amsterdam en is nu lid van het College voor de Rechten
diaspora financiële ondersteuning moeten geven om zich zodanig te
van de Mens (tot 2012 Commissie Gelijke Behandeling). Domenica
organiseren dat zij niet alleen hier maar ook in de herkomstlanden
bekleedde talloze nevenfuncties, waaronder lid van de Commissie
beter van zich kan laten horen en ook in de herkomstlanden
Aantrekken Leden Rechterlijke Macht en bestuursvoorzitter van het
activiteiten kan ontplooien die reguliere ontwikkelingsorganisaties
African Diaspora Policy Centre. Momenteel is ze lid van de raad van
laten liggen. Dit is bijvoorbeeld al gebeurd in Somalië, Soedan,
advies van ProDemos, bestuurslid van Equinet en lid van de Club of
Ethiopië, Rwanda en Sierra Leone. Nederland kan als verdediger van
The Hague.
mensenrechten niet over misstanden zeggen ‘ik wist het niet’ als meer inspraak vanuit de diaspora mogelijk was geweest en die kans niet is benut. 28
29
Als ik, tot slot, minister van Internationale Ontwikkeling zou zijn, zou ik mensenrechten het richtsnoer maken binnen het toetsingskader van het handel- en ontwikkelingsbeleid, zodat we niet direct en indirect mensenrechten schenden. Ik zou, ook op EU-niveau, niet meer onderhandelen met Noord-Afrikaanse landen over het terugdringen van het aantal Afrikaanse migranten in ruil voor ontwikkelingsgeld. Daarnaast zou ik de mogelijkheid onderzoeken dat Nederland zich opnieuw inzet voor de mensenrechten in de Hoorn van Afrika. Ten slotte zou ik de Afrikaanse diaspora structureel betrekken in mijn beleid en zou ik diasporaorganisaties financieren, zodat ze niet als rituele reageerders worden ingezet maar als meedenkers en medebepalers van dat beleid.
Domenica Ghidei Biidu
Mensenrechten
Bronnen Duurzaam-ondernemen.nl (25 juni 2014) Minister Ploumen bespreekt
8 augustus 2014, van http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-
MVO bij CoolCat opgeroepen op 8 augustus 2014, van http://www.
publicaties/rapporten/2014/02/05/meerjarige-strategische-plannen-
duurzaam-ondernemen.nl/minister-ploumen-bespreekt-mvo-bij-coolcat/
mjsp-2014-2017.html
Express.be (1 februari 2007) ‘Slavenvrije’ chocolade bestaat niet
Parlementair Documentatie Centrum, Nederlandse Grondwet, opgeroepen
opgeroepen op 8 augustus 2014, van http://www.express.be/joker/nl/
op 8 augustus 2014, van http://www.denederlandsegrondwet.
platdujour/slavenvrije-chocolade-bestaat-niet/85341.htm
nl/9353000/1/j9vvihlf299q0sr/vgrnd7f9fty4
Haas, Hein de (2006) Europa medeschuldig aan Afrikaans
Stop The Traffik (2012) Jaarverslag 2012 opgeroepen op 12 augustus
immigratiedrama opgeroepen op 8 augustus 2014, van http://www.
2014, van http://www.stopthetraffik.nl/vacatures
heindehaas.com/otherpubs.html United Nations International Day of Zero Tolerance for Female Genital
30
IPS (27 maart 2014) Ethiopisch textiel profiteert van wereldwijde interesse
Mutilation opgeroepen op 8 augustus 2014 van http://www.un.org/en/
opgeroepen op 18 augustus 2014, van http://www.ipsnews.be/artikel/
events/femalegenitalmutilationday
ethiopisch-textiel-profiteert-van-wereldwijde-interesse
31
Veldboom, Evelien (2013) Het onbespreekbare bespreekbaar maken Milieudefensie (10 september 2013) Nieuw bewijs voor betrokkenheid
opgeroepen op 8 augustus 2014, van https://openaccess.leidenuniv.nl/
Shell Nederland bij misstanden Nigeria opgeroepen op 8 augustus 2014,
bitstream/handle/1887/21206/Scriptie%20Evelien%20Veldboom,%20
van https://milieudefensie.nl/oliewinning/nieuws/nieuw-bewijs-voor-
S0917419.pdf?sequence=
betrokkenheid-shell-nederland-bij-misstanden-nigeria Veldhuizen, Axel (25 november 2013) Algemeen Dagblad Ploumen zet Ministerie van Buitenlandse Zaken (24 januari 2014) Ploumen:
Coolcat, Wibra en Prénatal op zwarte lijst opgeroepen op
‘Inspanningen CoolCat belangrijk voor kledingsector Bangladesh’
8 augustus 2014, van http://www.ad.nl/ad/nl/5597/Economie/article/
opgeroepen op 8 augustus 2014, van http://www.rijksoverheid.nl/
detail/3550833/2013/11/25/Ploumen-zet-Coolcat-Wibra-en-Prenatal-
nieuws/2014/01/24/ploumen-inspanningen-coolcat-belangrijk-voor-
op-zwarte-lijst.dhtml
kledingsector-bangladesh.html Ministerie van Buitenlandse Zaken, directie Sub-Sahara Afrika (2014) Meerjarig Strategisch Plan 2014-2017 Hoorn van Afrika opgeroepen op
3. MIGRATIE IS GEEN OPTELSOM VAN POSITIEVE EN NEGATIEVE EFFECTEN JUDE KEHLA WIRNKAR
was voor een Afrikaan. Wat me hier heeft gehouden is een baan als onderzoeker bij de Rijksuniversiteit Utrecht, waarvoor ik me bezighield met illegalen in Nederland. Maar voordat ik aan de slag kon, moest ik tienduizend gulden op mijn rekening hebben om mijn verblijfsvergunning te kunnen verlengen. Dat had ik natuurlijk niet. Dus ging ik collecteren bij vrienden. Zij stortten geld dat ze overhadden op mijn rekening, en zodra ik mijn verlenging binnen had stortte ik het geld weer terug. Met Afrikanen die nu hier
De migratieretoriek die wijlen Pim Fortuyn in navolging van
komen studeren of werken heb ik veel medelijden. Niet alleen is
publicist Paul Scheffer feilloos neerzette, domineert nog altijd
de bureaucratie toegenomen, ook zijn de voorwaarden voor verblijf
het debat in Nederland. Volgens socioloog en politicus Jude
veel strenger geworden.
Kehla Wirnkar klopt het dominante beeld niet dat migratie
32
alleen maar negatief zou zijn voor zowel de herkomstlanden als
In de loop der jaren heb ik in Nederland migratie zien veranderen
de ontvangende. Heeft Nederland dan geen migratieprobleem?
van een taboeonderwerp dat de meeste mensen op z’n best
Toch wel. Dat is echter niet de aanwezigheid of toestroom
onverschillig laat tot nationaal hoofdpijndossier waarmee we korte
van migranten, maar het gebrek aan creativiteit om hen in te
metten moeten maken. De climax in deze ontwikkeling was de
zetten voor de samenleving. Als minister van Internationale
publicatie van Paul Scheffers essay ‘Het multiculturele drama’ in
Ontwikkeling zou Jude een diasporafonds opzetten, investeren
2000 en de politieke opkomst van Pim Fortuyn een jaar later. Het
in het Afrikaanse middenkader, stoppen met het misbruiken
taboe werd doorbroken maar men schoot door in bangmakerij. Sinds
van hulpgelden voor antimigratieretoriek en afrekenen met
Fortuyn durft niemand in Nederland nog iets positiefs te zeggen
hypocriete bilaterale betrekkingen.
over migratie. Fortuyn was een goed politicus die behendig een retorisch beeld van migratie wist op te roepen dat tot op de dag
Al ruim 25 jaar geleden was het – eufemistisch gezegd – lastig
van vandaag het debat domineert. In een spraakmakend interview
voor mij om hier als student te verblijven. Voor een voorlopige
met de Volkskrant in 2002 zei hij onder meer: “Veertigduizend
verblijfsvergunning moest ik me minstens één keer per jaar mét
[migranten] per jaar, dat is in vier jaar tijd een stad van een omvang
studieresultaten melden bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst
van Groningen.”1 Dat beeld, een Groningen vol migranten, is een
(IND). Voor de meeste vakken haalde ik achten en negens, maar
eigen leven gaan leiden.
voor statistiek slechts schamele zesjes. Daarop kreeg ik altijd commentaar. Na mijn afstuderen wilde ik een verlenging om te
Fortuyns populariteit heeft serieuze consequenties gehad voor
kunnen promoveren. De IND-ambtenaar, die zelf nog geen hbo-
het immigratievraagstuk in Nederland. We leven meer dan ooit
diploma op zak had, zei laatdunkend dat dat te hoog gegrepen
in een open economie; we zijn afhankelijk van de export van 1 Poorthuis en Wansink (2012) de Volkskrant Fortuyn op herhaling: ‘De islam is een achterlijke cultuur’
33
Jude Kehla Wirnkar
Migratie
goederen en diensten, en ook van mensen over de hele wereld.
de hogere beroepsuniversiteit wil, moet een bekende zijn van de
We kunnen het ons economisch niet permitteren om de grenzen te
minister of de universiteitsdirecteur of diep in de buidel kunnen
sluiten. Maar nog steeds is er geen open discussie over migratie.
tasten. Zo gaat het ook met sollicitaties bij de douane, het leger,
Nederland noemt zichzelf nog altijd geen migratieland. Hoewel
de politie et cetera. Wie in eigen land werkloos is of onder zijn
dat geen beleidsconsequenties heeft – het beleid blijft keihard
niveau werkt en de kans krijgt om naar het Westen te gaan,
– maakt het veel uit voor het discours over immigratie. Welke
benut die noodzakelijkerwijs. De brain drain is pas negatief als de
consequenties heeft het om een migratieland te zijn? Is Nederland
herkomstlanden mensen nodig hebben maar niet kunnen vinden
een bestemming voor migratie en moet het de infrastructuur,
omdat ze – veelal onder hun niveau – werken in het buitenland.
instellingen en instituties zo organiseren dat het migratiegolven opvangt? Of is het een doorstroomland voor mensen op weg naar
Dat is namelijk het geval in Nederland. Kijk maar naar Schiphol.
elders in Europa of de wereld? Wat voor gevolgen heeft migratie
Daar lopen talloze hoogopgeleide Ghanezen en Nigerianen rond die
voor de samenleving? En voor de herkomstlanden?
schoonmaken. Hier wordt de brain drain omgezet in muscle gain. Aan remittances zitten ook twee kanten. Ja, de bedragen overstijgen
34
TEGENSTANDERS VAN MIGRATIE DENKEN DAT NEDERLAND IN EEN PARADIJS VERANDERT ALS ALLE MIGRANTEN WEGGAAN
die van ontwikkelingshulp ruimschoots. Maar het geld heeft nauwelijks effect op de ontwikkeling van Afrika. De remittances die ik overmaak gaan op aan collegegeld, ziekenhuisrekeningen en de bouw van een huis. Allemaal consumptieve bestedingen die amper impact hebben op de economische ontwikkeling van Kameroen. Sterker: met mijn remittances houd ik de koopkracht van mijn familieleden structureel kunstmatig hoog. Daardoor denken de achterblijvers dat het makkelijk is om in het Westen geld te verdienen, wat de keten van migratie in stand houdt. Dan het laatst
Nu draait elke discussie om de nadelen van migratie, zoals brain
veelgenoemde nadeel: Afrikanen in de diaspora kunnen inderdaad
drain, remittances die slecht worden besteed – de geldzendingen
politiek en religieus radicaliseren. De geëmigreerde Oromo’s uit
vanuit de diaspora naar het thuisfront in Afrika – en religieuze
Ethiopië zijn bijvoorbeeld veel radicaler dan hun achtergebleven
en politieke radicalisering. Aan deze kwesties zitten echter
familieleden en vrienden. Feit is echter ook dat de meeste Afrikanen
twee kanten. Om te beginnen met de brain drain: Afrika verliest
in de diaspora democratischer zijn en minder gevangen zitten in hun
weliswaar mensen in de kracht van hun leven aan het Westen,
cultuur en tradities. Dat is een persoonlijke verrijking, maar ook een
maar er zijn daar ook te veel hooggeschoolden die geen voordeel
verrijking voor de mensen in de thuislanden. Migratie is, kortom,
van hun opleiding genieten. De weg naar werk of studie verloopt
geen optelsom van positieve en negatieve effecten. Tegenstanders
in de meeste Afrikaanse landen via netwerken en geld. Wie naar
van migratie denken dat Nederland in een paradijs verandert als
35
Jude Kehla Wirnkar
Migratie
alle migranten weggaan, maar dat is een gevaarlijke illusie. Heeft
te verliezen bij een gebrek daaraan, anders dan voor niet-Afrikaanse
Nederland dan geen migratieprobleem? Toch wel. Het grootste
experts voor wie ‘Afrika helpen’ een baan is. Zo’n diasporafonds is
migratieprobleem is echter niet de aanwezigheid of toestroom van
nodig omdat een migrant op andere dingen let bij de ontwikkeling
migranten, maar het gebrek aan creativiteit om hen in te zetten voor
van zijn land dan de gemiddelde (goedwillende) buitenstaander
de samenleving.
met al dan niet verstand van zaken. Ontwikkelingsorganisaties
Als ik minister zou zijn van Internationale Ontwikkeling, zou het mijn
en daarmee vooral de ministeries van Buitenlandse Zaken en
grootste ambitie zijn om migranten, en vooral de Afrikaanse diaspora,
Ontwikkelingssamenwerking hebben wat dat betreft enorme kansen
creatiever in te zetten. Mijn beleid zou daarnaast op drie pijlers
laten liggen. In plaats van de dialoog en samenwerking te zoeken
rusten: investeren in het Afrikaanse middenkader, stoppen met de
met migranten uit de landen die ontwikkelingsorganisaties en de
verspilling van hulpgelden aan antimigratieretoriek en afrekenen met
politiek claimen te helpen, is het mantra sinds jaar en dag ‘ze zijn
willekeurige bilaterale betrekkingen.
er niet’ of ‘ze kunnen het niet’. Let wel: ik doel op migranten met verstand van zaken. Want alleen het feit dat iemand uit bijvoorbeeld
36
DAT IEMAND UIT BIJVOORBEELD OEGANDA KOMT, MAAKT HAAR NATUURLIJK GEEN EXPERT IN DE ONTWIKKELING VAN DAT LAND
Oeganda komt, maakt haar natuurlijk geen expert in de ontwikkeling van dat land. Ik heb het over leraren, ingenieurs of verpleegkundigen, die prima kunnen meedenken over wat werkt en wat niet in het onderwijs of de gezondheidszorg van hun thuisland. Zij praten niet eens mee in de beleidscircuits. Ondertussen weten we al dik twee decennia dat de ontwikkelingshulp aan Afrika anders moet. Het wordt tijd dat we Afrika ondersteunen om zichzelf te ontwikkelen en niet nog eens 65 jaar manieren ontwikkelen om dat continent zo veel en zo geruisloos mogelijk leeg te halen. Daarom zou ik een diasporafonds
Afrikaanse migranten die zich bezighouden met het dagelijks leven in
opzetten.
hun herkomstland zou ik veel meer betrekken bij mijn inspanningen voor de ontwikkeling van die landen. Zo zou ik een fonds opzetten
Ten tweede zou ik investeren in het Afrikaanse beroepsonderwijs, in
voor uitsluitend diaspora-initiatieven. Is dat wel nodig? We hebben
het bijzonder in brandhaarden als Oost-Congo, Somalië, Mali en Kenia.
immers al zo veel ngo’s voor Afrika. Ja, dat is broodnodig! En ik zeg
Het middenkader in vooral dat soort oorden is amper ontwikkeld,
dat niet omdat ik wel eens ben afgewezen voor een baan in de
terwijl daar de dynamiek van een land zit. Het is algemeen bekend
hulpsector, maar omdat ik ervan overtuigd ben dat je pas effectief
dat het middenkader zorgt voor een groeiende economie en waakt
een land kunt ontwikkelen als je dat doet met mensen die er veel
over de democratie van een land. Als je daarin investeert, hoef je
te winnen of te verliezen hebben. Voor Afrikanen in de diaspora valt
geen waterputten of scholen te bouwen, want dat doen die mensen
er veel te winnen bij de ontwikkeling van hun herkomstland en veel
dan zelf.
