Factsheet 75 jaar Rotterdamse wederopbouw De Wederopbouw in Rotterdam Wederopbouw is het begrip dat wordt gebruikt voor het herstel van de schade aan ons land na de Tweede Wereldoorlog. Door het bombardement van 14 mei 1940 behoort Rotterdam tot de zwaarst getroffen steden. Vrijwel het complete centrum van de stad werd weggevaagd, waarbij 24000 huizen, 2400 winkels en nog zo'n 4000 gebouwen zijn verwoest. Ook delen van Kralingen en het Noordereiland zijn getroffen. Later in de oorlogsjaren werden nog verwoestingen aangericht in de havengebieden en door een geallieerd vergissingsbombardement op het westelijk deel van de stad in 1943 werden nog eens 2600 woningen verwoest. Wederopbouwplan De herbouw van de stad wordt krachtdadig aangepakt. Op 18 mei 1940 krijgt stadsarchitect Witteveen de opdracht een Wederopbouwplan te maken. Binnen tien dagen zet hij de hoofdlijnen op papier. Het bombardement mocht dan rampzalig zijn, het bood wel de kans de stad nieuw op te bouwen en groot aantal stedenbouwkundige problemen op te lossen. Vanaf het begin was het uitgangspunt een nieuwe opzet van het centrum en niet van herstel van het stratenpatroon en restauratie van belangrijke gebouwen. De 144 panden die technisch gesproken nog konden worden hersteld werden gesloopt; alleen de Sint-Laurenskerk en het Schielandshuis bleven staan. Van uitvoering van de plannen komt aanvankelijk weinig. Tijdens de oorlogsjaren komt de bouw vrijwel geheel stil te liggen. Wel wordt het puin geruimd en gebruikt om waterlopen als de Schiekade, de Blaak en de Schiedamse Vest te dempen. Aan het eind van de oorlog wordt Witteveens monumentale, pittoreske stadsplan onder invloed van Van Nelledirecteur Kees van der Leeuw en de Club Rotterdam terzijde geschoven. Witteveens assistent Van Traa tekent het nieuwe Basisplan. Het nieuwe centrum krijgt een rigoureuze nieuwe opzet met de Coolsingel als centrale boulevard. De scheiding van functies is een van de nieuwe stedenbouwkundige inzichten. Alleen kantoren, winkels en andere centrumfuncties komen in het centrum; woningbouw wordt in buitenwijken gedacht. Het Basisplan was vooral een wegenschema en juridisch kader, dat ruimte bood aan verschillende invullingen. Een nieuw hoofdwegennet zorgt voor een efficiënte verkeersafwikkeling. Nieuwe elementen zijn bedrijfsverzamelgebouwen en het winkelcentrum De Lijnbaan, een verkeersvrij voetgangersgebied. Er wordt veel gewerkt met expeditiehoven. Wederopbouwarchitectuur De architectonische uitwerking van het Basisplan is in handen van Rotterdamse architecten als Van den Broek & Bakema, Maaskant & Van Tijen, Kraaijvanger, Elffers en andere bureaus. Langzaam vervagen de tegenstellingen tussen traditionalistische en moderne architecten en krijgt de architectuur de typische Wederopbouwsignatuur, waarin een zakelijke, functionele opzet is gecombineerd met decoratieve elementen. Belangrijke monumenten van de Wederopbouw zijn de bankgebouwen langs de Blaak, de warenhuizen Ter Meulen, C&A, Vroom & Dreesmann en de Bijenkorf, het Groothandelsgebouw, de Lijnbaan, bioscoop Thalia, het Stationspostkantoor en het Centraal Station. Vooral in de doorsnee-architectuur van bijvoorbeeld de Pannekoekstraat, de Hoogstraat en de Mariniersweg is de sfeer van de Wederopbouw nog voelbaar. In de economische hausse aan het eind van de twintigste eeuw werd veel Wederopbouwarchitectuur gesloopt of bedreigd. Tegelijkertijd ondervond deze architectuur een herwaardering en sinds 1999 hebben een aantal gebouwde een beschermde status als gemeentelijk monument. Enthousiasme Behalve een voor Rotterdam belangrijke fase met een karakteristieke architectuur en stedenbouw is de Wederopbouw een periode van optimisme. ‘Welvaart in zwart’ wit is de goed getroffen titel van een boek over