37
Jude Kehla Wirnkar
Migratie
De derde pijler van mijn beleid zou de aanpak van de
Jude onder meer bij debatcentrum De Balie en Stop Aids Now. Tussen
antimigratieretoriek zijn. Sinds migratie een ‘probleem’ is in
2006 en 2010 was hij achtereenvolgens wethouder en stadsdeel-
Nederland koppelen we migratie onterecht aan de ontwikkeling
raadslid voor de PvdA in Amsterdam-Zuidoost, waar hij zich inzette
2
van de herkomstlanden. We besteden een deel van het budget
voor onder meer diversiteit en participatie. Begin 2014 jaar richtte hij
voor ontwikkelingssamenwerking aan terugkeerprojecten voor
een nieuwe politieke partij op: Platform Zuidoost. Jude deed met Plat-
asielzoekers. Landen die weigeren mee te werken worden financieel
form Zuidoost succesvol mee aan de gemeenteraadsverkiezingen van
op de vingers getikt. Zo kortte voormalig staatssecretaris van
maart 2014. Sindsdien is hij lid van de bestuurscommissie Amsterdam
Buitenlandse Zaken Ben Knapen Ghana in 2012 tien miljoen euro
Zuidoost, zoals de stadsdeelraad sinds de gemeentelijke herindeling
op ontwikkelingshulp omdat het onvoldoende meewerkte aan de
heet. Jude is daarnaast consultant en freelance beleidsadviseur.
terugkeer van vreemdelingen zonder reisdocument van de Ghanese ambassade.3 Dat je migratiestromen zou kunnen aanpakken door ontwikkelingsgeld op deze manier te misbruiken is een illusie.4 Zo
Bronnen
moet je migratie niet managen, ook al laten politici de kiezers dat
Knack.be (31 mei 2012) Nederlands terugkeerbeleid is ‘onrealistisch’ opge-
graag geloven.
roepen op 2 september 2014, van http://www.knack.be/nieuws/wereld/ nederlands-terugkeerbeleid-is-onrealistisch/article-normal-57527.html
38
Tot slot zou ik afrekenen met de hypocrisie en willekeur in de be-
39
trekkingen tussen Nederland en Afrika. Die lijken vooral gestoeld op
Lijfering, Siri (1 oktober 2012) ViceVersa Een tik op de vingers: korting OS-
een gedeelde geschiedenis, onzuivere handelsbelangen en volstrekte
hulp Ghana opgeroepen op 2 september 2014, van http://www.viceversa-
willekeur. Zo kennen de betrekkingen met Ghana een lange geschie-
online.nl/2012/10/een-tik-op-de-vingers-korting-os-hulp-ghana/
denis vanwege de slavernij. Maar met Kameroen heeft Nederland geen banden omdat het corrupt zou zijn. Als er één land corrupt is in
Poorthuis, Frank en Hans Wansink (5 mei 2012) de Volkskrant Fortuyn op
Afrika dan is het wel Nigeria. Maar daar is Shell gevestigd vanwege
herhaling: ‘De islam is een achterlijke cultuur’ opgeroepen op 2 september
de olie en dus zwijgen we in alle talen over de Nigeriaanse corruptie
2014, van http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/
en onderhouden we prima banden met dit land. In mijn beleid voor
detail/611698/2012/05/05/Pim-Fortuyn-op-herhaling-De-islam-is-een-
internationale ontwikkeling is voor zulke hypocrisie geen ruimte.
achterlijke-cultuur.dhtml
Bio Jude Kehla Wirnkar
Trommelen, Jeroen (2 maart 1996) de Volkskrant Nederland loopt
Jude Kehla Wirnkar bracht zijn jeugd door in Kameroen, waar hij een
voorop met terugkeerbeleid opgeroepen op 2 september 2014, van
gedegen opleiding kreeg op een jezuïetencollege. Zijn honger naar
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/de-
kennis bracht hem naar Nederland, waar hij sociologie studeerde aan
tail/437604/1996/03/02/Nederlandloopt-voorop-met-terugkeerbeleid.
de Universiteit van Tilburg. Na een korte academische carrière werkte
dhtml
2 Trommelen (1996) de Volkskrant Nederland loopt voorop met terugkeerbeleid 3 Lijfering (2012) ViceVersa Een tik op de vingers: korting OS-hulp Ghana 4 Knack.be (2012) Nederlands terugkeerbeleid is ‘onrealistisch’
4. REGIONALE AFRIKAANSE TROEPEN KUNNEN SNELLER INGRIJPEN IN (POST)CONFLICTLANDEN DAN DE VN STÉPHANIE MBANZENDORE
en leed met elkaar als buren. En dan opeens, van de ene op de andere dag, sta je lijnrecht tegenover elkaar. De enige zekerheid die je hebt is dat je een keiharde keuze moet maken: zij eraan of wij eraan. Buren, vrienden, collega’s die jarenlang met en naast elkaar leefden, begonnen elkaar te vermoorden. Dan hoorde je: deze mensen hebben die familie vermoord. Het is niet te bevatten en je blijft je afvragen: hoe is dit mogelijk? Wat heeft die mensen bezield om anderen, vaak bekenden, ineens te zien als ‘de vijand’? Ik ben gevlucht en kwam via omzwervingen uiteindelijk hier terecht. Toen ik eenmaal mijn verblijfsvergunning had, zag ik het als mijn roeping om me vanuit Nederland in te zetten voor vrede en veiligheid in mijn vaderland. Met de stichting Burundian Women for
40
Twintig jaar lang deel je lief en leed als buren. En opeens, van
Peace and Development (BWPD) richten we ons op Burundezen in
de ene op de andere dag, sta je lijnrecht tegenover elkaar. De
Nederland en Burundi. De afgelopen dertien jaar hebben we onder
enige zekerheid die je hebt is: zij eraan of wij eraan. Moeilijk
meer seminars en conferenties georganiseerd, waar Burundese
te bevatten? Voor de meeste mensen wel. Maar voor vele
en Rwandese vluchtelingen open en eerlijk hebben gesproken
anderen een realiteit die maar geen geschiedenis wil worden,
over het ontstaan van de conflicten. We hebben mensen uit
weet Stéphanie Mbanzendore, voorzitter van Burundian Women
verschillende werelddelen uitgenodigd om hun oorlogservaringen
for Peace and Development. Hoe bouw je als mens, dorp,
te delen en te vertellen hoe ze aan hun herstel hebben gewerkt.
land na een burgeroorlog weer aan vrede en veiligheid? Niet
Het idee daarachter was dat eerst de Burundezen híér open over
in je eentje, is haar ervaring. Als minister van Internationale
de oorlog zouden communiceren en de noodzaak van vrede zouden
Ontwikkeling zou Stéphanie zich dan ook inspannen voor onder
onderschrijven en pas daarna in Burundi. Uit die seminars zijn
andere een daadkrachtige internationale gemeenschap, actieve
aanbevelingen voortgekomen die nu nog worden gebruikt om
regionale inbreng en raadpleging van de diaspora.
mensen in postconflictsituaties te helpen.
Vrede en veiligheid betekenen voor mij dat ik ergens op mijn
Uit ervaring weet ik dat voor vrede en veiligheid in postconflict-
plek ben. Dat voel ik in Nederland. Ik mag hier zijn en ik kan gaan
gebieden zoals Burundi, Rwanda of Ivoorkust vijf dingen essentieel
en staan waar en wanneer ik wil zonder dat ik bang hoef te zijn
zijn. Als ik minister van Internationale Ontwikkeling zou zijn, zou
dat me iets overkomt. Mocht er onverhoopt toch iets gebeuren,
ik dan ook inzetten op een daadkrachtige internationale gemeen-
dan kan ik rekenen op de politie. Dat was in Burundi wel anders
schap, ontwikkelingshulp, een actieve rol voor landen in de regio en
tijdens het conflict van 1993 tot 2005. Twintig jaar lang deel je lief
raadpleging van de wereldwijde Afrikaanse diaspora. Uiteraard zou
41
Stéphanie Mbanzendore
Conflict en wederopbouw
ik ook meer aandacht schenken aan vrouwenemancipatie. Allereerst
het feit dat Burundees-Nederlandse experts daar niet in betrokken
is ingrijpen door een daadkrachtige internationale gemeenschap
worden. Dat vind ik een gemiste kans en zonde van onze kennis en
onontbeerlijk als een conflict voortduurt. Het belang van daadkracht
ervaring. Anders dan misschien de meeste Afrikanen in de diaspora
kan ik hier niet genoeg benadrukken. Hoewel we met de Verenigde
vind ik dat ontwikkelingssamenwerking absoluut moet blijven
Naties (VN) al zo’n internationale gemeenschap hebben, schiet de
bestaan. Wel moet die uitsluitend gericht zijn op de wederopbouw
VN in vooral Afrikaanse conflicten tekort. Neem MONUSCO, de in
van (post)conflictlanden. Afrikaanse landen die al een zekere mate
1999 opgerichte VN-vredesmissie voor de Democratische Republiek
van vrede en veiligheid genieten hebben geen ontwikkelingshulp
Congo. In plaats van de vrede te handhaven, hebben de militairen
nodig. Maar de tegenwerking van hun ontwikkeling moet wel
hun handen vol aan het managen van hun eigen geloofwaardigheid.
stoppen, zoals de uitbuiting van hun hulpbronnen door welvarende
Die hebben ze verloren toen ze werkeloos toekeken hoe Rwandese
landen in het Westen. Als die Afrikaanse landen niet meer
rebellen de stad Goma in november 2012 tien dagen bezetten. En ze
financieel-economisch en politiek worden uitgebuit kunnen ze
schieten volgens getuigenissen nog steeds tekort in het beschermen
hun eigen ontwikkeling financieren. Voor conflictlanden geldt een
1
ander verhaal. Die kunnen niet zonder hulp van buitenaf vrede en
van de burgerbevolking.
wederopbouw bewerkstelligen. 42
VOOR CONFLICTLANDEN GELDT EEN ANDER VERHAAL. DIE KUNNEN NIET ZONDER HULP VAN BUITENAF
Dat brengt me bij het volgende punt: andere Afrikaanse landen, in het bijzonder een sterk gecoördineerde regionale Afrikaanse vredesmissie. Deze zou in conflictsituaties het werk kunnen doen waarop de VN nu onvoldoende scoort. De VN-interventies vallen in Afrika zo slecht omdat ze te laat komen vanwege het eindeloze bureaucratische en diplomatieke proces dat eraan voorafgaat. In de maanden die de VN bijvoorbeeld nodig had om militairen naar Rwanda te sturen werden achthonderdduizend mensen gedood.5 Ik verwacht dat
Ten tweede is, als een conflict eenmaal is beëindigd,
regionale Afrikaanse troepen sneller kunnen ingrijpen en dus zulke
ontwikkelingshulp uit het Westen onontbeerlijk voor de
escalaties kunnen voorkomen. Na een conflict kunnen Afrikaanse
wederopbouw van een postconflictland. Met ontwikkelingshulp
leiders helpen om te bemiddelen en vrede te sluiten. Zo lukte het
bedoel ik zoiets als wat Nederland doet voor Burundi, maar dan 2,3
sámen. De Nederlandse inspanningen zijn gericht op veiligheid, 4
wijlen Nelson Mandela om de strijdende partijen in Burundi om de tafel te krijgen. Vier jaar later werd er een vredesakkoord getekend.
bestuur, voedselzekerheid en vrouwenemancipatie. Mijn kritiek
Daarmee heeft Mandela voor elkaar gekregen wat decennialang
daarop betreft de manier waarop de hulp wordt geboden. Vooral
onmogelijk leek.
1 Vogel (2013) The Guardian Congo: Why UN peacekeepers have a credibility problem 2 Ministerie van Buitenlandse Zaken Betrekkingen Nederland-Burundi 3 Militair.net (2008) Nederlandse militairen gaan leger Burundi helpen 4 Ministerie van Buitenlandse Zaken Betrekkingen Nederland-Congo, Democratische Republiek
5 Volkskrant (2014) Excuses Veiligheidsraad voor genocide Rwanda
43
Stéphanie Mbanzendore
Conflict en wederopbouw
Ten vierde zou ik voortdurend de Afrikaanse diaspora raadplegen,
verkiezingen vredesreizen naar Burundi georganiseerd. Dat deden
vooral bij het handhaven van de vrede en uiteraard bij de
we om vrouwen bewust te maken van het belang van hun stem
wederopbouw. Dankzij de seminars van BWPD geloof ik sterk in de
en van vrouwen in de regering. Na de verkiezingen in 2005 waren
ervaringen van migranten uit (post)conflictgebieden. Met name van
zeven van de negentien ministers vrouw.6 Het is zelfs gelukt om
de Afrikaanse diaspora uit zulke landen verwacht ik dat ze mensen
een vrouwenquotum van 30 procent in de landelijke politiek vast te
uit actuele conflicthaarden veel kunnen leren over het bereiken
leggen in de grondwet.7
van vrede – en vooral ook het handhaven ervan – en over het gezamenlijk opbouwen van een nieuw land. Bio Stéphanie Mbanzendore
44
DE VROUWEN IN DE DIASPORA KUNNEN VRIJUIT ZEGGEN WAT ZE DENKEN, EN DAT HEEFT WEER INVLOED OP DE VROUWEN DAAR
Stéphanie Mbanzendore was in Burundi docent Frans. Ze ontvluchtte in 1994 de burgeroorlog tussen de Hutu-meerderheid en de Tutsi’s, na de moord op de eerste democratisch gekozen president sinds de onafhankelijkheid van België. Stéphanie zocht eerst haar toevlucht in Kenia en vroeg uiteindelijk asiel aan in Nederland. Ze is nu voorzitter van de stichting Burundian Women for Peace and Development en zet zich in voor vrede en veiligheid in onder andere haar vaderland.
Ten slotte – en dit is meer ter preventie van conflicten – zou ik veel aandacht schenken aan vrouwenemancipatie. Wil je conflicten voorkomen of duurzame vrede en veiligheid tot stand brengen, dan moet je de positie van vrouwen in de samenleving verbeteren en hun deelname aan de politiek aanmoedigen. Oorlog is tot nu toe altijd mannenwerk gebleken. Een van de eerste lobby’s vanuit BWPD was het bevorderen van vrouwendeelname aan de landelijke politiek in Burundi. De vrouwen in de diaspora kunnen – anders dan vrouwen in Burundi – vrijuit zeggen wat ze denken, en dat heeft weer invloed op de vrouwen daar. In 1998 zat in Burundi slechts één vrouw in de regering. Vanuit Nederland hebben we vlak voor de 6 Agenzia Fides (2005) 7 United Nations Burundi and women’s political participation – the role of ONUB
45
Stéphanie Mbanzendore
Bronnen Agenzia Fides (2005) opgeroepen op 9 augustus 2014, van http://www. fides.org/en/news/pdf/5518 Militair.net (2008) Nederlandse militairen gaan leger Burundi helpen opgeroepen op 9 september 2014, van www.militair.net/forum/ viewtopic.php?t=2805 Ministerie van Buitenlandse Zaken Betrekkingen Nederland-Burundi opgeroepen op 9 september 2014, van http://www.rijksoverheid.nl/ onderwerpen/betrekkingen-met-nederland/burundi Ministerie van Buitenlandse Zaken Betrekkingen Nederland-Congo,
Democratische Republiek opgeroepen op 9 september 2014, van http:// www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/betrekkingen-met-nederland/congo46
democratische-republiek United Nations Burundi and women’s political participation – the role of ONUB p. 5 opgeroepen op 9 augustus 2014, van www.un.org/.../ Burundi%20and%20Women’s%20Political%20Participation.pdf Vogel, Christoph (30 augustus 2013) The Guardian Congo: Why UN
peacekeepers have a credibility problem opgeroepen op 9 augustus 2014, van http://www.theguardian.com/world/2013/aug/30/congo-unpeacekeepers-problem Volkskrant (17 april 2014) Excuses Veiligheidsraad voor genocide Rwanda opgeroepen op 9 augustus 2014, van http://www.volkskrant.nl/vk/ nl/2668/Buitenland/article/detail/3636624/2014/04/17/ExcusesVeiligheidsraad-voor-genocide-Rwanda.dhtml
47
5. HET DICHTEN VAN DE DIGITALE KLOOF VEREIST CREATIEVE AANPASSINGEN AAN BESTAANDE OPLOSSINGEN AKINYINKA AKINYOADE
sectoren maken gretig gebruik van mobiele telefonie. Zo zetten Nigeriaanse politici voor hun campagnes sms’jes in via een bulksysteem. Dat is een vorm van reclame waarvoor ze hun kantoor niet eens uit hoeven en waarmee ze in één klap een enorme doelgroep bereiken. Muzikanten gebruiken bulkberichten om reclame te maken voor ringtones. De directe en indirecte economische impact van de telecommunicatiesector is enorm. Maar ook op andere gebieden verbetert ICT het dagelijks leven in Afrika. Dankzij de betere communicatiemogelijkheden hoeven mensen bijvoorbeeld niet meer constant te reizen, wat tijd en vervoerskosten bespaart. En kleine
Muzikanten, straatverkopers, politici: iedereen in Afrika doet
boerenbedrijven kunnen via hun mobieltje het weer in de gaten
zijn voordeel met de oneindige toepassingen van mobiele
houden, marktprijzen van gewassen volgen en hun eigen verkoop-
telefonie. De digitale revolutie voltrekt zich daar in sneltrein-
prijzen daarop afstemmen.
vaart. Desondanks gaapt er nog altijd een digitale kloof tussen 48
Afrika en de rest van de wereld. Waar het bedrijfsleven een
Tegen het einde van 2014 zullen er wereldwijd drie miljard
instrumentele rol speelt, doen overheden te weinig om deze
internetgebruikers zijn.1 In het grootste deel van de wereld is ICT niet
kloof te verkleinen. En dat is een gemiste kans voor Afrika én
meer weg te denken uit het dagelijks leven. Naar schatting heeft
het Westen, vindt demograaf Akinyinka Akinyoade. Als minister
44 procent van de huishoudens wereldwijd aan het einde van 2014
van Internationale Ontwikkeling zou Akinyinka de digitale kloof
internet. Zo slaat Afrika de stap van vaste telefoonlijnen zo goed als
dichten met regulering, kennisuitwisseling tussen Afrikaanse en
over. Gemiddeld heeft 31 procent van de Afrikanen een mobiele-
westerse overheden en investeringen in satelliettechnologie.
telefoonabonnement. Dat percentage is best hoog als je bedenkt dat het wereldwijd op 50 procent ligt. In juni 2013 hadden 253 miljoen
Het zijn niet alleen de rijken die mobiele telefoons bezitten en
Afrikanen een mobieletelefoonabonnement, en dat aantal zal op-
gebruiken. Muzikanten, politici, grote bedrijven en de pinda- en
lopen tot 346 miljoen in 2017.2 De mobiele telefoon heeft in Afrika
kauwgumverkopers op straat doen allemaal hun voordeel met de
de computer ingehaald als ICT-tool. In Nigeria, dat volgens Index
toepassingen van mobiele telefonie in Afrika. Wie in Nigeria elektro-
Mundi in 2013 meer dan 174 miljoen inwoners telde, is de opmars
nisch bankiert en zich abonneert op transactiealerts, ontvangt van de
van het mobieltje zelfs gigantisch. Had het land voor 2001 amper
bank na een opname of storting een alert op zijn mobiele telefoon.
867.000 telefoonabonnementen, zeven jaar later was het aantal
Je hoort dat geluidje daar continu om je heen. De banken zijn ook
mensen met een mobiele telefoon gestegen tot 61 miljoen (93
gelukkig met die toepassing: de consument betaalt omgerekend
procent mobiele abonnementen)3 en weer vier jaar later waren er
5 eurocent per bankalert. Niet alleen bedrijven maar ook andere
100 miljoen abonnementen.4 Net als met computers gaat het veelal 1 SES Africa: Bridging the digital divide 2 oAfrica (2013) 30+ key mobile trends found in Sub-Saharan Africa 3 Aliyou (2008) MO Mondiaal Nieuws GSM levert meer op dan olie in Nigeria 4 Ogunlesi en Busari (2012) CNN Seven ways mobile phones have changed lives in Africa
49
Akinyinka Akinyoade
Digitale kloof
om verouderd materiaal. Daardoor is het gebruik van de mobiele
ren omdat zij beperkte diagnose- en analysemiddelen hebben. In
telefoon weliswaar explosief toegenomen, maar laat de kwaliteit
levensbedreigende situaties is het cruciaal dat een arts via internet
van het bereik nog veel te wensen over. Ondanks de veelbelovende
collega’s of literatuur kan raadplegen. Dan maakt de digitale kloof
toepassingen gaapt er nog altijd een gigantische digitale kloof
letterlijk een kloof tussen leven en dood.
tussen Afrika en de rest van de wereld. Om de digitale kloof te dichten hoef je het wiel niet opnieuw uit
50
IN LEVENSBEDREIGENDE SITUATIES IS HET CRUCIAAL DAT EEN ARTS VIA INTERNET COLLEGA’S OF LITERATUUR KAN RAADPLEGEN
te vinden. Soms moet je een ontwikkeling een op een overnemen, zoals het ASYCUDA-systeem in de jaren negentig van de vorige eeuw. Dat is digitale technologie om de import van goederen bij douanes te versnellen.5 Het systeem werd al in andere delen van de wereld gebruikt maar slechts in beperkte mate in Afrika. Toen Afrika eenmaal helemaal was overgegaan op dat systeem, merkte je een grote verbetering in bijvoorbeeld clearance. En soms is het beter om het wiel creatief aan te passen. Acht jaar geleden was een aantal noordelijke staten van Nigeria de testcase voor het zogeheten 100 dollarlaptopinitiatief. De overheid kocht
De digitale kloof bestaat door het feit dat ICT-ontwikkelingen altijd
een miljoen exemplaren.6 De laptop was goedkoop, energiezuinig
eerst in het Westen plaatsvinden en pas later in Afrika. Je merkt
en zo ontworpen dat hij tegen een stootje kon. En toch vielen de
aan alledaagse dingen dat de kloof bestaat. Ik heb aan een boek
resultaten tegen. Gouverneur Aregbesola van de staat Osun besloot
gewerkt waaraan onderzoekers uit Europa en Afrika hebben bij-
het idee aan te passen aan de Nigeriaanse realiteit. Hij investeerde
gedragen. Sommige Afrikaanse onderzoekers klaagden dat hun
geld van de staat in de ontwikkeling van een touchscreentablet van
downloadsnelheid zo traag was. We moesten de data en documen-
minder dan 100 dollar die werkt in het Engels en het Yoruba. Het
ten eerst comprimeren of de kwaliteit omlaag schroeven voordat
resultaat was het Opon Imo-e-tabletinitiatief,7 een tablet met les- en
zij er ook snel over konden beschikken. Eerlijkheidshalve moet ik
leermateriaal voor middelbareschoolleerlingen. Door de Opon Imo-
erbij vermelden dat dergelijke ICT-problemen niet exclusief zijn voor
e-tablet verdween in de staat Osun de met donorgeld opgeklopte
Afrika. Ook sommige niet-Afrikaanse onderzoekers zitten op locaties
100 dollarlaptop van het toneel.
waar de internettoegang beperkt is en de downloadsnelheid veel lager ligt dan in Nederland. Nog een voorbeeld. In landelijke gebie-
Uitzonderingen als de gouverneur van Osun daargelaten, proberen
den worden artsen en andere zorgprofessionals soms geconfronteerd
vooral bedrijven de digitale kloof te verkleinen. Zo heeft het Nigeri-
met ziektes die zij niet adequaat kunnen analyseren of diagnostice-
aanse telefoonbedrijf Glo – dat ook in Ghana en Benin opereert – een 5 UNCTAD Customs Automation – ASYCUDA 6 Wichers (2006) Tweakers Nigeria koopt miljoen ‘honderd-dollar-laptops’ 7 Aregbesola (2013) govTechnology Osun “Opon Imo” e-Tablet Pre-Loaded with Prescribed Textbooks, Tutorials
51
Akinyinka Akinyoade
Digitale kloof
glasvezelnetwerk in zee aangelegd van Nigeria tot Groot-Brittannië 8
voor betere en snellere datatransmissie. In Ghana worden fabrieken
technologie, en daarvoor heb je geen kabels nodig. Hier zie ik een
gebouwd voor het assembleren van mobiele telefoons, bijvoorbeeld
rol voor het Westen. Westerse landen die al een digitale voorsprong
9
52
kunnen gebruiken. Mobiele telefonie verloopt immers via satelliet-
van Tecno, een publiek-private samenwerking met de Chinezen.
hebben op Afrika en dus ervaring hebben met dit soort technologie,
Het dichten van de digitale kloof biedt niet alleen kansen voor grote
kunnen hun kennis over goedkopere toegang tot deze technologie
bedrijven, maar ook voor overheden. Echter, tot nu toe benutten
delen of verkopen. De Chinezen zijn het Westen wat dat betreft voor.
zowel Westerse als Afrikaanse overheden die mogelijkheden nauwe-
Zo heeft Nigeria door een samenwerking met hen momenteel twee
lijks. Van Afrikaanse landen die al met begrotingstekorten kampen
satellieten: een voor communicatie en een voor weersvoorspellin-
kun je niet verwachten dat ze het bescheiden budget voor bijvoor-
gen. Nigeria financierde het project en China zorgde voor de bouw
beeld voedsel, gezondheidszorg of onderwijs naar ICT verschuiven.
en lancering van de satelliet.10
NEDERLAND ZOU EEN ROL KUNNEN SPELEN BIJ HET TERUGDRINGEN VAN E-WASTE
Op het gebied van satelliettechnologie zie ik partnerschappen met andere landen of regio’s, die veel sneller van de grond kunnen komen als het Westen meedoet. De kustlanden Ghana, Togo, Benin en Ivoorkust zouden samen een satellietpartnerschap kunnen aangaan, bijvoorbeeld onder leiding van Nederland. Philips zit al in Afrika. Nederland zou als donor een brug kunnen slaan tussen die kustlanden en technologiegigant Philips.
En dat hoeft ook niet. Als ik minister van Internationale Ontwikkeling zou zijn, zou ik inzetten op de regulering van ICT-toepassingen en
Ten slotte zou Nederland een rol kunnen spelen bij het terugdringen
waar mogelijk op investeringen in satelliettechnologie. Donorlanden
van e-waste. Hoewel goedkope tweedehands apparatuur welkom
kunnen hun ervaringen met de regulering van ICT-gerelateerde
is in Afrika, is veel van deze apparatuur erg verouderd en daarom
zaken delen met Afrika. Met regulering kunnen de Afrikaanse landen
een enorme belasting voor het milieu en de volksgezondheid.
voorkomen dat ICT-bedrijven hun boekje te buiten gaan, en tegelijk
Agbogbloshie, een sloppenwijk in Accra, is een van de grootste
het vertrouwen in de overheid versterken. Dat vertrouwen komt op
stortplaatsen voor elektronisch afval van West-Afrika. Daar
zijn beurt de democratie ten goede.
worden mensen dag en nacht blootgesteld aan levensgevaarlijke stoffen.11 Zo’n situatie vormt een uitgelezen kans voor innovatieve
Ook satelliettechnologie biedt veel kansen voor samenwerking
Nederlandse recyclingbedrijven.
tussen het Westen en Afrika. Voor de westkust van Afrika liggen nu glasvezelkabels, maar het is de vraag of er nog een glasvezel-
Ik kan voorbeelden blijven noemen, maar waar het om gaat is dat
netwerk op het land zal worden aangelegd dat ook huishoudens
zowel Afrikaanse bedrijven en overheden als westerse meer kunnen
8 Glo 9 Telecompaper (2012) Techno Phones to establish assembly plant in Ghana
10 Clark (2011) Space.com Chinese Rocket Launches Powerful Nigerian Satellite into Orbit 11 McElvaney (2014) Al Jazeera In Pictures: Ghana’s e-waste magnet
53
Akinyinka Akinyoade
Digitale kloof
doen om de digitale kloof tussen Afrika en de rest van de wereld te
Bronnen
dichten. Dit levert de bedrijven geld op en de Afrikaanse overheden
Aliyou, Daouda (7 december 2008) MO Mondiaal Nieuws GSM levert meer
meer legitimiteit. Niemand hoeft – kortom – het wiel opnieuw uit te
op dan olie in Nigeria opgeroepen op 16 augustus 2014, van http://
vinden, maar door het aan te passen aan de Afrikaanse realiteit kan
www.mo.be/artikel/gsm-levert-meer-op-dan-olie-nigeria
Afrika nog grotere stappen zetten in zijn ontwikkeling. Aregbesola, Ogbeni (9 januari 2013) govTechnology Osun “Opon Imo”
e-Tablet Pre-Loaded with Prescribed Textbooks, Tutorials opgeroepen
Bio Akinyinka Akinyoade
op 19 augustus 2014, van http://www.govtechnology.com.ng/public-
Akinyinka Akinyoade studeerde hydrologie, maar verkoos na deze
cio-zone/775/osun-“opon-imo”-e-tablet-pre-loaded-with-prescribed-
opleiding een loopbaan als demograaf. Hij behaalde zijn doctoraat
textbooks-tutorialsogbeni-aregbesola-osun-state-governor
in ontwikkelingsstudies, met als specialisatie bevolking en platte-
54
landsontwikkeling, aan het Haagse Institute of Social Studies. Zijn
Clark, Stephen (19 december 2011) Space.com Chinese Rocket Launches
onderzoeken spitsten zich toe op gezondheidszorg en ontwikkeling,
Powerful Nigerian Satellite into Orbit opgeroepen op 19 augustus 2014,
met name gezinsplanning in West-Afrika, migratie en decentrali-
van http://www.space.com/13975-china-rocket-launching-huge-nigeria-
satie. Akinyinka was docent aan de Universiteit van Cape Coast in
satellite.html
Ghana en is nu senior onderzoeker bij het African Studies Centre van
55
de Universiteit Leiden, waar hij kwalitatieve onderzoeksmethoden
Glo, opgeroepen op 20 augustus 2014, van http://www.gloworld.com/
doceert en onderzoek doet naar de Afrikaanse diaspora.
nigeria/about-us McElvaney, Kevin (12 februari 2014) Al Jazeera In Pictures: Ghana’s
e-waste magnet opgeroepen op 19 augustus 2014, van http://www. aljazeera.com/indepth/inpictures/2014/01/pictures-ghana-e-wastemecca-2014130104740975223.html oAfrica (13 november 2013) 30+ key mobile trends found in Sub-Saharan
Africa opgeroepen op 17 augustus 2014, van http://www.oafrica.com/ mobile/30-key-mobile-trends-found-in-sub-saharan-africa-plus-visuals Ogunlesi, Tolu en Stephanie Busari (14 september 2012) CNN Seven ways
mobile phones have changed lives in Africa opgeroepen op 16 augustus
Akinyinka Akinyoade
2014, van http://edition.cnn.com/2012/09/13/world/africa/mobilephoneschange-africa SES Africa: Bridging the digital divide opgeroepen op 19 augustus 2014, van http://africa.ses.com/14275350/Africa_Bridging_the_digital_divide. pdf Telecompaper (24 april 2012) Techno Phones to establish assembly
plant in Ghana opgeroepen op 20 augustus 2014, van http://www. telecompaper.com/news/techno-phones-to-establish-assembly-plant-inghana--869018 UNCTAD Customs Automation – ASYCUDA opgeroepen op 19 augustus 2014, van http://unctad.org/en/Pages/DTL/TTL/ASYCUDA-Programme. aspx 56
57
Wichers, René (26 juli 2006) Tweakers Nigeria koopt miljoen ‘honderd-
dollar-laptops’ opgeroepen op 19 augustus 2014, van http://tweakers. net/nieuws/43656/nigeria-koopt-miljoen-honderd-dollar-laptops.html
58
BLOK 2 EEN KWESTIE VAN GELD EN MACHT
6. ARMOEDE BESTRIJD JE MET ECONOMISCHE GROEI, NIET MET ECONOMISCHE TEGENWERKING AMMA ASANTE
werd naar diens moeder gebracht. Mijn eigen vader was ondertussen in Nederland hard bezig om een beter bestaan op te bouwen. Als jongetje had hij zijn vader verloren. Hierdoor had hij zijn school niet kunnen afmaken. Hij moest het maar zelf zien te rooien. Toen dat niet lukte in Ghana werd hij verstekeling op The Black Star Lines. In Nederland ging hij van boord. Met veel inzet en vechtlust werkte hij zich langzaam omhoog. Oma en ik waren afhankelijk van het geld dat hij ons stuurde en van het eten dat zij verbouwde op haar erf. Bij ons in het dorp hadden sommige kinderen geen geld en ook geen papa of mama overzee. Zij hadden geen geld voor
60
Economische ontwikkeling is de beste remedie tegen armoede
een schooluniform of boeken. Dus gingen zij helemaal niet naar
in Afrika. Helaas wordt deze gefrustreerd door protectionistisch
school. Ik kon rekenen op de geldzendingen van mijn vader, al was
beleid van westerse landen. Terwijl die landen zich claimen
er lange tijd niet genoeg geld voor schoenen. Toen ik als meisje van
in te spannen tegen armoede in het continent, maken ze het
zes in Nederland werd herenigd met mijn vader, die inmiddels was
Afrika via de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds
hertrouwd, wilde ik maar één ding: als president of ontwikkelings-
haast onmogelijk zich economisch te ontwikkelen. Ook Neder-
werker terugkeren naar Ghana om mijn achtergebleven familieleden
land doet veel aan armoedebestrijding, maar zijn aanpak faalt
en vriendinnen te helpen. Maar die droom werd wreed verstoord.
door een gebrek aan consistentie en samenhang. Als minister
Ontwikkelingssamenwerking, zo leerde ik al vrij snel, is slechts een
van Internationale Ontwikkeling zou Amma dan ook consistente
lapje voor het bloeden.
hervormingen bepleiten van de twee internationale financiële instituties. Ook zou ze geld voor hulporganisaties gebruiken om
Nederland zet zich al 65 jaar in voor de bestrijding van armoede in
de geldzendingen van Afrikanen in de diaspora te verdubbelen.
Sub-Sahara Afrika. Maar het resultaat is weinig hoopgevend. Het is nog altijd niet gelukt om extreme armoede in Afrika te halveren. In
Mijn eerste zes levensjaren woonde ik samen met mijn moeder,
Zuid Azie daalde het aantal mensen dat in extreme armoede leefde
broertje, oma en andere familieleden in een dorp vlak bij Kumasi in
(minder dan 1 dollar 25 cent per dag) in de periode 1990-2010 met
Ghana. Daar maakte ik op een tragische manier mee wat armoede
dertig procent van 52 procent naar 22 procent. In Sub Sahara Afrika
is. Mijn biologische moeder overleed namelijk tijdens de bevalling
bedroeg de daling in dezelfde periode slechts 8 procentpunt van 52
van een zusje toen ik een jaar of vier was. En omdat de moeder van
procent van de bevolking naar 48 procent. De Nederlandse aanpak
mijn moeder niet alleen voor mij kon zorgen, moest ik verhuizen
van armoedebestrijding faalt door een gebrek aan consistentie
naar de moeder van mijn vader, in een nabijgelegen dorp. Ik moest
en samenhang. Economische ontwikkeling, groei, afzetgebieden,
ook afscheid nemen van mijn broertje. Die had een andere vader en
kennis en innovatie: dat zijn de bouwstenen van effectieve 1 United Nations (2013) Millennium Development Goals Progress Chart 2013
61
Amma Asante
Armoedebestrijding
armoedebestrijding in Afrika. Maar de toegang tot die bouwstenen
van de grondstoffenaanvoer hieraan toegevoegd. Het dienen van
wordt Afrika geweigerd door protectionistisch beleid van het
de Nederlandse belangen via ontwikkelingssamenwerking heeft
Westen. Terwijl we zeggen dat we Afrika helpen zich te ontwikkelen,
altijd centraal gestaan. In zijn boeken en talrijke artikelen toonde
bepalen wij hoeveel Afrikaanse landen mogen vragen voor hun
econoom William Easterly aan dat de economische groei van een
grondstoffen; of ze die mogen verwerken tot eindproducten; en of
land kleiner is naarmate het meer hulp ontvangt.5 Het antwoord
ze importbelasting mogen heffen op westerse producten.
ligt dus niet in het pompen van meer hulpgeld in Afrika, zoals Jeffrey Sachs bepleit, die andere invloedrijke ontwikkelingseconoom
Een toonbeeld van inconsistentie zijn de alsmaar wisselende
en adviseur van de Verenigde Naties.6 De oplossing voor
speerpunten van de Afrikaanse ontwikkelingsagenda. De
het armoedeprobleem van Afrika ligt in het bevorderen van
internationale gemeenschap besteedde in 1950 en 1960 al haar
economische ontwikkeling en groei.
energie aan grootschalige, fysieke infrastructuurprojecten. In de jaren zeventig draaide alles om ontwikkeling van menselijk kapitaal.