1
het naoorlogse Nederland. De Wederopbouw wordt in Rotterdam door het publiek met groot enthousiasme beleefd. Sinds 1947 bestaat de jaarlijkse Opbouwdag op 18 mei, ter herinnering aan de datum waarop Witteveen aan zijn wederopbouwplan begon. Vanaf 1946 worden er Wederopbouwritten georganiseerd, waarbij geïnteresseerden per bus langs bouwprojecten werden gevoerd. Grote tentoonstellingen als Rotterdam Straks (1947), De Maasstad in de Steiger (1949) en Ahoy' (1950) worden goed bezocht. In 1965 wordt de Wederopbouw afgesloten met de publicatie Rotterdam Stad in Beweging van Rein Blijstra. De fotoboeken van Cas Oorthuys, Ed van Wijk, Kees Molkenboer en Jan Roovers geven een goed tijdsbeeld. In de jaren zeventig is er vooral kritiek op de zakelijke, ongezellige wederopbouwstad en wordt deze architectuur verguisd. Begin jaren negentig, als de eerste gebouwen uit de wederopbouw worden gesloopt, komt er een herwaardering voor de architectuur. In 1995 wordt 50 jaar wederopbouw gevierd met diverse publicaties en een grote tentoonstelling. Op 18 mei wordt de Nieuwe Delftse Poort geopend. Dit is niet het enige wederopbouwmonument, want het befaamde beeld 'Verwoeste Stad' van Ossip Zadkine staat al sinds 1953 op het Plein 1940.
Tijdlijn: 75 mijlpalen uit 75 jaar wederopbouw 14.5.1940 Rond half twee ’s middags, bombardement Duitsers op centrum, Kralingen, de Provenierswijk, het Oude Noorden en Liskwartier. Meer dan 30.000 panden verwoest, 800-900 doden. Rotterdam capituleert. 18.05.1940 Op bevel van de Duitsers krijgt directeur Witteveen van de Gemeentelijke Technische Dienst van Burgemeester en Wethouders opdracht tot de wederopbouw en de stad puinvrij te maken. De geschatte schade bedraagt 420 miljoen gulden. Op 30 oktober wordt verkondigd: ‘Het puinruimen is vrijwel voltooid.’ 31.03.1941 Eerste paal Rotterdamsche Bank, Coolsingel. Op het terrein van het gedeeltelijk verwoeste Coolsingelziekenhuis. Dit is tevens de eerste paal voor de wederopbouw van Rotterdam na het bombardement van mei 1940. 14.02.1942 volledige openstelling Maastunnel (in stilte). De roltrappen zijn klaar en de eerste auto’s worden geregistreerd op 01.04.1942. 28.05.1946 het Basisplan voor de wederopbouw van Rotterdam van Cornelis van Traa wordt door de gemeenteraad aangenomen. September 1946 Het eerste bestuur van de Rotterdamse Kunststichting wordt door de gemeente geïnstalleerd. De stichting had tot doel het Rotterdamse kunstleven te stimuleren door activiteiten te organiseren, de overheid te adviseren en kunstuitingen te stimuleren teneinde ‘tot de ontplooiing van een gezond en opgewekt kunstleven te komen’. 1947 de noodschouwburg wordt gesitueerd in de Aert van Nesstraat, in een vrijwel lege omgeving. De Groot Schouwburg (architect Verheul, 1887) was ten dele beschadigd, had kunnen blijven staan, maar werd in de opruimingswoede geheel gesloopt. In 1988 is de tijdelijke schouwburg vervangen door een ontwerp van Wim Quist, de ‘kist van Quist’. 17.11.1950
2