Als ik minister van Internationale Ontwikkeling zou zijn, zou ik er dan
Tien jaar later waren decentrale besluitvorming, liberalisering
ook alles aan doen om Afrika’s economische groei te stimuleren. Ik
van handel en economische hervormingen de nieuwe mode. In
zou op EU-niveau de handelsfrustratie stoppen, wereldwijd achter
2
62
de jaren negentig verschoof alle aandacht naar goed bestuur. En
de grote financiële instellingen aan gaan en de Afrikaanse diaspora
nu is ‘(post)millenniumdoelstellingen’ het toverwoord. Diverse
in Nederland inzetten als agenten voor ontwikkeling. Als meisje van
studies, onder andere van econoom Peter Boone, wijzen uit dat al
negentien ging ik voor het eerst in lange tijd terug naar Ghana. Daar
deze inspanningen niets hebben bijgedragen aan de economische
ontdekte ik dat Ghana cacao verbouwde, maar geen chocolade kon
ontwikkeling van de ontvangende landen. Boone concludeert dat
produceren en exporteren naar bijvoorbeeld Nederland. Afrikaanse
alle geboden hulp uitdraaide op het consumeren van voornamelijk
eindproducten, waarmee ze dus meer geld kunnen verdienen
westerse producten die geen langetermijnvoordelen met zich
dan met ruwe grondstoffen, lopen bij de poort van Europa tegen
3
meebrengen, maar bijvoorbeeld wel inflatie. De donorlanden
handelsbarrières en importbeperkingen aan, zoals tarieven, quota’s
zelf werden dus beter van de hulp die zij Afrika boden. Zo
en kwaliteitseisen. Als minister van Internationale Ontwikkeling
blijkt uit een onlangs verschenen rapport van de Inspectie
zou ik dan ook korte metten maken met die belemmeringen en
Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie dat elke euro
beperkingen. Het huidige Nederlandse Afrika-beleid is gestoeld op
die Nederland uitgeeft aan bilaterale ontwikkelingshulp zichzelf
hulp, diplomatieke inspanningen en economische betrekkingen.
dubbel en dwars terugverdient in de vorm van exportverhoging
Van alles een beetje, maar onvoldoende om handelsbarrières af
4
en banen. Toen Nederland begin jaren vijftig van de vorige
te breken en tariefescalatie tegen te houden. Dit laatste houdt
eeuw begon met ontwikkelingshulp aan arme landen waren
in dat de hoogte van het tarief op een exportproduct toeneemt
de voornaamste motieven: compensatie van het verlies van
naarmate je dat product meer bewerkt. Voorbeelden hiervan zijn
Nederlands-Indië en exportbevordering. Later is het veiligstellen
makreel, cacaobonen en ongebrande koffie. Onbewerkt is makreel
2 Riddell (2007) Does Foreign Aid Really Work? 3 Boone (1996) Politics and the Effectiveness of Foreign Aid 4 Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (2014) Invloed van bilaterale hulp op Nederlandse export
5 Easterly (2001 en 2003) The Elusive Quest for Growth: Economists’ Adventures and Misadventures in the Tropics en Can Foreign Aid Buy Growth? 6 Sachs et al. (2004) Ending Africa’s Poverty Trap
63
Amma Asante
Armoedebestrijding
vrij van invoerrechten; ingeblikte makreel echter kent een tarief
nu een eigen ontwikkelingsbank gaan opzetten, de New Development
van 25 procent. Cacaobonen kunnen rechtenvrij worden ingevoerd,
Bank, met spelregels waarbij hun economieën baat hebben.
maar de invoer van chocolade wordt afgestraft. En koffiebonen die
Zo is er bepaald dat ieder deelnemend land een vicevoorzitter
worden bewerkt tot cafeïnevrije, gebrande koffie leiden tot een extra
mag aanwijzen. Het voorzitterschap rouleert, en de aanvullende
7
douanerecht van 9 procent. Dat dit in de strijd tegen armoede in
randvoorwaarden die het IMF stelt en die landen met opkomende
Afrika anders kan en moet, lijkt me evident.
economieën als hinderlijk ervaren – democratie, mensenrechten en milieueisen – ontbreken bij de BRICS-ontwikkelingsbank.
Ten tweede zou ik mijn pijlen richten op de grote jongens die de economische ontwikkeling van een land kunnen stimuleren of juist afremmen: de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Het IMF bestaat uit 188 lidstaten en werkt op basis van quotainleggen. Elke lidstaat heeft een stemgewicht gekoppeld aan zijn financiële bijdrage. De quota-inleggen van alle lidstaten zijn de basis voor de financiële middelen van het IMF: in 2009 was dat ruim 238 miljard dollar.8 Nederland legt ruim 5 miljard dollar in, de 64
Verenigde Staten leggen ruim 42 miljard dollar in en de Centraal-
DE OPLOSSING LIGT IN HET BEVORDEREN VAN ECONOMISCHE ONTWIKKELING EN GROEI
Afrikaanse Republiek bijvoorbeeld 55,7 miljoen dollar. Binnen het IMF hebben 45 Afrikaanse landen op basis van hun financiële bijdragen amper 4 procent van de stemmen, terwijl alleen de Verenigde
Bij de oprichting van de Wereldbank en het IMF spraken de Verenigde
Staten op basis van hun financiële bijdragen over 17 procent van de
Staten en Europa af dat aan het hoofd van de Wereldbank altijd een
stemmen beschikken en de rijkste twintig landen de meerderheid van
Amerikaan staat en aan het hoofd van het IMF altijd een Europeaan.
de stemmen in handen hebben.
Tot op de dag van vandaag is dit het geval. Deze situatie vraagt om dringende hervormingen van het IMF en de Wereldbank. Binnen het
Het is belangrijk voor arme landen om binnen het IMF meer
IMF zou bijvoorbeeld een koppeling gelegd kunnen worden tussen het
stemgewicht te krijgen, omdat zij hiermee politieke macht verwerven
stemgewicht en het aandeel extreme armoede in een land. Door deze
en meer invloed kunnen uitoefenen op het IMF-beleid. Dat is de enige
methodiek toe te passen worden de rollen in één klap omgedraaid en
manier waarop zij nadelig beleid kunnen tegenhouden of wijzigen.
krijgen arme landen meer invloed. Afrikaanse landen zullen hiervan
De structurele aanpassingsprogramma’s van de jaren negentig
veel profijt hebben: beleid dat nadelig uitvalt voor hun economische
bijvoorbeeld, die desastreus uitvielen voor Sub-Sahara Afrika, waren
ontwikkeling kunnen zij met behulp van hun stemgewicht tegenhou-
er nooit doorheen gekomen als deze landen meer stemgewicht
den. Met uitzondering van vier landen kent Afrika namelijk armoede-
hadden gehad. Ik kan het alleen maar toejuichen dat de BRICS-landen
cijfers variërend van 6 procent tot 80 procent van de bevolking.
7 Ministerie van Buitenlandse Zaken (2002) Europese handelsbelemmeringen 8 Internationaal Monetair Fonds (2014) IMF Members’ Quotas and Voting Power, and IMF Board of Governors
65
Amma Asante
Armoedebestrijding
In mijn beleid zou Nederland een voortrekkersrol spelen bij de aanpak
Staten in Europa en de rest van de wereld. Het wordt tijd dat we meer
van de grote internationale financiële instellingen. Internationaal
gebruikmaken van deze positie om arme landen te helpen. Mochten
gezien heeft Nederland een goede naam en positie dankzij zijn
de Verenigde Staten de hervormingen tegenhouden, dan kan
afdrachten voor ontwikkelingshulp. Samen met Noorwegen, Zweden,
Nederland uiteraard ook de uittocht uit het IMF en de Wereldbank
Luxemburg en Denemarken zit Nederland in de top vijf van landen
leiden en zich aansluiten bij de New Development Bank. Zolang een
die op het afgesproken niveau van 0,7 procent van hun BNP geven of
georganiseerde tegenmacht ontbreekt zullen de rijke landen niet
meer. Zelfs in de huidige kabinetsperiode (Rutte II), waarin Nederland
meewerken aan de benodigde hervormingen. Macht heeft georga-
bezuinigt op ontwikkelingssamenwerking en de bijdrage is geslonken
niseerde tegenmacht nodig. Daarvoor zou ik me hardmaken. Wat
naar 0,7 procent van het BNP, blijft de Nederlandse bijdrage relatief
Nederland hiermee opschiet? Als de Afrikaanse economieën groeien
hoog. Nederland zet zich al in voor hervormingen van het IMF en de
en sterker worden, kan uiteindelijk het geld voor ontwikkelingshulp
Wereldbank, maar de inspanningen gaan niet ver genoeg. Binnen het
en armoedebestrijding voor andere zaken worden gebruikt.
IMF heeft Nederland met de landengroep waartoe het behoort een zetel vrijgespeeld voor de BRICS-landen.
Behalve op supranationaal en Europees niveau zou ik ook op nationaal vlak meer doen aan armoedebestrijding in Afrika. De Afrikaanse
66
ZOLANG EEN GEORGANISEERDE TEGENMACHT ONTBREEKT ZULLEN DE RIJKE LANDEN NIET MEEWERKEN AAN DE BENODIGDE HERVORMINGEN
diaspora in Nederland is een potentiële ontwikkelingsagent, maar tot nu toe doet politiek Den Haag er onvoldoende zaken mee. Ik zou bijvoorbeeld de transactiekosten over geldzendingen naar herkomstlanden verlagen. Banken vragen tweemaal zo veel voor het overmaken van geld naar Afrikaanse landen als voor transacties naar andere landen. Uit een onderzoek van het Britse Overseas Development Institute blijkt dat Afrikaanse landen jaarlijks één miljard euro mislopen.9 Ik zou via een fiscale maatregel en herverdeling van de subsidie van ontwikkelingsorganisaties de geldzendingen van de diaspora naar de herkomstlanden verdubbelen. Met die geldzendingen worden namelijk meer ontwikkelingsdoelen
Dit is een begin, maar zet geen zoden aan de dijk. De macht in het
gerealiseerd dan door gesubsidieerde hulporganisaties. Het
IMF van de twintig rijkste economieën moet met hardere maatregelen
ontvangen geld wordt doorgaans besteed aan eten, huur, onderwijs,
worden ingeperkt door de overige 168 landen. In politiek, economisch
gezondheidszorg of het opzetten van een eigen bedrijf. De diaspora
en militair opzicht is Nederland belangrijk voor de Verenigde Staten.
is hiermee een belangrijke ontwikkelingsagent geworden, die
Nederland vormt samen met Groot-Brittannië een belangrijk
bijdraagt aan armoedebestrijding. Ik zou haar niet alleen die
bondgenootschap voor het uitvoeren van de agenda van de Verenigde
erkenning geven, maar ook financieel prikkelen om die rol te blijven 9 Watkins en Quattri (2014) Lost in Intermediation: How Excessive Charges Undermine the Benefits of Remittances for Africa
67
Amma Asante
Armoedebestrijding
vervullen. En hoewel het verhaal gaat dat geldzendingen weinig
Bronnen
‘ontwikkelingsrelevant’ zijn, bewijzen onderzoeken het tegendeel.
Adams Jr., Richard H. en John Page (2005) Do International Migration and
Volgens Adams en Page bijvoorbeeld bestaat er een positieve relatie
Remittances Reduce Poverty in Developing Countries?
tussen geldzendingen en armoedebestrijding. Hoe meer migranten
World Development 33;10, 1645-1669
een land weet te produceren, hoe kleiner het percentage armen in dat land.10 Het is vooral de eerste generatie die veel geld stuurt naar
Boone, Peter (1996) Politics and the Effectiveness of Foreign Aid European
de herkomstlanden.
Economics Review 40;2, 289-329
Mensen zoals ik, de tweede en derde generatie, sturen vaak geen
Easterly, William (2001) The Elusive Quest for Growth: Economists’
geld, maar zetten wel een bedrijf op, investeren, doen aan kennis-
Adventures and Misadventures in the Tropics Cambridge en Londen: MIT
overdracht of lobbyen in Nederland voor ander beleid. Samenvat-
Press, ISBN 9780262550420
tend zal mijn aanpak van armoedebestrijding ertoe leiden dat het IMF en de Wereldbank terugkeren naar hun oorspronkelijke doel, dat
Easterly, William (2003) Can Foreign Aid Buy Growth? Journal of Economic
Nederland en Europa een coherent Afrika-beleid voeren en dat we
Perspectives 17;3, 23-48
over tien jaar spreken over ‘internationale samenwerking’ in plaats 68
van ‘ontwikkelingssamenwerking’.
Internationaal Monetair Fonds (2014) IMF Members’ Quotas and Voting
Power, and IMF Board of Governors opgeroepen op 13 oktober 2014, van http://www.imf.org/external/np/sec/memdir/members.aspx
Bio Amma Asante Politicoloog Amma Asante is geboren in Ghana en woont sinds haar
Ministerie van Buitenlandse Zaken, Inspectie Ontwikkelingssamenwerking
zesde in Nederland. Zij groeide op in de Amsterdamse Bijlmermeer.
en Beleidsevaluatie (2014) Invloed van bilaterale hulp op Nederlandse
Van 1998 tot 2006 was zij lid van de Amsterdamse gemeenteraad
export Den Haag: Inspectie voor Ontwikkelingssamenwerking en
namens de Partij van de Arbeid. Daarnaast had zij zitting in het
Beleidsevaluatie
landelijk partijbestuur. Amma werkt bij de Veiligheids- en Gezondheidsregio Gelderland-Midden als strategisch netwerker. Daarnaast is
Ministerie van Buitenlandse Zaken: Europese handelsbelemmeringen,
zij toezichthouder bij ProDemos Huis voor democratie en rechtsstaat
Kamerstuk 28318 nr. 1 Kamerjaar 2001-2002, Den Haag 2002 opgeroepen
en bij Iris Scholengroep.
op 3 november 2014, van https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst28318-1.html Riddell, Roger C. (2007) Does Foreign Aid Really Work? New York: Oxford University Press, ISBN 0199544468
10 Adams Jr en Page (2005) Do International Migration and Remittances Reduce Poverty in Developing Countries?
69
Amma Asante
Sachs, Jeffrey. D., John. W. McArthur, Guido Schmidt-Traub, Margaret Kruk, Chandrika Bahadur, Michael Fave en Gordon McCord (2004) Ending Africa’s
Poverty Trap Brookings Papers on Economic Activity 1, 117-240 United Nations (2013) Millennium Development Goals Progress Chart 2013 opgeroepen op 13 oktober 2014, van http://www.un.org/ millenniumgoals/pdf/report-2013/2013_progress_english.pdf Watkins, Kevin en Mario Quattri (2014) Lost in Intermediation: How Excessive Charges Undermine the Benefits of Remittances for Africa Londen: Overseas Development Institute
70
71
7. HANDEL IS EEN BETERE MANIER OM VOORUIT TE KOMEN DAN HULP RACHEL TOCKLU
bezig. Aan landen die niet fragiel zijn en niet uit een conflictsituatie komen moet je geen hulp bieden maar handelsmogelijkheden. Vijftien jaar geleden begon ik voor mezelf en richtte ik Teampro op. Dat deed ik vanuit de overtuiging dat handel een manier is om vooruit te komen. Ik raakte geïnspireerd tijdens een rondreis door Oost-Afrika, waar ik ondernemers sprak die mij vertelden dat ze doodmoe werden van alle westerlingen die hen wilden helpen. Ze smeekten me bijna om hen in contact te brengen met andere onder-
72
Rachel Tocklu koppelt met haar bedrijf Teampro al vijftien
nemers in Europa. Die Afrikaanse ondernemers verkozen ook handel
jaar Afrikaanse ondernemers aan Europese. Afrikanen
boven hulp, zoals ondernemers in steeds meer landen overigens.
uit stabiele, niet-conflictlanden willen geen hulp maar
Neem Ethiopië. Eind jaren negentig van de vorige eeuw waren daar
handelsmogelijkheden, zo is haar ervaring. Als minister van
de winkels zo goed als leeg en zaten in de schaarse restaurants
Internationale Ontwikkeling zou Rachel stoppen met het
voornamelijk expats en diplomaten. Tegenwoordig zijn de schappen
Dutch Good Growth Fund, dat zich grotendeels richt op het
gevuld, rijden mensen in goede auto’s en gaat de groeiende
midden- en kleinbedrijf (mkb), omdat het mkb nog niet
middenklasse ’s zondags uit eten. Deze ontwikkeling zie je ook
hersteld is van de financiële crisis. Wel zou ze het Private Sector
in Kenia, Oeganda en Tanzania, waar een middenklassencultuur
Investeringsprogramma van stal halen. Ook zou Rachel leren
ontstaat die op haar beurt de economie stimuleert. De middenklas-
van de ervaringen die Afrikanen in de diaspora hebben met
se wil goed eten, goed onderwijs voor haar kinderen en op zondag
ondernemen in eigen land.
iets leuks doen met het gezin. Ik ben ervan overtuigd dat oorlogen beginnen als mensen niets te verliezen hebben. Er zijn weliswaar
Het is een open deur dat iets voor niets krijgen mensen afhankelijk
conflicten in Ethiopië en Kenia, maar die escaleren niet omdat
maakt. Toch heeft ontwikkelingshulp die neiging. Handel en onder-
mensen zich realiseren dat ze iets te verliezen hebben.
nemerschap daarentegen bieden mensen de kans om zelf iets op te bouwen en daar deels eigenwaarde aan te ontlenen. Daarmee wil
Ik mag niet klagen, maar westerse bedrijven zien investeren in en
ik niet zeggen dat ontwikkelingshulp maar moet worden afgeschaft.
handel drijven met zwakke Afrikaanse landen nog steeds als
In bepaalde gevallen blijft die nodig. Fragiele staten als Zuid-Soedan
pionierswerk. Ze moeten worden overgehaald om ernaartoe te
en Burundi hebben een duwtje in de rug nodig om de economie
gaan. Als ze kunnen kiezen tussen China of India en bijvoorbeeld
op gang te brengen en dat duwtje is ontwikkelingshulp. Noodhulp
Soedan en Burundi, dan gaat de voorkeur uit naar de eerste
blijft uiteraard ook nodig in bijvoorbeeld conflictgebieden. Maar als
twee. Dat er wel degelijk valt te handelen met en investeren in
ontwikkelingshulp leidt tot meer afhankelijkheid, en in plaats van
Afrika bewijzen de Chinezen. In 2009 nam China het stokje over
ontwikkeling te bevorderen die juist tegenwerkt, zijn we verkeerd
van de Verenigde Staten als grootste handelspartner van Afrika.