de eerste supermarkt wordt geopend. Het is een Bas van der Heijden, ‘geheel naar Amerikaans systeem’ (dit ‘na diepgaande studie naar self-service-systemen in Amerika’), in complex Wereldhaven aan de Pleinweg in Rotterdam-Zuid. Juni, augustus 1950 Manifestatie Rotterdam Ahoy’! Georganiseerd om het herstel van de Rotterdamse havens te vieren. Het is een havententoonstelling die moet laten zien tot wat Rotterdam en Nederland in staat zijn. Het expositieterrein vindt plaats op de Westzeedijk, het centrum bevindt zich op Dijkzigt. 1951 er worden nieuwe wijken gebouwd, zoals uitbreidingsplan Kleinpolder en Overschie. Ze worden uitgewerkt door ‘idealistisch stedenbouwkundige’ Lotte Stam-Beese. Hierin is ruimte voor openheid, gemeenschappelijke tuinen en speelvoorzieningen. 1951 Oprichting kunstenaarsgroep Argus Leden waren de kunstschilders Jan Burgerhout, Kees Franse, Jan Goedhart, Charles Kemper, Louis van Roode, Ed van Zanden en de beeldhouwer Huib Noorlander. De groep bestond tot 1964. 15.05.1953 onthulling Ossip Zadkine’s Verwoeste Stad. Het beeld is een schenking van Bijenkorf-directeur Van der Wal en staat op Plein 1940. Enkele keren is er sprake van dat het verplaatst zal worden. Dit iedere keer tot woede van de Rotterdammers. 03.07.1953 opening Groothandelsgebouw (ter compensatie van het verliezen van bedrijfsruimte in de oorlog). Architect: Van Tijen en Maaskant. Het is een ‘multifunctioneel verzamelgebouw naar Amerikaans model’, met een oppervlakte van 120.000 m2. oktober 1953 opening Lijnbaan. Architect: Van den Broek en Bakema. Bijzonder, want de twee elkaar kruisende straten zijn beide verkeervrij. Het is de eerste wandelpromenade van Europa. 1955 Manifestatie E55, de Nationale Energie Manifestatie. Met Rotterdam als ‘kern van energie’ voor wederopbouwend Nederland. 1957 In 1957 opende de Oase bar van Jaap en Arie Valkhoff, die bestaat tot 1967. Dit is het trefpunt van het levenslied, artiesten uit het hele land komen er ‘s avonds en ‘s nachts spontaan zingen. Jaap Valkhoff wordt bekend met liedjes over Rotterdam, inclusief Feyenoord-klassieker ‘Hand in hand, kameraden’. 21.05.1957 opening nieuw Station Rotterdam Centraal. Architect: Sybold van Ravesteyn. 10.12.1958 eerste paal van de Euromast wordt geslagen, in aanloop naar Manifestatie Floriade in 1960. 1959 oprichting SS-Rotterdam, één van de bekendste naoorlogse passagiersschepen. In dienst van de HollandAmerikalijn. Het schip wordt jaren later voor vele miljoenen gerenoveerd en in 2010 opengesteld voor publiek aan het Derde Katendrechtse Hoofd. maart - september 1960 Internationale Tuinbouwtentoonstelling Floriade, ‘Van kiem tot kracht’. Op terrein E55, met meer dan 3 miljoen bezoekers. 1961
3
begin loopbaan Gerard Cox als chansonnier, vervolgens als cabaratier. 1962 eerste buitenlandse arbeiders arriveren. Het zijn Spaanse bouwvakkers die uit Noord-Spanje gehaald zijn. 04.02.1964 Burgemeester Van Walsum opent aan de Eendrachtsweg migrantenhotel ‘En Passant’. 18.5.1966 De Doelen is het eerste cultuurgebouw dat na de oorlog is gerealiseerd en werd destijds gezien als het sluitstuk van de wederopbouw. In retrospect wordt gesproken van een ‘Doelen-effect’: met de opening van de Doelen kreeg de culturele wederopbouw de ruimte. 09.02.1968 prinses Beatrix en prins Claus openen het eerste metronetwerk van Nederland, de metrolijn Centraal StationZuidplein. Dit betekent een snellere verbinding tussen noord en zuid. De bouw was in 1960 begonnen. 1.10.1968 Adriaan van der Staay begint als directeur van de Rotterdamse Kunststichting. Hij werd ook wel ‘de kunstpaus’ van Rotterdam genoemd doordat hij vernieuwingen aanzwengelde en internationale ambities had. 1968 Professor Rob Wentholt brengt het boek ‘De binnenstadsbeleving en Rotterdam’ uit met kritiek op het wederopbouwbeleid. jaren zeventig Jules Deelder wordt benoemd tot Nachtburgemeester van Rotterdam (naar verluid door de fietsenmaker die hem altijd ’s nachts de straat op zag gaan). Hij is de eerste nachtburgemeester van Nederland. 1970 Manifestatie C70, waarbij de C voor Communicatie staat. De nadruk ligt op gezelligheid en vertier in de binnenstad. Rotterdam wil zijn geslaagde combinatie als ‘werkstad en leefstad’ laten zien. 1970 Feyenoord behaalt Europacup en Wereldbeker. 