73
Rachel Tocklu
Handel
Afrikaanse ondernemers richten ook steeds vaker hun blik op het
economische ontwikkeling van een land.3 Een groeiend mkb zorgt
Oosten en steeds minder op het Westen.1 Met de opkomende
voor de introductie van innovatieve producten en technieken op de
economieën veranderen de aloude machtsverhoudingen tussen
markt, en in ontwikkelingslanden ook nog eens voor 70 procent van
het Westen en Afrika. China en India hebben hun plek aan de
de werkgelegenheid.4 Het mkb komt als banenmotor vooral goed
internationale onderhandelingstafels opgeëist. En landen als
van pas in landen met een zogeheten missing middle.5 Dat zijn
Indonesië en Zuid-Afrika zijn vertegenwoordigd in de G20, terwijl
economieën in ontwikkeling met relatief veel kleine bedrijven, een
Nederland geen uitnodiging meer ontvangt. Die veranderingen
paar grote bedrijven en amper bedrijvigheid daartussenin.6 In bij-
dwingen het Westen, en dus ook Nederland, om de handel
voorbeeld Botswana, Kenia, Malawi, Swaziland en Zimbabwe creëert
met Afrika anders vorm te geven. Nederland heeft daartoe een
het mkb twee keer zo veel werkgelegenheid als grote bedrijven en
aanzet gedaan met de beleidsnota Wat de wereld verdient. Het
overheden.7
2
benoemt hierin de noodzaak van ondernemerschap en handel als
74
ontwikkelingsinstrumenten en wil hiermee het mkb stimuleren om
De overheid wil dus zowel het Nederlandse als het Afrikaanse mkb
in Afrika te ondernemen. Voor dat laatste is het Dutch Good Growth
stimuleren om te investeren in Afrika. Normaal gesproken zou ik dat
Fund (DGGF) in het leven geroepen, een revolverend fonds van
van harte toejuichen, maar de timing is – mild uitgedrukt – ongeluk-
750 miljoen euro, bestemd voor zowel Nederlandse als Afrikaanse
kig. Het Nederlandse mkb verkeert in zwaar weer vanwege de eco-
midden- en kleinbedrijven die (aanvullend) budget nodig hebben
nomische crisis. In de eerste helft van 2013 was er een recordaantal
voor ‘ontwikkelingsrelevante investeringen’ die ze niet rondkrijgen
faillissementen: bijna vijfduizend bedrijven moesten de deuren
bij een bank. Vooralsnog ben ik sceptisch over die nota.
sluiten, 14 procent meer dan in dezelfde periode in 2012.8 Uit eigen ervaring weet ik dat de stap naar handel in Afrika veel voor-
UIT EIGEN ERVARING WEET IK DAT HANDEL IN AFRIKA VEEL VOORINVESTERINGEN VRAAGT
investeringen vraagt. Ondernemers moeten de markt verkennen, netwerken en partnerschappen opbouwen. Omdat er geen geld voor voorinvesteringen is, zal het kabinet veel harder moeten werken om ondernemers over de streep te trekken. Op basis van wat er nu bekend is, namelijk dat je moet kunnen aantonen dat je een aantal jaren achtereen winst hebt gemaakt en miljoenen op je rekening hebt staan, verwacht ik dat de criteria te zwaar zullen zijn voor het
De Nederlandse visie dat het mkb een belangrijke ontwikkelings-
noodlijdende mkb in Nederland.
partner is, onderschrijf ik ten volle. De praktijk bewijst dat middenen kleinbedrijven weliswaar klein beginnen en moeilijk doorgroeien, maar economisch en sociaal van onschatbare waarde zijn voor de 1 Joris (2013) Op de vleugels van de draak. Reizen tussen Afrika en China 2 Ministerie van Buitenlandse Zaken (2013) Wat de wereld verdient, een nieuwe agenda voor hulp, handel en investeringen
3 Nichter en Goldmark (2009) Small Firm Growth in Developing Countries 4 OECD (2006) Financing SMEs and Entrepreneurs 5 Kauffmann (2005) OECD Financing SMEs in Africa 6 PovertyCure (2013) Small Medium Enterprises (SMEs) 7 Mead en Liedholm (1998) The dynamics of micro and small enterprises in developing countries 8 Visser (2014) MKB Servicedesk Recordaantal faillissementen in eerste helft 2013
75
Rachel Tocklu
Handel
Als ik minister zou zijn van Internationale Ontwikkeling, zou ik dan
Ten tweede zou ik leren van ondernemende Afrikanen in de diaspora.
ook twee dingen doen: stoppen met het Dutch Good Growth Fund
Zij vormen in Nederland bijvoorbeeld geen formeel onderdeel van
en leren van ondernemende Afrikanen in de diaspora. Nu met een
het ontwikkelingsbeleid of de handelsstructuur, maar ze dragen wel
nieuw programma als het DGGF komen is vanwege de ongelukkige
bij aan de economische ontwikkeling van hun herkomstlanden. Hun
timing ronduit merkwaardig. Een eerder investeringsprogramma,
bijdrage, in de vorm van remittances en eigen bedrijven, vindt veelal
het Private Sector Investeringsprogramma (PSI), was erg succesvol.
plaats buiten het zicht van media, onderzoekers, beleidsmakers,
Dankzij het PSI vestigden Nederlandse bedrijven zich in fragiele lan-
politici en ontwikkelingswerkers. Dit maakt het lastig om hun impact
den als Ethiopië en Rwanda. En in de jaren dat het PSI bestond was
in cijfers uit te drukken. Maar ik zie de bedrijvigheid. In de landen
er veel geld om mensen te trainen en het programma te runnen. Ik
waar ik zakendoe zie ik steeds meer kledingwinkels, kapsalons,
begrijp niet waarom dit bewezen succesvolle programma is gestopt.
autogarages, internationale scholen, restaurants, sportscholen en ICTadviesbureaus die door overzeese Afrikanen zijn opgezet.
76
NIET ALLEEN ONDERNEMERS MAAR OOK PROFESSIONALS BEWIJZEN DAT JE HEEL GOED KUNT ZAKENDOEN IN AFRIKA
Niet alleen ondernemers maar ook professionals bewijzen dat je heel goed kunt zakendoen in Afrika. De afgelopen tien jaar heb ik hoogopgeleide Afrikaanse Nederlanders naar onder meer Somalië en Ghana zien vertrekken. Zij maken slim gebruik van de in Nederland vergaarde kennis, ervaring en netwerken. Ik zou die bijdragen en ervaringen van de Afrikaanse diaspora meenemen in mijn beleid. Wat is het verschil in aanpak tussen Afrikaanse Nederlanders die ondernemen of werken in hun thuisland en autochtone Nederlanders die ook in die landen willen zakendoen? Hoe kunnen die twee elkaar
Waar het PSI een stimulans was om in die landen te investeren,
versterken? Dat zijn essentiële bruggen die ik zou slaan in mijn
is het DGGF eerder een lening. Ik zou dus het PSI van stal halen in
ontwikkelingsbeleid.
plaats van met iets nieuws te komen. Overigens zie ik het verschil niet tussen de voorwaarden van het nieuwe DGGF en die van een
Door met een programma als het PSI bedrijven echt te stimuleren om
gewone bank. Waarom zou je van de overheid lenen als die dezelfde
in Afrika te ondernemen en door je voordeel te doen met de manier
rente hanteert als een bank? Investeren in Afrika betekent dat de
waarop de diaspora in de herkomstlanden haar ondernemingen
overheid moet faciliteren, een gedeelte van het risico moet dekken
runt, sla je niet twee maar zelfs drie vliegen in één klap: je erkent
en bedrijven een duwtje in de rug moet geven. Dat is wat ik zou
de rol van de diaspora in de ontwikkeling van de herkomstlanden en
doen, maar wat ik niet terugzie in de plannen van de huidige minis-
bevordert investeringen waarvan zowel Nederlandse bedrijven als
ter van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking.
Afrikaanse bedrijven en consumenten profiteren.
77
Rachel Tocklu
Handel
Bio Rachel Tocklu
Bronnen
Rachel Tocklu kwam als zestienjarige met haar ouders vanuit
Joris, Lieve (2013) Op de vleugels van de draak. Reizen tussen Afrika en
Ethiopië naar Nederland. Ze studeerde scheikunde aan de
China Amsterdam: Atlas Contact, ISBN 9789045024615
Universiteit van Amsterdam. Daarna werkte ze onder meer als milieuadviseur bij ingenieursbureau Tebodin en op de afdeling
Kauffmann, Céline (2005) OECD Financing SMEs in Africa Policy Insights 7
Milieuveiligheid van chemieconcern AkzoNobel. Vijftien jaar geleden startte ze haar eigen bedrijf, Teampro, waarvan ze nog altijd
Mead, Donald C. en Carl Liedholm (1998) The dynamics of micro and small
directeur is. Teampro adviseert Nederlandse en Oost-Afrikaanse
enterprises in developing countries World Development 26;1, 61-74
ondernemers die zaken met elkaar willen doen. Rachel is onder andere bestuurslid van de Netherlands-African Business Council.
Ministerie van Buitenlandse Zaken (2013) Wat de wereld verdient, een nieuwe agenda voor hulp, handel en investeringen beleidsnota, opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://www.rijksoverheid.nl/ documenten-en-publicaties/notas/2013/04/05/wat-de-wereld-verdienteen-nieuwe-agenda-voor-hulp-handel-en-investeringen.html
78
Nichter, Simeon en Lara Goldmark (2009) Small Firm Growth in
Developing Countries World Development 37;9, 1453-1464 OECD (2006) Financing SMEs and Entrepreneurs, Policy Brief, Parijs: Organisation for Economic Co-operation and Development PovertyCure (2013) Small Medium Enterprises (SMEs) opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://www.povertycure.org/issues/smessmallmedium-enterprises Visser, Marlou (6 februari 2014) MKB Servicedesk Recordaantal
faillissementen in eerste helft 2013 opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://www.mkbservicedesk.nl/7940/recordaantal-faillisementeneerste-helft.htm
79
8. WEDERZIJDSE ONTWIKKELING MOET DE BASIS WORDEN VAN DE RELATIE TUSSEN AFRIKA EN HET WESTEN MAX KOFFI
aluminium. Een van de medewerkers zei: “Jij komt uit Guinee? Kom, ik laat je onze voorraad zien. Het beste aluminium. Gemaakt van bauxiet uit jouw land, en een ongelooflijk koopje!” Dat was het punt waarop ik dacht: dit kan niet. De manier waarop we zakendoen met Afrika is echt verkeerd! Maar het is ook fout dat Afrika akkoord gaat met slechte handelsvoorwaarden en dientengevolge arm en afhankelijk blijft. Eén ding weet ik zeker: Afrika’s weg uit de armoede en naar emancipatie en duurzame ontwikkeling loopt niet via nood- of ontwikkelingshulp, maar via handel. Daarbij moeten we onszelf een paar vragen stellen. Wat biedt Afrika; hoe wordt dat
Volgens grondstoffendeskundige Max Koffi is er een
aanbod verhandeld; hoe komt het dat dat Afrika’s ontwikkeling in
denkomslag nodig in de handelsrelatie tussen Afrika en
de weg staat; en met wat voor soort business kan Afrika zichzelf
het Westen. Afrika bezit 30 procent van de strategische
duurzaam ontwikkelen en emanciperen?
grondstoffen waarop geïndustrialiseerde westerse economieën 80
drijven. Een 30 procentaandeelhouder in een bedrijf is een
Ruwe grondstof is een van de vele zaken die Afrika de wereld te
superbaas. Maar Afrika is dat niet eens in theorie. Max
bieden heeft. Volgens een voorzichtige schatting van de Wereldbank
bepleit daarom een manier van zakendoen die uitgaat
bezit het continent 30 procent van de grondstoffen die cruciaal zijn
van wederzijdse ontwikkeling. Afrika moet zich gedragen
voor de economieën van geïndustrialiseerde landen.1 Een deel van
als grootaandeelhouder van zijn grondstoffen-‘bedrijf’ en
Nederlands energie is afkomstig van gas uit Algerije, steenkool
Europa moet de basis voor zijn handelsrelatie met Afrika
uit Zuid-Afrika en olie uit Libië, Soedan, Nigeria en Angola. Onze
veranderen: van uitbuiting naar eerlijk zakendoen. Als minister
fietsen, auto’s, treinen en vliegtuigen worden gebouwd van alumi-
van Internationale Ontwikkeling zou Max de economische
nium uit Guinees bauxiet. Wij rijden op Firestone-banden van hevea
emancipatie van Afrika versnellen.
uit Liberia. Diamant uit Guinee, Sierra Leone, Liberia, Botswana, Zuid-Afrika en de Democratische Republiek Congo wordt verhandeld
Ik studeerde geneeskunde in Togo, maar mijn hart lag bij de
in Antwerpen, New York, Londen en Tokio. Fosfaten uit Marokko en
psychologie. Dus vertrok ik richting Frankrijk. Maar onderweg bleef
Algerije voeden bedrijven als AkzoNobel. Onze goudreserves zijn
ik hangen in Nederland. Om rond te komen ging ik aan de slag
Ghanees, Burkinees en Malinees. Dankzij uranium uit Niger, Somalië
als adviseur voor bedrijven met Franssprekende klanten. Voor een
en Kameroen kunnen onze artsen kanker bestrijden. Koper uit de
van die ondernemingen moest ik een keer naar een leverancier
Democratische Republiek Congo en Zambia zit in alle elektrische ka-
die in België treinen maakte. Dat bezoek veranderde mijn leven.
bels en in de bovenleiding van onze spoorwegen. Cacao uit Ivoorkust
Het bedrijf had een onmetelijke opslag vol goedkoop ingekocht
en Ghana, sesam uit Ethiopië en talloze andere landbouwproducten 1 ActionAid (2011), persbericht
81
Max Koffi
Grondstoffenpolitiek
zijn een essentieel onderdeel van de Nederlandse voedingsindustrie.
Hoe kan Afrika een eigen verwerkende industrie ontwikkelen als
Ik kan eindeloos doorgaan, en dan nog heb ik het over een fractie
het geen geld kan genereren uit heffingen op exporten? Zo loopt
van de Afrikaanse bodemschatten. De Congolese onderzoeker David
het continent jaarlijks miljarden dollars aan belastinginkomsten
2
Beylard becijferde in 2009 dat de totale waarde van de Afrikaanse 3
mis, geld dat broodnodig is om die landen te ontwikkelen richting
grondstoffen moet liggen op 46,2 miljard dollar. Dus waarom is Afrika
industrialisatie. Al jaren heeft iedereen de mond vol van Afrika’s
nog steeds arm?
economische groeicijfers. Aan jaarlijkse groeipercentages van 5 tot 8 procent zou Europa een puntje kunnen zuigen als het geen
82
IS HET FEIT DAT AFRIKA GEEN SUPERBAAS IS VAN ZIJN EIGEN GRONDSTOFFEN ALLEEN MAAR DE SCHULD VAN ANDEREN? ABSOLUUT NIET
schijnpercentages waren. De zogenaamde groei is te danken aan de verkoop van schaarse strategische grondstoffen tegen bodemprijzen. Wat deze uitverkoop de Afrikaanse landen oplevert, gaat op aan voedselimporten en salarissen van ambtenaren en politici. Het zijn weliswaar substantiële bedragen, maar ze zijn te fluctuerend, te weinig duurzaam en bovendien te klein om een land te kunnen runnen, laat staan te industrialiseren. Is het feit dat Afrika geen superbaas is van zijn eigen grondstoffen alleen maar de schuld van anderen? Absoluut niet. Afrikanen hebben er een even groot aandeel in. In het bijzonder de brain drain
Terugkomend op de schattingen van de Wereldbank: als iemand
en slecht bestuur houden de oneerlijke handel in stand. Beide zijn
30 procent van de aandelen in een bedrijf heeft, mag je hem een
eenvoudig te verhelpen. Afrikaanse leiders moeten de moed hebben
superbaas noemen. Maar Afrika is dat niet eens in theorie. De oorzaak
om tegen handelspartners zoals China, de Verenigde Staten of de EU
is de wijze waarop de Afrikaanse grondstoffen worden verhandeld.
te zeggen: “Jongens, dit soort scheve vrijhandelsvoorstellen wil ik
Onder het mom van vrijhandel laten Afrikanen zich bestelen. In
niet meer zien.” Ook de brain drain, volgens de Afrikaanse
die zogenaamde vrijhandelsrelatie met het Westen bepaalt niet de
Ontwikkelingsbank het grootste obstakel4 in de ontwikkeling van
verkoper maar de koper tegen welke prijs de verkoper zijn waar moet
Afrika,5 houdt de oneerlijke grondstoffenhandel in stand. De Econo-
aanbieden. Via akkoorden zoals de Economic Partnership Agreements
mische Commissie voor Afrika, een VN-orgaan, schat dat het conti-
of het Raw Materials Initiative dicteren westerse overheden wat
nent sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw meer dan een derde
Afrika mag vragen voor bijvoorbeeld een gram cacao of een ons goud.
van zijn hoogopgeleide beroepsbevolking aan geïndustrialiseerde
In haar honger naar blijvend laaggeprijsde strategische grondstoffen
landen is kwijtgeraakt. De oneerlijke handel kan eerder stoppen als
eist de EU dat Afrikaanse ‘handelspartners’ de komende decennia de
(hoog)opgeleide Afrikanen het continent niet meer verlaten.
exportbelasting noch de grondstofprijzen verhogen. 2 Les Afriques (2009) L’arnaque des juniors minières en Afrique 3 Agenzia Fides (2009) African mineral resources worth 46.2 billion dollars; with 12% of this, Africa could finance infrastructures on par with Europe
4 ARA Corporation Brain Drain in Africa 5 Trouw (2009) Ongekende exodus van slimmeriken
83
Max Koffi
84
Grondstoffenpolitiek
Wil Afrika zich economisch emanciperen en industrialiseren, dan is
We voeren onder meer bewustwordingscampagnes als ‘Afrika is
een denkomslag nodig in het zakendoen. Zowel in Afrika als in het
rijk’ en promoten investeringen. Vanuit het ondernemersperspectief
Westen. Afrikaanse leiders moeten zich gaan gedragen als potentiële
zie ik ook een grote rol weggelegd voor Nederland als importeur
grootaandeelhouders van strategische grondstofbedrijven en een an-
van halffabricaten. Zo kunnen Nederlandse bedrijven hun kennis
dere manier van zakendoen eisen van hun handels- en zogenaamde
en specialisatie gebruiken om halffabricaten tot (hoogwaardige)
ontwikkelingspartners. Ze moeten weigeren om ruwe grondstoffen te
eindproducten te verwerken voor de Afrikaanse markt. Daarmee
exporteren en inzetten op halffabricaten. Met dat laatste creëren ze
kunnen ze zich positioneren als preferentiële partner en hun
werkgelegenheid voor de goedgeschoolde maar werkloze beroeps-
concurrentiepositie tegenover opkomende landen als China, India
bevolking die tot nu toe telkens haar heil in het Westen kwam zoe-
en Brazilië versterken. Wilting Components, een Eindhovense
ken. Afrikaanse leiders moeten dus niet langer ontwikkelingshulp
onderneming, heeft dankzij Africa in Motion de denkomslag
accepteren, maar een marktconforme prijs vragen voor hun grond-
gemaakt en plukt hier nu de vruchten van. Deze producent van onder
stoffen en exportbelasting heffen over alle uitvoer. De combinatie van
meer fijnmechanische onderdelen en assemblages importeerde
marktconforme grondstofprijzen en exportbelasting maakt
aluminium uit China, dat de grondstof (bauxiet) uit Afrika haalt. Het
ontwikkelingshulp grotendeels overbodig. Ook moeten Afrikaanse
bedrijf gebruikte slechts 40 procent van het gekocht aluminium en
leiders geen westerse kapitaalvluchten meer faciliteren, maar keihard
beschouwde de rest als afval. Maar tegenwoordig wordt die
hun aandeel opeisen en dat geld besteden aan de ontwikkeling van
60 procent gerecycled en doorverkocht. Op aandringen van ons heeft
onderwijs, gezondheidszorg en andere sectoren die voor het bedrijfs-
Wilting besloten om een joint venture aan te gaan met Ghana, dat
leven onaantrekkelijk zijn maar wel keihard nodig zijn.
plannen heeft om zelf te investeren in een smelterij om ter plaatse bauxiet te verwerken tot aluminium. Door die joint venture kan Wilting
En aan de zijde van donorlanden is een rigoureuze denkomslag nodig.
zijn huidige markt behouden en tegelijkertijd voor de Afrikaanse markt
Het wordt tijd dat het Westen creatief zakendoet met Afrika op basis
produceren. Het is een win-winsituatie die werkgelegenheid creëert in
van wederzijdse ontwikkeling. Afrika’s onvermijdelijke strijd voor
Nederland én Ghana. Dat is wederzijdse ontwikkeling.
economische emancipatie zal het Westen zwaarder vallen dan zijn strijd voor onafhankelijkheid. Er staat veel op het spel en het Westen heeft veel te verliezen. Maar dat hoeft niet te gebeuren als we eerlijk met elkaar zakendoen. Sterker: ik ben ervan overtuigd dat Nederland op ondernemers-, politiek en maatschappelijk vlak een beslissende rol kan spelen in de economische emancipatie van Afrika. Zelf ben ik vanuit de stichting Oikos, samen met een coalitie van Afrikanen in Nederland, gestart met Africa in Motion, een initiatief om de sociaaleconomische emancipatie van Afrika te intensiveren.
IK ZOU OOK AANSTUREN OP EEN GEZAMENLIJKE INVENTARISATIE VAN DE GRONDSTOFFEN IN AFRIKA
85
Max Koffi
Grondstoffenpolitiek
Als ik minister van Internationale Ontwikkeling zou zijn, zou ik
Bronnen
dit soort initiatieven stimuleren en de economische emancipatie
ActionAid (11 februari 2011), persbericht, opgeroepen op 12 augustus
van Afrika versnellen. Ik zou meerjarige partnerschappen
2014, van http://www.actionaid.org/sites/files/actionaid/press_
aangaan met Afrikaanse overheden en het Nederlandse en
releases/persbericht_niza_2_februari_2011.pdf
Afrikaanse bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld om te investeren in de productie van halffabricaten en eindproducten
Agenzia Fides (26 oktober 2009) African mineral resources worth 46.2
in grondstofrijke landen. Daarnaast zou ik aansturen op een
billion dollars; with 12% of this, Africa could finance infrastructures on par
gezamenlijke inventarisatie van de grondstoffen in Afrika; die is
with Europe opgeroepen op 6 augustus 2014, van http://www.fides.org/
nu uitsluitend in handen van private partijen. Daarvoor kunnen we
en/news/25259-AFRICA_African_mineral_resources_worth_46_2_billion_
de kennis inhuren van Nederlandse bedrijven en universiteiten.
dollars_with_12_of_this_Africa_could_finance_infrastructures_on_par_
Deze wederzijdse ontwikkeling zal er niet alleen voor zorgen dat
with_Europe#.U-kY3K68vhJ
Afrikaanse economieën zich in verschillende sectoren ontwikkelen, maar ook dat er meer werkgelegenheid komt en dat inkomens
ARA Corporation Brain Drain in Africa opgeroepen op 6 augustus 2014, van
en consumentenbestedingen stijgen. Nederland hándhaaft zo niet
http://www.aracorporation.org/files/factsandfigures.pdf
alleen zijn concurrentiepositie, maar verstérkt haar ook, onder meer 86
door de verhuur van zijn specialistische kennis. Met wederzijdse
Les Afriques (28 mei 2009) L’arnaque des juniors minières en Afrique
ontwikkeling kunnen we in 20 jaar meer vooruitgang bereiken in
opgeroepen op 6 augustus 2014, van www.lesafriques.com/actualite/l-
Afrika dan er de afgelopen 65 jaar is bereikt.
arnaque-des-juniors-minieres-en-afrique.html?Itemid=89 Trouw (13 mei 2009) Ongekende exodus van slimmeriken opgeroepen
Bio Max Koffi
op 6 augustus 2014, van http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/
Max Koffi is geboren in Togo, heeft Franse, Libanese en Guinese
archief/article/detail/1604143/2009/05/13/Ongekende-exodus-van-
roots en groeide op in de Democratische Republiek Congo. Hij stopte
slimmeriken.dhtml
met zijn studie geneeskunde om in Frankrijk psychologie te gaan studeren, maar bleef in Nederland hangen. Hier werkte Max in het bedrijfsleven en als docent, en specialiseerde hij zich in grondstoffen en handel met Afrika. Momenteel is hij als consultant van de stichting Oikos verbonden aan programma’s die de beeldvorming rond Afrika op een positieve manier beïnvloeden en bedrijfsmatige investeringen op het continent bevorderen. Max is daarnaast ook gastspreker op scholen, universiteiten en congressen.
87
9. WE MOETEN NIET KLAGEN OVER DE BRICS-LANDEN IN AFRIKA, MAAR ERMEE CONCURREREN ALPHONSE MUAMBI
startkapitaal van 50 miljard dollar en een noodfonds van 100 miljard zal die ontwikkelingsbank onder meer leningen verstrekken voor infrastructurele projecten in ontwikkelingslanden en nieuwe financiële crises helpen voorkomen en bestrijden.2 Ik verwelkom de NDB van harte, omdat ik vind dat Afrika de vrijheid moet hebben om te kiezen waar het geld wil lenen. Deze bank zou het monopolie kunnen doorbreken van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank, de enige internationale financiële instellingen waar Afrika momenteel terechtkan voor leningen voor respectievelijk noodgevallen en ontwikkelingsdoeleinden. De NDB
88
Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika (BRICS) bieden
heeft al een belangrijke voorsprong: aan de leningen zitten geen
Afrika andere handelskansen dan het Westen het continent
politieke of ideologische voorwaarden vast, zoals mensenrechten,
tot nu toe heeft geboden. Hun aanwezigheid in Afrika is een
democratie en privatisering. Het gaat dus puur om zaken, zonder
positieve ontwikkeling, vindt publicist Alphonse Muambi. Maar
de klassieke Europees-Afrikaanse leraar-leerlingverhouding –
wie de BRICS-landen beschouwt als een volledige vervanging
waarover straks meer – waarin Afrika altijd de leerling is geweest
voor het Westen, heeft volgens hem de Afrikaans-Europese
en Europa de leraar die nooit een diploma heeft afgegeven. Terwijl
verhouding niet goed begrepen. Als minister van Internationale
de Europeanen coûte que coûte aan die relatie vasthouden, doen de
Ontwikkeling zou Alphonse een instituut in het leven roepen
BRICS-landen zaken met Afrika zoals het hoort: resulterend in een
voor strategische diasporakwesties, kennis overdragen aan
win-winsituatie.
Afrika, en het bedrijfsleven aansporen om meer te zien in Afrika dan alleen een afzetmarkt.
De BRICS-landen zijn momenteel de grootste handelspartners van Afrika. In 2012 bedroeg de handel met deze landen volgens de
Wat hebben Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika (BRICS)
African Development Bank 340 miljard dollar. Dat is tien keer zo
in Afrika te zoeken? Om te beginnen dezelfde voordelen die het
veel als in 2002, en naar verwachting zal de handel in 2015 oplopen
Westen er al eeuwen geniet, en een potentiële afzetmarkt van een
tot 500 miljard dollar. Daarvan neemt China 60 procent voor zijn
1
miljard mensen. Maar anders dan het Westen komen de BRICS-
rekening. Ter vergelijking: de handel tussen de Europese Unie en
landen niet alleen zaken afnemen in Afrika, ze komen er ook flink
Afrika bedraagt nu 200 miljard euro.3 De BRICS-landen nemen
investeren. In infrastructuur, energie, landbouw, telecommunicatie
vooral ruwe olie en metalen af. Brazilië levert suiker, vlees en
en goederen en diensten. Zo werden de BRICS-landen het
granen. Rusland importeert daarnaast fruit, noten, cacao en tabak.
onlangs eens over de oprichting van een potentieel alternatief
India voorziet het continent van minerale olie, auto’s, granen en
voor de Wereldbank: de New Development Bank (NDB). Met een
farmaceutische middelen, en Zuid-Afrika onder meer van auto’s,
1 African Development Bank Group (2013) Africa and the BRICS: a Win-Win Partnership?
2 NOS (2014) BRICS-landen richten bank op 3 Visser (2014) de Volkskrant Waarom Obama vandaag dineert met 50 Afrikaanse leiders
89
Alphonse Muambi
BRICS-landen
machines en telecommunicatietechnologie. China is inmiddels de
de westerse logica van de markt. Een van de aantijgingen jegens
grootste handelspartner van Afrika. Tussen 2000 en 2006 namen
de Chinezen is dat ze landjepik spelen in Afrika. Maar nader onder-
de export en import tussen Afrika en Azië (voornamelijk China)
zoek van de gerenommeerde Amerikaanse Johns Hopkins School of
spectaculair toe: van 1 miljard tot 56 miljard dollar. En tussen 2000
Advanced International Studies6 heeft uitgewezen dat bijvoorbeeld
en 2005 steeg de Afrikaanse export naar Azië met 20 procent.
in Ethiopië geen land grabbing plaatsvindt door Chinezen, evenmin
Dit ging ten koste van de export naar de voormalige koloniale
als grootschalige import van Chinese werknemers bij de uitvoering 4
machten. Die nam in dezelfde periode af van 48 tot 32 procent.
van projecten in onder meer Ethiopië, Soedan, Liberia, Algerije en
In 2011 bedroeg de waarde van de handelsbetrekkingen tussen
Angola.
China en Afrika 166 miljard dollar, waarvan 93 miljard aan export van grondstoffen en landbouwgoederen en 73 miljard aan Chinese 5
elektronica. Een jaar later groeide de handel naar 169 miljard dollar.
Terug naar de Europees-Afrikaanse verhouding. Die is in de kern verstoord. Ik vergeleek Europa met een leraar die zijn leerling nooit zal laten slagen, maar je kunt het ook beschouwen als een
90
DE GROOTAANDEELHOUDER BEPAALT HOE DE ONDERNEMING WORDT GERUND
grillige grootaandeelhouder. Het Westen gedraagt zich al eeuwen als de grootaandeelhouder van de beursgenoteerde multinationale onderneming Afrika nv. Die onderneming is een verzameling bv’tjes met elk een CEO aan het hoofd die door de grootaandeelhouder in het zadel is gehesen. Een goede prestatie van de CEO betekent per definitie goede handel voor het Westen. Die prestatie moet voldoen aan een reeks interne voorschriften die de grootaandeelhouder de CEO heeft opgelegd en waarvan hij de naleving sterk in de gaten houdt: democratie, goed bestuur, respect voor mensenrechten,
Van de BRICS-landen baart vooral China het Westen zorgen met zijn
enzovoort. Is de interne huishouding niet naar de smaak van
aanwezigheid in Afrika. De Chinezen zouden neokoloniaal zijn en het
de grootaandeelhouder, dan stuurt die de CEO weg. Afhankelijk
continent exploiteren. De pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet. Alsof
van de smaak van de dag kan deze zelf vertrekken – door vaak
bijvoorbeeld Nederland alleen uit liefdadigheid in Afrika zit. China’s
opgedrongen verkiezingen – of gedwongen, via een door de
aanwezigheid in Afrika is controversieel omdat het de positie van
grootaandeelhouder financieel, militair dan wel moreel gesteunde
westerse landen aantast. In plaats van te klagen over de Chinese
coup. Zoals dat gaat met beursgenoteerde ondernemingen, is de
opmars in Afrika moet het Westen reflecteren op de eigen rol in
grootaandeelhouder grillig en soms ronduit speculatief. En dus
dat werelddeel, zowel de vroegere als de huidige. Wat het Westen
wisselen de bv’tjes Afrika geregeld van CEO. Maar de manier waarop
steekt, is dat China het kapitalistische spel ook goed blijkt te kunnen
de grootaandeelhouder en CEO’s zich tot elkaar verhouden blijft
spelen. En dat de zogenaamde communisten dit spel spelen volgens
onveranderd. De grootaandeelhouder bepaalt hoe de onderneming
4 Fioramonti en Kimunguyi (2011) Public and Elite Views on Europe vs. China in Africa 5 Carabain en Kamphof (2013) NCDO Ontwikkeling door opkomende economieën
6 Tortajada (2014) Shanghai Daily ‘Land grabbing’ myth and China-bashing
91
Alphonse Muambi
BRICS-landen
wordt gerund, welke onderdelen worden ge- of verkocht en tegen
Een tweede verschil tussen de aanpak van de BRICS- en die van de
welke prijs. De opkomst van de BRICS-landen zal aan de kern van
westerse landen is dat de laatste nog altijd bezig zijn met het schen-
deze relatie helemaal niets veranderen, want het Westen blijft de
ken van waterputten en schooltjes aan Afrika, terwijl de BRICS-
grootaandeelhouder van Afrika. Wel verschilt de aanpak van de
landen zich als zakenpartner toeleggen op economische samenwer-
BRICS-landen fundamenteel van die van het Westen.
king, het verstrekken van goedkope leningen en het uitvoeren van grote infrastructurele projecten. Schattingen van de handelsafspra-
92
Laten we twee van die fundamentele verschillen nader bekijken:
ken tussen bijvoorbeeld de Chinezen en Afrikaanse overheden
de rol van grootaandeelhouder en die van zakenpartner. Wie – om
variëren van 1,5 tot 25 miljard dollar. De nadruk ligt op zakendoen.
met het eerste te beginnen – in de BRICS-landen een alternatief blok
China verkiest politieke stabiliteit boven inmenging in interne aan-
voor het Westen ziet, heeft de Europees-Afrikaanse verhouding niet
gelegenheden. Het heeft net zo weinig behoefte aan gezeur over
goed begrepen. Het Westen beschouwt Afrika als zijn winkel. Het
Taiwan of Hongkong als sommige Afrikaanse leiders aan dure
zit niet in Afrika om te kopen, maar om te bepalen wie de verkoper
verkiezingen voor mensen die liever iets te eten en een dak boven
is. De BRICS-landen daarentegen zijn niet geïnteresseerd in dat hele
hun hoofd hebben. Momenteel heerst in Afrika vooral euforie over
proces. Zij willen zakendoen met degene die nu op de winkel past.
de nieuwe handelsmogelijkheden, maar men weet dat er geen spra-
Hoe die daar is gekomen doet er niet toe. De BRICS-landen hebben
ke is van een nieuwe grootaandeelhouder op de beurs. Afrikanen
alleen oog voor het product dat de CEO te bieden heeft. En zoals
zijn zich bewust van de risico’s, zoals neokolonisatie, die zij nemen
iedere koper kunnen ze op de prijs afdingen. Nog een verschil met
met de BRICS-landen en zijn niet zo naïef als het Westen denkt.
het Westen: de BRICS-landen bieden Afrika wél toegang tot hun markt en kapitaal.