1970 In 1970 wordt plan van de gemeente bekend om de Rotte te dempen en een autoweg tot in het hart van de stad aan te leggen. Dit leidt tot verzet van actiegroepen, geconcentreerd rond het voorlopig wijkorgaan Crooswijk. Uiteindelijk gaat het plan niet door. juni 1970 Eerste Poetry International. juni 1970 Holland Popfestival Kralingen naar Amerikaans festival Woodstock. Met onder meer Pink Floyd, Santana, The Byrds. Blowen wordt toegestaan. Het is een groot succes, behalve op financieel vlak. Tienduizenden weten zonder kaartje namelijk op het terrein te komen. Pas in 2014 wordt er weer een grootschalig muziekfestival gehouden, tijdens Koningsdag, geïnitieerd door ondernemer Aziz Yagoub. juni 1972 eerste Film Internationaal festival. In het Calypso-theater, opgezet door Utrechtenaar Huub Bals (1937-1988). 1977 Oprichting Poetry Park, later Ortel Dunya Festival geheten, een podiumkunstenfestival met wereldmuziek, verhalenvertellers en dichters. In 2013 samengegaan met het Zomercarnaval, hierdoor verschuift de locatie van het festival van Het Park naar de binnenstad van Rotterdam.
4
1979 dominee Hans Visser wordt predikant van de Hervormde Gemeente Rotterdam-Centrum. De Pauluskerk ontwikkelt zich tot thuisbasis voor velen. Dominee Visser richt opvangcentrum Perron Nul in 1987 op, dat in 1994 sloot. In het midden van de jaren negentig was er steeds meer overlast van ook buitenlandse drugsgebruikers. 1979 oprichting Kunst & Vaarwerk, kunstenaarsgroep bestaande uit Cor Kraat, Hans Citroen en Willem van Drunen. Zij zijn de eersten die projecten in de openbare ruimte maken, zoals de beschilderde olietank, de auto in het Unilevergebouw, een uitkijkpunt aan de Maas en de Dorische zuilen. 1979 een groep Rotterdamse ontwerpers begint het tijdschrift ‘Hard Werken’ waarin zij aandacht besteden aan kunst, cultuur, stedenontwikkeling, toneel en ‘Politiek geharrewar’. Het tijdschrift stopt in 1982. 1981 opening nieuwe Willemsbrug door koningin Beatrix en haar zoon prins Willem-Alexander, meer dan een eeuw nadat de eerste Willemsbrug is geopend. mei 1981 de eerste Rotterdam Marathon wordt gehouden die ook door het centrum van de stad loopt. Eerder werden er marathons georganiseerd, maar niet eerder door het centrum. 1983 nieuwe Gemeentebibliotheek wordt geopend. Architect: Boot van Van de Broek en Bakema. 1983 Blaakse Bos (Kubuswoningen en Potlood) wordt geopend. Architect: Blom. Bedoeld als sociale manier van wonen waarin er veel interactie is tussen de bewoners. zomer 1984 Start van het Zomercarnaval, dat begon als Antilliaans Zomercarnaval op initiatief van Marlon Brown. 1987 bestemmingsplan De Kop van Zuid. 1988 Oprichting Metropolis Festival in het Zuiderpark, te Rotterdam. 1990 viering 650 jaar Rotterdam. Op 7 juni 1340 verhief graaf Willem IV het dorp Rotterdam officieel tot stad. Er zijn grootse festiviteiten gepland, die door mismanagement, helaas deels in het water vallen. 1990 het begin van Opzoomeren, waarin het verbeteren van de positie van mensen met een maatschappelijke achterstand door overheden, organisaties, maar ook de doelgroepen zelf (dit laatste is nieuw) centraal staat. Ter bestrijding van verpaupering worden straten verzorgd en verbeterd. 18.03.1992 schrijver Cornelis Bastiaan Vaandrager overlijdt op 56-jarige leeftijd (in 1981 won hij de Anna Blaman-prijs). 1992 eind jaren tachtig en begin jaren negentig heeft het theater- en muziekduo De Berini’s groot succes. 1992 opening van de Kunsthal, ontworpen door de Rotterdamse architect Rem Koolhaas.
5
1993 Gabberhouse werd te groot voor Parkzicht, de bakermat van deze muzieksoort met eigen platenlabels als Rotterdam Records en formaties als Euromasters. De Rotterdamse variant op de van oorsprong Amerikaanse house blinkt uit in hardheid en snelheid. Er ontstaat een subcultuur met vaak kaalgeschoren jongens en meisjes in trainingspakken. De feesten verhuisden naar plekken als Ahoy en de Energiehal. 1993 Het Nederlands Architectuur Instituut wordt gevestigd in Rotterdam. Het instituut ondersteunt en beheert de Nederlandse architectuurgeschiedenis. In 2013 wordt het onderdeel van het Nieuwe Instituut. 13.03.1996 opening Koopgoot, de eerste winkel die er zijn deuren opent is C&A. Officiële naam: Beurstraverse. 04.09.1996 opening Erasmusbrug door koningin Beatrix. Een beeldbepalende brug voor de stad en een nieuwe verbinding tussen het centrum en Zuid. Ontworpen door architect Ben van Berkel. 1996 het Gergiev Festival wordt opgezet, een klassiek muziekfestival op initiatief van Valery Gergiev die tot 2008 chef-dirigent van het Rotterdams Philharmonisch Orkest is. 1999 Wednesday Night Skate, opgezet door Hans Velthuizen van de Rotterdamse skatewinkel RSI. Met ieder jaar meer deelnemers, oplopend tot wel 20.000. 2001 Rotterdam Culturele Hoofdstad, aangewezen door de Europese Unie, een titel die al in 1994 is aangevraagd. 2001 oprichting kunstenfestival Motel Mozaïque. 2001 opening Nieuwe Luxor Theater in Rotterdam-Zuid op de Wilhelminapier, ontworpen door architectenbureau Bolles+Wilson. 2002 het begin van de Rotterdamse Museumnacht, een evenement waarbij verschillende culturele instellingen hun deuren openen en dat zo’n 160.000 bezoekers trekt. 2002 Sjaak en Clara Sies richten de Voedselbank in Rotterdam op. Het is de eerste in Nederland. 06.05.2002 Pim Fortuyn wordt vermoord. Zijn partij Leefbaar Rotterdam had op 6 maart tijdens de gemeenteraadsverkiezingen de andere partijen overweldigend verslagen. 2003 sluiting discotheek Now&Wow in de Maassilo. Bekende feesten waren Speedfreax, LOLITA en FLIRT. De discotheek gaat op een andere locatie verder, maar zal nooit meer het succes evenaren. 31.05.2006 Cees Helder (Restaurant Parkheuvel) wordt benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. 2006 North Sea Jazz Festival verhuist van Den Haag naar Rotterdam en zal vanaf dit jaar in evenementenhal Ahoy worden gehouden.
6
05.04.2007 Rotterdam 2007 City of Architecture, ook de plannen voor de Tweede Maasvlakte worden in dit jaar goedgekeurd. 15.05.2007 de brandgrens wordt gevisualiseerd. 09.2007 ste 30 keer Wereldhavendagen. 2010 proloog en de start van de eerste etappe van de Tour de France. In 2015 zal de Tour tevens door Rotterdam rijden. 2010 LantarenVenster verhuist het film- en muziekprogramma naar de nieuwbouwlocatie New Orleans op de Wilhelminapier, ontworpen door de Portugese architect Álvaro Siza. 08.02.2012 fietsers- en voetgangersbrug tussen Katendrecht en de Wilhelminapier wordt geopend. 13.03.2014 opening nieuw Station Rotterdam Centraal. Architecten: Benthem Crouwel Architekten, MVSA Meyer &Van Schooten Architecten, en West 8. 13.03.2014 opening Markthal, architectenbureau MVRDV. 2014 De Van Nellefabriek komt op de UNESCO Werelderfgoedlijst. 2014 eerste editie Rotterdam Pride, een samenwerking van de Gemeente Rotterdam, Rotterdam Festivals, de Rotterdamse Gay Horeca en Gay Organisaties. Najaar 2015 tot en met juni 2016 manifestatie ‘Rotterdam viert de stad’ vindt plaats om 75 jaar wederopbouw te vieren.
7