Hoe kan Afrika zijn voordeel doen met de opkomende economieën? Door zich anders te verhouden tot het Westen en door zijn diaspora daarin actiever te betrekken. Als ik minister zou zijn van Internatio-
CHINA HEEFT NET ZO WEINIG BEHOEFTE AAN GEZEUR OVER TAIWAN ALS SOMMIGE AFRIKAANSE LEIDERS AAN DURE VERKIEZINGEN
nale Ontwikkeling, zou ik vanuit Nederland het initiatief nemen tot die nieuwe verhouding. Mijn Afrika-beleid zou een drieledig doel dienen: de Afrikaanse diaspora in Nederland inzetten voor het realiseren van de nieuwe Europees-Afrikaanse relatie, door kennisoverdracht de ontwikkelingshulp overbodig maken die we gewend zijn te geven en niet klagen over de BRICS-landen maar op een zinnige manier de concurrentie hiermee aangaan. Om met het eerste te beginnen: ik zou een instituut voor strategische diasporakwesties instellen. Daarmee zou ik de expertise van de
93
Alphonse Muambi
BRICS-landen
Afrikaanse diaspora in Nederland erkennen én benutten voor Afrika.
doorgaans met eigen, uit Nederland ingevlogen medewerkers. Als
Het strategische diaspora-instituut, vergelijkbaar met de Wetenschap-
ze lokaal personeel hebben betreft het vaak niet-kennisintensieve
pelijke Raad voor het Regeringsbeleid, zou twee opdrachten hebben.
functies. Kennisoverdracht zou ontwikkelingshulp overbodig maken, en
Het moet gevraagd en ongevraagd kritisch en onafhankelijk advies
dat is mijn streven. Ik wil Nederland het eerste westerse land maken
geven over mijn Afrika-beleid. Ook moet het instituut het potentieel
dat Afrika een diploma geeft waarmee het zichzelf kan redden. Een
onder Afrikanen in Nederland onderzoeken en de resultaten bundelen
zelfredzaam Afrika maakt niet alleen Nederland, maar ook het Westen
in aanbevelingen die ik kan gebruiken in de herkomst-
overbodig als zogenaamde brenger van ontwikkelingshulp en opent
landen. Zo moet het onderzoeken hoe de ontwikkelingseffecten van
deuren voor een nieuwe onderlinge relatie. Ontwikkelingsorganisaties
de geldzendingen vanuit de diaspora kunnen worden vergroot en hoe
die ik subsidieer moeten dan ook aantonen dat zij bijdragen aan
deze de initiatieven van de Afrikaanse diaspora in hun herkomstlan-
capaciteitsopbouw. Wie niet kan laten zien dat zij lokale werknemers
den ondersteunen en versterken. Nederland kan wat dat betreft nog
in dienst neemt en opleidt op alle niveaus krijgt geen subsidie meer.
veel leren van een land als Zweden. Dat besteedt in de periode 20132017 1,5 miljard euro aan een programma waarin de Somalische 7
diaspora een hoofdrol speelt.
Als laatste zou ik niet klagen dat China zo slecht bezig is in Afrika of dat de andere BRICS-landen zo eng zijn, maar mijn ogen openhouden en de concurrentie met die opkomende economieën aangaan. Ik zou
94
IK WIL NEDERLAND HET EERSTE WESTERSE LAND MAKEN DAT AFRIKA EEN DIPLOMA GEEFT WAARMEE HET ZICHZELF KAN REDDEN
het Nederlandse bedrijfsleven inspireren om Afrika niet alleen te zien als een potentiële afzetmarkt. Als Nederlandse ondernemingen fabrieken openen in Afrika die hoogwaardige producten afleveren, scheppen ze werkgelegenheid voor zowel de lokale bevolking als Nederlanders die zich in Afrika willen vestigen, en creëren ze veel meer dan nieuwe afzetgebieden. Met deze drie pijlers verwacht ik binnen tien jaar concrete resultaten te boeken in de landen waarmee Nederland samenwerkt, de ontwikkelingskracht van de Afrikaanse diaspora beter te benutten en internationale ontwíkkeling te stimuleren in plaats van
Ten tweede zou ik leren van onze fouten uit het verleden. Als Europa
ontwikkelingshúlp. Dat is wat China nu zo succesvol en gewild maakt
hebben we fouten gemaakt waardoor de BRICS-landen momenteel
in Afrika. Met onze deskundigheid kan Nederland samen met de
terrein winnen in Afrika. Een van die fouten betreft kennisoverdracht.
Afrikaanse diaspora niet alleen de hulp aan Afrika overbodig maken,
Daar is nooit werk van gemaakt in de Europees-Afrikaanse relatie.
maar ook de hulprelatie ombuigen in een partnerschap waarvan Afrika
Nederlandse ontwikkelingsorganisaties bijvoorbeeld werken
én Nederland profiteren.
7 Swedish Ministry for Foreign Affairs (2014) Result Strategy for Sweden’s International Development Cooperation with Somalia 2013-2017
95
Alphonse Muambi
BRICS-landen
Bio Alphonse Muambi
Bronnen
Alphonse Muambi is een auteur, opiniemaker en lobbyist uit
African Development Bank Group (10 juli 2013) Africa and the BRICS: a
de Democratische Republiek Congo. In 2003 rondde hij de
Win-Win Partnership? opgeroepen op 30 augustus 2014, van http://www.
lerarenopleiding wiskunde af aan de Fontys Hogeschool te
afdb.org/en/blogs/afdb-championing-inclusive-growth-across-africa/
Rotterdam, waarna hij een tijd als docent werkte. In 2006 en
post/africaand-the-brics-a-win-win-partnership-12098
november 2011 trad hij namens Nederland op als internationale verkiezingswaarnemer in Congo. Alphonse neemt deel aan fora
Carabain, Christine en Ries Kamphof (28 augustus 2013) NCDO
over Afrika, globaliseringsvraagstukken, strategische grondstoffen
Ontwikkeling door opkomende economieën opgeroepen op 30 augustus
en ontwikkelingssamenwerking. Daarnaast publiceert hij essays in
2014, van http://www.ncdo.nl/artikel/ontwikkeling-door-opkomende-
kranten als Trouw. Hij schreef het boek Democratie kun je niet eten.
economie%C3%ABn
Hij ondersteunt het onderwijs in Congo en is lid van verschillende organisaties, waaronder de Union Internationale de la Presse
Fioramonti, Lorenzo en Patrick Kimunguyi (2011) Public and Elite Views
Francophone in Parijs.
on Europe vs. China in Africa The International Spectator: Italian Journal of International Affairs 46;1, 69-82
96
NOS (16 juli 2014) BRICS-landen richten bank op opgeroepen op 29 augustus 2014, van http://nos.nl/artikel/675406-bricslanden-richtenbank-op.html Swedish Ministry for Foreign Affairs (2014) Result Strategy for Sweden’s International Development Cooperation with Somalia 2013-2017 Tortajada, Cecilia (4 augustus 2014) Shanghai Daily ‘Land grabbing’ myth
and China-bashing opgeroepen op 14 oktober 2014, van http://www. shanghaidaily.com/opinion/foreign-perspectives/Land-grabbing-mythand-Chinabashing/shdaily.shtml Visser, Jeroen (5 augustus 2014) de Volkskrant Waarom Obama
vandaag dineert met 50 Afrikaanse leiders opgeroepen op 30 augustus 2014, van http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/article/ detail/3713412/2014/08/05/Waarom-Obama-vandaag-dineert-met-50Afrikaanse-leiders.dhtml
97
10. CORRUPTIE TEGENGAAN BEGINT IN DEN HAAG, BRUSSEL, GENÈVE EN WASHINGTON
grootschalig onderzoek naar corruptie door Afrikaanse dictators zoals Obiang Nguema en hun gezinsleden en regeringsfunctionarissen.2 Jaarlijks gaat er ruim 1 tot 1,6 biljoen (het Amerikaanse triljoen) dollar om in wat de Wereldbank ‘illegale handelsactiviteiten’ noemt, zoals corruptie, wapenhandel en belastingontduiking en –ontwijking.3 Corruptie is een wereldwijd fenomeen, zo blijkt elk
ALBERTA OPOKU
jaar weer uit de Corruption Perceptions Index van Transparency International. Toch zijn de schaal waarop en de mate waarin
98
Illegalen en uitgeprocedeerde asielzoekers deporteren
Afrikaanse leiders zich verrijken verbijsterend. De gewezen Libische
van het geld voor ontwikkelingssamenwerking.
leider Muammar Gaddafi zou in ruim vier decennia met zijn naaste
Anticorruptiemaatregelen treffen terwijl je banken teren op
familieleden circa 70 tot 80 miljard dollar hebben vergaard.4 Hosni
biljoenen dollars geroofd Afrikaans geld. ‘Gewenst’ stemgedrag
Mubarak van Egypte: zo’n 70 miljard dollar. In Sub-Sahara Afrika
in de VN-Veiligheidsraad belonen met Wereldbank-leningen en
springen inmiddels overleden dictators eruit zoals Joseph-Desiré
programma’s van het Internationaal Monetair Fonds. Dit soort
Mobutu van Zaïre (tegenwoordig de Democratische Republiek Congo;
internationale tegenwerking corrumpeert Afrika’s ontwikkeling
tussen de 1 en 5 miljard dollar) of Sani Abacha van Nigeria (3 tot 5
en doet afbreuk aan solidariteit als motief voor westerse
miljard dollar). Richt je de aandacht op nog levende (ex-)leiders, dan
ontwikkelingshulp aan Afrika. Als minister van Internationale
mogen Daniel arap Moi van Kenia (1 miljard dollar), de Nigeriaanse
Ontwikkeling zou journalist Alberta Opoku een verdrag voor
Ibrahim Babangida (minstens 12 miljard dollar) en de Obiang
internationale solidariteit in het leven roepen dat zowel
Nguema-clan niet ontbreken.5 Bottomline: veel Afrikaanse leiders
de corruptie als de belemmering van Afrika’s ontwikkeling
lijden aan een boulimia van niet alleen macht, maar ook oneigenlijk
tegengaat, en haar ministerie opheffen.
vergaarde kapitalen, terwijl hun bevolking van een schamele 1 of 2 dollar per dag moet rondkomen.
Twee Bugatti Veyrons, een Maserati, een Porsche Carrera GT, een Ferrari Enzo en een Ferrari 599 GTO. Dit is niet de privéverzameling
Het Westen valt minstens zo veel te verwijten als die plunderende
van een autocoureur of een Hollywoodster met een voorliefde
Afrikaanse leiders. Afrika mag best vooruit, zolang dat maar niet
voor snelle bolides. Het is de helft van een klein dozijn auto’s die
al te eerlijk gebeurt én het Westen er meer aan heeft. Zonder de
1
de Franse justitie drie jaar geleden in beslag nam. De eigenaar?
onzichtbare hand van het Westen zou het namelijk geen enkele
Teodoro Obiang Nguema Mbasogo, president van Equatoriaal-Guinea,
Afrikaanse leider lukken om zulke stuitende bedragen buit te
het piepkleine, potentieel stinkend rijke maar feitelijk straatarme oliestaatje met slechts driekwart miljoen inwoners tussen Kameroen en Gabon. Frankrijk deed de inbeslagname in het kader van een 1 GTspirit.com (2011) 11 Supercars of Teodoro Obiang Nguema Mbasogo Seized by French Police
2 de la Baume (2012) The New York Times A French Shift on Africa Strips a Dictator’s Son of His Treasures 3 Transparency International (2009) Combating money laundering and recovering looted gains. Raising the UK’s game 4 Sahajwani (2012) Investopedia 8 Of The Richest Dictators In History 5 Nsehe (2011) Forbes Who Were Africa’s Richest Dictators?
99
Alberta Opoku
Corruptie
maken op zijn eigen bevolking. Het Westen maakt zich op drie
Mijn derde verwijt aan het Westen is dat het zelf de ontwikkeling
manieren schuldig aan de corruptie in Afrika: door de geroofde
van Afrika corrumpeert. Dit doet het via de Verenigde Naties
miljarden te bewaren, door corruptie van westerse multinationals
(VN), het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank.9
te belonen en door de ontwikkeling van Afrika te corrumperen. Om
Het Westen ‘verkoopt’ zichzelf al decennialang als donor van
te beginnen is het Westen de belangrijkste bewaarder van geroofd
ontwikkelingshulp aan Afrika. Maar wie verder kijkt ziet dat de
Afrikaans geld. Een beetje dictator die de schatkist beschouwt als
hulp veelal juist verhindert dat Afrika vooruitkomt. Dat komt
zijn privéportemonnee, kan niet zonder geheime bankrekeningen
enerzijds door de relatie tussen de VN-Veiligheidsraad, het IMF
in Zwitserland, Luxemburg, Liechtenstein, Guernsey, de Kaaiman-
en de Wereldbank en anderzijds door hun betrekkingen met
eilanden enzovoort. En ook zonder villa’s en luxeappartementen in
Afrika. In de VN-Veiligheidsraad blijkt het stemgedrag van vooral
West-Europa en de Verenigde Staten telt hij niet mee. Na grofweg
ontwikkelingslanden geld waard te zijn.10 Wanneer die landen via
vijf decennia hebben sommige westerse landen besloten zich niet
getrapte verkiezingen voor twee jaar in de Veiligheidsraad komen,
meer voor dergelijke praktijken te lenen. Vandaar dat Frankrijk en
verhogen de Verenigde Staten hun directe ontwikkelingshulp
Spanje warempel werk maken van de Obiang Nguema’s.
hieraan plotsklaps met wel 59 procent, en schiet de hulp van VNorganisaties met 8 procent omhoog. De Amerikaanse kassa rinkelt
100
De tweede manier waarop het Westen zich schuldig maakt aan
nog harder tijdens belangrijke diplomatieke periodes waarin de
corruptie in Afrika is via dubieuze aftrekposten. Multinationals die
stem van een ontwikkelingsland in de Veiligheidsraad enig gewicht
Afrikaanse officials omkopen worden beloond met belastingaftrek.
heeft. Wie in de Veiligheidsraad de Amerikanen gunstig stemt, kan
Ook door Nederland, dat al in 2001 het corruptieverdrag van de
dus aardig binnenlopen.
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling ratificeerde en sindsdien het betalen van smeergeld aan buitenlandse ambtenaren in theorie strafbaar stelt.6 Desondanks is van elke euro smeergeld die ’s lands ondernemingen in Afrika betalen een kwart tot de helft aftrekbaar van de belasting als ‘acquisitiekosten’. Om nog maar te zwijgen van de kapitaalvlucht van westerse ondernemingen, waardoor Afrika jaarlijks 50 miljard dollar misloopt.7,8
6 Fair Politics Aftrekbaarheid van steekpenningen en vervolgingsbeleid in Nederland 7 AfricanArguments (2011) African debt: Funny Money and Stolen Lives – By James K. Boyce and Léonce Ndikumana 8 UNECA (2014) Mbeki urges African lawyers to support the crusade against the continent’s stolen funds
ALS KLAP OP DE VUURPIJL KRIJGEN ZE GUNSTIGERE GROEIEN INFLATIEPROGNOSES VAN HET IMF 9 Kuziemko en Werker (2006) How Much Is a Seat on the Security Council Worth? Foreign Aid and Bribery at the United Nations 10 Dreher en Sturm (2006) Do IMF and World Bank Influence Voting in the UN General Assembly?
101
Alberta Opoku
Corruptie
Voor het IMF, waar tot nu toe altijd een Europeaan aan het hoofd
voor leningen en investeringen. Wil het Westen relevant zijn voor
staat, geldt een vergelijkbaar beloningsverhaal. Roulerende Veilig-
Afrika’s ontwikkeling, dan zal het een keiharde keuze moeten
heidsraad-leden wier stemgedrag gunstig uitpakt voor de Verenigde
maken: óf stoppen met de tegenwerking en aan internationale
Staten, mogen rekenen op meer deelname aan IMF-programma’s –
ontwikkeling doen die Afrika echt helpt om vooruit te komen,
11
zelfs als ze niet aan alle voorwaarden voor deelname voldoen. Als
óf Afrika’s ontwikkeling blijven frustreren en stoppen met de
klap op de vuurpijl krijgen ze gunstigere groei- en inflatieprognoses
achterhaalde hulpretoriek.
van het IMF. Bij verkiezingen in eigen land levert een ‘gunstig’ stemgedrag in de Veiligheidsraad lagere inflatieprognoses van het IMF
Als ik minister van Internationale Ontwikkeling zou zijn, zou
op, ook als de verkiezingen na de zittingstermijn worden gehouden.
ik vanzelfsprekend voor het eerste pleiten. Nederland heeft
‘Gunstig’ stemmende landen die al hoge leningen bij het IMF hebben
internationaal een naam hoog te houden als het gaat om solidariteit
uitstaan, kunnen ook rekenen op lagere inflatieprognoses tijdens hun
met de minder ontwikkelde delen van de wereld. Ik zou twee
12
102
zittingsduur in de Veiligheidsraad. Het gevaar van die beloningen is
ingrijpende besluiten nemen om de daad bij het woord te voegen.
natuurlijk dat landen met structurele geldontwaarding investeerders
Zo zou ik een multilateraal verdrag voor internationale solidariteit
en schuldeisers tijdelijk in de maling nemen. Zodra de wérkelijke
initiëren dat zowel de corruptie als de frustratie van Afrika’s
inflatiecijfers bekend worden, moeten die landen terug naar New
ontwikkeling tegengaat, en mijn ministerie opheffen.
York, Genève en Washington voor nieuwe Wereldbank-
103
leningen, IMF-programma’s en ‘ontwikkelingshulp’ van de Verenigde
Om de corruptie van Afrika’s ontwikkeling te bestrijden, kom ik
Staten en andere westerse landen. Deze beloningspraktijken maken
dus met een multilateraal VN-verdrag dat bindend is voor alle
de hulpinstrumenten van het IMF en de Wereldbank ongeloof-
VN-lidstaten. Het internationale-solidariteitsverdrag moet een eind
waardig en bovendien werken die Afrika’s ontwikkeling tegen.
maken aan de praktijk dat we de corruptie in Afrika voeden en in stand houden vanuit Genève, Brussel, Washington of New York.
NEDERLAND HEEFT EEN NAAM HOOG TE HOUDEN ALS HET GAAT OM SOLIDARITEIT
Zodra het verdrag in werking treedt, zullen niet-permanente leden in de Veiligheidsraad onafhankelijk stemmen. Voor de ontwikkelingstak van de Wereldbank, de International Bank of Reconstruction and Development, zal voortaan de ontwikkeling van een land doorslaggevend zijn bij het verstrekken van leningen. Bovendien zal de Bank in lijn met het internationale-solidariteitsverdrag een accentverschuiving moeten doorvoeren in haar corebusiness: van
Behalve dat hij aan geloofwaardigheid inboet, raakt die vicieuze
miljarden kostende prestigeprojecten die de gewone Afrikaan
cirkel langzaamaan achterhaald nu Afrika zich ook tot Brazilië,
niets opleveren (maar westerse bedrijven des te meer) naar
Rusland, India, China en Zuid-Afrika (de BRICS-landen) kan wenden
terugvordering van Afrika’s gestolen miljarden.13 Voor dat laatste
11 Dreher, Sturm en Vreeland (2006) Does Membership on the UN Security Council Influence IMF Decisions? Evidence from Panel Data 12 Dreher, Marchesi en Vreeland (2008) The political economy of IMF forecasts
13 IDA Resource Mobilization Department Concessional Finance and Global Partnerships (2013) IDA Support to Transformational Projects with Regional Impact
Alberta Opoku
Corruptie
doel heeft de Wereldbank, samen met de United Nations Office on Drugs and Crime, al een interessant maar zwaar onderbelicht programma: het Stolen Assets Recovery Initiative. Hoe meer werk de Wereldbank maakt van het opsporen en terugvorderen van Afrika’s kapitalen, des te minder leningen hoeft zij te verstrekken aan diezelfde landen.
OP DIE MANIER KOMEN OP ALLE MINISTERIES SPECIALE TOPAMBTENAREN VOOR INTERNATIONALE ONTWIKKELING
Dan het IMF. Dat zal dankzij het internationale-solidariteitsverdrag
104
programma’s aanbieden voor uitsluitend monetaire discipline, onge-
Mijn tweede ingrijpende besluit is dat tot de opheffing van mijn
acht het stemgedrag in de VN-Veiligheidsraad. Ook zal het onafhan-
ministerie. Internationale solidariteit kan namelijk niet vanuit één
kelijke en waarheidsgetrouwe prognoses maken. Op EU-niveau zal
ministerie worden bereikt. Daarin moet je zowat alle beleidsterreinen
het internationale-solidariteitsverdrag ervoor zorgen dat Brussel een
betrekken die invloed hebben op buitenlandse ontwikkelingen of
eind maakt aan wetten en regels die de ontwikkeling van Afrika
hierdoor worden beïnvloed. Ik zal het personeel van mijn ministerie
tegenwerken. Zodra het verdrag in werking treedt moeten onder
niet ontslaan, maar onderbrengen bij de andere ministeries. Op
andere het Europese landbouwbeleid (zelfs de hervormingen van
die manier komen op alle ministeries speciale topambtenaren voor
14
15
2014-2020) en de Economic Partnership Agreements op de schop.
Internationale Ontwikkeling (IO). Die gaan ervoor zorgen dat elk
Daarnaast zal de EU vergaande bankenwetgeving moeten maken
ministerie samenhangend en internationaal solidair beleid voert dat
die het Afrikaanse dictators en hun gevolg onmogelijk maakt om
Afrika’s ontwikkeling niet tegenwerkt.
de door hen geroofde miljarden in Europa te stallen. Ook kan de EU dankzij het internationale-solidariteitsverdrag paal en perk stellen
Zo zal de topambtenaar voor IO bij het ministerie van
aan de kapitaalvlucht, door Europese multinationals belasting te
Volksgezondheid, Welzijn en Sport er bijvoorbeeld voor waken
laten betalen in de Afrikaanse landen waar ze hun miljoenenomzet
dat Nederlandse zorgverzekeraars investeren in zaken die de
maken én door belastingparadijzen te dwingen om de geroofde Afri-
gezondheidszorg van de armste Afrikaanse landen schaadt (zoals
kaanse biljoenen die ze nog in huis hebben terug te geven aan de
onderzoeken waarbij geneesmiddelen worden getest op de
betreffende landen. Vanzelfsprekend gelden deze maatregelen ook
allerarmsten).16 Bij het ministerie van Justitie zal de topambtenaar
voor andere regionale organisaties zoals de Arabische Liga, de Aziati-
voor IO zorgen voor minder geldverspilling en een effectievere
sche ASEAN en SAARC en de Organisatie voor Amerikaanse Staten.
terugkeer van ‘ongewenste’ migranten. In plaats van illegalen op te sluiten of terug te sturen middels peperdure deportaties – ik heb ooit een mislukte deportatie meegemaakt waarbij acht IND-ambtenaren één man op een KLM-vlucht naar Ghana probeerden te begeleiden17 – verbeteren we het vooruitzicht voor vrijwillige terugkeer en
14 Globalinfo (2005) EVS: Landbouwsubsidies naar multinationals en agribusiness 15 Traidcraft (2012) Economic Partnership Agreements – still pushing the wrong deal for Africa?
16 Vandekerckhove (2014) De Morgen Altijd weer dezelfde proefkonijnen: hoe farmabedrijven medicijnen testen in Afrika 17 Opoku (2010) RNW Blog: Leaving an illegal immigrant home
105
Alberta Opoku
Corruptie
investeren we een deel van het geld daarin. Wie vrijwillig terugkeert,
Bronnen
krijgt gedurende bijvoorbeeld drie jaar via de Nederlandse ambassade
AfricanArguments (2011) African debt: Funny Money and Stolen Lives
ter plekke elk kwartaal een kleine toelage om bijvoorbeeld een
– By James K. Boyce and Léonce Ndikumana opgeroepen op 17 oktober
bedrijf op te zetten. Van alleen al de vliegtickets en verblijfkosten
2014, van http://africanarguments.org/2011/09/28/african-debt-funny-
van de deportatieambtenaren kan een ‘ongewenste’ vreemdeling
money-and-stolen-lives-by-james-k-boyce-and-leonce-ndikumana/
in eigen land een redelijk bestaan opbouwen. En bij Binnenlandse
106
Zaken zal de topambtenaar voor IO zorgen voor meer internationale
Baume, Maïa de la (23 augustus 2012) The New York Times A French Shift
solidariteit. Er zijn talloze stedenbanden en samenwerkingsverbanden
on Africa Strips a Dictator’s Son of His Treasures opgeroepen op 17 oktober
tussen gemeenten en (lokale) Afrikaanse overheden. Helpen die
2014,van http://www.nytimes.com/2012/08/24/world/europe/for-
Afrika vooruit of helpen ze ons om tijdelijk vervelende ambtenaren in
obiangs-son-high-life-in-paris-is-overhtml?pagewanted=all&module=Sear
de tropen te stallen? Ik kan zo alle ministeries afgaan, maar het idee
ch&mabReward=relbias%3Aw%2C%7B%222%22%3A%22RI%3A17%22
moge duidelijk zijn.
%7D
Als, ten slotte, onze regeringen, banken en multinationals zich
Dreher, Axel en Jan-Egbert Sturm (2006) Do IMF and World Bank Influence
niet meer lenen voor de corruptiepraktijken van Afrikaanse leiders
Voting in the UN General Assembly? KOF Working Paper 137, ETH Zurich
én wij de hulp die we bieden ook niet zelf corrumperen, zal
107
Afrika zich binnen afzienbare tijd echt ontwikkelen. Dan kunnen
Dreher, Axel, Jan-Egbert Sturm en James Raymond Vreeland (2006) Does
we de ontwikkelingshulp vanuit het Westen niet alleen drastisch
Membership on the UN Security Council Influence IMF Decisions? Evidence
verminderen, maar ook effectief inzetten: uitsluitend voor (weder)-
from Panel Data KOF Working Paper 151, ETH Zurich
opbouw na een ramp. Dreher, Axel, Silvia Marchesi en James Raymond Vreeland (2008) The
political economy of IMF forecasts uit Public Choice 137, 145-171
Bio Alberta Opoku Alberta Opoku is geboren en deels opgegroeid in Ghana. Ze studeerde
Fair Politics Aftrekbaarheid van steekpenningen en vervolgingsbeleid in
journalistiek in Utrecht en New Paltz (New York) en politicologie
Nederland opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://www.fairpolitics.
in Amsterdam. Ze heeft veel geschreven over management en
nl/onderwerpen/corruptie
leiderschap, en ook over Afrikanen in de diaspora. Ze hield zich als producer-presentator voor het RNW-programma ‘Bridges with Africa’
Globalinfo (28 september 2005) EVS: Landbouwsubsidies naar
bezig met politiek, economie, kunst en cultuur voor Afrikanen in
multinationals en agribusiness opgeroepen op 17 oktober 2014, van
Afrika en in de diaspora. Alberta is freelancejournalist en spreker of
http://www.globalinfo.nl/Achtergrond/evs-landbouwsubsidies-naar-
gespreksleider bij debatten.
multinationals-en-agribusiness.html
Alberta Opoku
Corruptie
GTspirit.com (2011) 11 Supercars of Teodoro Obiang Nguema Mbasogo
2014, van http://www.transparency.org.uk/our-work/publications/10-
Seized by French Police opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://
publications/154-combating-money-laundering-and-recovering-looted-
www.gtspirit.com/2011/09/29/11-supercars-of-teodoro-obiang-nguema-
gains-raising-the-uks-game
mbasogo-seized-by-french-police/ UNECA (2014) Mbeki urges African lawyers to support the crusade against IDA Resource Mobilization Department Concessional Finance and Global
the continent’s stolen funds opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://
Partnerships (2013) IDA Support to Transformational Projects with
www.uneca.org/media-centre/stories/mbeki-urges-african-lawyers-
Regional Impact
support-crusade-against-continents-stolen-funds#.VFiES74mXA4
Kuziemko, Ilyana en Eric Werker (2006) How Much Is a Seat on the
Vandekerckhove, Sara (9 augustus 2014) De Morgen Altijd weer
Security Council Worth? Foreign Aid and Bribery at the United Nations
dezelfde proefkonijnen: hoe farmabedrijven medicijnen testen in Afrika
Journal of Political Economy 114;5, 905-930
opgeroepen op 17 oktober, van http://www.demorgen.be/wetenschap/ altijd-weer-dezelfde-proefkonijnen-hoe-farmabedrijven-medicijnentesten-
Nsehe, Mfonobong (2011) Forbes Who Were Africa’s Richest Dictators?
in-afrika-a1984544/
opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://www.forbes.com/sites/ 108
mfonobongnsehe/2011/11/08/who-were-africas-richest-dictators/ Opoku, Alberta (2010) RNW Blog: Leaving an illegal immigrant home opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://internationaljustice.rnw.nl/ africa/article/blog-leaving-illegal-immigrant-home Sahajwani, Manish (2012) Investopedia 8 Of The Richest Dictators In
History opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://www.investopedia. com/financial-edge/0912/8-of-the-richest-dictators-in-history.aspx Traidcraft (2012) Economic Partnership Agreements – still pushing the wrong deal for Africa? opgeroepen op 17 oktober 2014, van http://www. stopepa.de/img/EPAs_Briefing.pdf Transparency International (2009) Combating money laundering and recovering looted gains. Raising the UK’s game opgeroepen op 13 oktober
109
COLOFON
Dankwoord De samenstellers bedanken in de eerste plaats alle diasporadoeners
Samenstelling
Amma Asante* en Alberta Opoku
en -denkers die hebben bijgedragen aan deze bundel. Dank ook
Concept
Alberta Opoku
aan het Afrika Studie Centrum in Leiden en LokaalMondiaal voor
Realisatie
Amma Asante en Alberta Opoku
hun advies bij het projectmanagement. Bijzonder veel dank aan het
Projectmanagement Amma Asante,
Fondsenwerving
ministerie van Buitenlandse Zaken, dat dit project financieel mede
m.m.v. Gerhard Schuil, Irene Karssiens-Tom,
mogelijk heeft gemaakt. We bedanken ook Nelleke van de Walle en
David Renkema (stichting Oikos)
Celine Hoeks (ministerie van Buitenlandse Zaken) en Edith van Ewijk
Amma Asante
en Rosalie de Bruijn (NCDO) en Rogier van der Weijden
Redactie bundel Alberta Opoku,
(stichting Oikos).
Samar Haddad en Marloes van Hoorn (correctie) Redactie debatten
Amma Asante en Alberta Opoku
Ten slotte bedanken wij voor hun deelname aan de debatten: Willem Auping (HCSS), Ingrid de Caluwé (VVD, Tweede Kamerlid),
110
Vormgeving
Gerdien Keijser, het Boekenschap
Chandra Frank, Allert van den Ham (SNV), dr. Dirk-Jan Koch
Omslagontwerp
Conny van der Neut, concreat.nl
(ministerie van Buitenlandse Zaken), Max Koffi (Africa in Motion),
Drukwerk
Grafistar, Lichtenvoorde
Alexander Kohnstamm (PharmAccess), dr. Willem Oosterveld (HCSS),
ISBN ISBN 978-90-9028704-1
dr. Lothar Smith (Radboud Universiteit Nijmegen), Rachel Tocklu
(Teampro) en Jude Kehla Wirnkar (Platform Zuidoost).
NUR 754
Verantwoording
Copyright
Deze bundel bevat essays van Afrikaanse Nederlanders over hun
© oktober 2014 Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, geheel of
visie op internationale ontwikkeling en samenwerking in relatie tot
deels worden gereproduceerd of in andere vorm worden gepubliceerd zonder
Afrika. De bundel is bedoeld om andere perspectieven te bieden
schriftelijke toestemming van de auteurs.
in het debat over de ontwikkeling van Afrika. Een aantal van die perspectieven is ook bediscussieerd in de reeks debatten in het
* Amma Asante en Alberta Opoku schreven hun essays zelf. De overige essays
kader van het project ‘Afrikaanse diaspora en ontwikkeling’ (maart
kwamen tot stand onder redactie van Alberta Opoku en Samar Haddad.
2013 tot en met oktober 2014). Hoewel het project in nauwe samenwerking met de stichting Oikos is uitgevoerd, weerspiegelen de essays niet het standpunt van de stichting.
111
112
